Leśne Plemiona + dodatek: sprawności

Leśne Plemiona

Autor: hm. Szymon Gackowski Współpraca: Leśna Brać: hm. Anna Pospieszna, pwd. Wiktoria Guz, phm. Monika Grądecka, pwd. Remigiusz Żulicki, pwd. Michał Tur 2 Starogardzka Drużyna Harceska “Czarna Dwójka” im. księcia Józefa Poniatowskiego

Puszczaństwo to program wychowania człowieka pod błękitnym niebem Ernest Thompson Seton

Autor: hm. Szymon Gackowski Przy współpracy: Leśna Brać: hm. Anna Pospieszna, pwd. Wiktoria Guz, phm. Monika Grądecka, pwd. Remigiusz Żulicki, pwd. Michał Tur, 2 Starogardzka Drużyna Harceska “Czarna Dwójka” im. księcia Józefa Poniatowskiego Konsultacje: hm. Lucyna Czechowska, hm. Emilia Kulczyk-Prus, hm. Piotr Niwiński, hm. Janusz Sikorski Fotografie: Pixbay (Creative Commons CC0): Bernd Hildebrandt, Karen Arnold, David Mark, Claudia Peters, LoggaWiggler unsplash.com (CC0 1.0 Universal): Łukasz Szmigiel, Paul Jarvis, Michael Hull, Nicolai Duerbaum, Michael Browning, Jevgenij Voronov, Dan Stark, Charles Yeager, Chris Lawton, Scott Slone, Thomas Lefebvre Picjumbo.com: Viktor Hanacek Wikimedia Commons: Ferran Pestaña, Klaudiusz Muchowski, J.M.Garg, Ken Billington, Steve Groom, Bohuš Číčel, Drew R. Smith Pozostałe: zdjęcia własne autora udostępniane na licencji CC-NC-BY-3.0-PL. Korekta: phm. Joanna Fojt Opracowanie graficzne: phm. Wiktoria Drozd, phm. Sonia Stach

Spis treści 1. Jak korzystać z tej propozycji?....................................................................8 1.1 Najczęściej zadawane pytania.............................................................9 1.2 Informacja o źródłach i licencjach................................................... 12 2. Leśne plemiona.......................................................................................... 13 2.1 Plemię rysia......................................................................................... 15 2.2 Plemię wilka........................................................................................ 18 2.3 Plemię bobra....................................................................................... 21 2.4 Plemię łosia......................................................................................... 24 2.5 Plemię puszczyka............................................................................... 27 2.6 Plemię kruka........................................................................................ 30 2.7 Plemię żurawia.................................................................................... 33 2.8 Plemię niedźwiedzia.......................................................................... 36 2.9 Plemię wydry...................................................................................... 40 2.10 Plemię orlika...................................................................................... 44 3. Włącz myślenie.......................................................................................... 47 4. Kilka rad i uwag do obserwacji astronomicznych............................... 57

5

Harce to radosna gra na łonie natury, gdzie mężczyźni z duszą chłopca idą razem z chłopcami na poszukiwanie przygody.

Przyniosą stamtąd zdrowie i szczęście, zręczność i zaradność.

Robert Baden-Powell

ogo nam tu przyprowadziłeś, Wilku? To ty zwołałeś Radę?

Chyży Wilk spojrzał na nielicznych na razie zebranych w dębowym kręgu: Bystrego Rysia, Zwinną Wydrę oraz Krzepkiego Niedźwiedzia.

- To wszyscy, czy ktoś jeszcze przybędzie? - spytał wilk przysiadając na ogonie pod swoim ulubionym dębem.

- Mama cię nie uczyła, że nie odpowiada się pytaniem na pytanie? - odparł ryś czyszcząc sobie łapę.

- Nie zaczynajcie się znowu kłócić – przerwała pojednawczo wydra – a więc, Wilku, o co chodzi? Co to za gagatek?

- Moi łowcy złapali to ludzkie szczenię, kiedy pałętało się po lesie. W sumie to mogłem je zjeść, ale ostatecznie przyprowadziłem je przed Radę, byśmy zdecydowali, co z nim zrobić.

- To bardzo mądra decyzja – powiedział Stary Łoś wkraczając na polanę wewnątrz kręgu dębów w asyście kilku byków. Choć jego oczy przesłaniała już mgła starości, poruszał się dziarsko i pewnie. - Nie chcielibyśmy, by naszemu gościowi coś się stało, prawda? Co więc go sprowadziło do naszej puszczy?

- To szczenię twierdzi, że kocha las i lubi tu przychodzić - warknął wilk z nutą niedowierzania w głosie - Na wycieczki i biwaki, jak to nazywa.

Chce, byśmy mu pozwolili tu przychodzić.

- A czy to to w ogóle coś umie? - zakrakał Sprytny Kruk, lądując z szumem skrzydeł na gałęzi – Czy szanuje las i umie się w nim zachować?

- Kiedy je złapaliśmy, hałasowało to to jak stado żubrów i straszyło wszystkie zwierzęta w okolicy. Może jednak to zjem?

- To raczej nie potwierdza jego historii o miłości do lasu – mruknął niedźwiedź.

- Twoje szczenięta też nie umieją wszystkiego od razu, dajmy mu szansę, niech się wykaże – ryś stanął w obronie przybysza.

- Tak, poddajmy go próbom – zakrakał kruk – niech pokaże, na co go stać.

- A jak się nie wykaże, to go pogonię, gdzie raki zimują.

- Tylko które plemię ma go przyjąć? -spytała wydra - Brzydkie to, nie ma futra ani piór, i dziwnie chodzi.

- Niech próba pokaże – rozsądził łoś – dajmy mu zadania, każdy klan swoje. Niech ludzkie szczenię samo wybierze, do którego plemienia chce przystąpić, a jeśli zadania wypełni, klan go przyjmie. Tak będzie najlepiej.

- Rzekłeś, łosiu, niech tak będzie – zgodził się ryś.

- Rzekłeś – potwierdzili pozostali.

Do którego plemienia zechcesz przystąpić?

Które zadania zrealizować? Niezależnie od wyboru, czeka Cię piękna przygoda pod zielonymi konarami prastarego lasu.

1. Jak korzystać z tej propozycji?

Jeśli czytasz tę propozycję, to zapewne nieobce są Ci tematy związane z szeroko pojętym bytowaniem w lesie, ekologią i ochroną środowiska. Ta propozycja ma na celu przybliżyć Tobie bądź Twoim harcerzom temat ochrony przyrody w Polsce, zachęcić do spędzania czasu na świeżym powietrzu i samodzielnego poznawania oraz podziwiania przyrody zarówno tej mniej, jak i bardziej dzikiej.

Propozycja ma również pośrednio na celu zachęcenie harcerzy do zdobywania sprawności i uatrakcyjnienia procesu ich zdobywania poprzez dodatkowy cel, który nimi osiągają. „Leśne Plemiona” skierowane są do harcerzy, harcerzy starszych i wędrowników. Zachęcamy ich do stania się Przyjaciółmi Puszczy i wstąpienia do jednego z klanów dzikiej przyrody.

Aby to osiągnąć, harcerz będzie musiał po pierwsze stać się godnym mieszkańcem puszczy, czyli żyć zgodnie z jej prawami (zbiór praw w formie kodeksu dotyczących szacunku do przyrody, ekologicznego zachowania na co dzień, itp.), poznać podstawowe informacje na temat swojego zwierzęcia (zawarte w dalszej części niniejszej propozycji) oraz zdobyć pewien zestaw sprawności.

Każdy zestaw sprawności odpowiada innemu zwierzęciu – w zależności od jego cech charakterystycznych i naszych skojarzeń z tym zwierzęciem. Będziemy mieć zatem plemię Rysia, Wilka, Kruka, Żurawia itp., a każdemu z nich odpowiadać będzie pewien zestaw (czasem częściowo pokrywający się) sprawności.

W zależności od grupy wiekowej zestawy mogą się różnić trudnością realizowanych sprawności (np. wędrownik zdobywa mistrzowską „trzy pióra” w danym zestawie, podczas gdy harcerz dwugwiazdkową „Robinson”). Należy również pamiętać, że zarówno w kwestii zdobywania informacji o zwierzętach, jak i postępowania zgodnie z leśnym kodeksem, czego innego wymaga się od jedenastoletniego smyka, a czego innego od wędrownika.

8

Do tworzenia zestawów sprawności wykorzystane zostały: • sprawności z zestawu podstawowego z naciskiem na sprawności przyrodnicze, krajoznawcze i ruchowe, a także sprawności wspomagające chęć poznania otaczającego świata (np. astronomiczne, fotograficzne...), • sprawności tzw. „leśne”, czyli zestaw sprawności puszczańskich opracowanych jeszcze w czasach KIHAMów1, • sprawności przyrodnicze stworzone w oparciu o sprawności innych organizacji bądź autorskie, lokalne sprawności2.

Sprawności z dwóch ostatnich grup zostały opracowane i zatwierdzone, tak by można było z nich korzystać zgodnie z aktualnie obowiązującym systemem stopni i sprawności. Opis i wymagania tych sprawności dodatkowych znajduje się w dodatku.

1.1. Najczęściej zadawane pytania ak harcerz może zdobywać odznakę leśnego plemienia?

Harcerz samodzielnie lub przy pomocy drużynowego wybiera, którą odznakę chciałby zdobywać. Następnie kseruje lub ściąga i drukuje kartę próby, wypełnia ją wraz z drużynowym (patrz załącznik B) i realizuje postawione tam wymagania (zdobywa sprawności). Po zdobyciu odpowiedniej liczby sprawności z danego zestawu drużynowy potwierdza to na karcie i zamyka próbę. Skan tak wypełnionej karty należy odesłać za pośrednictwem strony http://lesneplemiona.zhp.pl.

Od tej pory harcerz ma prawo do noszenia odznaki leśnego plemienia (nad znaczkami sprawności). tóre i ile sprawności mam zdobywać?

W opisie każdego plemienia znajduje się tabela sprawności. Każdy harcerz, aby uzyskać odznakę danego plemienia, powinien zdobyć odpowiednią liczbę sprawności na poziomie przewidzianym dla jego wieku (z odpowiedniej kolumny w tabeli odpowiadającej jego grupie wiekowej) oraz zapoznać się z opisem danego zwierzęcia oraz leśnym kodeksem.

Harcerz powinien zdobyć minimum 3 spośród wymienionych sprawności, harcerz starszy minimum 4, a wędrownik minimum 5. Nie trzeba z góry określać, które sprawności będzie się zdobywać (ale należy określić z góry, którą odznakę plemienia się zdobywa).

1. KIHAM – Kręgi Instruktorów Harcerskich im. Andrzeja Małkowskiego – ruch odnowy harcerstwa powstały w 1980 r. składający się z niezależnych kręgów instruktorskich. Ruch reformatorski, którego głównym założeniem było odnowienie moralne w tradycyjnym duchu Prawa i Przyrzeczenia Harcerskiego, uwolnienie od komunistycznych konotacji politycznych, powrót do skautowych metod wychowawczych.

2. Wszystkie sprawności z zestawu dodatkowego zostały zatwierdzone w Hufcu Poznań Nowe Miasto i przesłane do Głównej Kwatery w celu zatwierdzenia, można z nich zatem swobodnie korzystać.

9

Oczywiście można zdobywać wszystkie sprawności z danego zestawu. Osoby, które zdobędą wszystkie sprawności przypisane do danego zwierzęcia nazywa się mistrzami plemienia i ich imiona bądź miana są publikowane na stronie propozycji (lesneplemiona.zhp.pl) „listy mistrzów leśnych plemion” (oczywiście po wyrażeniu zgody). o jeśli posiadam już jakąś sprawność z zestawu, który chcę zdobywać?

W każdym zestawie jest więcej sprawności, niż należy zdobyć. To pozwala na wybranie tych, które danemu harcerzowi najbardziej pasują. Zatem taka zdobyta wcześniej sprawność nie liczy się do zaliczenia wymaganego zestawu. Wyjątkiem jest, jeśli posiada sprawność najwyższą w danej serii (trzygwiazdkową lub mistrzowską, np. „trzy pióra” z serii „Robinson – leśny człowiek – trzy pióra”).

Jeśli jednak mimo wszystko dany harcerz chciałby zdobyć sprawność z danej serii i zaliczyć ją do wymagań, zdobywa sprawność o stopień wyższą. Przykładowo: harcerz starszy pragnie zdobyć odznakę Rysia, ale posiada już sprawność „leśny człowiek”; w takiej sytuacji może zamiast niej zdobywać sprawność „trzy pióra”. zy fakt przyjęcia do plemienia jest ogłaszany w rozkazie lub oznaczany jakoś na mundurze?

Odznaka leśnego plemienia to pomocniczy instrument metodyczny, zdobywany podobnie jak stopnie i sprawności – w drużynach. To drużynowy w rozkazie ogłasza otwarcie oraz zamknięcie próby na odznakę. Jedyną różnicą w stosunku do np. sprawności jest konieczność wysłania skanu karty próby na stronę lesneplemiona.zhp.pl.

Po zamknięciu próby, wysłaniu raportu i ogłoszeniu tego rozkazem harcerz ma prawo nosić na mundurze odznakę plemienia, do którego został przyjęty – każde plemię ma swoją odznakę w formie plakietki, którą można zakupić w składnicy 4 Żywioły. Można nosić odznakę tylko jednego plemienia naraz – jeśli harcerz zrealizował więcej niż jedną próbę plemienia, sam wybiera, którą odznakę nosi. le trwa zdobycie odznaki?

Zdobycie odznaki trwa tyle, ile trwa zdobycie wymaganych w niej sprawności.

Zestaw sprawności oraz ich wymagana liczba zostały przygotowane tak, by harcerz w danym wieku był w stanie ją zdobyć w ok. pół roku. Nie powinno być również problemów z realizacją większości sprawności jedno- i dwugwiazdkowych np. w trakcie standardowego 2-3 tygodniowego obozu. zy to jest propozycja jednoroczna?

Nie, propozycja wchodzi do kanonu pomocniczych instrumentów dostępnych drużynowemu na stałe i można ją wykorzystywać w dowolnym momencie.

Nie ma określonego terminu rozpoczęcia ani zakończenia.

10

ako harcerz zdobyłem odznakę leśnego plemienia, ale teraz wchodzę w wiek starszoharcerski. Czy mogę ją nadal nosić?

Adepci leśnych plemion powinni zawsze dążyć do własnego rozwoju i nie spoczywać na laurach. Osoba, która osiąga wiek odpowiedni dla wyższej metodyki powinna zacząć zdobywać ponownie odznakę danego leśnego plemienia, uwzględniając oczywiście wyższy stopień sprawności wymaganych dla niego, czyli po prostu zacząć zdobywać sprawności na wyższym poziomie.

Osoba, która osiągnie wyższy wiek i nie będzie zdobywać wyższych stopni sprawności (nie ma otwartej kolejnej próby leśnego plemienia) powinna przestać nosić odznakę. Jeśli jednak harcerz osiągnął wyższy wiek i jest w trakcie zdobywania odznaki po raz kolejny, może ją nadal nosić (na znak, że pracuje nad swoim rozwojem jak na adepta leśnych sztuk przystało). estem zastępowym lub drużynowym, jak jeszcze mogę pracować z tą propozycją?

