dietetyka/żywienie
Weterynaria w praktyce
dr inż. Sybilla Jacqueline Berwid-Wójtowicz, prof. dr hab. n. wet. Piotr Ostaszewski*
współpracownik Zakładu Dietetyki Katedry Nauk Fizjologicznych Wydziału Medycyny Weterynaryjnej SGGW w Warszawie *Zakład Dietetyki Katedry Nauk Fizjologicznych Wydziału Medycyny Weterynaryjnej SGGW w Warszawie
Żywienie psów rosnących Streszczenie Właściwe zbilansowanie żywienia odgrywa kluczową rolę w prawidłowym rozwoju szczeniąt. Dostarczane z pokarmem składniki odżywcze są przetwarzane w odpowiednie struktury w rosnącym organizmie. Wszelkie dysproporcje składu diety młodego zwierzęcia mogą zaburzać jego prawidłowy rozwój, co w późniejszych etapach życia może wpłynąć na ich zdrowie. Dlatego warto porozmawiać z właścicielem szczenięcia nie tylko o programie szczepień ochronnych, odrobaczaniu czy zabezpieczeniu przed pasożytami zewnętrznymi, ale także o podstawach prawidłowego żywienia jako elemencie profilaktyki prozdrowotnej.
Słowa kluczowe psy rosnące, żywienie, dietoprofilaktyka
Abstract Nutritional needs of growing dogs are very important in proper development of puppies. Given nutrients are transformed into structures of growing animal. If any disproportions in diet of young animal occur, they will cause damage in optimal dog’s development, and impact animal’s health in the future. Especially important is energy excess, what may happened both when fed with homemade diets and complete commercial formula. That is why it is important to explain the owner of young animal, basics of proper feeding as an aspect of diet prophylactics as important as deworming and vaccinations.
Key words growing dogs, ������������������������ nutrition, diet, prevention
36
styczeń-luty • 1-2/2009 www.weterynaria.elamed.pl
Oczywiste jest, że ogólny stan zdrowia szczenięcia zależy od przygotowania suki w ciąży. Prawidłowe żywienie w tym okresie, zarówno nieprzekarmianie, jak i dostarczenie wystarczającej ilości niezbędnych składników, jest niezmiernie ważne. Przy licznych miotach pokarm gotowany nie wystarcza dla zachowania prawidłowych proporcji składników, w wielu przypadkach jest to wręcz niemożliwe ze względu na ilość pokarmu, którego zwierzę nie jest w stanie przyswoić. Właściciel często nie zdaje sobie sprawy z tego, jak ważne jest dostarczenie zwierzęciu odpowiedniej ilości energii. Dlatego każdorazowo należy zachęcać opiekuna, który ma nadzór nad szczeniętami i matką, do przejścia na kompletną suchą karmę, w której stężenie niezbędnych składników jest nawet 4-krotnie wyższe, co w pełni pokrywa zapotrzebowanie mniejszej objętości spożytego pokarmu. W okresie odsadzenia, od 4.-5. tygodnia, należy stopniowo wprowadzać szczeniętom pokarmy stałe. Pozwala to zmniejszyć zależność od matki, a także przezwyciężyć niedobory żelaza u osesków i zmniejszyć stres związany z późniejszą rozłąką z matką. Odsadzenie jest krytycznym okresem i dlatego powinno być prawidłowo przeprowadzone. Nowemu właścicielowi dużo łatwiej jest kontynuować podawanie tej samej kompletnej suchej karmy, którą szczenię wcześniej jadło, niż przygotowywać posiłek gotowany, zbliżony składem do wcześniej podawanego. Szczenięta są w tym okresie podatne na wymioty i biegunki, a zmiana podawanego pokarmu w nowym domu może być dodatkowym, niepotrzebnym czynnikiem stresogennym, którego należy unikać. Jeżeli chcemy zmienić sposób żywienia, należy dokonać tego po okresie adaptacji w nowym domu, który ocenia się indywidualnie i może trwać przeciętnie od tygodnia do miesiąca. Uważa się, że okres od ukończenia drugiego miesiąca do mniej więcej roku jest krytyczny z punktu widzenia żywienia dla ogólnoustrojowego rozwoju, a w szcze-
