Joanna Pawlik "Balans" - przewodnik by sztuka24h Bunkier Sztuki

•1 Przewodnik

Joanna Pawlik Balans 16.12.2010—30.01.2011 Kuratorka: Lidia Krawczyk

Galeria Sztuki Współczesnej Bunkier Sztuki pl. Szczepański 3a, 31-011 Kraków

Joanna Pawlik ur. w 1974 w Krakowie. Malarka, fotografka, artystka wideo. Ukończyła Wydział

Wybrane wystawy indywidualne:

Malarstwa Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie. Jest laureatką licznych nagród, wyróżnień i stypendiów, m.in. Lexmark European Award 2003 (finalistka edycji polskiej),

2010 / Balans, Bunkier Sztuki, Kraków, PL

wyróżnienia pozaregulaminowego redakcji „Art&Business” na 37. Biennale Malarstwa

2009 / Teraz serca mam dwa, Delikatesy, Kraków, PL

Bielska Jesień 2005, I-wszej nagrody na 5. Biennale Sztuki Młodych Rybie Oko, Bał-

2009 / Spacer, Galeria Czarna, Warszawa, PL

tycka Galeria Sztuki, Słupsk 2008, finalistką edycji polskiej Henkel Art Award 2009,

2007 / Wszystko cieknie (z Bartkiem Materką), Galeria Czarna, Warszawa, PL

stypendystką Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego w 2009 oraz stypendystką

2006 / Bez śladu, Otwarta Pracownia, Kraków, PL

programu Młoda Polska w 2010.

2004 / Względnie przestronne, Galeria Nova, Kraków, PL

Jej prace znajdują się w prywatnych i publicznych kolekcjach, m.in. w kolekcji Piotra

2000 / Outdoors, Galleri Tamara, Oslo, NO

Bazylko i Krzysztofa Masiewicza oraz w kolekcji Bunkra Sztuki w Krakowie. Mieszka i pracuje w Krakowie.

Wybrane wystawy zbiorowe:

Jej twórczość dotyka zagadnień trudnych, opierających się na intymnych, prywat-

2010 / Simple living, Center and Gallery P74, Ljubljana, SI

nych doświadczeniach, konfrontowanych z problematyką społecznego wykluczenia.

2010 / Charme of Harm, Bregenz, AT

Koncentruje się na zgłębianiu własnych emocji, radości, bólu i cierpienia, analizuje

2009 / Jeune Création Européenne, Montrouge, FR

związki pomiędzy byciem artystką, matką, kobietą i osobą, która doświadczyła utraty

2008 / Portret własny – Prace z kolekcji Piotra Bazylko i Krzysztofa Masiewicza,

części ciała, czerpiąc z nich materiał do artystycznej wypowiedzi. Sztuka staje się

CSW Zamek Ujazdowski, Warszawa, PL

dla niej płaszczyzną, na której ścierają się pojęcia takie jak miłość, narodziny, śmierć,

2008 / 5. Biennale Sztuki Młodych „Rybie Oko”, Bałtycka Galeria Sztuki

utrata, cierpienie, radość i samotność.

Współczesnej, Słupsk, PL 2008 / Pod zamkniętymi powiekami, Galeria Czarna, Warszawa, PL 2006 / Złudzenie widzenia, Fabryka Schindlera, Kraków, PL 2006 / Wiedźma Ple Ple. Pofeministyczne trawestacje tego-co-kobiece, Galeria Dla, Toruń / Galeria Klimy Bocheńskiej, Warszawa, PL 2006 / Polish Art am Main, Galeria BestregArts, Frankfurt, DE 2005 / 37. Biennale Malarstwa Bielska Jesień 2005, Galeria Bielska BWA, Bielsko-Biała, PL 2004 / May 1st 2004, Århus, DK

W wieku 10 lat straciłam nogę.

Wystawa stanowi część rocznego projektu zatytułowanego Ekonomia utraty, Joanna

Od tamtego czasu zadaję sobie pytanie

Pawlik i Elin Drougge. W projekcie, na który poza wystawami składają się publikacje

dotyczące odciętego kawałka ciała:

oraz program edukacyjny, biorą udział dwie artystki: Polka Joanna Pawlik oraz Nor-

co z nim się stało?

weżka Elin Drougge, które wspólnie zgłębiają problem utraty, odrzucenia i ponownego wykorzystania tego, co zostało porzucone. Jest to płaszczyzna dla dialogu różnych estetyk, form i możliwości ujęcia problemu. Elin Drougge, rzeźbiarka i autorka instalacji, koncentruje się na utracie pojmowanej w sposób uniwersalny, Joanna Pawlik odnosi się natomiast do swoich własnych, indywidualnych doświadczeń związanych z utratą części ciała. Niniejszy przewodnik jest propozycją oprowadzania po wystawie. Pozwala zapoznać się z jej tematyką, prezentowanymi na niej dziełami, wskazuje na możliwość odczytania jej różnorodnych wątków. Nie omawia wszystkich prac artystki, lecz stanowi narrację związaną z procesem konfrontowania się z utratą, ukazaną zarówno w jej osobistym wymiarze, jak i w kontekście społecznym, związanym z problematyką postrzegania osób niepełnosprawnych.

Wystawa Balans jest efektem drogi, jaką przebyła artystka, jest wielopoziomowym procesem pogrzebania utraconej nogi. Od samotności po siostrzeństwo. To właśnie od nogi i jej braku wszystko się zaczęło i na niej się kończy. (…) Noga jest czymś, co było, a czego teraz nie ma; co leży u źródeł pochodzenia, co jest szczególnym przekleństwem. Noga, której nie ma - ciągle jest. Wystawa stanowi wyraz indywidualnego podejścia do problemu tożsamości, akceptowania braku, utraty. Jest efektem poszukiwań, podążania własną drogą, opisywania i dochodzenia do tożsamości kobiety. Lidia Krawczyk, Balansowanie

Wystawa Joanny Pawlik jest artystycznym zapisem wielowymiarowego i wieloeta-

W pracach Joanny Pawlik niepełnosprawność schodzi na dalszy plan. Uczestniczki

powego procesu konfrontowania się z utratą części ciała. Artystka bada sytuację ciała

projektu rysują się jako osoby silne, niezależne, samodzielne, których ciało nie jest

dotkniętego utratą wraz z konsekwencjami, które ta utrata niesie dla poczucia atrakcyj-

niepełnosprawne, lecz stanowi integralną całość. Ich niepełnosprawność objawia się

ności, kobiecości, seksualności, kontaktów z innymi ludźmi. Początkowo analizuje pro-

dopiero w oczach innych ludzi, w spojrzeniach kierowanych w ich stronę - one same

blem utraty samotnie, twarzą w twarz z kamerą bądź obiektywem aparatu, skupia się

doskonale pokonują różnorodne bariery fizyczne, społeczne czy architektoniczne.

