dietetyka/Żywienie
Weterynaria w praktyce
dr inż. Sybilla Jacqueline Berwid-Wójtowicz, prof. dr hab. n. wet. Piotr Ostaszewski Zakład Dietetyki Katedry Nauk Fizjologicznych Wydziału Medycyny Weterynaryjnej SGGW w Warszawie
Zalecenia dietetyczne
dla psów w podeszłym wieku Dietary suggestions for elderly dogs Streszczenie Długość życia zwierząt towarzyszących (podobnie jak ich właścicieli) ulega wydłużeniu i dlatego współczesny lekarz weterynarii coraz częściej staje przed problemami natury geriatrycznej. Jednym z bardzo ważnych zagadnień, rozumianym jako szeroko pojęta profilaktyka prozdrowotna psa w wieku podeszłym, jest dostosowanie żywienia do indywidualnych potrzeb zwierzęcia. Nieodpowiednio zbilansowane żywienie może mieć kluczowy wpływ na kondycję i długość życia psa, dlatego ważne jest, aby właściciel zrozumiał, jak istotne jest przestrzeganie zaleceń dietetycznych przekazywanych przez lekarzy weterynarii i specjalistów żywienia zwierząt.
Słowa kluczowe psy starsze, dietoprofilaktyka, starzenie
Abstract The life span of pet animals (and their owners) is getting longer and thus, nowadays, the veterinary physician faces nutritional problems related to geriatric dogs more often than in the past. One of the most important topics in geriatric prevention is the ability to differentiate nutrients according to the individual needs of the pet. An imbalanced diet may have a great impact on the animal’s fitness and life the lifespan of the geriatric dog. Therefore we have to understand how important it is to follow dietary recommendations for elderly dogs provided by veterinarians and specialists in animal nutrition.
Key words old dogs, dietaryprofilactics, elder dog
Podstawowym zadaniem lekarza weterynarii, któremu zleca się opiekę nad psem w wieku podeszłym, jest obiektywna ocena nie tyle wieku, co stopnia zestarzenia się zwierzęcia. Ogólnie przyjmuje się, że 7 lat stanowi umowną granicę pomiędzy psem dorosłym a starym; jest to jednak bardzo przybliżony wskaźnik. Istnieje wiele czynników wpływających pośrednio lub bezpośrednio na proces starzenia się psa i tak naprawdę rozpiętość wiekowa, którą przyjmujemy jako początek starości, mieści się między 5. rokiem życia (dla psów ras olbrzymich), a 11. rokiem życia (dla psów ras małych i średnich) (1). Ważną rolę w indywidualnej ocenie zwierzęcia pełni odpowiednio przeprowadzone wywiad i analiza wyników badań laboratoryjnych. Zmiana diety w celu zapewnienia starzejącemu się zwierzęciu wszystkich niezbędnych składników pokarmowych może spowolnić te procesy. Ważne jest, aby zawartość niektórych składników była zgodna z zaleceniami dietetycznymi dla psów nie tylko dla danej grupy wiekowej, ale także dla danej rasy i dostosowana do aktywności zwierzęcia (2). Ważnym zagadnieniem w żywieniu zwierząt starszych są problemy związane z zaburzeniami w pracy przewodu pokarmowego. Mogą one wynikać z obniżenia wydzielania śliny oraz soków i enzymów trawiennych, a także zwolnienia perystaltyki jelit. Następstwem tych zmian