gólności dla rozwoju kości. Dla psów ras dużych i olbrzymich żywienie w tym okresie jest najważniejszym czynnikiem pozagenetycznym, warunkującym prawidłowy rozwój szkieletu i długość życia zwierzęcia. Głównym celem prawidłowego żywienia szczenięcia jest zapewnienie w przyszłości zdrowia dorosłemu zwierzęciu, co odbywa się m.in. przez kontrolowanie pobranego pokarmu wraz z przyrostami psa rosnącego (co 2-4 tygodnie), pozwalając w ten sposób zminimalizować ryzyko rozwoju otyłości oraz związanych z tym schorzeń ortopedycznych. Wzrost jest skomplikowanym procesem, zależnym nie tylko od żywienia, ale także od predyspozycji genetycznych i czynników środowiskowych. Szczególną troską należy otoczyć rosnące psy ras dużych i olbrzymich, a także psy, które mogą mieć skłonność do otyłości (retrievery, spaniele, rotweilery oraz mieszańce, których rodzice byli otyli). Psy małe i średniej wielkości osiągają połowę swojej docelowej masy ciała w wieku czterech miesięcy, podczas gdy psy duże i olbrzymie około piątego miesiąca życia (1). Po tym okresie nie potrzebują już tak dużej porcji energii w pokarmie i są kwalifikowani bardziej jak młody dorosły pies niż rosnące szczenię. Podczas oceny masy ciała psa w tym okresie należy uwzględnić nie tylko typ rasowy, ale także czynniki indywidualne, takie jak: masa ciała rodziców oraz wiek odsadzenia i czas rozpoczęcia podawania stałego pokarmu. Po uwzględnieniu wszystkich tych elementów, odchylenia powyżej 20% od wartości oczekiwanej należy uznać za nieprawidłowe (niedożywienie lub przekarmianie), które mogą prowadzić do chorób rozwojowych w przyszłości. Odstępstwa takie należy traktować jako wskazania do stosowania profilaktycznych diet weterynaryjnych i dokładniejszej kontroli pobierania pokarmu przez psa. W drugim okresie wzrostu młody pies zużywa około 10% energii pochodzącej z pokarmu na wzrost i stan ten trwa do osiągnięcia 80% swojej oczekiwanej ostatecznej masy ciała.
dietetyka/żywienie
Często problemy w tym okresie wynikają z niewiedzy właściciela lub jego chęci dogadzania zwierzęciu bądź z nadmiernie restrykcyjnego planu żywienia. Czasem jest to wynikiem niskiej jakości czy dostępności podawanej karmy, dotyczy to zarówno pokarmów domowych, jak i komercyjnych. Należy podkreślić, że nie jest możliwe wykarmienie szczenięcia na niektórych dietach alternatywnych (wegetariańska, wegańska, BARF) bez dokładnej kontroli podawanych składników, a także dodatkowej suplementacji specjalnymi preparatami dla zwierząt na tych dietach (aminokwasy, enzymy).
Energia
Podaż energii w pokarmie dla psów rosnących przewyższa prawie trzykrotnie zapotrzebowanie zwierząt dorosłych. Rozdzielenie i uwzględnienie potrzeb szczenięcia jest bardzo ważne ze względu na formowanie się organizmu. Wszelkie dysproporcje będą miały odzwierciedlenie w późniejszym funkcjonowaniu zwierzęcia, a także w jego skłonnościach do zwiększonej zachorowalności. Bardzo trudno jest dostarczyć odpowiednią ilość energii w pokarmie przygotowywanym w domu. Oznacza to duże objętościowo porcje, obciążające przewód pokarmowy, a ponadto pokarm ten charakteryzuje się niższą strawnością niż kompletna sucha karma klasy premium. Nieustabilizowane żywienie może prowadzić do nawykowych biegunek i zaburzenia zarówno równowagi mikroflory jelitowej (a wraz z nią syntezy witamin z grupy B), jak i rozwoju nabłonka przewodu pokarmowego, skutkiem czego w przyszłości mogą rozwinąć się schorzenia, takie jak przerost flory bakteryjnej jelit, tzw. SIBO (small intestinal bacterial overgrowth), czy upośledzenie wchłaniania składników pokarmowych (2). Zapotrzebowanie energetyczne różni się nie tylko pomiędzy intensywnie rosnącym szczenięciem a młodym psem w kolejnej fazie