na ważnych dla siebie czynnościach jak taniec czy sport. Później zaprasza do udziału

Wystawa pozwala na przełamanie licznych stereotypów, na odnalezienie nowego

w projekcie inne kobiety, które urodziły się bez kończyn lub doświadczyły amputacji,

języka, którym można mówić o niepełnosprawności.

wśród nich m.in. Katarzynę Rogowiec, dwukrotną złotą paraolimpijkę z Turynu oraz Ewę Zielińską, polską lekkoatletkę. Obserwuje je, przegląda się w ich oczach, poszukuje podobieństwa, nawiązuje z nimi więź. Z obcych sobie osób bohaterki przekształcają się w siostry.

Na wystawie zaprezentowano siedem fotografii, kilkanaście projekcji wideo oraz rzeźbę, rozmieszczonych w dwóch salach skontrastowanych ze sobą ze względu na natężenie oświetlenia, organizację przestrzeni i tematykę prac. W pierwszym, jasno oświetlonym, przestronnym pomieszczeniu umieszczono fotografie, przekazujące narrację o siostrzeństwie amputantek. Pomiędzy nim a drugą salą wydzielono długi biały korytarz, na którego ścianie tarczowej wyświetlana jest tytułowa projekcja wideo Balans. W drugiej, słabo oświetlonej sali znajdują się czarne, wieloboczne formy, kryjące w sobie projekcje wideo, wprowadzające w przestrzeń prywatnych doświadczeń. Czarne obiekty stają się symbolem Innego, trudnego tematu utraty i niepełnosprawności - można omijać je jako przeszkody, bądź zanurzyć się w ich wnętrzu, wejść za czarną kurtynę i skupić się na filmowej narracji. Zamknięcie ekspozycji stanowi czarny, wąski, zakręcający tunel, w którym znajduje się oświetlona punktowo z góry rzeźba nogi, kulminacyjny zapis konfrontacji artystki z problemem indywidualnej utraty. 5

Pytania: 1. Jakie są Twoje skojarzenia związane z niepełnosprawnością? 2. Kim jest osoba niepełnosprawna? Skonfrontuj swoje odpowiedzi z definicją zawartą w słowniczku znajdującym się na końcu przewodnika.

Bez tytułu [Most] Część (…) prac dotyczy także smutku - to te przedstawienia, na których pokazujesz

Fotografia. Minimalizm formy. Brak zbędnych szczegółów. Oszczędność kolorystyki,

jednostki. W tych ujęciach widać samotność i pustą, przytłaczającą rzeczywistość.

kontrast intensywnego błękitu nieba z szarością skał i czerwienią pylonów mostu

Lidia Krawczyk, Siostrzeństwo amputantek. Z Joanną Pawlik rozmawia Lidia Krawczyk

Golden Gate. Artystka indywidualnie, w samotności mierzy się z problemem utraty. Samotnie pozuje przed obiektywem aparatu, odwraca się do niego tyłem, nie pokazuje twarzy. Brak prawej nogi nie jest widoczny od razu, nie wysuwa się na pierwszy plan. Niczym w antycznych posągach piękno istnieje pomimo uszczerbków ciała. Staje się niepowtarzalne, tajemnicze. Na fotografii dominuje piękno, spokój, ale i melancholia. Nie ma cierpienia, w jego miejscu pojawia się jednak smutek. Joanna nie konfrontuje się z innymi ludźmi, nie wystawia się na ich spojrzenia, lecz samotnie, w skupieniu bada emocje, obserwuje siebie i swoją utratę.

Pytania: 1. Z czym kojarzy Ci się pejzaż, na którego tle znajduje się bohaterka? Jakie emocje wywołuje? 2. Czy fotografia przywodzi Ci na myśl jakieś inne dzieła sztuki? Jakie? [w razie potrzeby skorzystaj ze wskazówek na końcu przewodnika] Joanna Pawlik, Bez tytułu [Most], 2010, wydruk na papierze archiwalnym, 125x187,5 cm

Bouncing Goła stopa zawadza piętą o drewniane klepki, ale porusza się dość swobodnie.

Projekcja wideo. Brak nie zawsze wiąże się z pięknem i spokojem; często pojawia się

Z przedpokoju do kuchni, gdzie mija zimną terakotę. Potem skręca do sypialni,

trud wzmożonego wysiłku fizycznego, zmęczenie, ból, wyczerpanie. Artystka bada

aż wreszcie do łazienki. Znad nogi słychać miarowe oddychanie. A jednak pod-

kondycję ciała dotkniętego amputacją, sprawdza swoje fizyczne możliwości - nie tyl-

łogowa ślizgawka męczy. Całe ciało siada zmęczone na klapę od toalety. Dyszy.

ko w ekstremalnych sytuacjach, ale także w codziennych, domowych czynnościach.

Przyspieszony świst uświadamia nam, jak noga musi pracować, aby przebyć

Obserwuje swoją nogę, która przemierzając mieszkanie musi wykonać podwójną

kilka metrów, jaka to jest niesamowita synchronizacja mięśni. Ta napięta skóra, te

pracę, musi zastąpić swoją utraconą siostrę. Jest zmęczona, ale nie potrzebuje pomo-

stukające o siebie kości. Poruszanie się jest walką ze sobą i z domową przestrzenią.

cy, odpocznie i ruszy dalej.

Sylwia Chutnik, Fantom

Zadanie: 1. Stań na jednej nodze. Poruszając się na niej spróbuj we własnym mieszkaniu odtworzyć trasę, którą przebyła bohaterka filmu.

Z odczuwanym trudem i zmęczeniem współgra forma filmu, rozedrganie kamery, jej nerwowość, ukazanie całej sytuacji z góry, pominięcie reszty ciała i skoncentrowanie oka kamery na nodze - dzięki tym zabiegom cała uwaga skupia się na kończynie i jej zmaganiach z fizycznymi ograniczeniami.