jest spadek zdolności trawiennych organizmu i wynikające stąd upośledzone wchłanianie składników żywieniowych (3). Także inne schorzenia typowe dla wieku podeszłego, jak postępująca niewydolność nerek, zaburzenia krążenia, niekompletne uzębienie czy nadwaga, mogą wymuszać określone postępowanie dietetyczne (4). Ogólnie odsetek zwierząt otyłych obniża się między 8.-10. rokiem życia, co oznacza, że niewiele psów z nadwagą żyje powyżej 11. roku życia (w porównaniu do populacji psów dorosłych) (5, 1). Ma to znaczenie przy ocenie zapotrzebowania na składniki pokarmowe, ponieważ z powodu osłabionego wchłaniania konieczne jest podawanie karm o lepszej strawności i wyższej wartości biologicznej, a niektórzy autorzy sugerują też, że o niższej zawartości włókna. Oznacza to, że u psów starszych nie należy stosować diety zalecanej dla zrzucenia wagi przez psy dorosłe. W przypadku otyłych zwierząt w podeszłym wieku należy stosować specjalne karmy typu „light” dla psów starszych, ponieważ standardowe diety odchudzające mogą wywoływać poważne zaburzenia w funkcjonowaniu jelit, a nawet prowadzić go do wycieńczenia. Ważnym elementem jest także stopień wypełnienia jelit treścią pokarmową, ponieważ zbyt mała objętość miazgi pokarmowej może prowadzić do atrofii kosmków
DER = 1,4 x (70 x m.c.0,75) Masa ciała psa (kg)
5
10
20
30
40
50
60
Masa metaboliczna (m.c. 0,75)
3
5,6
9,5
12,8
15,9
18,8
21,6
Wzór do obliczenia dziennego zapotrzebowania energetycznego (DER) na podstawie masy metabolicznej zwierzęcia (m.c. – masa ciała zwierzęcia w kg) dla psów starszych
56
maj • 5/2009 www.weterynaria.elamed.pl
dietetyka/Żywienie
jelitowych i przerastania patogennej flory jelitowej, co powoduje pogorszenie ogólnego stanu zdrowia zwierzęcia, w tym odporności na zachorowania (6). W przypadku gdy stosowane są diety nie do końca spełniające zapotrzebowanie starego psa, a także kiedy stosowane jest żywienie domowe bądź jako monodieta, bądź też jako uzupełnienie diety komercyjnej, należy zalecić systematyczne podawanie odpowiednich suplementów diety dostosowanych do potrzeb zwierzęcia (7). U zwierząt starszych często obserwujemy zaburzenia w gospodarce wodnej i termoregulacji, dlatego, przeprowadzając wywiad, należy zwrócić uwagę, czy pacjent jest nie tyle „najedzony”, co odpowiednio nawodniony i odżywiony. W przypadku obniżonego przyjmowania wody przez starszego psa można właścicielowi zasugerować podawanie pokarmów wilgotnych lub wtórne nawadnianie suchej karmy. Sposoby te mają niekorzystny wpływ na profilaktykę kamienia nazębnego, jednak gdy występuje bolesność podczas gryzienia, może to poprawić dostępność pokarmu. Aby wyrównywać równowagę elektrolitową, zaleca się dodawanie do pokarmu specjalnych preparatów zawierających elektrolity wraz z łatwo dostępnymi cukrami (glukozą, maltodekstryną), które można podawać zamiast wody lub jako dodatek do niej (6).