wzrostu (tabela 1, s. 40), ale także pomiędzy szczeniętami ras małych i średnich (3,5-4,5 kcal ME/g) a ras dużych i olbrzymich (3,2-3,8 kcal ME/g). Istnieją także wskazania rasowe do indywidualnego traktowania niektórych szczeniąt, np. szczenięta dogów niemieckich w fazie intensywnego wzrostu (do osiągnięcia 50% oczekiwanej m.c. potrzebują o 20% więcej energii, czyli 250 kcal/ m.c. kg0,75) (3). Uwzględnienie energetyczności pokarmu jest ważne zarówno przy wyborze suchej karmy, jak i formułowaniu diety domowej. Szczeniętom ras małych i średnich zaleca się podawać karmę o podobnym stężeniu energii jak w przypadku
38
styczeń-luty • 1-2/2009 www.weterynaria.elamed.pl
Weterynaria w praktyce
suki karmiącej (przeważnie sugeruje się tę samą karmę). Ułatwia to odsadzenie szczeniąt, a także naukę pobierania nowej formy pokarmu i zapobiega biegunkom związanym z nowymi komponentami w diecie. Natomiast szczenięta ras dużych i olbrzymich powinny otrzymywać w pierwszej fazie wzrostu pokarm o mniejszej koncentracji energii (a także wapnia), aby uniknąć rozwojowych schorzeń ortopedycznych. Ograniczenie podaży energii w tym okresie miało największy wpływ z czynników pozagenetycznych na zmniejszenie występowania dysplazji stawu biodrowego (4). W stosunku do standardowo wyliczonego spoczynkowego zapotrzebowania na energię (RER – resting energy requirement) szczenię powinno otrzymywać wyliczoną wartość w stosunku do jego masy ciała przemnożoną przez odpowiedni współczynnik dla wieku. Do osiągnięcia 50% docelowej oczekiwanej masy ciała psa dorosłego współczynnik ten równa się 3. Następnie wartość współczynnika powinna się zmniejszać stopniowo (2-2,5), aż do osiągnięcia 80% masy ciała dorosłego psa, od kiedy współczynnik ten osiąga wartość 1,8-2 standardową dla psa dorosłego o normalnej aktywności. Należy jednak nadmienić, że u niektórych szczeniąt ras olbrzymich, np. u doga niemieckiego, zejście poniżej 2,5 x RER w koncentracji energii w diecie, może wiązać się z zatrzymaniem wzrostu (3). Zawsze należy brać pod uwagę czynniki indywidualne towarzyszące rozwojowi szczenięcia, takie jak jakość podawanej karmy czy utrzymywanie w kojcu, a także czynniki stresogenne (liczba zwierząt w grupie, konkurencja). Szczenięta karmione karmą o niskiej koncentracji energii, a także o niskiej strawności będą spożywały większe porcje, co może zwiększać ryzyko ociężałości, biegunek oraz wymiotów. Stąd szczególnie w okresie intensywnego wzrostu należy dostarczyć zwierzęciu pokarm o najwyższej jakości i wyższej strawności niż przeciętna. Oznacza to podawanie pokarmów komercyjnych klasy premium przeznaczonych dla szczeniąt odpowiedniej wielkości lub formułowaniu receptur domowych dokładnie według przepisu z najwyższej jakości składników. Dokarmianie szczeniąt dodatkowo dużą ilością wysoko kalorycznych smakołyków czy pokarmem gotowanym w tym okresie będzie zaburzało kontrolę i pobranie odpowiedniej ilości niezbędnych składników z diety.
Białko
Zapotrzebowanie na białko u psów rosnących różni się ilościowo i jakościowo od zapotrzebowania psów dorosłych. Aminokwasem ograniczającym u szcze-
niąt jest arginina (5). Jako źródła grup metylowych dodawana jest metionina, cholina lub betaina, których dostępność stymuluje budowę białek. Największe zapotrzebowanie na białko wysokiej jakości obserwowane jest przy odsadzeniu, a następnie potrzeby te zmniejszają się (6). Około 10-14 g wysokiej jakości białka na kg0,75 m.c. pokrywa zapotrzebowanie rosnącego psa (około 12% w suchej masie). W przypadku przeciętnych surowców białkowych karma zawierająca 18% białka w suchej masie jest w stanie zapewnić optymalny wzrost od szczenięcia do osiągnięcia pełnej dojrzałości (7).