Po pierwsze możesz wykorzystać tę propozycję do zachęcenia swoich harcerzy do zdobywania sprawności.

Ponadto możesz wykorzystać zawarte tu informacje o zwierzętach na swoich zbiórkach. Dla każdego zwierzęcia podany jest opis zawierający podstawowe informacje, a także informacje na temat śladów i tropów zwierząt oraz gwiazdozbiorów. Może zabawa w tropienie lub obserwacja gwiazd to ciekawy pomysł na kolejną zbiórkę? Może zdobędziecie przy okazji jakąś sprawność?

Na końcu tej propozycji znajdziesz dodatek, który zawiera opis i wymagania kilku sprawności spoza standardowego zestawu sprawności – możesz je wykorzystać w pracy ze swoją drużyną. W rozdziale 3. natomiast znajdziesz kilka problemowych tematów do dyskusji, które możesz wykorzystać w pracy przede wszystkim z wędrownikami (choć i młodsi powinni sobie z nimi poradzić). Może to dobry temat na jakąś wędrowniczą formę dyskusyjną?

Natomiast inne możliwości działań proekologicznych, skierowane szczególnie dla osób pełnoletnich, znajdziesz w poradniku „Harcerz w lesie”. Są to programy, akcje i działania różnych organizacji zajmujących się szeroko rozumianą ochroną dzikiej przyrody w Polsce. Może znajdziesz tam coś ciekawego dla siebie lub swoich wędrowników? estem instruktorem, chciałbym również zdobyć odznakę leśnego plemienia.

Czy mogę?

Oczywiście. Realizujesz wówczas wymagania takie jak wędrownicy. Powinieneś też sobie stawiać wyzwania na poziomie instruktorskim i proste zdobycie sprawności może takim wyzwaniem już dla Ciebie nie jest? Pomyśl wówczas o samodzielnym rozszerzeniu sobie próby o dodatkowe elementy. Może to będzie 11

„zielony” biwak lub zbiórka z Twoją drużyną? Albo zorganizowana forma dyskusyjna (rozdział 3.) dla wędrowników z Twojego hufca? A może zaangażujesz się w inne działania proekologiczne? ależę do innej, niż ZHP, organizacji harcerskiej. Czy mogę również skorzystać z tej propozycji?

Oczywiście! Serdecznie zapraszamy Cię do zabawy z nami! Tryb zdobywania sprawności może być nieco inny w Twojej organizacji, jednakże nie różnią się one w większości przypadków aż tak bardzo.

Wykorzystaj następujące wytyczne przy zdobywaniu odznak leśnych plemion: • jeśli Twoja organizacja ma sprawności analogiczne do tych wymienionych w spisie – wykorzystujesz je, • jeśli nie, lecz możesz korzystać z własnych, autorskich sprawności – wykorzystaj te proponowane przez nas w tym poradniku (Dodatek lub podstawowy zestaw sprawności ZHP), • w innych przypadkach, zdajemy się na zdrowy rozsądek drużynowego; jeśli chcesz skonsultować wdrożenie zdobywania tych odznak w swojej drużynie, skontaktuj się z nami (poprzez stronę lesneplemiona.zhp.pl).

1.2. Informacja o źródłach i licencjach • Większość danych liczbowych i statystycznych podanych w opisach zwierząt zaczerpnięta została z serwisu Wikipedia (pl.wikipedia.org).

• Grafiki ukazujące położenie gwiazdozbiorów na niebie zostały wykonane przez autora na podstawie zrzutów ekranowych z programu Stellarium (stellarium.org) – darmowego, otwartoźródłowego komputerowego planetarium.

• Wszelkie teksty zawarte w niniejszej publikacji, a także grafiki nieba, grafiki tropów oraz elektroniczne materiały pomocnicze (karty prób, tematy dyskusyjne itp.) udostępniane są przez autora do powszechnego wykorzystania na licencji Creative Commons uznanie autorstwa – na tych samych warunkach (CC BY-SA 3.0 PL) - http://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/pl/ • Zestaw dodatkowych sprawności składa się z dwóch części. Część „sprawności leśne” oparty został o sprawności wypracowane przez kilka środowisk puszczańskich. Część „dodatkowe sprawności przyrodnicze” oparty został częściowo na sprawnościach Związku Harcerstwa Rzeczypospolitej – za umożliwienie ich wykorzystania serdecznie dziękuję Naczelnictwu Harcerzy ZHR.

12

2. Leśne plemiona Jak czytać opisy zwierząt?

Każdy opis plemienia składa się z kilku elementów. Najpierw dla każdego zwierzęcia podane są podstawowe dane – stanowią one tylko podstawowe, ogólne informacje o zwierzęciu. Jeśli interesuje Cię dane zwierzę, a w szczególności jeśli zdobywasz odznakę jego plemienia, gorąco zachęcam Cię do poszukania również w innych źródłach informacji o nim.

Kolejna część opisu to sekcja „tropy”. Znajdziesz tam ogólne informacje o tym, w jaki sposób rozpoznać ślady i tropy danego zwierzęcia. W przypadku niektórych zwierząt (np. ptaków) czasem trudno mówić o tropach jako takich, wówczas podane zostały informacje na temat innych możliwości obserwacji aktywności tych zwierząt (np. śladów przez nie pozostawianych). Uwaga do rysunków: przy rysunkach tropów pokazane są dla ułatwienia „miarki” określające wielkość tropu. Należy pamiętać, że jest to wielkość typowa, orientacyjna. Tropy mogą różnić się wielkością w zależności od płci, wieku i kondycji danego osobnika. Również warunki pogodowe mogą zmieniać wielkość widocznego tropu (np. wytop śladu na śniegu).

Sekcja gwiazdozbiór opisuje, jak odnaleźć na nocnym niebie konstelację skojarzoną z danym zwierzęciem3.

Sam opis jednakże często nie wystarcza, dlatego dla każdego opisanego gwiazdozbioru na stronie lesneplemiona.zhp.pl znajdziesz pomocniczą mapę nieba.

W tabeli z siatką sprawności wyszczególnione zostały te, które należy zdobyć, by uzyskać miano danego leśnego plemienia. Tabela zawiera trzy kolumny odpowiadające trzem pionom metodycznym (harcerze, harcerze starsi, wędrownicy), w każdej z nich podane jest również, ile spośród zaproponowanych sprawności należy zdobyć. W tabeli kolorem czarnym podano sprawności 3. Nie zawsze jednak było to możliwe, np. nie ma gwiazdozbioru dla bobra.

13

ze standardowego zestawu sprawności (znajdziesz je w serwisie dokumenty.zhp.pl).

Kolorem niebieskim podano sprawności z dodatkowego zestawu opracowanego na podstawie sprawności ZHR, natomiast kolorem zielonym podano dodatkowe sprawności „leśne” - sprawności z tych dwóch grup odnajdziesz w dodatku „Dodatkowe sprawności”. Niektóre sprawności nie mają pełnego cyklu (np. brakuje sprawności jednogwiazdkowej bądź trzygwiazdkowej) – w takich przypadkach, bądź dobrano do tabeli pokrewną sprawność uzupełniającą (np. łazik* dla cyklu włóczęga nizinny** - wyga***), bądź dano możliwość samodzielnego wyboru sprawności na odpowiednim poziomie (spróbuj dobrać sprawność tak, by pasowała do Twojego zwierzęcia).

14

2.1. Plemię rysia Ryś, ryś euroazjatycki (Lynx lynx) – gatunek lądowego ssaka drapieżnego z rodziny kotowatych, największy z rysi (Lynx).

Występuje w Europie i Azji. Poza kotem domowym, ryś i żbik są jedynymi występującymi w Polsce przedstawicielami kotowatych. Ryś jest też jednym z największych drapieżników Europy - ma od 50 do 75 cm w kłębie, długość ok. 100-150 cm i masę ciała dochodzącą do 35 kg. Żyją średnio kilkanaście lat (14-17).

Futro rysia jest gęste, dobrze izolujące. Wierzch żółtorudy, czasem z czarnymi i brunatnymi plamkami, brzuch biały. Bardzo charakterystyczna jest głowa rysia: na czubkach uszu ma on pędzelki sztywnych, stojących czarnych włosów, a szyja często otoczona jest gęstą kryzą z bokobrodami (trochę jak u samców lwów, choć nie tak okazałą). Łapy masywne, świetnie przystosowane do wspinaczki, ogon krótki i często o ciemniejszym zakończeniu.

Rysie są samotnikami. Polują głównie w nocy, dzień spędzając na odpoczynku.

W poszukiwaniu pożywienia w ciągu jednej nocy potrafią przejść nawet 20 km.

Rysie zajmują bardzo rozległe terytoria - rewiry samców, większe niż samic, mogą mieć nawet 1400 km2. Potrzebują one starych, dużych lasów, w których mogą polować – nie są najlepszymi biegaczami, zatem polować muszą z zasadzki, dlatego wymagają lasów o dużej liczbie kryjówek, z odpowiednio rozwiniętym piętrem niskim, z martwymi drzewami pozostawionymi w środowisku, bądź ze starymi, rosochatymi drzewami, zza których konarów mogą skakać na swoją zdobycz.

15

Plemię rysia Mimo że środowisk takich szczególnie w górach jest w Polsce sporo, są one często poprzecinane gęstą siecią dróg, co stanowi dodatkowe zagrożenie, gdyż rysie muszą wędrować w poszukiwaniu pożywienia po swych rozległych terytoriach.

Rysie polują przede wszystkim na sarny, będąc głównym naturalnym czynnikiem ograniczającym nadmierny rozrost ich populacji. Ponadto polują także na inne mniejsze zwierzęta: ptaki (szczególnie gniazdujące na ziemi), małe ssaki (zające, jenoty) czy nawet gryzonie. Czasem korzystając z okazji zdarza im się upolować młodego jelenia czy niewielką łanię.

Od końca stycznia do marca trwa ruja, czyli okres godowy rysi, i jest to jedyny w roku czas, gdy rysie odstępują od swego samotniczego trybu życia i poszukują partnera – mogą w tym celu wędrować daleko poza swoje terytorium, nawołując przy tym w charakterystyczny sposób (mieszanka miauczenia i warczenia słyszalna nawet z kilkuset metrów). Samiec nie odstępuje znalezionej samicy na krok, pozostając z nią przez ok. 2-3 dni (w tym czasie nawet nie poluje). Po tym czasie rysie rozchodzą się i nie spotykają przez cały rok.

Ciąża trwa ok. 70 dni, po której na świat przychodzą zazwyczaj 2 lub 3 kocięta.

Rysia mama przygotowuje w tym celu dobrze ukryte legowisko, np. w rozpadlinie skalnej, jamie, opuszczonej norze lub w gęstym młodniku. Kocięta ważą ok 300 g, a mama karmi je mlekiem przez następne 3 do 6 miesięcy (choć już po 2 miesiącach mogą zaczynać odżywiać się dodatkowo mięsem). Gdy nadchodzi jesień, zaczynają towarzyszyć matce w wędrówkach i na wyprawach łowieckich, coraz bardziej się usamodzielniając, by wreszcie ok 11 miesiąca życia ją opuścić i rozpocząć samodzielne życie (choć czasem na początku pozostają w obrębie jej terytorium, migrując później w poszukiwaniu własnego rewiru). Dojrzałość płciową osiągają w wieku ok. 10-18 miesięcy (samice) lub 1,5-2 lat (samce).

Niegdyś rysie zamieszkiwały większość terytorium Europy oraz północnej Azji. Wskutek polowań wytępione zostały w Europie zachodniej na przełomie XIX i XX wieku i obecnie Polska stanowi zachodni kraniec zasięgu ich występowania. Również na południu Europy występuje jedynie szczątkowa populacja (ok. 50 szt.) na Bałkanach. Największe populacje rysia euroazjatyckiego odnotowuje się w lasach Syberii (90%), Skandynawii (ok. 2500 osobników) i w Karpatach (ok. 2200 osobników).

Na terenie Polski według stanu na 31.12.2010 roku żyje 285 rysi, głównie w Karpatach (populacja karpacka), ale również i w puszczach nizinnych (populacja nizinna): w Puszczy Augustowskiej, Knyszyńskiej czy Białowieskiej, a także w dolinie Biebrzy.

16

Plemię rysia Tropy i ślady Ryś, jak większość kotowatych, potrafi chować pazury. Zatem jego ślad nie będzie zawierał ostro zakończonych śladów pazurów, tak charakterystycznych dla psowatych. Wystarczy spojrzeć na łapę kota domowego i powiększyć ją mniej więcej dwu-trzykrotnie, by wyobrazić sobie ślad zostawiany przez rysia - przez duże, zaokrąglone poduszeczki.

Rysie chodzą czujnie i z gracją. Ich trop stanowi zazwyczaj prosta linia śladów w mniej więcej równych odległościach.

Gwiazdozbiór Znalezienie gwiazdozbioru Rysia jest niezwykle łatwe. Każdy harcerz wie, jak znaleźć Wielką Niedźwiedzicę i na jej podstawie, Gwiazdę Polarną. Rysia znaleźć można podobnie. Wyrysujmy jak zawsze, linię łączącą dwie tylne gwiazdy w Wielkiej Niedźwiedzicy w kierunku Gwiazdy Polarnej. Teraz wyrysujmy mniej więcej tak samo długą linię pod kątem prostym w prawo. Tam, gdzie zatrzyma się nasz palec powinien znajdować się środek gwiazdozbioru Rysia. Jest to całkiem spory gwiazdozbiór - o połowę mniejszy od Wielkiej Niedźwiedzicy - a w pogodną Pomocnicze mapy nieba do obserwacji noc można w nim gołym okiem dostrzec astronomicznych znajdziesz na stronie lesneplemiona.zhp.pl około 60 gwiazd.

Siatka sprawności Znajdź swoją kolumnę i wybierz odpowiednią liczbę sprawności do zdobycia.

Harcerz (wybierz 3)

Harcerz starszy (wybierz 4)

Wędrownik (wybierz 5)

przyjaciel zwierząt*

znawca zwierząt**

zoolog***

Robinson*

leśny człowiek**

trzy pióra M

obserwator*

terenoznawca**

topograf***

łazik*

tramp**

wędrowiec***

fotoamator*

fotograf**

mistrz obiektywu***

leśny wędrowiec***

leśny wędrowiec***

tropiciel***

tropiciel***

17

2.2. Plemię wilka Wilk, wilk szary (Canis lupus) – gatunek drapieżnego ssaka z rodziny psowatych (Canidae), zamieszkującego lasy, równiny, tereny bagienne oraz góry Eurazji i Ameryki Północnej. Żyje w stadach zwanych watahami, o silnych skłonnościach terytorialnych. Terytorium watahy to zwykle 100-300 km2 – to powierzchnia równa wielkością powierzchni statystycznej gminy w Polsce!