Energia
W przypadku oceny zapotrzebowania energetycznego u psów starszych należy uwzględnić indywidualny stopień aktywności. Niektóre zwierzęta, szczególnie ras małych i średnich, pomimo zaawansowanego wieku są nadal dość aktywne i dlatego nie należy obniżać ich dziennego zapotrzebowania na energię. Uważa się, że u zwierząt starszych zapotrzebowanie na energię jest niższe o 12-13%, aczkolwiek ze względu na ograniczoną dostępność składników żywieniowych, zapotrzebowanie to może się okazać niewystarczające (5). Szczególnie należy uwzględnić tu stopień nawodnienia i zaburzenia w termoregulacji, ponieważ mogą to być czynniki poważnie zwiększające zapotrzebowanie energetyczne i prowadzące do szybszego zmęczenia. W niektórych przypadkach należy zasugerować właścicielowi stosowanie specjalnych koców elektrycznych pod legowiska lub termoforów. Także podawanie pokarmu w temperaturze 20-37°C będzie zwiększało jego dostępność i smakowitość oraz zmniejszało wydatek energetyczny potrzebny na procesy związane
58
maj • 5/2009 www.weterynaria.elamed.pl
Weterynaria w praktyce
z wstępnym trawieniem. Przyjęty wzór dla obliczenia dziennego zapotrzebowania dla psów starszych (DER) przedstawia ryc. 1., dla pokarmu o podwyższonej strawności przekraczającej 85%. Wartość otrzymywana ze wzoru jest wartością wyjściową (ok. 100 kcal [418 kJ] EM/kg m.c.0,75) i może ulegać modyfikacjom (w zakresie wartości współczynnika od 1,1 do 1,7), tak aby utrzymywać odpowiednią masę ciała psa. U bardzo starych psów i przy poważnych problemach z higieną jamy ustnej, a także przy niechęci do jedzenia należy stosować specjalistyczne karmy o dużej gęstości energetycznej (8). Odżywki tego typu są niejednokrotnie 5-10 razy bardziej skoncentrowane i charakteryzują się wysoką smakowitością, a także bardzo bogatym, stężonym składem (aminokwasy egzogenne, witaminy, mikroelementy, NNKT, przeciwutleniacze). Sugeruje się, by podawać je jako dodatek zachęcający do codziennej diety (z uwzględnieniem całkowitej kaloryczności posiłku) lub w skrajnych przypadkach nawet samodzielnie, aby podtrzymywać pracę jelit u zwierząt odmawiających jedzenia. Pokarmy te powinny się znaleźć w każdym gabinecie weterynaryjnym, ponieważ ułatwiają rekonwalescencję pooperacyjną i są zalecane do uzupełniania diety nie tylko zwierząt starszych. Występują w różnych formach i mają zróżnicowany stopień koncentracji (nawet ponad 3000 kJ w 100 g), zależnie od tego, czy mamy do czynienia z pastą, saszetką czy szalką.
Białko
W przypadku zapotrzebowania na białko u psów starszych istnieją duże różnice w ilościach zalecanych przez różne centra badawcze. Znane jest zjawisko tracenia białka z organizmu (zmniejszanie masy ciała szczupłego), często spotykana jest kacheksja starcza u psów, jednakże wyższa podaż białka w diecie będzie miała niekorzystny wpływ na funkcje nerek (5). Podaż wysokiej jakości białek pochodzących z białego mięsa ryb i drobiu, a także jaj, pozwala na utrzymanie niezbędnego minimalnego poziomu białka w diecie nie obciążającego organizmu produktami ubocznymi przemian azotowych (3). Uważa się, że poziom białka dla psów starych powinien zawierać się pomiędzy 15-23% suchej masy komercyjnego pokarmu, natomiast około 20% białka wysokiej jakości powinno być pobierane w diecie domowej. Jednakże jeżeli poziom ten okazuje się zbyt niski lub wysoki i wpływa na wyniki lub stan zdrowia psa, należy go korygować, decydując się np. na restrykcyjną dietę niskobiał-
kową i podawanie osobno aminokwasów egzogennych w preparatach suplementujących.