Joanna Pawlik, Bouncing, 2008, wideo, 1’40’’

A Throw Najbardziej lubię odrzucać daleko od siebie protezę. Nie jest mi do niczego po-

Projekcja wideo. Słoneczny, wietrzny dzień nad brzegiem morza. Po plaży, ku morzu,

trzebna, mam swoją jedną nogę i nie zawaham się jej użyć. Jestem sportsmenką,

lekko kulejąc, idzie kobieta. Zatrzymuje się nad brzegiem. Odpina protezę prawej

uwielbiam się ścigać. Biegnę więc dalej.

nogi, robi mocny wymach i odrzuca ją daleko. Patrzy w stronę morza, odwraca się ku Sylwia Chutnik, Fantom

leżącej na piasku protezie. Podskakując przybliża się do niej, podnosi ją i ponownie przymocowuje do ciała. Przez plażę przebiega ubrana na sportowo dziewczyna. Kobieta, kulejąc, odchodzi znad brzegu morza i znika z kadru.

Pytania:

Artystka konfrontuje się z Innym, który stał się częścią jej ciała. Oswajanie go jest proce-

1. W jaki sposób społeczeństwo reaguje na obecność osób otwarcie demonstrujących

sem skomplikowanym, wieloetapowym, niejednoznacznym: Joanna w pewien sposób

swoją niepełnosprawność?

siłuje się z protezą, odrzuca ją, jakby chciała się od niej wyzwolić, po czym dokonuje

2. Jakie emocje może wzbudzać w artystce ukazywanie innym osobom swojej niepeł-

jednak swoistego aktu jej akceptacji, podnosząc ją i inkorporując do własnego ciała,

noprawności?

godząc się z obecnością Innego, przekształcającego się w integralną (?) część jej osoby.

Joanna Pawlik, A Throw, 2008, wideo, 1’52’’

Everybody Dance Framuga balkonu stanowi ramę tego, co zaczyna dziać

I wtedy wszystko przestaje być ważne - to, jak jesteśmy

się w pokoju. Naprzeciw światła dziennego staje tancerka

ubrane i to, co robią nasze poszczególne części ciała.

i zaczyna swój występ. Nie ma tu świateł spływających

Czy nam się trzęsą piersi, czy może wyglądamy nienatu-

na scenę, jest oświetlenie tylne, które maluje bohaterkę

ralnie, kiedy twarz, zupełnie rozluźniona, poddaje się plą-

w ciemne barwy. Nie widzimy jej rysów twarzy, szczegó-

saniu. W jedną stronę, w drugą. Rytmicznie lub zupełnie

łów ubrania. Mamy tylko podskakujące na karku włosy

chaotycznie. W rytm, obok niego, gdzieś do siebie samej,

zebrane w kucyk, tańczące ręce (w końcu refren piosenki

do środka.

to clap your hands). Mamy przed sobą zarysy tańczą-

Sylwia Chutnik, Fantom

cego ciała. Mamy przed sobą ciało z jedną nogą. Zamiast drugiej - metalowa konstrukcja, jakieś rusztowanie. Sylwia Chutnik, Fantom

Projekcja wideo. Utrata części ciała nie oznacza konieczności wyrzeczenia się ulubionych czynności. Dla Joanny Pawlik jednym z takich ważnych elementów życia codziennego jest taniec, główny temat dwóch jej filmów Everybody Dance i Dancing Queen. Proteza nie stanowi dla niej ograniczenia,

Pytania:

nie jest barierą dla podskoków, rytmicznego poruszania

1. Kim są „wszyscy” zasugerowani w tytule projekcji wideo?

ciałem, wymachów. Bohaterka zatraca się w żywiołowym,

2. Czy uważasz, że „wszyscy” rzeczywiście tańczą?

pełnym energii tańcu, daje z siebie wszystko, chce się wysza-

3. Jaką rolę w wideo Joanny Pawlik odgrywa wybór miej-

leć – nie ma różnicy między nią a żadną inną dziewczyną

sca? Dlaczego własny pokój, a nie dyskoteka?

porwaną przez rytm muzyki. Jest tylko taniec. Joanna Pawlik, Everybody Dance, 2008, wideo, 1’40’’

Balans Zawsze kusiła mnie klasyczna poza baletnicy.

Balansowanie pozą i odczuwanie emocji zwią-

Byłam ciekawa tego, który układ jest dla mnie

zanych z miejscem publicznym jest najbardziej

wykonalny. Było bardzo trudno. Ręce i nogi

widoczne w tytułowym filmie Balans. (…) W tym

pozwalają utrzymać tę równowagę. Podchodzi-

wideo stałam na balonie, próbując utrzymać

łam do tego wielokrotnie. Byłam narażona na

równowagę na tak bardzo nietrwałej płaszczyź-

wzrok innych ludzi. Chodziło mi o klasyczne

nie, w dodatku na plaży, po której przemieszcza-

przedstawienie baletnicy w przestrzeni.

ło się mnóstwo osób.

Joanna Pawlik, Siostrzeństwo amputantek. Z Joanną Pawlik

rozmawia Lidia Krawczyk

Motyw tańca, przyjmowania tanecznych póz, po-

Pytania:

jawiający się w Everybody Dance i Dancing Queen,

1. W jakich sceneriach artystka pojawiała się

powraca w filmie Balans. Artystka sprawdza swoje

w poprzednich pracach? Przed kim ujawniała

granice, bada swoją sprawność i wytrzymałość, sta-

swoją utratę?

rając się utrzymać równowagę w pozie baletnicy

2. Co Twoim zdaniem oznacza tytuł pracy Balans?

na elastycznym, uginającym się pod nią podłożu z gumy. Jej utrata nie jest ograniczeniem, wręcz

Zadanie

przeciwnie – to impuls do działania, do przekracza-

Stań na miękkim podłożu (np. na łóżku). Ustaw

nia możliwości swoich i innych ludzi. Owe dążenie

swoje ciało w pozycji piruetu (stań na jednej

do perfekcji nie przychodzi łatwo. Jest okupione

nodze, druga ugięta, ręce złączone nad głową).

trudem, wysiłkiem, upadkami. Niczym w tańcu -

Utrzymuj jak najdłużej równowagę.

przed premierą konieczne są mordercze próby. Joanna Pawlik, Balans, 2009, wideo, 9’05’’

Bez tytułu (Ewa)

Bez tytułu (Magda)

Problem braku akceptacji jest bardzo uniwersalny, bo dotyczy nie tylko osób po

W swoim projekcie Joanna Pawlik zaprasza do udziału inne kobiety - amputantki.

amputacjach, ale również tych, które mają niewielkie blizny, czy inne defekty.