Watahy to zwykle niewielkie grupy rodzinne, składające się z pary rodzicielskiej oraz kilku młodych z obecnego i poprzednich miotów. Zwykle nie przekraczają one 20 osobników. Stada te mają silną hierarchię wewnętrzną oraz skomplikowaną strukturę społeczną.

Wilki są mięsożerne, zwykle polują na średnie i duże ssaki kopytne (jelenie, dziki, sarny), choć nie gardzą i mniejszą zdobyczą czy padliną. Na większą zdobycz polują stadnie.

Zwierzę to jest w powszechnej świadomości obarczane bardzo negatywną reputacją – oskarża się je o zabijanie zwierząt gospodarskich czy zabijanie dla przyjemności.

O ile pierwsze zdarza się bardzo rzadko w przypadku braku pożywienia (z głodu zwierzęta wychodzą z lasów w poszukiwaniu pożywienia), o tyle drugie jest całkowicie „legendą miejską”, czy mówiąc dosadniej kłamstwem.

Zwierzę to – jak każdy duży drapieżnik – pełni niezastąpioną rolę w przyrodzie.

Wilki kontrolują populację zwierząt kopytnych, a polując na osobniki chore, stare lub słabe, poprawiają ogólny stan zdrowia tych populacji. Nawet niewielka liczba 18

Plemię wilka dużych drapieżników w środowisku radykalnie zmienia zachowania stad zwierząt kopytnych (stają się one bardziej czujne, nie wychodzą na otwartą przestrzeń, więcej się przemieszczają), prowadząc również do zmiany krajobrazu (otwarte przestrzenie ponownie zarastają lasem, powracają inne gatunki) – patrz: eksperyment reintrodukcji wilka w Yellowstone4. Z tego względu odstrzał zwierzyny przez myśliwych nie jest w stanie zastąpić roli dużych drapieżników w przyrodzie.

Tropy i ślady Jeśli widziałeś kiedyś ślad pozostawiony przez psa, wiesz, jak wygląda ślad wilka. Ślad taki jest całkiem spory: 10-14 cm długości i ok 8-9 cm szerokości. Ślady tylnych łap są zwykle 1-2 cm mniejsze od przednich (ze względu na budowę anatomiczną). Jak zatem odróżnić w lesie trop wilka od dużego psa? Wilk w lesie jest u siebie, pies czuje się raczej niepewnie. Z tego powodu wilczy trop można odróżnić od psiego po zachowaniu. Wilk będzie pewnie zmierzał w danym kierunku, zna on doskonale las i swoje terytorium, będzie więc podążał raczej po linii prostej. Pies, który znalazł się w obcym dla siebie środowisku, będzie poruszał się niepewnie, kluczył, szukał. Wyobraź sobie psa, który zgubił się w lesie – krąży, szuka swego pana, obwąchuje każdy krzaczek. Po tym najprościej odróżnić te dwa tropy, choć oczywiście nie jest to regułą.

Gwiazdozbiór W Polsce bardzo trudno zobaczyć gwiazdozbiór Wilka – jest on gwiazdozbiorem nieba południowego, znajduje się blisko Trójkąta Południa, zatem w całości nie zobaczymy go nigdy. Można go zobaczyć fragmentami późną jesienią i wczesną zimą.

Ale nic straconego! W mitologii nordyckiej jeden z gwiazdozbiorów naszego nieba nosi nazwę Pysk Wilka – jest to centralny fragment naszego gwiazdozbioru Byka, bardzo prosty do odnalezienia.

Znajdź na niebie (szczególnie na niebie zimowym będzie dobrze widoczny) Pas Oriona – trzy jasne gwiazdy ułożone w jednej linii. Podążaj wzdłuż linii wyznaczonej przez te gwiazdy aż natrafisz Pomocnicze mapy nieba do obserwacji na większe skupisko jasnych gwiazd – astronomicznych znajdziesz na stronie to centrum gwiazdozbioru Byka i nordycki lesneplemiona.zhp.pl Pysk Wilka.

4. Jak wilki mogą zmienić bieg rzek. (reintrodukcja wilka w Yellowstone) http://blog.ted.com/2014/02/18/video-how-wolves-can-alter-the-course-of-rivers/ 19

Plemię wilka Siatka sprawności Znajdź swoją kolumnę i wybierz odpowiednią liczbę sprawności do zdobycia.

Harcerz (wybierz 3)

Harcerz starszy (wybierz 4)

Wędrownik (wybierz 5)

przyjaciel zwierząt*

znawca zwierząt**

zoolog***

harcownik*

organizator harców**

mistrz harców***

łazik *

włóczęga nizinny**

wyga***

starszy brat *

piastun **

(dowolna sprawność***)

fotoamator *

fotograf **

mistrz obiektywu***

obserwator zwierzyny*

tropiciel zwierzyny**

zoolog***

traper***

traper***

20

2.3. Plemię bobra Bóbr europejski, bóbr zwyczajny, bóbr rzeczny, bóbr wschodni (Castor fiber) – gatunek ziemnowodnego gryzonia z rodziny bobrowatych (Castoridae). Uważa się go za największego gryzonia Eurazji: masa ciała dorosłego osobnika dochodzi do 29 kg, a długość ciała do 110 cm. Jest zwierzęciem silnie terytorialnym, rodzinnym i zasadniczo monogamicznym. Posiada szereg cech, które ułatwiają mu prowadzenie ziemnowodnego trybu życia – może przebywać pod wodą bez przerwy nawet do 15 minut. Bóbr należy do nielicznego grona gatunków, które potrafią przystosować środowisko do własnych potrzeb. Dzięki wyjątkowo silnym siekaczom bobry umieją ściąć bardzo grube drzewa, o średnicy nawet do 1 m.

Prowadzi głównie nocny tryb życia, dnie spędzając w norach bądź żeremiach. W ciągu nocy potrafi przepłynąć nawet do 20 km. Tworzy rodziny liczące do 10 osobników i obejmujące maksymalnie 2 pokolenia potomstwa, jest też zazwyczaj monogamiczny (samiec ma tylko jedną, stałą partnerkę). Młode rodzą się raz w roku, zazwyczaj po kilka w miocie. Silnie terytorialny – terytorium jednej rodziny obejmuje zazwyczaj ok. 1-4 km długości cieku wodnego. Żyje nawet ponad 30 lat. Żywi się prawie wszystkimi częściami roślin wodnych i strefy przybrzeżnej – na jego dietę składa się ponad 200 gatunków roślin zielnych i ponad 100 gatunków roślin drzewiastych. W okresie jesienno-zimowym, gdy zaczyna brakować roślin zielnych, żywi się przede wszystkim korą, cienkimi gałązkami i młodymi pędami drzew, głównie liściastych.

21

Plemię bobra Bóbr to niestrudzony budowniczy. Korzystając z gałęzi ściętych drzew, mułu, darni i kamieni buduje tamy, które spiętrzają poziom wody w cieku. Ma to na celu zapewnienie bezpieczeństwa życia i żerowania bobrzej rodziny, przy okazji zwiększając znacząco bioróżnorodność okolicy i tworząc nowe siedliska dla innych gatunków. Bobrze tamy mają często szerokość kilkudziesięciu metrów i od kilkudziesięciu centymetrów do nawet 2 m wysokości. Wbrew obiegowej opinii rzadko buduje żeremia5 – jeśli tylko jest taka możliwość, woli budować nory w wysokich brzegach rzek.

Prawie wytrzebiony w wyniku polowań ze względu na skóry i mięso (zaledwie ok 130 osobników tuż po II wojnie światowej) odbudowuje swoją populację dzięki ochronie i reintrodukcji. W Polsce objęty ochroną częściową.

Tropy i ślady W przypadku bobra ciężko mówić o typowych tropach – zwierzę to w większości porusza się pływając, a wychodząc na podmokły brzeg często swym szerokim ogonem (pluskiem) zamazuje wszelkie pozostawione ślady. Czasem zimą, gdy są dobre warunki ku temu, możesz znaleźć ślady bobra przy jego charakterystycznych wyjściach ze zbiorników wodnych (wyglądają jak wydeptane ścieżki wychodzące z wody). Tylne łapy bobra zostawiają spore (5-10 cm) ślady przypominające odcisk kaczej stopy, tylko bardziej wydłużone i czteropalczaste. Ale jak w przypadku kaczki, można łatwo w tym śladzie dostrzec błonę pławną między palcami. Odciski przednich łap są podobne, choć nieco mniejsze i mają wyraźniejsze odciski długich palców zakończonych pazurami.

Możesz też w pobliżu bobrowej tamy poszukać typowych śladów aktywności tego zwierzęcia. Najbardziej oczywistym są charakterystyczne pnie po ściętych drzewach, wióry, konary obgryzione z kory i właśnie sama tama. Ale przy odrobinie szczęścia odnajdziesz i inne: może uda Ci się znaleźć bobrowe żeremie lub norę? A w pobliżu tamy poszukaj charakterystycznych ścieżek, którymi bobry wychodzą z wody na ląd – to też najlepsze miejsce, by szukać ewentualnych tropów. Być może uda Ci się znaleźć też inne ślady? Kiedyś znalazłem kilkanaście śladów ciągnięcia przez bobra sporych gałęzi przez ponad 150 m, od miejsca ścięcia w pobliskim zagajniku aż do brzegu rzeki. Może znajdziesz coś podobnego?

5. Żeremie to schronienie zbudowane z gałęzi, roślin i błota. Może mieć ok. 2 m wysokości i nawet kilka metrów średnicy.

Pod taką kopułą znajduje się komora, do której prowadzi zazwyczaj kilka podwodnych wejść.

22

Plemię bobra Siatka sprawności Znajdź swoją kolumnę i wybierz odpowiednią liczbę sprawności do zdobycia.

Harcerz (wybierz 3)

Harcerz starszy (wybierz 4)

Wędrownik (wybierz 5)

przyjaciel roślin*

zielarz**

botanik***

sobieradek obozowy*

technik obozowy**

wyga obozowy***

młody pływak*

pływak**

pływak doskonały***

starszy brat*

piastun**

(dowolna sprawność***)

przyrodnik*

botanik**

zielarz***

młody ekolog*

ekolog**

obrońca przyrody***

służba polowa***

służba polowa***

23

2.4. Plemię łosia Łoś (Alces alces) to największy z jeleniowatych ssaków kopytnych. Jego wysokość w kłębie dochodzi do 2,3 m, a długość nawet do 3 metrów. Byki (samce) ważą często powyżej pół tony (największy zanotowany osobnik ważył 825 kg), klępy (samice) około 400 kg.

Charakterystyczną cechą wyglądu łosi są długie nogi, które stanowią przystosowanie do żerowania na terenach bagiennych i podmokłych.

Byki mają często imponujące, charakterystyczne poroże, zwane łopatami.

Jednakże nie każdy samiec posiada takie łopaty – jest to oznaka dobrej kondycji zarówno samego osobnika, jak i genetycznej kondycji populacji, z której się wywodzi. Na terenie Polski łopatacze widywane są niestety rzadko, częściej mamy do czynienia z tzw. badylarzami, czyli łosiami o porożu bardziej przypominającym to widywane u jelenia.

Porusza się zazwyczaj powoli, choć potrafi biec kłusem z prędkością 30 km/h, a na krótkich dystansach nawet dwukrotnie szybciej. Bardzo dobrze pływa i nurkuje, pod wodą może przebywać nawet prawie minutę. Szczyt aktywności łosi przypada na wczesny ranek, choć są one aktywne i żerują przez całą dobę. Żywią się roślinami zielonymi, głównie podwodnymi i błotnymi (np. kaczeńce), ale też i trawami, liśćmi, pąkami i młodymi pędami drzew i krzewów porastających brzegi zbiorników wodnych. Zimą zjada również igły sosen i jodeł oraz korę drzew. Dziennie potrzebuje ok 20-50 kg pokarmu.

24

Plemię łosia Samce poza okresem rozrodczym i zimowym żyją samotnie. Samice z młodymi łączą się w niewielkie stada. W okresie rozrodczym tworzą grupy rodzinne.

W tym czasie klępom mogą towarzyszyć jeszcze młode z poprzedniego miotu, które samiec musi zaakceptować. Samica rodzi do trzech młodych, zwanych łoszakami lub cielakami, które już po 3 dniach mogą podążać za matką. Łoszaki są karmione mlekiem przez ok. 4 miesiące, choć już po 3 miesiącach od urodzenia zaczynają przyjmować pokarm stały.

Nie przejawiają zachowań terytorialnych, przemierzają też duże odległości w poszukiwaniu jedzenia.

W wyniku polowań łoś został praktycznie wytrzebiony na terenie Polski, po II wojnie światowej przetrwał jedynie na Bagnach Biebrzańskich. Od tamtej pory, głównie dzięki działaniom ochronnym i reintrodukcji populacja łosia powoli się odbudowuje. W chwili obecnej jego populację w całej Polsce szacuje się (w zależności od źródła i metody szacowania) na od kilku do kilkunastu tysięcy osobników. Mimo tak niestabilnej i nieznanej liczebności populacji, nadal zaliczany jest do zwierząt łownych, choć od 2001 roku obowiązuje całoroczne moratorium (zakaz polowań). W 2014 roku próbowano cofnąć to moratorium, co spotkało się ze zdecydowanym oporem środowisk proekologicznych i społeczeństwa i w efekcie plany przywrócenia polowań na łosie zostały cofnięte.

Tropy Tropy łosia podobne są do tropów wielu innych zwierząt kopytnych – np. sarny czy jelenia.

Odróżnienie ich wymaga dość dobrej znajomości budowy i wielkości racic poszczególnych zwierząt. Ślady pozostawione przez łosia odróżnia przede wszystkim ich wielkość – w przypadku dorosłego osobnika mogą one mieć nawet 15-20 cm długości.

Zatem pojedynczy odcisk racicy dorosłego łosia można – jeśli chodzi o wielkość – pomylić w zasadzie jedynie ze śladem bydła domowego. Jednak ze względu na długie nogi odległości pomiędzy kolejnymi śladami są często większe, niż w przypadku bydła – czasem dochodzą nawet do 1 metra. Taki spokojny, wydłużony chód sprzyja również odciskaniu szpil (czyli mniejszych raciczek znajdujących się z tyłu racic właściwych).

W stępie racice znajdują się zazwyczaj blisko siebie, jednakże w kłusie mogą się one nieco rozszerzyć (szczególnie przednie). W kłusie często również występuje tzw. przestęp, czyli ślady tylnych nóg odciskane są przed śladami nóg przednich.

25

Plemię łosia Gwiazdozbiór W tradycyjnej, zachodniej kosmologii nie figuruje gwiazdozbiór łosia.

Jednakże w kulturze ludu Sami (hodowcy reniferów z północy Szwecji, Norwegii i Finlandii) na niebie widnieje gwiazdozbiór o nazwie Łoś Sarva, obejmujący swym zasięgiem (według nomenklatury zachodniej) gwiazdozbiór Kasjopei (głowa łosia z rogami), Perseusza oraz część Woźnicy.