Tłuszcz
U psów rosnących zawartość tłuszczu w diecie powinna wynosić 5-10% s.m. Nadmiar tłuszczu w diecie będzie prowadził do jej podwyższonej energetyczności, co zwiększa ryzyko wystąpienia chorób rozwojowych, a także otyłości. Innym ważnym czynnikiem jest zawartość niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych (NNKT), szczególnie ich wyjściowych form, tj. kwasu linolowego i α-linolenowego. Meyer (8) podaje, że psy rosnące powinny otrzymywać dziennie około 250 mg NNKT/ kg masy ciała. Należy wyjaśnić właścicielowi konieczność podawania odpowiednich NNKT ze względu na to, że nie są one syntetyzowane w organizmie, natomiast są niezbędne do jego prawidłowego funkcjonowania. Najlepszymi źródłami tych kwasów są wysokiej jakości mieszaniny olejów roślinnych i rybich wzbogacone witaminą E. Zaleca się uzupełniać 0,6 mg α-tokoferolu na 1 g NNKT (9). Proporcje kwasów z rodziny n-6 do n-3 powinny być zbliżone jak 1:1. Należy podkreślić, że długołańcuchowe kwasy z rodziny n-3 występują wyłącznie w produktach rybich, a w organizmie pełnią ważne funkcje w chrząstkach (kwas eikozapentaenowy) czy w funkcjonowaniu układu nerwowego (kwa s dokozaheksaenowy). W przypadku gdy prowadzona jest dieta domowa lub mieszana, w trosce o prawidłowy rozwój psa należy zarekomendować odpowiedni preparat suplementacyjny z NNKT do codziennego stosowania.
Inne ważne składniki diety
Często dodatkowo konieczne jest podawanie odpowiednich suplementów diety, dzięki którym zostanie pokryte zapotrzebowanie na mikroelementy i witaminy. Ważną rolą lekarza weterynarii jest uświadomienie właścicielowi, że witaminizowane smakołyki czy zbyt małe porcje kompletnej suchej karmy nie są w stanie
dietetyka/żywienie
Weterynaria w praktyce
r e k l a m a
wypełnić zapotrzebowania rosnącego psa na składniki witaminowo-mineralne. Wyniki najnowszych badań wykazują, że rozwój układu kostnego jest przede wszystkim zależny od bezwzględnej zawartości wapnia w diecie, a w znacznie mniejszym stopniu od stosunku wapnia do fosforu (10). Do 6. miesiąca życia szczeniąt wapń jest wchłaniany z przewodu pokarmowego głównie na drodze biernego transportu (11), a nadmiar tego składnika mineralnego może powodować zaburzenia w rozwoju. Stąd zaleca się podawanie wapnia w proporcjach 0,71,7% s.m. psom ras małych i średnich, natomiast psom ras dużych i olbrzymich nie należy przekraczać ilości wapnia powyżej 1,2% s.m. przy ogólnym stosunku wapnia do fosforu od 1:1 do 1,8:1. Zależnie od tego, czy właściciel psa decyduje się na kompletną suchą karmę, czy żywienie domowe, prowadzący lekarz weterynarii powinien zasugerować suplementację związków budujących chrząstkę stawową jako element dietoprofilaktyki schorzeń stawów. Dotyczy to szczególnie szczeniąt ras dużych i olbrzymich. W chrząstce stawowej znajdziemy długie łańcuchy kwasu hialuronowego, do którego przyłączone są kompleksy proteoglikanów. W płynie maziowym i w substancji międzykomórkowej obecna jest glukozamina, główny prekursor glukozaminoglikanów (GAG), z kolei główny z GAG – siarczan chondroityny występuje w samej chrząstce, gdzie spełnia wiele ważnych funkcji. Zarówno glukozamina, jak i siarczan chondroityny pobudzają syntezę proteoglikanów wchodzących w skład chrząstki. Wszystkie te związki mogą być podawane w formie suplementów i są bardzo dobrze przyswajane przez organizm. Niedobory innych mikroelementów, takich jak cynk lub miedź, będą najbardziej widoczne u psów rosnących do 6. miesiąca życia przy niskiej zawartości tych pierwiastków w pokarmie lub zaburzeniach wchłaniania jelitowego. Nadmiar wapnia i fosforu może upośledzać dostępność cynku. Także nadmiar włókna w diecie może powodować gorsze wykorzystanie karmy czy nawet suplementów (np. stosowanie kaszy jęczmiennej typu „pęczak”). Podaż cynku i miedzi powinna być odpowiednio około 2 mg/ kg i 0,25-0,5 mg/kg m.c. u psów rosnących (12). W przypadku innych mikroskładników powinny być spełnione niezbędne minima (tabela 2, s. 41). Niedobory witamin z grupy B występują rzadko i wiążą się z upośledzeniem wchłaniania lub zaburzeniami w funkcjonowaniu symbiotycznej flory, co może być następstwem biegunek lub antybiotykoterapii. Dlatego zapobieganie biegunkom
styczeń-luty • 1-2/2009 www.weterynaria.elamed.pl
39
dietetyka/żywienie
fot. Shutterstock
Weterynaria w praktyce
Okres wzrostu
x RER (spoczynkowe zapotrzebowanie na energię)
kcal/m.c. kg0,75
3
210
2,5 1,8-2,0
175 125-140
odsadzenie do osiągnięcia 50% dorosłej m.c. 50% do 80% dorosłej m.c. ≥ 80% dorosłej m.c. Tabela 1. Zalecenia do zapotrzebowania na energię u psów rosnących (przy założeniu że RER = 70 x m.c.0,75)
i podawanie probiotyków w okresie szczenięcym zabezpiecza przed zaburzeniami endogennej produkcji tej grupy witamin.