Przygląda się im, obserwuje ich ciała i emocje, ich reakcje związane z doświadcza-

Zaczęłam szukać kontaktów z dziewczynami, które, podobnie jak ja, są po ampu-

niem utraty. Poszukuje podobieństw, różnic, porozumienia, wspólnoty utraty. Każda z

tacjach. Celowo zawęziłam moje poszukiwania wyłącznie do kobiet, tak zwanych

bohaterek wyraża inne emocje, przekazuje inną historię.

amputantek. Wydawało mi się, że one bardziej otworzą się na mnie z uwagi na Joanna Pawlik, Bez tytułu (Magda), 2010, wydruk na papierze archiwalnym, 165x110 cm

wspólnotę, jaka nas łączy. Chciałam się przyjrzeć z zewnątrz temu, w jaki sposób taka czy inna ułomność wpływa na osobę, która jej doświadczy. Ciekawiło mnie jak to jest w przypadku innych kobiet. Chciałam się sama w tym odnaleźć. Joanna Pawlik, Siostrzeństwo amputantek. Z Joanną Pawlik rozmawia Lidia Krawczyk

Zadania: 1. Przyjrzyj się zdjęciu Bez tytułu [Ewa]. Jak została przedstawiona bohaterka? Zastanów się, jakie emocje przekazuje. Jakie wzbudza w Tobie uczucia? 2. Przyjrzyj się zdjęciu Bez tytułu [Magda]. Czym różni się od poprzedniej fotografii? Joanna Pawlik, Bez tytułu (Ewa), 2010, wydruk na papierze archiwalnym, 125x187,5 cm

Bieg Projekcja wideo. Zima. Trasa biegowa prowadzi przez zaśnieżony las. Kobieta trenuje narciarstwo biegowe. Obie ręce ma amputowane powyżej łokci. Przez większość czasu kamera skupia się na jej górnej części ciała. Kobieta pokonuje trasę w równym tempie, nie zatrzymuje się, silnie pracuje nogami i kikutami rąk, szybko pokonuje wzniesienia, słychać jej równy oddech. Dociera do stadionu, uśmiecha się i pokazuje czas na stoperze.

W Polsce udało mi się nawiązać kontakt tylko z kobietami, które są paraolimpijkami i z niewielką liczbą kobiet, które na co dzień nie mają oporu, aby pokazywać się w mediach. Niestety nie zdołałam przekonać innych dziewczyn. Joanna Pawlik, Siostrzeństwo amputantek. Z Joanną Pawlik rozmawia Lidia Krawczyk

Joanna Pawlik również u innych dziewczyn obserwuje temat konfrontowania się z ograniczeniami własnego ciała, badania jego możliwości. W filmie Bieg towarzyszy w treningu polskiej paraolimpijce Katarzynie Rogowiec, dwukrotnej złotej medalistce z Turynu. Obserwuje ruch jej ciała, pracę mięśni, wysiłek fizyczny. Artystka, przyglądając się treningowi, oswaja innych ludzi z widokiem osób, które doświadczyły amputacji. Przełamuje tabu, zabraniające pokazywania ich w mediach. Nie komentuje, po prostu patrzy, śledzi wzrokiem.

Pytania: 1. Czy w mediach pojawią się relacje z paraolimpiad bądź innych zawodów niepełnosprawnych sportowców? Czy oglądałaś\-eś kiedyś takie relacje? 2. W jaki sposób został wykreowany wizerunek osób niepełnosprawnych w mediach? Joanna Pawlik, Bieg, 2010, wideo, 11’24’’

Śniadanie Projekcja wideo. W hotelowej restauracji kobieta je śniadanie. Ma amputowane obydwie ręce powyżej łokci. Przygotowuje kanapkę, smaruje ją masłem, kroi pomidora na cząstki, nakłada plasterek sera. Je, pije kawę, na koniec obiera mandarynkę. Obserwując inne amputanki, Joanna Pawlik przygląda się nie tylko profesjonalnym treningom sportowców, lecz również zwykłym, codziennym czynnościom, takim jak jedzenie śniadania czy makijaż (film Makijaż). Bohaterki jej filmów są silne, samodzielne, nie potrzebują pomocy innych ludzi, ponieważ doskonale radzą sobie same. Ciało po amputacji potrafi sprostać zarówno wyzwaniom sportowym, jak i codzienności. Natomiast widz zostaje postawiony wobec obrazu, od którego w życiu codziennym najczęściej odwraca wzrok: tu oswaja się z widokiem osoby, która doświadczyła utraty części ciała, dostrzega, że wykonuje te same co on czynności.

Pytania: 1. Jak zachowujesz się gdy widzisz osoby niepełnosprawne? 2. Czy widok osoby niepełnosprawnej wzbudza w Tobie określone emocje? Jakie? Joanna Pawlik, Śniadanie, 2010, wideo, 10’02’’

Symetria bliźniaczek Projekcja wideo. Na przeszklonej platformie widokowej

Te prace opowiadają przede wszystkim o relacjach. Jako obiek-

w centrum handlowym znajdują się dwie identycznie ubrane, jed-

ty są same w sobie bardzo ważne i istotne. To jednak zwień-

nonogie dziewczyny. Trzymając się barierki wykonują takie same

czenie mojego projektu, który odbywał się równolegle. Praca

symetryczne ćwiczenia. Ich ruchy są świetnie zsynchronizowane,

z osobami i emocjami, poszukiwanie siebie w każdej z tych

stanowią swoje lustrzane odbicie.

kobiet. Na filmach i fotografiach chciałam uchwycić też motyw bliźniaczki (…). Moja koleżanka ma amputowaną tę samą nogę

Joanna Pawlik nawiązuje bezpośrednią więź z innymi amputant-

co ja, więc wymyśliłam, że ubierzemy się tak samo i będziemy

kami, tworzy wspólnotę, staje się współbohaterką filmów

się tak samo zachowywały.

i fotografii. Dziewczyny znajdują porozumienie, wspólnie mierzą

Joanna Pawlik, Siostrzeństwo amputantek. Z Joanną Pawlik rozmawia Lidia Krawczyk

się z emocjami, ze stresem związanym z pokazaniem swej utraty w miejscu publicznym. Projekcja wideo. Dwie identycznie ubrane dziewczyny, raz na biało, raz na czarno, każda z nich ma amputowaną prawą nogę.