Znaleźć go jest niezwykle łatwo i jest widoczny (przynajmniej częściowo) przez cały rok, choć najlepiej w okresie zimowym. Znajdź na niebie Drogę Mleczną – to ten jaśniejszy pas nieba ze skupiskami gwiazd, pewnie lepiej widoczny poza miastem. Na Drodze Mlecznej znajduje się układ 5 bardzo charakterystycznych, jasnych gwiazd tworzących literę W – to Kasjopea, czyli głowa Łosia Sarva.

Podążając wzdłuż Drogi Mlecznej „w dół” (ok. 1,5 szerokości „litery W” z Kasjopei) odnajdziesz bardzo jasną gwiazdę – to Mirfak (α Per), najjaśniejsza gwiazda Gwiazdozbioru Perseusza i centrum tego gwiazdozbioru, a zarazem tułowia naszego łosia. Podążając jeszcze trochę „w dół” i „w lewo” od Drogi Mlecznej znajdziesz kolejną jasną gwiazdę Pomocnicze mapy nieba do obserwacji – to Kapella (α Aur), która wraz astronomicznych znajdziesz na stronie z częścią gwiazdozbioru Woźnicy lesneplemiona.zhp.pl stanowi tylne nogi naszego łosia.

Siatka sprawności Znajdź swoją kolumnę i wybierz odpowiednią liczbę sprawności do zdobycia.

Harcerz (wybierz 3)

Harcerz starszy (wybierz 4)

Wędrownik (wybierz 5)

przyjaciel roślin*

zielarz**

botanik***

łazik*

tramp**

wędrowiec***

włóczęga nizinny**

włóczęga nizinny**

wyga***

starszy brat*

piastun**

(dowolna sprawność***)

młody pływak*

pływak**

pływak doskonały***

przyjaciel lasu*

duch puszczy**

leśnik***

leśny wędrowiec***

leśny wędrowiec***

26

2.5. Plemię puszczyka Puszczyk zwyczajny (Strix aluco) to jeden z najczęściej spotykanych w Europie gatunków sowy – występuje na całym kontynencie oraz w części Azji, aż po Syberię i Iran.

Jest to sowa średniej wielkości – długość ciała ok 40-45 cm, rozpiętość skrzydeł do 1 m, waga ok. 500 g - o zmiennym ubarwieniu, choć najczęściej występują dwie podstawowe odmiany kolorystyczne: szara i brązowa. Samiec i samica wyglądają podobnie, choć samice są zazwyczaj nieznacznie większe.

Puszczyk zamieszkuje przede wszystkim lasy liściaste i mieszane, w których występują stare, okazałe drzewa – to w nich znajdują dziuple do budowy gniazd.

Ptak osiadły, samotniczy, pozostaje na swoim terytorium przez cały rok.

Prowadzi głównie nocny tryb życia. To bardzo wszechstronny myśliwy: poluje głównie na gryzonie - myszy, szczury, ryjówki, nornice, krety, wiewiórki - ale również i na młode zające, dżdżownice, owady, niewielkie ptaki (np. gołębie), żaby, ryby, jaszczurki, ślimaki. Zwykle zasiada na gałęzi wypatrując lub nasłuchując zdobyczy, na którą spada z zaskoczenia. Ułatwia mu to charakterystyczna cecha wszystkich sów – specjalna budowa lotek skrzydeł, która umożliwia im całkowicie bezszelestny lot.

Puszczyki już jesienią rozpoczynają walki o terytorium. Zimą odbywają się zaloty, w wyniku których puszczyki łączą się w pary. Gniazda budują głównie w dziuplach starych drzew, ale czasem również i w szczelinach skalnych, opuszczonych 27

Plemię puszczyka gniazdach innych ptaków czy w specjalnych budkach lęgowych. Samica składa jaja wczesną wiosną – zazwyczaj od 2 do 6. Tylko ona zajmuje się wysiadywaniem, które trwa ok. 30 dni. W tym czasie jest karmiona przez partnera. Zaczyna opuszczać gniazdo, gdy młode mają około tygodnia – od tego momentu oboje rodzice zajmują się wykarmieniem potomstwa. Młode to gniazdowniki, zaczynają pierzenie po około miesiącu, po 2 miesiącach są zazwyczaj w pełni zdolne do lotu. Pierwsze miesiące życia spędzają na poznawaniu okolic gniazda i nauce lotu. Zdarza im się spacerować po gałęziach w pobliżu gniazda, czasem również spadają na ziemię. Wówczas wspinają się z powrotem na drzewo przy pomocy ostrych szponów i dzioba – dlatego jeśli późną jesienią lub wczesnym latem spotkasz młodego puszczyka na ziemi, nie „pomagaj” mu, doskonale poradzi sobie sam.

Puszczyk objęty jest w Polsce ochroną ścisłą. Bardzo istotne w procesie ich ochrony jest zachowywanie starych, dziuplastych drzew, co niestety ze względu na tzw. gospodarkę leśną możliwe jest często wyłącznie w rezerwatach i parkach narodowych.

Tropy i ślady Puszczyk raczej nie pozostawia po sobie typowych śladów. Możemy jednak często natrafić, szczególnie w pobliżu gniazda, na tzw. wypluwki.

Są to niestrawione resztki zdobyczy – kości, twarda skóra, pióra, pancerz itp.

– które puszczyk wypluwa w postaci wałeczków długości ok. 3-7 cm. Świeże mają kolor ciemny, prawie czarny, wysuszone są jasnoszare. Na podstawie tych wypluwek często określa się dietę puszczyków na danym terytorium. Czasem można natrafić również na oskub (pióra) z ptaków upolowanych przez puszczyka, choć ciężko wówczas jednoznacznie określić „winowajcę”.

Pamiętaj, by w czasie wysiadywania i wychowywania młodych nie zbliżać się zanadto do gniazda w poszukiwaniu wypluwek. Płoszenie ptaków chronionych w okresie lęgowym w pobliżu gniazda jest karane.

Gwiazdozbiór Niestety nie ma gwiazdozbioru puszczyka, lecz istnieje piękna Mgławica Sowy (M 97). Znajdziesz ją bardzo łatwo – znajduje się w Wielkiej Niedźwiedzicy. Niestety ze względu na niewielką wielkość gwiazdową (11.2 m) można ją dostrzec jedynie za pomocą teleskopu.

Możesz jednak zlokalizować miejsce, w którym się ona znajduje. Znajdź Wielki Wóz – potrafisz, prawda? Teraz spójrz na dwie tylne gwiazdy wozu, te same, których używasz do odnalezienia Gwiazdy Polarnej. Tuż obok niższej z nich (Meraka) znajduje się Mgławica Sowy. To bardzo ciekawy fragment nieba, 28

Plemię puszczyka między Merakiem a Sową znajdu- Pomocnicze mapy nieba do obserwacji je się jeszcze jeden ciekawy obiekt astronomicznych znajdziesz na stronie - galaktyka ze względu na swój lesneplemiona.zhp.pl kształt zwana deską surfingową ;) (M 108 – Surfboard Galaxy). Jeśli kiedyś będziesz mieć możliwość oglądania nocnego nieba przez dobry teleskop, zwróć uwagę właśnie na ten fragment.

Siatka sprawności Znajdź swoją kolumnę i wybierz odpowiednią liczbę sprawności do zdobycia.

Harcerz (wybierz 3)

Harcerz starszy (wybierz 4)

Wędrownik (wybierz 5)

przyjaciel zwierząt*

znawca zwierząt**

zoolog***

przyrodnik*

przyjaciel przyrody**

znawca przyrody***

harcownik *

organizator harców**

mistrz harców***

fotoamator*

fotograf**

mistrz obiektywu***

obserwator nieba*

młody astronom**

astronom***

młody ekolog*

ekolog**

obrońca przyrody***

leśny wędrowiec***

leśny wędrowiec***

29

2.6. Plemię kruka Kruk zwyczajny (Corvus corax) to gatunek dużego, masywnego ptaka o jednolicie czarnym upierzeniu zamieszkującego praktycznie całą północną półkulę, w Polsce dość nieliczny.

Dorosły kruk potrafi mieć długość ciała do prawie 70 cm, rozpiętość skrzydeł do 150 cm i wagę nawet powyżej 1,5 kg. Zazwyczaj żyją ok 15 lat, jednak znane są udokumentowane przypadki kruków żyjących nawet ponad 40 lat.

Wyśmienity szybki i sprawny lotnik. Potrafi szybować na prądach wznoszących powietrza. Młode osobniki po opuszczeniu gniazda mogą łączyć się w grupy i tak podróżować nawet na odległość ok. 200 km w poszukiwaniu nowych terytoriów.

Dorosłe osobniki prowadzą raczej osiadły tryb życia, przebywając w parach lub bardzo niewielkich grupach rodzinnych. Z wyjątkiem sytuacji bardzo dużej dostępności pożywienia, nie łączą się w większe grupy.

Pierwotnie zamieszkiwał duże, niedostępne lasy. Obecnie żyje również na obrzeżach lasów, zamieszkuje prawie wszystkie typy krajobrazów – od nizin po góry.

Jest wszystkożerny i bardzo sprawny w poszukiwaniu jedzenia. W naturalnych warunkach odżywia się drobnymi zwierzętami (niewielkie ssaki, płazy, gady, ptaki, młode, jaja, owady, dżdżownice), również znalezioną padliną – badania wykazały, że może ona stanowić nawet 2/3 ogólnego pożywienia kruka. Dość dobrze przystosowuje się do antropopresji, korzystając z wyrzucanych przez nas resztek – z tego względu dość często może być widywany w okolicy śmietników i wysypisk.

30

Plemię kruka Okres lęgowy przypada na bardzo wczesną wiosnę (luty-kwiecień). Samica wysiaduje jaja przez ok. 20 dni, karmiona w tym czasie przez samca. Po wykluciu oboje rodzice karmią potomstwo. Po ok. 40 dniach od wyklucia młode opuszczają gniazdo, czasem łączą się wtedy w niewielkie grupy młodzieży.

Dojrzałość osiągają po 3 latach.

Oskarżany (jak pokazały badania niesłusznie) o zmniejszanie populacji drobnej zwierzyny – zajęcy, bażantów, kuropatw – był często prześladowany szczególnie przez myśliwych. To, wraz ze zmniejszaniem się powierzchni starodrzewu, spowodowało, że obecnie jego populacja nie jest zbyt liczna, a gniazduje raczej wyspowo. Dzięki wprowadzeniu częściowej ochrony gatunkowej w Polsce (oraz innych form ochrony w innych krajach) jego populacja się odbudowuje.

Jednakże mimo ochrony nadal nie jest darzony sympatią przez myśliwych i bywa w nielegalny sposób odstrzeliwany.

Kruk jest bardzo mocno obecny w kulturze i mitologii wielu kultur – od nordyckiej, przez kultury Indian Ameryki Północnej, aż po mitologie starożytnej Babilonii, Grecji czy Japonii. Co ciekawe, w praktycznie wszystkich mitach i legendach pełni role pozytywne. Ptak słońca i świtu, strażnik, opiekun, ostrzega przed niebezpieczeństwem, wieszcz i wróżbita – to tylko niektóre z ról przypisywanych krukom w mitologii.

Uznawany jest za najinteligentniejszy gatunek ptaka. Ma bardzo silnie rozwinięte obszary mózgu odpowiedzialne za logiczne i abstrakcyjne myślenie. Bardzo dobrze udokumentowane są liczne badania naukowe ukazujące niezwykłe zdolności rozwiązywania przez kruki nawet bardzo skomplikowanych zagadek logicznych, wykazując się przy tym niezwykle kreatywnym podejściem.

Gwiazdozbiór Gwiazdozbiór Kruka jest niewielkim, ale dobrze widocznym gwiazdozbiorem nieba południowego. W Polsce najlepiej widoczny jest wiosną. Można go wówczas znaleźć tuż nad południowym bądź wschodnim horyzontem (w zależności od pory roku).

Znajdź Wielką Niedźwiedzicę, a następnie dwie tylne gwiazdy „wozu” (te same, których używasz do poszukiwania Gwiazdy Polarnej). Wyobraź sobie linię przechodzącą przez te dwie gwiazdy i prowadzącą w dół, aż do linii horyzontu – to okolice gwiazdozbioru zwanego Pucharem. Przesuwając wzrok kilkanaście stopni w lewo, w kierunku południowo-wschodnim, natrafisz na cztery jasne gwiazdy w charakterystycznym układzie – to właśnie Kruk. Potrafisz wyobrazić sobie te cztery gwiazdy jako dziób, ogon i końcówki skrzydeł naszego kruka?

Ze względu na niewielką wysokość nad horyzontem (maksymalnie kilkanaście stopni) obserwacji gwiazdozbioru Kruka najlepiej dokonywać z dala od zabudowań – nie będzie ci wówczas przeszkadzał smog optyczny.

31

Plemię kruka Kruk to świetny i szybki lotnik, Pomocnicze mapy nieba do obserwacji lubi chować się za horyzontem – astronomicznych znajdziesz na stronie sprawdź zatem zawsze, np. w prolesneplemiona.zhp.pl gramie Stellarium, czy w danej chwili ten gwiazdozbiór będzie widoczny.

Oszczędzi ci to bezowocnego poszukiwania.

Siatka sprawności Znajdź swoją kolumnę i wybierz odpowiednią liczbę sprawności do zdobycia.

Harcerz (wybierz 3)

Harcerz starszy (wybierz 4)

Wędrownik (wybierz 5)

Robinson**

leśny człowiek***

trzy pióra M

kuchcik*

kucharz**

kuchmistrz***

obserwator*

terenoznawca**

topograf***

łazik*

tramp**

wędrowiec***

obserwator zwierzyny*

tropiciel zwierzyny**

zoolog***

młody ekolog*

ekolog**

obrońca przyrody***

tropiciel***

tropiciel***

32

2.7. Plemię żurawia Żuraw zwyczajny, żuraw szary (Grus grus) to duży, większy od bociana, ptak zamieszkujący północną część Europy i Azji.

Można go łatwo odróżnić od bociana właśnie po kolorze piór oraz ozdobnych piórach grzbietu i ogona zwisających w formie pióropusza.

Na głowie ma charakterystyczną, czerwoną „czapeczkę”.

Jest to bardzo majestatyczny ptak – przy długości ciała sięgającej 140 cm, rozpiętości skrzydeł dochodzącej do 240 cm i masie ok. 6 kg – porusza się niezwykle płynnie, powoli i z gracją. W locie wyciąga szyję i nogi, podobnie jak bocian. Jest bardzo czujny i płochliwy – niezwykle trudny do podejścia, szczególnie w okresie lęgowym, jednakże dość łatwy w obserwacji z większej odległości, np. na polach podczas jesiennych sejmików lub w locie.

Wczesną jesienią zbiera się w spore stada, czasem dochodzące do kilku tysięcy osobników, a następnie migruje na zimowiska w charakterystycznych kluczach.

Wbrew obiegowej opinii niekoniecznie odlatuje aż do Afryki na zimowiska – coraz cieplejsze zimy sprawiają, że często spędza on ten okres w krajach południowej Europy.