Żywienie a zachowanie
Pies jest zwierzęciem stadnym i bardzo wiele zależy od grupy, w której funkcjonuje. Sposób podawania pokarmu może być często ważnym elementem terapii różnych zachowań psa, także skład diety może mieć wpływ na jego zachowanie. Wyrobienie prawidłowych nawyków oraz odpowiednich wzorców zachowań od pierwszych dni w nowym domu pomoże szczenięciu dostosować się do grupy, a właścicielowi zapanować nad niektórymi niechcianymi zachowaniami. Dlatego należy podkreślać nie tylko wagę składu pokarmu, ale także sposób jego podawania jako ważny aspekt zacieśniania więzi emocjonalnej z właścicielem. Wskazane jest podawanie kilku mniejszych posiłków dziennie i każdorazowe opróżnianie miski. Podawanie pokarmu „do woli” i zostawianie niedojedzonej porcji „na później” wyrabia nieprawidłowe nawyki i jest czynnikiem wzmagającym ryzyko wystąpienia otyłości u psa. Oczywiście nie należy też przesadzać, nie wszyst-
40
styczeń-luty • 1-2/2009 www.weterynaria.elamed.pl
kie psy są w stanie zjeść porcję dzienną w jednym posiłku, chociażby ze względu na jego objętość, a u szczeniąt zbyt duże porcje na raz zbytnio obciążają żołądek. Niektóre dysproporcje składników pokarmu mogą wpływać na zachowanie zwierzęcia, jego zwiększoną nerwowość, powodując m.in. nasilone zachowania destrukcyjne, hiperaktywność oraz szczekliwość. Nadmiar smakołyków nad standardowym pokarmem podczas tresury może prowadzić do zaburzenia pobierania pokarmu i przekarmiania na spacerach, dlatego należy zwracać baczną uwagę na ilość i skład podawanych smakołyków.
Nie do pomyślenia
Nadal wielu właścicieli psów w Polsce karmi je pokarmem „przygotowywanym” w domu. Rzadko kiedy proporcje i skład tak przygotowywanego posiłku są konsultowane z lekarzem weterynarii. Często zastosowana dieta jest jednostronna lub bezzasadnie urozmaicona. Ocenia się, że połowie takich posiłków towarzyszy sucha karma, która jest podawana ad libitum, a jej spożycie jest niekontrolowane. Słysząc, że w kompletnej suchej karmie zawarte są wszystkie nie-
zbędne składniki, właściciel uznaje ją nieraz za jedyne źródło witamin i składników mineralnych niezależnie od poziomu spożycia. Nie kontroluje spożycia podczas dokarmiania posiłkami domowymi, co doprowadza do obniżonej jakości karmy, bo często pokarm suchy, leżąc w misce parę dni, wietrzeje i traci swoje walory. Wielu właścicieli powołuje się na swoje doświadczenie w żywieniu zwierząt, z kolei inni na informacje uzyskane od „hodowcy”. Niestety nie wszyscy hodowcy przekazują odpowiednie wskazówki co do żywienia szczeniąt od nich odbieranych. Tak więc podawanie kaszek dla niemowląt na mleku krowim nawet do 5.-6. miesiąca życia szczenięcia może być przyczyną późniejszych zaburzeń funkcjonowania przewodu pokarmowego. Także podawanie nadmiernych ilości nabiału czy podrobów szczeniętom nie znajduje swojego uzasadnienia zdrowotnego. Ostatnio modne stały się też koncepcje żywienia psów rosnących głównie mięsem surowym (mylnie nazywane dietą BARF), co prowadzi do poważnych zaburzeń i problemów zdrowotnych w wieku dorosłym. Z tych, jak i wielu dalszych powodów należy zawsze dokładnie poinstruować właściciela o zasadności sto-
dietetyka/żywienie
Składniki mineralne
Na kg m.c.