Tłuszcz
Tak jak u psów starych obniża się aktywność i ogólna kaloryczność pokarmu, tak u psów bardzo starych (około 13. roku życia) pojawia się tendencja do tracenia na wadze (1, 3). Dlatego pojawia się również potrzeba zwiększenia zarówno kaloryczności, jak i smakowitości pokarmu. Wyższa zawartość tłuszczu w diecie wzmacnia także wydajność białek i pozwala efektywnie zagęścić pokarm energetycznie (5). Redukuje to nadmierne obciążenie wolniej pracującego przewodu pokarmowego i zmniejsza niedogodności związane z niestrawnością. Zawartość tłuszczu powinna wynosić od 7% do 15% suchej masy pokarmu, jednakże w przypadku psów z nadwagą należy korygować te wartości w dół. Trzeba pamiętać, że około 1% z puli tłuszczów powinny stanowić NNKT – niezbędne nienasycone kwasy tłuszczowe, szczególnie ich wyjściowe formy, to jest kwas linolowy i α-linolenowy (9). U psów starszych badania wykazały, że zwiększona zawartość długołańcuchowych NNKT pochodzących z ryb – EPA i DHA (kwasu eikozapentaenowego i dokozaheksaenowego) jest konieczna w profilaktyce zmian w mózgu psa wywołanych procesem starzenia (10). Najlepszymi źródłami tych kwasów są wysokiej jakości mieszaniny olejów roślinnych i rybich wzbogacone witaminą E. Zaleca się uzupełniać 0,6 mg α-tokoferolu na 1 g NNKT, aby uniknąć jego niedoborów w wyniku uczestnictwa w przemianach metabolicznych NNKT (11). Także podczas uzupełniania diety w NNKT należy uwzględnić dodatkowe dawki cynku i biotyny, które także uczestniczą w procesach przemian NNKT. Poważnym problemem są psy starsze, u których zmniejsza się tolerancja tłuszczów, a także cierpiących na schorzenia wątroby. Psy takie muszą mieć indywidualnie dopasowywane diety.
Inne ważne składniki diety
Ważnym zagadnieniem jest ustalenie, jak pies był karmiony przez całe swoje życie, ponieważ będzie to miało wpływ na stopień jego odżywienia i ewentualne problemy związane z niedoborami składników odżywczych (1). Jeżeli od szczenięcia pies był karmiony kompletną suchą karmą dostosowaną do jego zapotrzebowania, właściciel nie zgłasza żadnych problemów, a lekarz nie widzi niepokojących objawów, to należy kontynuować dotychczasowy sposób żywienia karmą bytową dla
dietetyka/Żywienie
zwierząt starszych. W przypadku zwierząt, które karmione były dietą mieszaną (jeden z posiłków przygotowywany przez właściciela, mięso bądź odpadki) lub wyłącznie dietą domową, należy zaordynować podawanie odpowiednich suplementów dla zwierząt starszych, które zniwelują efekty starzenia się (10). U psów nie obserwuje się osteoporozy, chyba że były karmione dietą domową, nie uzupełnianą regularnie w odpowiedni suplement wapniowy. W takich przypadkach konieczne jest podawanie diety dostarczającej 75-150 mg wapnia/ kg m.c. psa, z uwzględnieniem odpowiedniego poziomu fosforu (nie mniejszy niż 1 : 1). Należy zwracać uwagę na nadmiar fosforu w dietach, ze względu na schorzenia nerek, które dotykają około 1/4 psów powyżej 7. roku życia. Ogólna zawartość fosforu w s.m. pokarmu nie powinna przekraczać 0,75%. W przypadku poziomu sodu i chloru w diecie uważa się, że ich nadmiar może mieć związek z chorobami krążenia, jednak nie jest to u psów udowodnione (3). Jednak nadmiar sodu spotykany w niektórych karmach komercyjnych (nawet 160 mg/ kg m.c.), nie jest uzasadniony (5). Rekomendowany poziom to 25-50 mg sodu / kg m.c., co stanowi 0,2-0,35% s.m. karmy. Nie zaleca się dosalania pokarmów solą kuchenną, w celu zwiększenia pobrania wody, a raczej podawanie preparatów elektrolitowych. U psów ras olbrzymich, a także ras mniejszych, ale bardzo ruchliwych istnieją przesłanki do podawania preparatów zawierających składniki odżywiające chrząstkę stawową, takich jak: glukozamina, główny prekursor glukozaminoglikanów (GAG), czy siarczan chondroityny