Z chwilą, gdy w kadrze pojawiają się dwie kobiety, zjawia się

Trzymając się za ręce, poruszają się, podskakując po parku. Siadają

siostra, przekaz przyjmuje pozytywną wymowę. Dziewczyny

na chwilę na ławce. Rozmawiają. Podnoszą się, ruszają dalej. Innym

zaczynają się uśmiechać, chichoczecie, chcąc wykonać jakieś

razem poruszają się ulicą pośród domów, znikają za zakrętem. Raz,

zaplanowane choreografie. Cała dramaturgia zaczyna być opar-

skacząc, wdrapują się po schodach. Kiedy indziej są w centrum

ta na wątku szczęścia, wynikającego z poczucia wspólnoty.

miasta. Nagle jedna traci równowagę i upada, podnosi się i razem idą dalej, podskakując.

Oczywiście, że tak. Zawsze, gdy byłyśmy razem, nieźle się bawiłyśmy! W filmie Symetria jest to szczególnie widoczne. Z Ewą, jedną z bohaterek (ma amputowaną inną nogę niż ja), ubrałyśmy się w ten sam sposób. Poruszałyśmy się synchronicznie, jakbyśmy widziały się w odbiciu lustrzanym. To było dla mnie bardzo ciekawe doświadczenie.

Pytania

Siostrzeństwo amputantek. Z Joanną Pawlik rozmawia Lidia Krawczyk

1. Jakich aspektów może dotyczyć tytułowa symetria? 2. Jaką relację nawiązują bohaterki filmu Bliźniaczki?

Joanna Pawlik, Bliźniaczki, 2010, wideo, 8’42’’ Joanna Pawlik, Bez tytułu (Symetria), 2010, wideo, 3’31’’

Jakie emocje pojawiają się między nimi?

Różne oblicza utraty

Zadanie 1 Utrata części ciała wywiera wpływ na rozmaite aspekty życia. Zastanów się, jakich elementów codzienności może najbardziej brakować osobom, które doświadczyły amputacji. Wypisz je, starając się uwzględnić różne rodzaje amputacji i odmienność związanych z nimi konsekwencji oraz uszereguj je, począwszy od tych, które wydają Ci się najważniejsze. Dlaczego wskazałaś/-eś taką kolejność?

Zadanie 2 W dyskursie społecznym pomija się wiele problemów związanych z życiem osób niepełnosprawnych. Zastanów się, jakie kwestie związane z niepełnosprawnością zostają zazwyczaj przemilczane?

Zadanie 3 Wybierz trzy dowolne przykłady, które wymieniłaś/-eś w poprzednim zadaniu. Postaraj się uzasadnić, dlaczego nie mówi się o nich w mediach. Czy Tobie też jest trudno je poruszać (także w stosunku do własnej osoby)? Joanna Pawlik, Makijaż, 2010, wideo, 3’02’’

Trying on Jakie buty wybierze dziś miłościwie nam panująca królowa? Może niebieskie,

Projekcja wideo. Do pokoju wchodzi o kulach jednonoga dziewczyna w czarnym

na płaskim obcasie, idealne do robienia zakupów. A może takie zwykłe, adidaso-

płaszczu. Zdejmuje płaszcz, zostaje tylko w czarnej koronkowej bieliźnie. Obok leży

podobne, wiązane na sznurówki. Królowa była kiedyś Kopciuszkiem i teraz,

proteza nogi w czarnej pończosze. Dziewczyna zaczyna przymierzać buty, to na

z przyzwyczajenia, lubi przymierzać różne buciki. Chodzi nerwowo na wszystkie

swoją nogę, to na protezę. Zmienia zdanie, szuka innej pary. Na koniec przyczepia do

strony, wyrzuca te, które jej nie pasują, i za chwilę zakłada następne. (…) Królowo,

ciała protezę, ubiera się i wychodzi.

prosimy, załóż protezę, prosimy, spróbuj raz jeszcze łaskawym okiem spojrzeć na sztuczną koleżankę. Może zaproś ją do wspólnego mierzenia szpilek, balerin

Joanna Pawlik podejmuje temat utraty w kontekście genderowym, mierząc się

i japonek. Będzie wam raźniej.

z narzuconymi przez kulturę atrybutami kobiecości - atrakcyjnością, strojeniem się, Sylwia Chutnik, Fantom

seksownym wyglądem. Nie wnika w to, czy dane wyobrażenia kulturowe związane z kobietami są słuszne czy nie - przede wszystkim przywraca płeć kobietom, które doświadczyły utraty, zwraca uwagę na ich prawo do podkreślania wyglądu fizycznego, prowokowania, podkreślania swojej seksualności, kapryszenia nad swoim wyglądem. W swoim przyspieszonym, jakby slapstickowym filmie podejmuje ironiczną

Pytania: 1. Czym Twoim zdaniem jest kobiecość? 2. Co uznajesz za atrybuty kobiecości? 3. Czy uważasz, że w kwestiach związanych z atrakcyjnością fizyczną sytuacja kobiet niepełnosprawnych jest odmienna od sytuacji mężczyzn? Dlaczego?

Joanna Pawlik, Trying on, 2008, wideo, 2’32’’

i żartobliwą grę zarówno z genderowym dyskursem, jak i ze stereotypami związanymi z atrakcyjnością osób niepełnosprawnych.

The Show Ciągle nie czuję pełnej akceptacji. Istnieje szczególna luka pomiędzy mną

Pokutuje taki stereotyp, że osoby niepełnosprawne są aseksualne.

a mężczyznami. Mam wrażenie, że jestem przezroczystym ciałem.

Wynika to z tego, że pełnosprawni nie widzą w nich obiektu seksualnego, odbiera-

Nieważna, aseksualna.

ją im prawo do odczuwania pożądania i podniecenia. (…) Od kobiety wymaga się

Joanna Pawlik, Siostrzeństwo amputantek. Z Joanną Pawlik rozmawia Lidia Krawczyk

idealnej fizyczności, nieskazitelnego ciała i zgrabnej sylwetki. Siostrzeństwo amputantek. Z Joanną Pawlik rozmawia Lidia Krawczyk

Projekcja wideo. Zza półprzeźroczystej zasłony widoczna Sypialnia. Przyćmione, czerwone światło. O kulach wchodzi jednonoga dziewczyna. Włącza muzykę, rozbiera się do bielizny, siada na łóżku. Zmysłowo wije się w rytm muzyki, przeciąga się, pozbywa resztek ubrania, bawi się włosami, unosi je do góry, rozpuszcza. W filmie The Show Joanna Pawlik przełamuje tabu seksualności. Stawia widza w sytuacji voyeur’a, obserwatora swoistego peep-show. Bohaterka kusi swoją cielesnością, uwodzi, wzbudza pożądanie. To już nie aseksualna istota, lecz kobieta z krwi i kości, świadoma swego ciała i jego oddziaływania na zmysły.