Jednostki
wapń fosfor potas sód chlor magnez żelazo miedź mangan cynk jod selen witaminy A D E tiamina (B1) ryboflawina (B2) kwas pantotenowy niacyna pirydoksyna (B6) kwas foliowy kobalamina (B12) cholina
320 240 240 30 46 22 1,74 0,16 0,28 1,94 32 6
mg mg mg mg mg mg mg mg mg mg µg µg
202 22 1,2 54 100 400 450 60 8 1,0 50
IU IU IU µg µg µg µg µg µg µg mg
r e k l a m a
Weterynaria w praktyce
Tabela 2. Minimalne zapotrzebowanie na mikroskładniki dla psów rosnących średniej wielkości (Hand i wsp., 2000)
sowania odpowiednich ilości, właściwie zbilansowanego pokarmu, uświadamiając, że młody szczeniak buduje w ten sposób swój organizm na całe życie. q Piśmiennictwo 1. Hand M.S., Thatcher C.D., Remillard R.L., Roudebush P.: Small Animal Clinical Nutrition. Walswarth Publishing Company, USA 2000. 2. Ceregrzyn M.: Kompendium lekarza weterynarii i hodowcy. Psy rasowe. MI Polska Sp. z o.o., Warszawa 2008. 3. Meyer H., Zentek J.: Energy requirements of growing Great Danes. „Journal of Nutrition”, 1991, 121, 35-36. 4. Lust G., Geary J.C., Sheffy B.E.: Development of hip dysplasia in dogs. „American. Journal of Veterinary Research”, 1973, 34, 87-91. 5. Young H.H., Milner J.A., Corbin J.E.: Arginine requirements in immature dogs. „Journal of Nutrition”, 1978, 108, 203-210. 6. Burns R.A., Lefaivre M.H., Miller J.A.: Effects of dietary protein quantity and quality on the growth of dogs and rats. „Journal of Nutrition”, 1982, 112, 1843-1853. 7. Case L.P., Czarnecki-Maulden G.L.: Protein requirements of growing pups fed practical dry-type diets containing mixed-protein sources. „American Journal of Veterinary Research”, 1990, 51, 808-812.
8. Meyer H.: Sonstige essentielle bzw. Semiessentielle Stoffe. [W:] Ernahrung des Hundes. E Ulmer Verlag, Stuttgart 1990, 120-122. 9. Valk E.E., Hornstra G.: Relationship between vitamin E requirement and polyunsaturated fatty acid intake in man: a review. „Int. J. Vitam. Nutr. Res”, 2000, 70 (2): 31-42. 10. Jank M.: Rola wapnia w prawidłowym wzroście szczeniąt. „Magazyn Weterynaryjny”, 2005, vol. 14, nr 100, 45-47. 11. Lauten S.D., Cox N.R., Brawner W.R. Jr, Goodman S.A., Hathcock J.T., Montgomery R.D., Kincaid S.A., Morrison N.E., Spano J.S., Lepine A.J., Reinhart G.A., Baker H.J.: Influence of dietary calciumand phosphorus content in a fixed ratio on growth and development in Great Danes. „Am. J. Vet. Res.”, 2002, 63 (7): 1036-47. 12. White S.D., Bourdeau P., Rosychuk R.A., Cohen B., Bonenberger T., Fieseler K.V., Ihrke P., Chapman P.L., Schultheiss P., Zur G., Cannon A., Outerbridge C.: Zincresponsive dermatosis in dogs: 41 cases and literature review. „Vet. Dermatol”, 2001, 12 (2), 101-9.
dr inż. Sybilla Jacqueline Berwid-Wójtowicz Wydział Medycyny Weterynaryjnej SGGW w Warszawie e-mail: sybilla_berwid@yahoo.com styczeń-luty • 1-2/2009 www.weterynaria.elamed.pl
41