60
maj • 5/2009 www.weterynaria.elamed.pl
Weterynaria w praktyce
(GAG) (11). Zarówno glukozamina, jak i siarczan chondroityny pobudzają syntezę proteoglikanów wchodzących w skład chrząstki, jednakże powinny znajdować się w preparatach złożonych zawierających także przeciwutleniacze i inne substancje wspomagające, także o pośrednim działaniu przeciwbólowym. Ponieważ wolnorodnikowa teoria starzenia wiąże się bezpośrednio z narastającym stresem oksydacyjnym w komórkach, istnieją podstawy do podawania przeciwutleniaczy i substancji o charakterze przeciwutleniającym (10). Do grupy tych substancji aktywnych należą witaminy i prowitaminy (np. witamina E, beta-karoten), substancje biologicznie aktywne pochodzenia roślinnego i zwierzęcego (metionina, tauryna, karnityna, HMB, NNKT, karotenoidy – luteina, likopen, flawonoidy) czy niektóre pierwiastki (cynk, selen). Podaż tych składników jest uzasadniona w odpowiednich ilościach, zależnie od indywidualnego zapotrzebowania zwierzęcia i nasilenia objawów starzenia. Istnieje ryzyko, że niektóre preparaty bazujące na wyciągach z roślin oparte są na przekazach z medycyny naturalnej i dlatego ich stosowanie u zwierząt nie zawsze jest uzasadnione. W przypadku tego typu preparatów należy zachować ostrożność i wybierać produkty przebadane klinicznie na psach, ponieważ mogą negatywnie wpływać na organizm zwierzęcia. q Piśmiennictwo
1. Dzanis D.A.: Wymagania pokarmowe i postępowanie dietetyczne. [W:] Geriatria i gerontologia psów i kotów. Red. Hopkins J.D. Galaktyka, Łódź 2004.
2. Berwid-Wójtowicz S.J., Ostaszewski P.: Zbilansowane żywienie psów dorosłych. „Weterynaria w Praktyce”, 2009, 4, 56-62. 3. Wiśniewska M.E., Pomianowski A., Wojtacki M.P.: Żywienie psów w podeszłym wieku. „Magazyn Weterynaryjny”, 2003, 82, 12. 4. Laf lamme D.P.: Nutrition for aging cats and dogs and the importance of body condition. „Vet. Clin. North. Am. Small. Anim. Pract.”, 2005, 35(3), 713-742. 5. Hand M.S., Thatcher C.D., Remillard R.L., Roudebush P.: Small Animal Clinical Nutrition. Walswarth Publishing Company, USA 2000. 6. Berwid-Wójtowicz S.J.: W trosce o bogate wnętrze. „Magazyn Weterynaryjny”, 12, 2008, 12. 7. Berwid-Wójtowicz S.J., Ostaszewski P.: Suplementacja psów i kotów. Nowe wyzwania. „Weterynaria w Praktyce”, 2008, 3, 48-52. 8. Fahey G.C. Jr., Barry K.A., Swanson K.S.: Age-related changes in nutrient utilization by companion animals. „Annu. Rev. Nutr.”, 2008, 28, 425-45. 9. Berwid-Wójtowicz S.J.: Nienasyceni nienasyconymi. „Magazyn Weterynaryjny”, 2008, 10, 10-22. 10. Landsberg G.: Therapeutic options for cognitive decline in senior pets. „J. Am. Anim. Hosp. Assoc.”, 2006, 42(6), 407-13. 11. Valk E.E., Hornstra G.: Relationship between vitamin E requirement and polyunsaturated fatty acid intake in man: a review. „Int. J. Vitam. Nutr. Res.”, 2000, 70(2), 31-42. 12. Ceregrzyn M.: Kompendium lekarza weterynarii i hodowcy. Psy rasowe. MI Polska, Warszawa 2008.
dr inż. Sybilla Jacqueline Berwid-Wójtowicz Zakład Dietetyki Katedra Nauk Fizjologicznych Wydział Medycyny Weterynaryjnej SGGW w Warszawie e-mail: sybilla_berwid_wojtowicz@sggw.pl