Joanna Pawlik, The Show, 2008, wideo, 6’32’’

Pytania: 1. Dlaczego podejmowanie problematyki seksualności osób niepełnosprawnych może stanowić swoiste tabu w tabu? 2. Jakie znaczenia, w kontekście całej wystawy, może mieć tytuł projekcji?

Bez tytułu Rzeźba. Na końcu ekspozycji, w ciemnym tunelu, umieszczona w oświetlonej gablocie leży realistyczna rzeźba dorosłej, kobiecej prawej nogi, amputowanej w połowie uda. Widoczne są na niej włoski, zrogowacenia, czerwone krostki, cellulit. Joanna Pawlik w swoich pracach w różny sposób konfrontowała się z utratą: obserwując swoje ciało z protezą i bez niej, przyglądając się innym amputantkom, skupiając się na relacjach z nimi, odnajdując „siostry”. Na koniec pojawia się wielka nieobecna, od której braku wszystko się rozpoczęło. Nie jest to noga małej dziewczynki, to noga dorosłej kobiety, projekcja wyobrażenia o tym, jak mogłaby wyglądać.

Mam wrażenie, że projekt Balans to dopiero początek mojej pracy nad tym zagadnieniem. Wiele osób, które zobaczy wystawę, będzie miało okazję dowiedzieć się więcej o sobie. W lutym 2011 będę pokazywała część tej wystawy w Oslo, w maju i czerwcu jadę na rezydencję do Los Angeles. Sądzę, że będzie to bardzo inspirujące doświadczenie. Joanna Pawlik, Siostrzeństwo amputantek. Z Joanną Pawlik rozmawia Lidia Krawczyk

Pytania: 1. Jakie znaczenie może mieć umieszczenie nogi w muzealnej gablocie? 2. Czy Twoim zdaniem w trakcie wystawy artystka w pełni „pogrzebała” swoją utraconą nogę? Joanna Pawlik, Bez tytułu, 2010, silikon, poliester

Język utraty Podejmowany przez Joannę Pawlik temat niepełnosprawności i utraty pojawiał się już wcześniej w sztuce, zarówno w obrazach nowożytnych (na przykład w przechowywanych w Luwrze Kalekach Pietera Bruegla Starszego [1568] czy Kulawcu Joségo de Ribery [1642]), jak i we współczesnych filmach, performance’ach i fotografiach (na przykład w kontrowersyjnym Oko za oko Artura Żmijewskiego z 2001 roku - jako ikonograficzny motyw zestawienia pełnych i niepełnych ciał). Często wiązał się z fascynacją brzydotą, turpizmem, opozycją wobec mainstreamu. Koncentrował się na ukazaniu ułomności, dramatu, bólu, cierpienia. Podobny język mówienia o utracie pojawił się w twórczości Joanny Pawlik w 2008 roku.

Joanna Pawlik, Bez tytułu [Bliźniaczki], 2010, wydruk na papierze archiwalnym, 125x187,5 cm

Bramą do prywatnej mitologii Joanny Pawlik jest film Infekcja z 2007 roku. Artyst-

Nowością, którą Joanna Pawlik wnosi do sztuki jest odmienny język, jaki artystka wyko-

ka szuka w tej pracy obrazu zdarzenia, które odmieniło jej życie, a w konsekwencji

rzystuje w pracach prezentowanych na wystawie Balans. Opowiada o utracie w sposób

również sztukę. Dorosła Joanna Pawlik powraca z kamerą do kamienicy, na klatkę

bardzo subtelny, bez odwoływania się do dramatyzacji, często wprowadza elementy

schodową i wreszcie do mieszkania, w którym jako dziecko uległa nieszczęśliwemu,

humoru, sympatii, czułości. Dystans istnieje, jest to jednak dystans artystki żyjącej

krwawemu wypadkowi. W jego wyniku straciła nogę, amputowaną powyżej kolana.

wewnątrz problemu, naznaczony ciepłem, zrozumieniem, zatracający się czasem na

Infekcja, ze strugą krwi wylewającą się spod zamkniętych drzwi, z prowadzoną

rzecz empatii, współodczuwania. Odcina się od języka mediów, mówiących o niepeł-

nerwowo z ręki kamerą i nastrojem niesamowitości, jest próbą przepracowania trau-

nosprawności z protekcjonalizmem, współczuciem, nadmierną powagą. Obserwuje

my, opowiedzenia jej w języku, który wiele zawdzięcza popularnej kinematografii,

różne wymiary utraty, osobiste i społeczne, analizuje ją indywidualnie, odtwarza wła-

filmom Davida Lyncha, ale również horrorom klasy B”.

sną tożsamość, ale we wszystkich działaniach pozostaje artystką, świadomie sterującą Stach Szabłowski, Bóle fantomowe

procesem twórczym.

Zadanie: Porównaj prace prezentowane na wystawie z ujęciem niepełnosprawności w sztuce krytycznej, np. w pracy Oko za oko Artura Żmijewskiego lub Więzy krwi Katarzyny Kozyry. W razie potrzeby skorzystaj ze wskazówek na końcu przewodnika.

Pytanie: Czy przychodzą Ci na myśl jeszcze inne dzieła, w których pojawiają się osoby po amputacji? Joanna Pawlik, Infekcja, 2007, wideo, 6’29’’

Wbrew stereotypom Zadanie Wystawa Joanny Pawlik przełamuje wiele stereotypów związanych z niepełnosprawnością. Po zapoznaniu się z pracami prezentowanymi na wystawie proponujemy ćwiczenie przełamujące stereotypowe myślenie. Poniżej znajdują się sentencje dotyczące osób niepełnosprawnych. Dopasuj zdania do prac Joanny Pawlik, które Twoim zdaniem zaprzeczają danemu stereotypowi (a może Twoim zdaniem go potwierdzają?). 1. Osoba niepełnosprawna jest nieatrakcyjna. 2. Osoba niepełnosprawna jest smutna. 3. Osoba niepełnosprawna jest pewna siebie. 4. Osoba niepełnosprawna jest gorsza. 5. Osoba niepełnosprawna wywołuje litość. 6. Osoba niepełnosprawna jest niesamodzielna. 7. Osoba niepełnosprawna wstydzi się swojej niepełnosprawności 8. Osoba niepełnosprawna jest ciężarem dla innych. 9. Osoba niepełnosprawna jest problemem. 10. Osoba niepełnosprawna bardzo odróżnia się od ludzi sprawnych. 11. Osoba niepełnosprawna jest uzależniona od innych. 12. Osoba niepełnosprawna jest słaba. 13. Osoba niepełnosprawna jest nieszczęśliwa. 14. Osoba niepełnosprawna jest powodem do zawstydzenia się. 15. Osoba niepełnosprawna zawsze potrzebuje pomocy. Czy wszystkie Twoje dopasowania są jednoznaczne? Czy uważasz niektóre za ambiwalentne? Dlaczego? Joanna Pawlik, Bez tytułu (Laura), 2010, wydruk na papierze archiwalnym, 125x187,5 cm