Jest ptakiem wszystkożernym, choć głównie żywi się roślinami – zarówno nasionami, jak i częściami zielonymi. Dlatego czasem można spotkać żurawie wczesną wiosną „pasące” się na polach oziminy. Dietę uzupełnia również gryzoniami, owadami i mięczakami.

33

Plemię żurawia Gniazda buduje bardzo charakterystycznie – na podmokłym terenie (leśny staw, bagno itp.) buduje wyniesione nieco ponad poziom wody gniazdo z szuwarów i błota. To utrudnia drapieżnikom dotarcie do jaj i lęgu. Średnica takiego gniazda może wynosić nawet 80 cm. Zazwyczaj w kwietniu składa przeważnie 2 jaja, dochodzące do 10 cm długości. Rodzice wysiadują je na przemian przez ok. miesiąc, po czym wychowują wspólnie młode przez następne 2,5 miesiąca.

Do niedawna dość pospolity, obecnie coraz rzadszy ze względu na osuszanie podmokłych lasów i niszczenie terenów lęgowych. W Polsce żyje zaledwie około 5-6 tysięcy par tych ptaków. Żuraw jest też ptakiem bardzo silnie obecnym w kulturze i mitologii różnych narodów.

Słowiańskie legendy zazwyczaj traktują żurawie jako przewodników wędrujących stad innych ptaków – znają one doskonale drogi powietrzne. Dzięki tej doskonałej znajomości wszelakich dróg, ich piór miały czepiać się dusze udające się na Wyraj.

Kojarzone są też z mądrością, wiernością i długowiecznością, a pierwsze wiosenne krzyki tych ptaków uznawano za sygnał do rozpoczęcia siewów.

Tropy i ślady Czasem w podmokłej ziemi na skraju leśnego jeziorka czy na brzegu rzeki znaleźć można charakterystyczny, trójpalczasty ślad. Widziałeś zapewne kurzą nogę – ten ślad jest podobny, tylko mniej więcej dwukrotnie większy6. Śladów tych szukaj przede wszystkim w miejscach, gdzie żuraw żyje i żeruje – to znaczy nad niewielkimi leśnymi zbiornikami wodnymi, torfowiskami, na polach na skraju lasu.

Gwiazdozbiór Gwiazdozbiór Żurawia jest niestety słabo widoczny na polskim niebie. Jest niezwykle prosty do odnalezienia, ale trudny w obserwacji. Gołym okiem z trudem można czasem dostrzec trzecią co do jasności gwiazdę gwiazdozbioru: γ-Grus.

Zobaczyć ją można praktycznie jedynie latem. Sprawdź najpierw, o której godzinie gwiazda ta może być widoczna nad horyzontem (np. w programie Stellarium).

Następnie wyznacz jak najdokładniej kierunek południowy – tam, tuż nad horyzontem odnajdziesz dość jasną gwiazdę z konPomocnicze mapy nieba do obserwacji stelacji Ryby Południowej: Fomalhaut astronomicznych znajdziesz na stronie (nota bene bardzo ciekawy obiekt lesneplemiona.zhp.pl – poszukaj jego zdjęć w internecie, 6. Podobny, lecz nieco mniejszy ślad ma również czapla. Zwróć zatem uwagę na rozmiar. Ślad żurawia będzie miał ok. 5-7 cm długości środkowego palca.

34

Plemię żurawia wygląda niczym Oko Saurona). Kilka stopni na zachód i nieco niżej nad horyzontem być może uda Ci się odnaleźć γ-Grus. Zadbaj o dobre warunki obserwacji (z dala od miasta itp.), odnaleźć ją będzie niezwykle trudno. Jest równie nieuchwytna, co sam żuraw.

Siatka sprawności Znajdź swoją kolumnę i wybierz odpowiednią liczbę sprawności do zdobycia.

Harcerz (wybierz 3)

Harcerz starszy (wybierz 4)

Wędrownik (wybierz 5)

Robinson **

leśny człowiek***

trzy pióra M

przyrodnik*

przyjaciel przyrody**

znawca przyrody***

obserwator*

terenoznawca**

topograf***

aspirant meteorologiczny* meteorolog**

młody synoptyk***

obserwator nieba*

młody astronom**

astronom***

młody ekolog*

ekolog**

obrońca przyrody***

traper***

traper***

35

2.8. Plemię niedźwiedzia Niedźwiedź brunatny (Ursus arctos) to jedyny przedstawiciel rodziny niedźwiedziowatych zamieszkujący Polskę. Jest to duży ssak mierzący od 1.5 do 3 metrów (długość tułowia w pozycji wyprostowanej) i ważący nawet do 800 kg (średnio ok. 200-400, samce są cięższe).

Ma gęste futro o brązowej barwie, od czego pochodzi jego nazwa.

Niedźwiedzie żyją średnio ok. 20-40 lat. Zamieszkują w Polsce głównie tereny górskie (w Tatrach i Beskidach), choć w innych krajach spotykane są również w gęstych lasach (puszcze, tajga). Niegdyś występowały również na terenie praktycznie całej Polski, lecz stopniowo je wytrzebiono – głównie poprzez polowania, ale również i wycinanie naturalnych, dzikich puszcz, w których niedźwiedzie bytowały. Z większości terenów niedźwiedzie zniknęły jeszcze przed XVII wiekiem, choć na niektórych terenach (np. Góry Świętokrzyskie) odosobnione populacje przetrwały jeszcze do XIX wieku, kiedy wytrzebiono ostatnie osobniki.

Niedźwiedzie, wbrew powszechnej opinii, są wszystkożerne. Konkretna dieta zależy przede wszystkim od dostępności pożywienia w danym środowisku. Żywią się owocami, nasionami, grzybami, dżdżownicami, ślimakami, owadami, rzadko rybami czy miodem. Zjadają również ptaki, ich jaja, oraz ssaki od niewielkich w rodzaju gryzoni, aż po duże kopytne (np. jelenie czy łosie). W okresie mniejszej dostępności jedzenia potrafią żywić się nawet trawą. Zatem mimo że nazwa „niedźwiedź” ma słowiański źródłosłów „medvedis”, czyli zjadający miód, stanowi on niewielki procent ogólnej diety tych zwierząt.

36

Plemię niedźwiedzia Żyją głównie samotnie, jedynie w okresie godowym łączą się w pary. Ten czas przypada na okres od maja do lipca. Zimę – od listopada do lutego – spędzają w stanie snu zimowego w gawrach (legowiskach), samice również w tym okresie rodzą młode (styczeń-marzec). 2-3 młode karmione są mlekiem nawet do 30 miesięcy, jednak już po 5 miesiącach od urodzenia mogą zacząć przyjmować również inny pokarm.

Usamodzielniają się po około 2 latach, ale nawet do 3 lat potrafią pozostawać z matką (która może mieć w tym czasie już kolejny miot). Ojciec nie bierze udziału w opiece nad potomstwem.

Choć pozornie niezgrabne i duże, poruszają się na krótkich dystansach bardzo szybko i sprawnie – z prędkością dochodzącą do 60 km/h, świetnie pływają, młodsze osobniki również dobrze wspinają się na drzewa (starsze są za ciężkie).

Poruszają się głównie na czterech łapach, choć niekiedy zaniepokojone lub by zwiększyć zakres obserwacji stają na tylnych łapach – mimo że wyglądają wówczas groźnie, postawa ta nie ma na celu agresji. W poszukiwaniu pożywienia kierują się przede wszystkim doskonałym węchem. Aktywne praktycznie przez całą dobę, jednak w okolicy o silnej antropopresji, ze względu na strach przed człowiekiem, prowadzą głównie nocny tryb życia.

Choć niedźwiedzie w większości przypadków unikają kontaktów z ludźmi, czasem zdarzy się (szczególnie podczas wędrówek szlakami w Tatrach), że takiego mieszkańca lasu spotkasz. Co wówczas zrobić? Podstawa to nie wykonywać gwałtownych ruchów, nie uciekać czy nie wdrapywać się na drzewa (niedźwiedź robi to znacznie lepiej, niż Ty). Jeśli jesteś w sporej odległości od niedźwiedzia, po prostu powoli wycofaj się od niego. Jeśli wiedziony ciekawością podąża za Tobą, rzuć mu coś, na przykład swój plecak, by go zainteresować i dać sobie czas na wycofanie na bezpieczną odległość. Szczególną ostrożność należy wykazać podczas spotkań z młodymi niedźwiadkami – ich matka, jak każda w obronie swego potomstwa, może być agresywna. Jeśli nie masz możliwości wycofania się, połóż się powoli na ziemi, podkurcz nogi i osłoń rękoma twarz i szyję. Być może niedźwiedź cię obwącha i spróbuje „podszczypać”, ale powinien po jakimś czasie stracić zainteresowanie. Absolutnie nigdy nie próbuj dokarmiać niedźwiedzi np. kanapkami, unikaj też czynności, które mogłyby wystraszyć niedźwiedzia (np. błysk flesza w aparacie, odgłos migawki, dźwięk telefonu itp.). Najważniejsze to pamiętać, że niedźwiedź napotkany w naturalnym środowisku to nie pluszowy miś, mimo że wygląda uroczo.

Tropy i ślady Śladu niedźwiedziej łapy nie sposób pomylić – żadne zwierzę w Polsce nie zostawia tak dużego i charakterystycznego tropu. Pięciopazurzasta łapa pozostawia spory ślad: przednie łapy raczej owalny, dł. 11-17 cm, tylna bardziej wydłużony, dł 15-28 cm – są to ślady mierzone bez pazurów, zatem należy doliczyć odcisk pazurów, które mogą mieć nawet 5-7 cm długości.

37

Plemię niedźwiedzia W stępie (powolnym chodzie) stawia często stopy ślad w ślad – to znaczy, że tylna łapa trafia w ślad lub bardzo blisko śladu pozostawionego przez przednią łapę, dlatego często w tropie widoczne są tylko ślady łap tylnych.

Czasem można znaleźć również inne ślady aktywności niedźwiedzi – gawry i legowiska (szczególnie w starodrzewie świerkowym), ślady pazurów na drzewach, ślady żerowania.

Gwiazdozbiór Na niebie mamy aż dwa niedźwiedzie – Wielką i Małą Niedźwiedzicę (Ursa Major i Ursa Minor), zwane również często potocznie Wielkim i Małym Wozem.

Chyba każdy potrafi znaleźć Wielką Niedźwiedzicę – cztery jasne, charakterystyczne gwiazdy z „dyszlem” na północnym niebie. Jednakże odnalezienie Małej Niedźwiedzicy i chyba najważniejszej jej gwiazdy – Gwiazdy Polarnej – wielu przysparza już trochę problemów. Jest na to jednak bardzo prosty sposób.

Znajdź Wielką Niedźwiedzicę, a w niej dwie gwiazdy wyznaczające koniec tułowia (potocznie zwane również „tylnymi kołami wozu”). Wyobraź sobie linię łączącą te gwiazdy – pomóż sobie palcem w wyznaczeniu tej linii – i przedłuż ją w kierunku zenitu (czyli „do góry”). Wiodąc palcem po tej wyimaginowanej linii trafisz w końcu na jaśniejszą gwiazdę – to najprawdopodobniej Gwiazda Polarna (α-UMi).

Jest ona bardzo jasna (-3.62 Mag), zatem bez trudu ją znajdziesz. Jeśli chcesz mieć pewność, że to ona, wyobraź sobie odcinek łączący dwie tylne gwiazdy w Wielkiej Niedźwiedzicy – to będzie nasza „miarka”. Na wcześniej poprowadzonej linii odłóż pięć identycznych odcinków (możesz tu sobie pomóc ołówkiem, patykiem, dłonią, laską Jakuba) – w takiej odległości znajduje się Gwiazda Polarna.

Kiedy masz już Gwiazdę Polarną, Pomocnicze mapy nieba do obserwacji w „lewo” prostopadle do wcześniej astronomicznych znajdziesz na stronie prowadzonej linii odchodzi linia lesneplemiona.zhp.pl jaśniejszych gwiazd (głowa i szyja naszej niedźwiedzicy, lub dyszel Małego Wozu), która zaprowadzi Cię w końcu do kolejnej grupy czterech gwiazd (choć już nie tak dobrze widocznych) – czyli tułowia Małej Niedźwiedzicy.

Pamiętaj, że obie niedźwiedzice są na niebie zwrócone w przeciwnych kierunkach, zatem jeśli Wielka Niedźwiedzica ma głowę (dyszel) zwrócone w lewą stronę, to Mała Niedźwiedzica będzie miała głowę zwróconą w prawą stronę.

Umiejętność odnalezienia Gwiazdy Polarnej jest dość istotna, gdyż wyznacza ona orientacyjnie kierunek północny – i będzie tak jeszcze przez około dwa tysiące lat, kiedy to kierunek północny wskazywany będzie dokładniej przez 38

Plemię niedźwiedzia gwiazdę Alrai z Cefeusza (γ-Cep), następnie za około pięć tysięcy lat przez Alderamina (α-Cep), a ostatecznie za około 12 tysięcy lat przez Wegę (α-Lyr) z gwiazdozbioru Lutni (czy wiesz z czego to wynika?7).

Siatka sprawności Znajdź swoją kolumnę i wybierz odpowiednią liczbę sprawności do zdobycia.

Harcerz (wybierz 3)

Harcerz starszy (wybierz 4)

Wędrownik (wybierz 5)

przyjaciel roślin*

zielarz**

botanik***

kuchcik*

kucharz**

kuchmistrz***

obserwator*

terenoznawca**

topograf***

łazik*

włóczęga górski**

wyga górski***

przyrodnik*

botanik**

zielarz***

młody ekolog*

służba polowa***

służba polowa***

traper***

traper***

7. Więcej dowiesz się na przykład stąd: http://pl.wikipedia.org/wiki/Gwiazda_Polarna 39

2.9. Plemię wydry Wydra europejska (Lutra lutra) to niewielki ssak z rodziny łasicowatych. Mierzy około 70-90 cm (długość ogona 35-60 cm) i waży około 10 kg. Ubarwiona na brunatno, z jaśniejszym brzuchem. Tułów ma wydłużony, giętki, głowę niewielką, szeroką i spłaszczoną.

Ogon silnie umięśniony i smukły, stanowi główny napęd podczas pływania. Żyje zazwyczaj około 10-15 lat.

Występuje praktycznie w całej Europie i północnej Azji. W Polsce znaleźć ją można na całym obszarze kraju, jednak jest dość rzadka – najczęściej spotykana na Pomorzu, Warmii, Mazurach, północnym Podlasiu. Najchętniej żyje na brzegach czystych wód (jeziora i spore stawy) oraz górnych i środkowych biegach rzek. Czasem ze względu na swe preferencje nazywana jest „ambasadorem czystych wód”.

Jest świetnym pływakiem, w czym pomaga jej budowa ciała: błony pławne między palcami, silny ogon wspomagający pływanie, niewielkie otwory uszne i nozdrza zamykane podczas nurkowania fałdami skórnymi. Na lądzie biega szybko na krótkich dystansach, w płytkiej wodzie pływa raczej nieporadnie, za to świetnie na głębszej. Nurkuje nawet do 7 metrów.