Moje własne balansowanie Zadanie końcowe Na koniec proponujemy zadanie pogłębiające zrozumienie wielowymiarowości procesu konfrontowania siebie i innych z problemem utraty. Zadanie przeznaczone do samodzielnego wykonania bądź wspólnie z inną osobą. Weź aparat/kamerę. Wybierz jedną z prac Joanny Pawlik. Odtwórz daną sytuację ze sobą w roli głównej, powstrzymując się od używania kończyny, którą ma amputowaną dana bohaterka. Obserwuj reakcje swoje i innych osób.

Po zakończeniu zadania odpowiedz na pytania: Co kierowało Tobą przy wyborze danej pracy? Jak czułaś/-eś się w trakcie realizacji zadania? Czy trudno było Ci wyjść w przestrzeń publiczną? Czy może zostałaś/-eś w domu? Jakie reakcje wzbudziłaś/-eś wśród innych ludzi?

Bibliografia Oto kilka wskazówek bibliograficznych związanych z tematyką wystawy Joanny

11. Maria Chodkowska, Postawy kobiet niepełnosprawnych wobec własnego kalectwa,

Pawlik oraz z projektem Ekonomia utraty, Joanna Pawlik i Elin Drougge.

„Kultura i Edukacja”, 1, 1993, s. 71-79. 12. Maria Chodkowska, Teoria ról społecznych a badania socjopedagogicznych problemów zdrowia i choroby, „Chowanna”, 1, 2002, s.39-56.

1. Barbara E. Abramowska, Osoby niepełnosprawne w mediach i odbiorze społecznym,

13. Maria Chodkowska i inni, Stereotypy niepełnosprawności: między wykluczeniem

[w:] Społeczeństwo równych szans: Tendencje i kierunki zmian, red. Danuta Gorajewska,

a integracją, Lublin 2010.

Warszawa 2005, s. 191-198.

14. Człowiek niepełnosprawny we współczesnym świecie: praca zbiorowa, red. Ryszard

2. Colin Barnes, Geof Mercer, Niepełnosprawność, tłum. Piotr Morawski, Warszawa 2008.

Borowski, Kazimierz Jacek Zabłocki, Warszawa 1999.

3. Anna Bieganowska, Model niepełnosprawności w mediach a postawy wobec osób

15. Izabela Fornalik, Wizerunki osób niepełnosprawnych w mediach - media w percepcji

niepełnosprawnych, „Szkoła Specjalna”, 5, 2005, s. 362-371.

niepełnosprawnych, [w:] Świat pełen znaczeń - kultura i niepełnosprawność, red. nauk.

4. Krystyna Błeszyńska, Kulturowe determinanty postaw wobec niepełnosprawności

Jolanta Baran i Sławomir Olszewski, Kraków 2006, s. 501-514.

i rehabilitacji, „Niepełnosprawność i Rehabilitacja”, 1, 2004, s. 13-31.

16. Remigiusz Kijak, Wizerunek niepełnosprawnej kobiety w świecie kultury ponowo-

5. Krystyna Błeszyńska, Niepełnosprawność jako czynnik kształtujący usytuowanie

czesnej, [w:] Pomiędzy teorią a praktyką, red. Czesław Kosakowski, Amadeusz Krause,

jednostki w życiu zbiorowości społecznej, „Problemy Rehabilitacji Społecznej i Zawodo-

Sławomir Przybyliński, Olsztyn 2006, s. 278-285.

wej”, 2, 1996, s. 9-17.

17. Janusz Kirenko, Seksualizm kobiet z uszkodzeniem rdzenia kręgowego, „Niepełno-

6. Krystyna Błeszyńska, Wartość miłości, małżeństwa i rodziny w życiu osób niepełno-

sprawność i Rehabilitacja”, 3, 2005, s. 41-63.

sprawnych, Warszawa 1994.

18. Janusz Kirenko, Mariusz Korczyński, Wobec niepełnosprawności, Lublin 2008.

7. Iwona Bodys-Cupak, Agnieszka Skorupska, Postawy społeczne wobec osób niepełno-

19. Joanna Kirsten, Stereotypy i uprzedzenia dotyczące osób niepełnosprawnych, „Pro-

sprawnych ruchowo, [w:] Integracja osób niepełnosprawnych w edukacji i interakcjach

blemy Rehabilitacji Społecznej i Zawodowej”, 4, 1997, s. 9-19.

społecznych, red. Zdzisław Kazanowski, Danuta Osik-Chudowolska, Lublin 2003, s.

20. Ewelina J. Konieczna, Poczucie sensu życia osób niepełnosprawnych ruchowo,

83-86.

Kraków 2010.

8. Maria Chodkowska, Bariery funkcjonowania kobiet niepełnosprawnych w świetle

21. Anna Kotlarska-Michalska, Człowiek niepełnosprawny jako “inny” w ujęciu koncepcji

pamiętników, [w:] Polityka społeczna wobec osób niepełnosprawnych: drogi do integracji,

socjologicznych i w świetle badań socjologiczno-psychologicznych, „Roczniki Socjologii

red. Jerzy Mikulski, Julian Auleytner, Warszawa 1996, s. 114-131.

Rodziny”, 11, 1999, s. 87-100.

9. Maria Chodkowska, Kobieta niepełnosprawna: bariery i możliwości funkcjonowania w

22. Lidia Marszałek, Niepełnosprawność, kobiecość, rodzina, Warszawa 2006.

rolach społecznych, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, Sectio I Philoso-

23. Agata Migas, Seksualność i życie rodzinne osób z ograniczoną sprawnością fizyczną,

phia-Sociologia”, 16/17, 1991/1992, s. 231-249.

„Niepełnosprawność i Rehabilitacja”, 4, 2007, s. 54-66.

10. Maria Chodkowska, Kobieta niepełnosprawna: socjopedagogiczne problemy postaw,

24. Niepełnosprawność, red. Tadeusz Kamiński, Andrzej Czarnocki, Dezyderiusz Jan

Lublin 1993.

Pol, Warszawa 2003.

25. Kazimiera Nowak-Lipińska, Kobiecość - męskość w narracji osób niepełnosprawnych, [w:] Normalizacja środowisk życia osób niepełnosprawnych, red. Czesław Kosakowski, Amadeusz Krause, Olsztyn 2005, s. 174-181. 26. Kazimiera Nowak-Lipińska, Wersje kobiecości - kontekst patriarchalny, [w:] Pomiędzy teorią a praktyką, red. Czesław Kosakowski, Amadeusz Krause, Sławomir Przybyliński, Olsztyn 2006, s. 270-277. 27. O seksualności osób niepełnosprawnych, red. Antonia Ostrowska, Warszawa 2007. 28. Antonina Ostrowska, Postawy społeczeństwa polskiego w stosunku do osób niepełnosprawnych, [w:] Upośledzenie w społecznym zwierciadle, red. Andres Gustavsson, Elżbieta Zakrzewska-Manterys, Warszawa 1997, s.75-95. 29. Antonina Ostrowska, Rola seksualności w życiu osób niepełnosprawnych, „Niepełnosprawność i Rehabilitacja”, 3, 2007, s. 3-17. 30. Antonina Ostrowska, Joanna Sikorska, Być kobietą…, „Wiadomości Kulturalne”, 2 dod., 1997, s. 1-2. 31. Antonina Ostrowska, Joanna Sikorska, Niepełnosprawność kobiet: płeć jako dodatkowy czynnik marginalizujący?, „Problemy Rehabilitacji Społecznej i Zawodowej”, 1, 1997, s.54-64. 32. Postawy wobec niepełnosprawności: praca zbiorowa, red. Lucyna Frączkiewicz, Katowice 2002. 33. Dariusz Radomski, Ocena życia seksualnego osób z niepełnosprawnością fizyczną, [w:] Człowiek niepełnosprawny: rodzina i praca, red. Małgorzata Kościelska, Bassam Aouil, Bydgoszcz 2004, s.144-151. 34. Ewa Skrzetuska, Uczestnictwo w życiu towarzyskim i kulturalnym kobiet niepełnosprawnych, „Niepełnosprawność i Rehabilitacja”, 3, 2005, s. 28-40. 35. Ewa Wysocka, Zraniona tożsamość ludzi niepełnosprawnych - źródła, konsekwencje i radzenie sobie z wewnętrznym piętnem i zewnętrznym napiętnowaniem, [w:] Wybrane aspekty pracy z niepełnosprawnymi, red. Jerzy Rottermund, Kraków 2006, s. 173-190.

Słowniczek

Wskazówki

Gender – społeczno-kulturowa tożsamość płciowa, zespół zachowań, norm

Bez tytułu [Most] – pomyśl o obrazach z epoki Romantyzmu, np. Caspara

i wartości przypisanych przez kulturę do każdej z płci.

Davida Friedricha Wędrowiec przed morzem mgły (1818), Mnich na brzegu morza (1808-1810).

Gender studies – studia oraz badania nad problematyka społecznej i kulturowej tożsa-

Język utraty – zobacz artykuł na temat twórczości Artura Żmijewskiego na

mości płci; opisują, analizują, dekonstruują wszystkie przesądy związane

www.culture.pl:

ze stereotypami kobiecości i męskości.

http://www.culture.pl/pl/culture/artykuly/os_zmijewski_artur oraz artykuł o twórczości Katarzyny Kozyry:

Handicapizm/ableism (ang. handicap – niepełnosprawność, przeszkoda) – niechęć, wrogość względem osób niepełnosprawnych. Uprzedzenie może przejawiać się zarówno bezpośrednią agresją (III Rzesza - uprzedzenie awersyjne) jak i np. lekceważeniem potrzeb osób niepełnosprawnych w architekturze (uprzedzenie dominatywne). Skutkiem handicapizmu jest odczuwanie przez nich poczucia wykluczenia ze społeczeństwa. Osoba niepełnosprawna – osobą niepełnosprawną jest jednostka w pełni swych praw, znajdująca się w sytuacji upośledzającej ją na skutek barier środowiskowych, ekonomicznych i społecznych, których z powodu występujących u niej uszkodzeń nie może przezwyciężać w taki sposób jak inni ludzie. Bariery te zbyt często są zwiększane przez deprecjonujące postawy ze strony społeczeństwa. Performance – pojęcie określające rodzaj działań efemerycznych wykonywanych przez artystów w obecności widzów. Video art – metoda działań artystycznych wykorzystująca telewizyjną technikę rejestracji i przekazywania obrazu. Stwarza bogate możliwości kreacji obrazu, szczególnie przy zastosowaniu cyfrowych technik zapisu. Voyeuryzm (dawniej: podglądactwo, oglądactwo) – stan, w którym jedynym lub preferowanym sposobem osiągania satysfakcji seksualnej jest podglądanie praktyk seksualnych. 24

http://www.culture.pl/pl/culture/artykuly/os_kozyra_katarzyna.

autorka: Anna Lebensztejn konsultacja merytoryczna: Lidia Krawczyk, Karolina Vyšata redakcja i korekta: Karolina Więckowska skład: Agata Biskup

•1

W przewodniku wykorzystano reprodukcje prac Joanny Pawlik: A Throw, Balans, Bez tytułu, Bez tytułu (Bliźniaczki), Bez tytułu (Ewa), Bez tytułu (Laura), Bez tytułu (Magda), Bez tytułu (Most), Bez tytułu (Symetria), Bieg, Bliźniaczki, Bouncing, Everybody Dance, Infekcja, Makijaż, Śniadanie, The Show, Trying on oraz dokumentację fotograficzną wystawy Balans autorstwa Rafała Sosina. W przewodniku wykorzystano fragmenty tekstów Sylwii Chutnik, Lidii Krawczyk, Joanny Pawlik i Stacha Szabłowskiego zamieszczonych w katalogu wystawy Balans.

Przewodnik realizowano w ramach programu Akademia Orange

Przewodnik jest dostępny na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 3.0 Polska. Pewne prawa zastrzeżone na rzecz autorów oraz Galerii Sztuki Współczesnej Bunkier Sztuki. Treść licencji dostępna jest na stronie: http://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/deed.pl Galeria Sztuki Współczesnej „Bunkier Sztuki” 31-011 Kraków, pl. Szczepański 3a tel. 12 422 40 21; 12 422 10 52, fax: 12 421 83 03 www.bunkier.art.pl, bunkier@bunkier.art.pl