Preferuje życie nad rozległymi systemami wodnymi – dużymi jeziorami, rzekami z wieloma dopływami itp. - gdzie może swobodnie wędrować w poszukiwaniu jedzenia. Na ląd wzdłuż tych cieków wodnych nie wychodzi raczej dalej niż na 80-100 m od brzegu, a zawsze wychodzi niechętnie. Trzyma się zazwyczaj jednego rewiru, choć zdarzają jej się okresowe migracje (szczególnie jesienią 40

Plemię wydry i zimą): w poszukiwaniu partnera, z powodu niepokoju (np. wywołanego przez ludzi) lub przez warunki żerowe – potrafi wówczas odbyć nawet lądem dalekie wędrówki. Minimum bytowe dla jednego osobnika to około 2-3 km brzegu jeziora lub około 5 km rzeki, jednakże terytorium często jest większe z uwagi na zasobność bazy pokarmowej, liczbę kryjówek itp. Na swoim terytorium buduje przybrzeżne nory, do których wejścia znajdują się pod wodą (ma ona też specjalne ukryte otwory wentylacyjne). Czasem zajmuje też gotowe nory bobrze, borsucze lub lisie. Terytorium wydry podlega jednak częstym i silnym fluktuacjom, a zdecydowanie osiadłe są jedynie w okresie wychowywania młodych – wówczas terytorium samicy i nory, w których wychowuje młode, znajduje się często wewnątrz terytorium samca.

Typowy wszechstronny drapieżnik, jej pokarm stanowią głównie ryby i raki, ale również i gryzonie oraz niewielkie ptaki wodno-błotne (szczególnie pisklęta), nie gardzi większymi stawonogami (np. pływak żółtobrzeżek) oraz znalezioną ranną inną zwierzyną (o ile głód jej nie zmusi, nie jada padliny). Poluje głównie o zmierzchu i nocą. Pokarm spożywa na lądzie, pozostawiając w charakterystycznych miejscach szczątki po żerowaniu.

Okres godowy przypada głównie w lutym, usłyszeć wówczas można ich przenikliwe głosy. Drugi okres rozrodczy przypada na lipcową ruję. Wydra jest w stanie kontrolować (przedłużać) ciążę, tak, by poród przypadał zawsze na ten sam okres.

Zatem po rui zimowej ciąża (normalna) trwa około 60 dni (czasem do 3 miesięcy), po rui letniej ciąża przedłużona trwa 9-12 miesięcy. Poród odbywa się w norze w okresie od kwietnia do czerwca, w miocie zazwyczaj jest kilka (2-4, rzadko więcej) młodych. Są one ślepe po urodzeniu i oczy otwierają dopiero po 4-5 tygodniach.

Usamodzielniają się dość szybko i zaczynają polować wraz z matką, dojrzewają po 2-3 latach. Pozostają z matką zazwyczaj aż do jej następnych godów.

Wydra jest chroniona na terenie całego kraju (z wyłączeniem stawów hodowlanych na podstawie przepisów o rybactwie śródlądowym). W Czerwonej Księdze klasyfikowana jako gatunek NT, czyli bliski zagrożenia, choć jest to dawna klasyfikacja – gatunek ten jest coraz silniej zagrożony wyginięciem. Do głównych czynników ograniczających populację wydr należą: osuszanie bagien i starorzeczy, regulacja rzek i kanałów, wycinanie przybrzeżnych trzcinowisk i szuwarów, zmniejszanie stanu zarybienia (z powodu ścieków bądź nadmiernych połowów, rybactwa jeziorowego), a także wykorzystywanie sieci i żaków z włókien sztucznych (często, szczególnie młode, wydry w nie wpadają i toną z braku powietrza), kłusownictwo.

Dużym problemem jest też nielegalny odstrzał wydr przez właścicieli stawów rybnych.

Tropy i ślady Wydra zostawia na błotnistych brzegach charakterystyczne, pięciopalczaste ślady. Często wyraźny jest odcisk pazurów, rzadko również widoczny jest również odcisk błon pławnych między palcami. Ślad tylnych łap bardziej 41

Plemię wydry wydłużony, ok. 7-8 cm długości, przednich bardziej owalny, ok. 6-7 cm długości. Uważaj jednak, łatwo je pomylić z odciskami stóp norki, lisa, psa lub kota.

Na terytorium wydry można zaobserwować również wiele innych śladów jej bytowania – na zwalonych drzewach, samotnych kamieniach nad wodą, kopcach kretowisk można natrafić na tzw. latryny, czyli miejsca, w których wydry wydalają odchody. Często na brzegu można odnaleźć również ślady żerowania – resztki ryb, skorupiaków, innych bezkręgowców. Na brzegach możesz też natrafić na inne ślady – ścieżki, wyjścia z wody na ląd (tzw. wyślizgi), legowiska w szuwarach, zdeptaną trawę itp.

Zimą często można zaobserwować na lodzie (szczególnie w pobliżu oparzelisk) charakterystyczne, długie, szerokie na ok. 20-30 cm, ślady ślizgania się na brzuchu po lodzie (Uwaga! Nigdy nie podchodź bliżej, by zbadać takie ślady – lód w okolicy oparzelisk czy przerębli może być niezwykle kruchy i cienki!).

Gwiazdozbiór Niestety nie ma gwiazdozbioru wydry w żadnej z kosmologii. Jednak, jako że wydra jest zwierzęciem uwielbiającym wodę, poszukamy na niebie dwóch bardzo „wodnych” konstelacji.

Pierwszą z nich jest Wodnik, w Polsce widoczny najlepiej jesienią. Udaj się gdzieś, gdzie widoczna będzie Droga Mleczna (w mieście możesz mieć z tym problem) i na niej spróbuj odnaleźć gwiazdozbiór Łabędzia – to gwiazdy ułożone w charakterystyczny krzyż, o długich ramionach, czyli skrzydłach łabędzia. Głowa i szyja łabędzia układa się wzdłuż Drogi Mlecznej. Masz już gwiazdozbiór Łabędzia, jeśli jego głowa wskazuje w dół, w stronę horyzontu, to wyobraź sobie linię przechodzącą przez jego oba skrzydła i prowadzącą w lewo i odmierz na niej dwukrotnie odległość (pomóż sobie patykiem, laską Jakuba itp.) równą rozpiętości skrzydeł łabędzia – tam znajduje się Wodnik.

Jeśli umiesz znaleźć mgławicę Andromedy (nieco powyżej Wodnika, bliżej Drogi Mlecznej), to w tej okolicy znajdują się również Ryby – czyli przysmak naszej wydry. Ryby znaleźć możesz jeszcze na jeden sposób, odszukaj na Drodze Mlecznej Kasjopeję – to charakterystyczny gwiazdozbiór w kształcie litery W. W takiej odległości od Drogi Mlecznej i Łabędzia, w jakiej odszukałeś Wodnika, teraz odmierzając od Kasjopei możesz odszukać Ryby. Jest to dość rozległa Pomocnicze mapy nieba do obserwacji konstelacja o wielu niezbyt jasnych astronomicznych znajdziesz na stronie gwiazdach, więc na pewno mapa nieba lesneplemiona.zhp.pl lub wydruk z programu do obserwacji się przyda.

42

Plemię wydry Siatka sprawności Znajdź swoją kolumnę i wybierz odpowiednią liczbę sprawności do zdobycia.

Harcerz (wybierz 3)

Harcerz starszy (wybierz 4)

Wędrownik (wybierz 5)

przyjaciel zwierząt*

znawca zwierząt**

zoolog***

kuchcik*

kucharz**

kuchmistrz***

sobieradek obozowy*

technik obozowy**

wyga obozowy***

młody pływak*

pływak**

pływak doskonały***

przyjaciel lasu*

duch puszczy**

leśnik***

młody ekolog*

ekolog**

obrońca przyrody***

służba polowa***

służba polowa***

43

2.10. Plemię orlika Orlik krzykliwy (Clanga pomarina) jest ptakiem z rodziny jastrzębiowatych. Na terenie wschodniej Europy (w tym całej Polski) ma letnie tereny lęgowe, zimę (od października do kwietnia) spędza w południowo-wschodniej Afryce. Jest najmniejszym ptakiem z podrodziny orłów: długość ciała to ok. 60-65 cm, rozpiętość skrzydeł ok. 175 cm, waga nieco ponad 1,5 kg. Upierzony jednolicie ciemnobrązowo, na jasnobrązowych pokrywach skrzydeł ciemniejsze, kontrastujące lotki i sterówki. Dziób ciemny, palce żółte, krótki ogon. Młode ptaki mają nieco jaśniejsze upierzenie, ciemniejące wraz z kolejnymi pierzeniami. Z wyglądu przypomina orła przedniego (choć jest mniejszy – wielkości myszołowa), praktycznie nieodróżnialny w terenie od swego kuzyna – orlika grubodziobego.

W Polsce żyje w dużym rozproszeniu. Największe skupiska znajdują się w okolicy Warmii i Mazur oraz w południowo-wschodniej Małopolsce. Poza tym terenem występuje również, choć rzadko. Niegdyś był bardzo powszechnym ptakiem, jednakże ze względu na niszczenie siedlisk, w szczególności wycinanie i osuszanie lasów, stał się gatunkiem zagrożonym. Obecnie (dane na rok 2009) szacuje się jego polską populację na ok. 2300-3300 par. Preferuje stare, rozległe lasy mieszane i liściaste, optymalnie w pobliżu pól, łąk, dolin rzecznych czy podmokłych terenów. Gniazduje głównie na niżu i w środkowej Polsce – rzadziej w górach.

Z braku ulubionych siedlisk niekiedy gniazduje w mniejszych zagajnikach czy lasach łęgowych (szczególnie we wschodniej Polsce, gdzie brak jest dużych skupisk leśnych).

44

Plemię orlika Gniazdo buduje w koronach wysokich drzew, przeważnie jest to sosna, jodła czy świerk, niekiedy również dąb, olsza czy brzoza. Usytuowane tuż przy pniu lub w rozwidleniu konarów, zbudowane jest z gałęzi i wyścielone trawą, niekiedy również innym materiałem (np. gałązkami świerku). Para przez lata wraca do tego samego gniazda, naprawiając je w kolejnych lęgach. Czasem też budują kilka gniazd w swojej okolicy i każdego sezonu mogą wybierać do gniazdowania inne. Są ptakami terytorialnymi – bronią swego rewiru przed intruzami oraz innymi orlikami.

Składają przeważnie 2 jaja wielkości 55-65 mm, zazwyczaj pod koniec kwietnia – jest to jedyny lęg w roku. Jaja wysiadywane są przez około 5 tygodni, przy czym młode wykluwają się w odstępach kilkudniowych (ok 3 dni). Starsze mają większe szanse na przeżycie, szczególnie w okresach niedostatku pożywienia. Rzadziej zdarza się, by rodzice byli w stanie wykarmić oba pisklęta, choć oboje się nimi zajmują. Młode spędzają w gnieździe prawie 2 miesiące, opuszczają je na przełomie lipca i sierpnia, ale jeszcze przez około miesiąc rodzice się nimi opiekują. Już od końca sierpnia rozpoczynają się odloty na zimowiska – orliki odlatują pojedynczo, nie tworzą skupisk jak gęsi, żurawie czy bociany.

Orlik jest typowym drapieżnikiem, preferuje drobną zwierzynę naziemną: od owadów i mięczaków, przez płazy i gady (np. żaby czy jaszczurki), niewielkie gryzonie (często to ponad połowa jego diety) i inne ssaki, aż po młode zające. Żeruje na otwartej przestrzeni, np. na polach, łąkach czy terenach podmokłych, rzadziej na miedzach śródpolnych czy innych użytkach, preferuje teren zróżnicowany. Siada na wysokim drzewie, np. śródpolnym czy na skraju lasu, wypatrując zdobyczy. Czasem również krąży, wypatrując zdobyczy nawet z wysokości 100 m. Na niektóre ofiary (np. mięczaki czy żaby) poluje spacerując po ziemi na swych długich nogach.

W Polsce objęty ochroną ścisłą, w Polskiej Czerwonej Księdze opisany jako gatunek wymagający szczególnej uwagi. Do najważniejszych zagrożeń tego gatunku należy likwidacja naturalnych siedlisk, a zatem wyrąb starych drzewostanów, nadmierna gospodarka leśna, osuszanie bagien i terenów podmokłych, zarastanie (zakrzaczanie) terenów łownych, intensyfikacja rolnictwa (w szczególności tworzenie wielohektarowych monokultur bez miedz i drzew). Wokół stwierdzonych miejsc gniazdowania obowiązuje strefa ochronna.

Tropy i ślady Ze względu na strefę ochronną wokół gniazd nie należy próbować szukać śladów (piór, wypluwek) tych ptaków na ziemi wokół ich gniazd! (okres podwyższonej ochrony, kiedy nie można zbliżać się do gniazd na odległość mniejszą, niż 500 metrów, trwa od 1 marca do 31 sierpnia). Zatem obserwacji tego gatunku dokonywać można jedynie na żerowiskach i w locie.

Obserwacje najlepiej zaplanować od wczesnego ranka do południa – to w tym czasie orliki najczęściej wyruszają na polowania. Oczywiście najlepsze do tego celu są charakterystyczne dla gatunku tereny polowań: łąka bądź pole na skraju 45

Plemię orlika lasu, śródleśna łąka, dolina rzeczna, bagno itp. Być może po obserwacji polowania, gdy orlik już dawno odleci, odnajdziesz na ziemi jego ślady? Może wydeptaną trawę? Resztki zdobyczy? Zgubione pióro? Pamiętaj, by zachować ostrożność i pod żadnym pozorem nie płoszyć czy przepędzać tych ptaków od zdobyczy.

Gwiazdozbiór Nie ma na naszym niebie gwiazdozbioru orlika, jednakże jest gwiazdozbiór Orła, czyli jego bliskiego krewnego. W Polsce widoczny jest on najlepiej latem.

Znajdź Drogę Mleczną (najlepiej widoczna z dala od świateł miast) a na niej charakterystyczny gwiazdozbiór Łabędzia (to skupisko gwiazd w kształcie krzyża), z jasną gwiazdą Deneb. Poruszając się wzdłuż Drogi Mlecznej w dół, w stronę horyzontu, trafisz dość szybko na kolejną bardzo jasną gwiazdę – Altaira (α-Aql).

Nie powinno być problemów z jej znalezieniem, gdyż należy ona do najjaśniejszych gwiazd naszego nieba (0,76 m). Altair wyznacza nam początek gwiazdozbioru Orła, który nieco przypomina krzyż, jaki widzimy w Łabędziu (jest tylko nieco mniejszy).

W konstelacji tej znajduje się wiele bardzo ciekawych obiektów (to ze względu na bliskość Drogi Mlecznej), w tym Pomocnicze mapy nieba do obserwacji wiele mgławic planetarnych. Jeśli astronomicznych znajdziesz na stronie masz dostęp do nawet podstawolesneplemiona.zhp.pl wego sprzętu obserwacyjnego, można spróbować je odnaleźć.

Siatka sprawności Znajdź swoją kolumnę i wybierz odpowiednią liczbę sprawności do zdobycia.

Harcerz (wybierz 3)

Harcerz starszy (wybierz 4)

Wędrownik (wybierz 5)

przyjaciel zwierząt*

znawca zwierząt**

zoolog***

obserwator*

terenoznawca**

topograf***

włóczęga nizinny**

włóczęga nizinny**

wyga***

fotoamator*

fotograf**

mistrz obiektywu***

obserwator zwierzyny*

tropiciel zwierzyny**

zoolog***

przyjaciel lasu*

duch puszczy**

leśnik***

tropiciel***

tropiciel***

46

3. Włącz myślenie Poniżej podano kilka przykładowych tematów do dyskusji, np. w wędrowniczym czy instruktorskim gronie, choć i młodsi z pewnością też dadzą sobie radę z tymi tematami. Możesz je wykorzystać podczas swoich zbiórek, spotkań instruktorskich (np. jako przerywnik czy ciekawy element „uświadamiający”).

Tematy te możesz wykorzystać podczas typowych form dyskusyjnych, czyli na przykład: • sądu nad poglądem – często zwierzaki można osadzić w roli „oskarżonego”, a uczestników podzielić na ich obrońców i oskarżycieli; warto przygotować uczestnikom dodatkowe materiały, które pomogą im się przygotować.

• kuźnicy – podziel podane informacje na kolejne etapy, dodaj do nich pytania, które zadasz uczestnikom po każdym etapie; spróbuj przygotować je tak, by uświadomić uczestnikom wszystkie aspekty danego zagadnienia.

• debaty oksfordzkiej – podobnie jak w przypadku sądu nad poglądem nie powinno być problemów z wykorzystaniem tych tematów do dyskusji.

• sesji naukowej – to bardzo ciekawa forma pozwalająca na zgłębienie zaprezentowanych tematów, w tym przypadku przedstawione poniżej teksty mogą stanowić wstęp do takiej sesji, po której nastąpi podział na tematy, które opracują poszczególne zespoły.

A może kawiarenka? Wymiana myśli? Seminarium? Pomysłów jest wiele, a sposób wykorzystania poniższych informacji zależy tylko od Ciebie.

Poniższe opisy zawierają tylko podstawowe informacje na dany temat, często bardzo skrócone. Przygotowując się do dyskusji warto zgłębić temat, poszukać źródeł, które udostępnisz uczestnikom dyskusji itp.

47

Bóbr Bóbr europejski to przykład zwierzęcia, które dzięki przemyślanym akcjom reintrodukcji i hodowli udało się uratować od zagłady. Na początku XX wieku jego światową populację szacowano na zaledwie 1200 osobników, by na początku XXI wieku osiągnąć liczebność ponad 1 mln. osobników.

Bobry przetrzebiono w Polsce (podobnie jak i w całej Europie) w wyniku polowań ze względu na ich skóry i mięso. Tuż po II Wojnie Światowej według szacunków liczebność bobrów w Polsce wynosiła zaledwie ok. 130 osobników. W chwili obecnej jego populację szacuje się na kilkadziesiąt tysięcy (ok. 80 tys. wg danych GUS z roku 2012).

Bobry to niestrudzeni inżynierowie, a ich zwiększająca się populacja staje się coraz bardziej odczuwalna dla ludzi. Bobry żerując w lasach sąsiadujących z ciekami wodnymi powodują szkody w uprawach leśnych. Budując tamy zdarza im się zalewać pola czy łąki. Bóbr nie odróżnia naturalnych cieków wodnych i nabrzeży od tych zbudowanych przez człowieka, przez co zdarza mu się budować nory w wałach przeciwpowodziowych czy zmniejszać drożność kanałów melioracyjnych. Zabezpieczanie urządzeń hydrotechnicznych – np. przez stosowanie specjalnych siatek i zabezpieczeń – rodzi dodatkowe koszty.

Ale nie da się też przecenić pozytywnego wpływu bobra na otaczające środowisko.

Jako jedno z niewielu zwierząt potrafi on zmieniać i przystosowywać środowisko do swoich potrzeb. Budowanie tam i spiętrzanie wody w ciekach powoduje poprawę stosunków wodnych w jej otoczeniu. Akumulują one dużą ilość wody i osadów. Tworzą nowe siedliska i nisze ekologiczne, przyczyniając się do poprawy warunków i rozwoju liczebności zarówno roślin, jak i zwierząt, w szczególności płazów, bezkręgowców i ryb, a te stanowią bazę pokarmową dla całego szeregu innych zwierząt. To prowadzi wprost do wzrostu różnorodności biologicznej w bezpośrednim otoczeniu tamy.

Czy działalność bobrów to jedynie szkody – zniszczone urządzenia hydrotechniczne, zalane łąki, powalone drzewa? Czy da się przeliczyć ich pozytywny wpływ na środowisko na pieniądze i wymierne korzyści dla ludzi? Jak rozwiązać ten problem i pogodzić interesy wszystkich stron? Spróbujcie przedyskutować i rozwiązać ten węzeł gordyjski zależności.

48

Łoś W 2014 roku Ministerstwo Środowiska próbowało przywrócić odstrzał łosi na terenie Polski. Moratorium na odstrzał łosi wprowadzone zostało na początku lat 90. XX wieku, gdy ich liczebność w Polsce spadła prawie do zera.

Próbę przywrócenia odstrzału łosi argumentowano wzrastającą liczbą wypadków drogowych z udziałem tych zwierząt. Jednakże jeśli przyjrzymy się danym policji z 2013 roku, na terenie całego kraju odnotowano zaledwie 170-180 wypadków określanych jako „najechanie na zwierzę”, przy czym chodzi tu o wszystkie zwierzęta, zarówno dzikie, jak i domowe. Porównując populację łosia chociażby z populacjami dzika czy jelenia, można się jedynie domyślać, jak znikomy procent tych wypadków faktycznie był z udziałem łosi.

Pikanterii całej sprawie dodaje fakt, że nie ma w chwili obecnej żadnych wiarygodnych danych i szacunków dotyczących liczebności populacji łosi w Polsce. Problem stanowi podanie wiarygodnej metody pozwalającej na oszacowanie liczebności łosi – standardowe metody stosowane w przypadku np. jeleni, jak pędzenia czy dane uzyskiwane od leśniczych nie mają tu zastosowania, gdyż łosie bardzo często migrują. Obecnie Ministerstwo Środowiska twierdzi, że mamy ok. 13 tys. sztuk łosi w Polsce, czym również argumentowano przywrócenie polowań, jednakże w 2012 roku to samo ministerstwo szacowało liczebność łosia na 16 tys. i wówczas podkreślano konieczność jego dalszej ochrony.

Kolejnym aspektem całej sprawy są badania (głównie szwedzkie, gdzie wypadków z udziałem łosi jest naprawdę dużo), które wykazały, że ze względu na migracyjny charakter tego zwierzęcia odstrzały nie poprawiają bezpieczeństwa na drogach praktycznie w ogóle. Te same badania wskazują, że jedną z najskuteczniejszych metod zmniejszających liczbę wypadków z udziałem zwierząt, w tym łosi, jest... systematyczne odkrzaczanie poboczy poprawiające widoczność na drodze.

Za odstrzałami łosi lobbują silnie myśliwi i leśnicy (warto zaznaczyć, że wiceministrem środowiska w chwili podejmowanych prób przywrócenia polowań był czynny myśliwy). Ci ostatni wskazują na szkody czynione w lasach przez łosie (zgryzają one młode pędy drzew na nasadzeniach). Jednakże odszkodowania, jakie Skarb Państwa wypłaca (np. rolnikom) z tytułu szkód poczynionych przez łosie jest nieporównywalnie niewielki, w stosunku do np. wpływów z tytułu tzw. turystyki łosiowej (w samym tylko rejonie Biebrzy wartość turystyki związanej w dużej mierze właśnie z łosiami szacuje się na ponad 6,5 mln. zł rocznie).

Plany ministerstwa spotkały się z bardzo dużym sprzeciwem społecznym.

Wątpliwości co do argumentacji potrzeby przywrócenia polowań wyrażały zarówno środowiska naukowe, organy ochrony środowiska (np. dyrekcja Biebrzańskiego Parku Narodowego), organizacje ekologiczne, jak i zwykli, 49

„szarzy obywatele”. Spontanicznie w sieci i portalach społecznościowych zaczęły pojawiać się akcje w stylu „Nie zabijajcie nam łosi”, petycje do ministerstwa itp.

Ostatecznie ministerstwo wycofało się tymczasowo z planów przywrócenia polowań.

Kto powinien decydować o gospodarowaniu naszym narodowym dziedzictwem, jakim jest dzika przyroda? Czy takie decyzje powinny być podejmowane bez poprzedzających je badań naukowych? Czy w ministerstwie środowiska powinien zasiadać czynny myśliwy, leśnik, ekolog? Czy przykłady takich spontanicznych akcji, jak ta w obronie łosi (bądź niedługo później kolejna w sprawie nieprawidłowości w Parku Narodowym Ujście Warty) pokazuje, że w naszym społeczeństwie poziom świadomości ekologicznej wzrasta, czy to tylko owczy pęd i moda, bo przecież „łosie są cool”?

Wilk, ryś … oraz jeleń, łoś, sarna, dzik. Ekosystem to nie pojedyncze zwierzęta, to siatka zależności, której nadal do końca nie rozumiemy.

Wilk ma w powszechnej świadomości niezwykle złą reputację. Począwszy od bajek w rodzaju „Czerwonego Kapturka”, a skończywszy na historiach opowiadaych przez hodowców zwierząt o „stadach wilków zabijających dziesiątki zwierząt dla przyjemności”. Istnieją też całkiem bzdurne opowieści o wilkach zagryzających dzieci w bieszczadzkich wioskach. Doniesienia o wilkach w mediach są często przesycone strachem, szczególnie gdy dotyczą terenów, na które wilki obecnie powracają dzięki powoli odbudowującej się populacji. Tam, gdzie wilka nie widziano przez dziesiątki lat, obecnie jego pojawienie się wywołuje niepokój.

Nie da się zaprzeczyć, że wilk to groźny drapieżnik. Ale czy faktycznie groźny dla ludzi, bądź zwierząt hodowlanych? Czy przy obecnym stanie populacji dzikich kopytnych, raczej nieliczne wilki faktycznie nam zagrażają?

Wilki i inne duże drapieżniki pełnią w ekosystemach niezwykle istotną funkcję, polegającą przede wszystkim na regulacji liczebności i stanu zdrowia populacji dużych roślinożerców (jeleni, saren, dzików itp.). Teoretycznie ich rolę zastępują myśliwi, jednakże jest to tylko pozorne zastąpienie. Myśliwi nie są w stanie regulować stanu zdrowia zwierząt, na które polują (zresztą, kto widział na ścianie myśliwego trofeum chorego bądź starego jelenia?). Nie towarzyszą też zwierzętom, na które polują, na co dzień w ich naturalnym środowisku, przez co nie zmieniają ich zachowań w sposób stały. Kolejnym aspektem jest kwestia dokarmiania.

Koła łowieckie prowadzą stałą politykę dokarmiania dzikiej zwierzyny, często pokarmem, który nie jest naturalny dla tych zwierząt (kukurydza, buraki, ziemniaki, 50

inne warzywa), a potem udają „zdziwionych”, gdy zwierzęta wychodzą na pola w poszukiwaniu tego samego, łatwego pokarmu, do którego zostały przyzwyczajone.

Dokarmianie w okresie zimowym pozwala przetrwać cięższy, zimowy okres zbyt dużej liczbie osobników (przecież trzeba mieć do czego strzelać, prawda?), przez co jest ich zbyt wiele – więcej, niż jest w stanie pomieścić dane siedlisko.

To sprawia, że zwierzyna zaczyna szukać pokarmu gdzie indziej – na przykład na polach.

Eksperymenty pokazują, że w takich sytuacjach rola dużych drapieżników jest niezastąpiona. Bardzo ciekawie obrazuje to przykład reintrodukcji wilka w Parku Yellowstone.

Po ponad 70-letniej nieobecności wprowadzono tam wilki w 1995 roku. Ze względu na brak naturalnych drapieżników, populacja jeleni w parku, pomimo wysiłków człowieka poprzez np. odstrzał, osiągnęła stan, w którym zredukowały one poziom wegetacji roślinnej praktycznie do zera. Duże, niezalesione obszary parku zostały zredukowane do roli pastwisk dla jeleni, na których rośnie co najwyżej trawa.

Jednakże po wprowadzeniu niewielkiej liczby wilków sytuacja się zmieniła diametralnie. Oczywiście, pierwszym bezpośrednim skutkiem tej reintrodukcji było zabicie przez wilki kilku jeleni (nieistotna liczba w stosunku do całości populacji). Jednakże dużo bardziej istotnym była radykalna zmiana zachowania jeleni – zaczęły one unikać otwartych przestrzeni, na których mogły zostać łatwo osaczone przez wilki, stały się ostrożniejsze. Praktycznie natychmiast te obszary parku zaczęły się regenerować – zaczęły powracać tam nie spotykane od dawna gatunki roślin, pojawiły się krzewy i młode drzewa. Na niektórych z tych obszarów wysokość drzew (nie zgryzanych przez jelenie) zwiększyła się pięciokrotnie w zaledwie 6 lat.

Dotąd nagie brzegi rzek szybko zaczęły porastać lasy. Oczywistym skutkiem tego było umocnienie brzegów i zmniejszona erozja, jednakże miało to również inny skutek: powróciły na te tereny ptaki oraz inne zwierzęta, głównie bobry i niewielkie zwierzęta, dla których pojawiły się nowe siedliska. Bobry to również niestrudzeni inżynierowie środowiska – dzięki tamom i rozlewiskom przez nie tworzonym zaczęły pojawiać się inne zwierzęta i rośliny, dla których pojawiły się również odpowiadające im nisze ekologiczne.

Takie oddziaływanie, płynące ze szczytu łańcucha pokarmowego w dół, aż po zmianę biegu rzek, nazwano kaskadą troficzną. Nie ma się co łudzić, że my, ludzie, jesteśmy w stanie zastąpić tę rolę dużych drapieżników, które usunęliśmy ze środowiska.

W jaki sposób budować świadomość tych procesów w społeczeństwie?

Jak prowadzić reintrodukcję dużych drapieżników w odpowiedzialny sposób?

Jak to pogodzić z antropopresją coraz liczebniejszej populacji ludzkiej? Czy programy takie jak „Rewilding Europe”, czy chociażby próby reintrodukcji rysia w Polsce, to przyszłość naszych działań prośrodowiskowych?

51

Więcej na temat: • F. Mowat – Nie taki wilk straszny • Life and human coexistence with large carnivores (raport Komisji Europejskiej) • http://ec.europa.eu/environment/nature/conservation/species/carnivores/pdf/ life_and_human_coexistence_with_large_carnivores.pdf • http://ec.europa.eu/environment/nature/conservation/species/carnivores/conservation_ status.htm

TED talks: • Jak wilki mogą zmienić bieg rzek. (reintrodukcja wilka w Yellowstone)

http://blog.ted.com/2014/02/18/video-how-wolves-can-alter-the-course-of-rivers/

• For more wonder, rewild the world

http://www.ted.com/talks/george_monbiot_for_more_wonder_rewild_the_world

• Rewilding Europe Programme www.rewildingeurope.com

• Kontrowersje wokół reintrodukcji rysia

http://pracownia.org.pl/dzikie-zycie-numery-archiwalne,2120,article,2573

• Projekt: „Opracowanie krajowych strategii gospodarowania wybranymi gatunkami zagrożonymi lub konflikotwymi” http://gatunki.sggw.pl

52

Żuraw Ptaki, szczególnie duże ptaki oraz ptactwo wodne, są częstym przedmiotem polowań. Gęś białoczelna i zbożowa, łyska, jarząbek, krzyżówka, cyraneczka... to tylko część z dość długiej listy gatunków, na które w chwili obecnej można polować. Problemem jest jednak fakt, że gatunki te często są mylone z innymi, rzadkimi i podlegającymi ochronie. Polowania na ptactwo, szczególnie ptactwo wodne, odbywają się często na tzw. noclegowiskach, w warunkach niedostatecznej widoczności (o świcie lub zmierzchu), bądź nad wodą, w szuwarach (w przypadku ptactwa wodnego), gdzie strzela się często szybko i automatycznie do ptaków podrywających się do lotu z tafli wody. W takich warunkach trudno jest odróżnić skutecznie gatunek łowny od chronionego. Krzyżówki mogą być mylone z chronionymi krakwą lub płaskonosem, czernica z chronionymi ogorzałką lub podgorzałką, głowienka z hełmiatką, cyraneczka z cyranką, itd. Giną również chronione gatunki gęsi: krótkodziobej, małej, bernikli białolicej i berniki rdzawoszyjej.

Dodatkowo rozróżnienie utrudnia fakt, że wiele z tych gatunków ptaków porusza się naprawdę szybko (kaczki nawet do 70 km/h).

Zdjęcie: Samica cyranki (gat. chroniony) i samica cyraneczki (gat. łowny) – czy jesteś w stanie je odróżnić? A teraz wyobraź sobie, że masz je odróżnić w locie, o świcie, we mgle unoszącej się nad stawem... Źródło: Wikimedia Commons.

Ponadto w polowaniu na ptaki używa się naboi śrutowych. Nabój taki składa się z dużej liczby niewielkich kulek śrutu (zazwyczaj ołowianych), które wystrzeliwane są z grubsza w kierunku celu. W cel trafia najwyżej kilka, reszta pozostaje w środowisku.

Szacuje się, że w Polsce w ten sposób w ciągu roku wprowadzane jest do środowiska od 300 do 600 ton (!) ołowiu. To więcej, niż do środowiska wprowadzają spaliny samochodowe. Przypomnijmy, że ołów jest substancją niebezpieczną, powoduje chorobę zwaną ołowicą, problemy neurologiczne i immunologiczne. Ponadto kumuluje się na kolejnych etapach łańcucha pokarmowego.

53

Jednakże sprawa polowań na ptaki ma jeszcze dwa aspekty. Pierwszym z nich jest bażant – obecnie dość powszechny gatunek łowny w Polsce. Jednakże nie jest to gatunek natywny dla naszych terenów, został on sprowadzony z Azji i wprowadzony właśnie ze względu na walory łowne (szacuje się, że mogło to nastąpić już w XI wieku). Dziś nie wiadomo, jak traktować ten gatunek, z jednej strony nie jest on gatunkiem rodzimym, z drugiej strony przez tyle wieków obecności dobrze wkomponował się w lokalny krajobraz, działając również na korzyść człowieka (tępiąc szkodniki).

Kolejnym aspektem są polowania na ptactwo migrujące (takim ptactwem u nas jest wiele gatunków gęsi – są w Polsce obecne jedynie podczas swych wędrówek z północnych siedlisk na południowe zimowiska). Odwróćmy trochę sytuację.

Gatunkiem, który niezwykle kojarzy się z Polską i u nas nikt nawet nie pomyśli o polowaniu na nie, jest bocian biały. Szacuje się, że w Polsce żyje (ma obszary lęgowe) nawet 1/4 ŚWIATOWEJ (!) populacji tego ptaka. Jednakże dość powszechnie poluje się na te ptaki w rejonie Morza Śródziemnego (Cypr, kraje bliskiego wschodu, czasem również Francja i Hiszpania) w okresie, gdy migrują one do Afryki na zimowiska – tam polowania na te ptaki są czasem wielowiekową „tradycją”.

Ten problem dotyczy również wielu innych gatunków migrujących, nie tylko ptaków (patrz: próby ochrony motyli monarcha w Ameryce Północnej i Środkowej).

Gatunki, które w niektórych krajach są pieczołowicie chronione i wkłada się sporo wysiłku i pieniędzy w utrzymanie ich populacji, w innym kraju stanowią przedmiot polowań i giną w czasie swoich dorocznych wędrówek. Ochrona tych gatunków w takiej sytuacji staje się kwestią międzynarodową, a pewne szanse daje tu ujednolicone prawo Unii Europejskiej. Jednakże ze względu na różne interesy narodowe, negocjacje takich ujednoliconych przepisów nigdy nie są łatwe.

Smaku całej sprawie dodaje fakt, że na komisarza ds. środowiska Unii Europejskiej w 2014 r. powołany został przedstawiciel z Cypru, który już na początku sprawowania swego urzędu zapowiedział rewizję „niesprawiedliwego dla Cypru” prawa związanego z ochroną ptaków wędrownych.

Czy powinniśmy całkowicie zakazać w Polsce polowań na ptaki? A jeśli nie, to jak chronić gatunki często mylone z gatunkami łownymi? Jak chronić ptactwo migrujące?

Jak inaczej ograniczyć wprowadzanie ogromnych ilości ołowiu do środowiska, niż właśnie przez zakaz polowań z użyciem śrucin? Czy ochroną powinno się objąć również bażanta, który nie jest gatunkiem rodzimym? Jak chronić zwierzęta migrujące? Czy Unia Europejska powinna wywierać wpływ na inne kraje (jak np. Liban), by zaprzestały polowań na „nasze” ptaki?

54

Więcej na temat: • Koalicja „Niech Żyją”: http://niechzyja.pl – w szczególności wniosek do MŚ o ochronę gatunkową 13 gatunków ptaków wraz z uzasadnieniem i źródłami.

• Thomas V.G., Guitart, R. 2010, International Update Report on Lead Poisoning in Waterbirds. 2001. AEWA • Giana 2004. Raport Komisji Europejskiej • Mateo et al. 2001. Lead poisoning in the globally threatened marbled teal and whiteheaded duck in Spain. Environ. Toxicol. Chemistry 20: 2860-2868

Niedźwiedź Odczarować pluszowego misia W 2007 roku 4 turystów zakatowało ok. 2-letniego niedźwiadka. Tłumaczyli się, że zostali przez niego zaatakowani, gdy próbował dobrać im się do zawartości plecaków. Jednak późniejsze śledztwo wykazało, że „atak” był bezpośrednią konsekwencją tego, iż turyści zaczęli karmić niedźwiadka kanapkami. Pracownicy Tatrzańskiego Parku Narodowego twierdzą, że niedźwiadek w tym wieku (ważący ok. 40 kg i będący wielkości średniego psa) nie mógł atakować, co najwyżej był namolny dopraszając się o kolejne kanapki, co zapewne wystraszyło turystów.

Wszyscy mamy w pamięci bajki o misiu Yogim, który w Parku Yellowstone okradał turystom koszyki piknikowe. Jednakże prawdziwe niedźwiedzie to nie misie z dziecięcych bajek, lecz dzikie zwierzęta, które rządzą się swoimi prawami i potrafią być niebezpieczne, jeśli obchodzimy się z nimi w sposób nieumiejętny.

Jak odczarować z powszechnej świadomości obraz pluszowego misia?

Jak uświadomić ludziom, że niedźwiedzie to dzikie i niebezpieczne zwierzęta, nie demonizując ich jednocześnie i nie podsycając strachu przed dużymi drapieżnikami?

55

Kruk W ostatnich latach obserwuje się coraz bardziej niepokojący spadek liczebności małych i średnich ptaków, w szczególności wróbli i kuropatw. Mechanizm tego spadku do dziś nie jest znany, jednakże dość szybko winowajcą takiego stanu rzeczy okrzyknięto kruka (i inne krukowate, włącznie ze srokami). Faktem jest, że zarówno kruk, jak i inni jego krewniacy są w większości ptakami wszystkożernymi, a wyjadanie z gniazd piskląt innych ptaków oczywiście się zdarza. Czy jednak można mówić już o niepokojącej skali tego zjawiska? Środowiska myśliwskie – ze względu właśnie na spadek liczebności kuropatw – zaczęły nawoływać do zniesienia form ochrony kruka i umożliwienia odstrzału tych ptaków. Mimo że żadnych zmian legislacyjnych w tym temacie nie poczyniono, można znaleźć w internecie masę doniesień o znalezionych zastrzelonych z broni śrutowej krukach. Biorąc pod uwagę fakt, że legalnie taką broń w Polsce mogą posiadać praktycznie tylko członkowie kół myśliwskich, wniosek nasuwa się sam.

Niedawno opublikowane wyniki badań8 stwierdzają jednoznacznie, że kruki nie odpowiadają za tak drastyczny spadek populacji małych i średnich ptaków. Co zatem sprawia, że w ostatnich latach coraz mniej widujemy wróbli, mazurków czy kuropatw? W jaki sposób informować i edukować ludzi o zależnościach w świecie przyrody, by nie dochodziło do „samosądów”, na których cierpi właśnie tylko i wyłącznie dzika przyroda? Jak pozbyć się z ogólnej świadomości ludzkiej wielu mitów na temat dzikiej przyrody, które pod pozorem jej ochrony doprowadzają do często nienaprawialnych szkód? Czy w Polsce brakuje organu, który w sposób metodyczny, naukowy i przede wszystkim systematyczny zająłby się badaniem stanu dzikiej przyrody?

Literatura: • C.F. Madden, B. Arroyo, A. Amar, A review of the impacts of corvids on bird productivity and abundance, IBIS International Journal of Avian Science, 2014, vol. 157 issue 1, pp. 1-16 http://onlinelibrary.wiley.com/enhanced/doi/10.1111/ibi.12223/

8. C.F. Madden, B. Arroyo, A. Amar, A review of the impacts of corvids on bird productivity and abundance, IBIS International Journal of Avian Science, 2014, vol. 157 issue 1, pp. 1-16 http://onlinelibrary.wiley.com/enhanced/doi/10.1111/ibi.12223/ 56

4. Kilka rad i uwag do obserwacji astronomicznych

1.

Wyjdź poza miasto – w mieście oraz w większych miejscowościach mamy do czynienia z tzw. smogiem optycznym, czyli światłem lamp, które bardzo utrudniają obserwacje astronomiczne. Często jednak wystarczy oddalić się o kilka kilometrów od miasta, by warunki były znacznie lepsze.

2.

Zrób rozpoznanie – sprawdź w programie wspomagającym obserwacje astronomiczne, np. Stellarium9, czy w danym miejscu i o danej porze obiekt, który Cię interesuje będzie widoczny. Zwróć uwagę również na część nieba (stronę świata) oraz wysokość nad horyzontem. Czasem jest tak, że łuna od zachodzącego/wschodzącego słońca bądź od świateł pobliskiego miasta utrudnia obserwację części nieba, mimo że warunki obserwacji pozostałych części są bardzo dobre.

3.

Mróz to twój sprzymierzeniec – zimowe niebo jest dużo prostsze w obserwacji nie tylko ze względu na dłuższą i bardziej ciemną noc. Mróz eliminuje również z powietrza dużą część pary wodnej i mgły, a to znacznie poprawia warunki obserwacji.

4.

Ubiór odpowiedni do warunków – pamiętaj, że noce są chłodne, a noce zimowe w szczególności.

Ubierz się odpowiednio do warunków, a przy dłuższych obserwacjach nie zaszkodzi mieć z sobą w termosie czegoś ciepłego do picia.

5.

Wyposażenie – w wielu przypadkach wystarczy dwoje oczu. Ale nawet niewielkim kosztem można poprawić swoje możliwości obserwacji obiektów astronomicznych. Obrotowa mapa nieba bądź wy9. stellarium.org 57

druki ze Stellarium (albo komputer) pomogą odszukać interesujący obiekt, kompas lub busola przydadzą się w poszukiwaniu kierunków świata, laska Jakuba, którą możesz wykonać samodzielnie za kilka złotych (poszukaj instrukcji w internecie) ułatwia określanie odległości na niebie. A zwykła lornetka lub luneta pozwoli ci odkryć znacznie więcej obiektów, niż jesteś w stanie zobaczyć gołym okiem. Pamiętaj, że przydaje się tu statyw bądź coś solidnego, o co możesz oprzeć ręce – drżenie rąk trzymających lornetkę utrudnia obserwacje.

6.

Odwiedź planetarium lub astrobazę10 – obsługa takiego miejsca z pewnością podpowie jeszcze kilka innych sztuczek przy obserwacji nieba. A przy okazji może zobaczysz coś interesującego.

10. www.astrobaza.kujawsko-pomorskie.pl 58

Dodatek - Sprawności Spis treści Dodatkowe sprawności leśne.....................................60 • traper***....................................................................60 • tropiciel***.................................................................61 • służba polowa***.....................................................63 • leśny wędrowiec***.................................................64 Dodatkowe sprawności przyrodnicze.......................65 • przyrodnik*...............................................................65 • botanik**....................................................................65 • zielarz***....................................................................65 • obserwator zwierzyny*..........................................66 • tropiciel zwierzyny**..............................................66 • zoolog***...................................................................66 • akwarysta*................................................................66 • wodnik**....................................................................67 • oceanolog***............................................................67 • obserwator nieba*...................................................67 • młody astronom **..................................................67 • astronom***..............................................................68 • młody ekolog*..........................................................68 • ekolog**.....................................................................68 • obrońca przyrody***...............................................69 • zielony (M).................................................................69 • przyjaciel lasu*.........................................................69 • duch puszczy**.........................................................69 • leśnik***.....................................................................70

59

Dodatkowe sprawności leśne TRAPER*** • Uprawia harce leśne.

Na wycieczkach i harcach w lesie i w polu w przynajmniej ośmiu grach terenowych sprawnie i z powodzeniem podchodził przeciwnika i przekradał się przez linię wart, dał dowody spostrzegawczości oraz porozumiewał się w sposób skryty.

• Orientuje się w lesie.

W wędrówkach swych nie błądzi i zachowuje stałą orientację co do miejsca, w którym się każdorazowo znajduje, co do stron świata, drogi przez siebie przebytej i czasu.

• Daje sobie radę w lesie.

Sprawnie rozbije biwak i rozpali ognisko – nawet w trudniejszych miejscach; udziela pierwszej pomocy. Jest zaopatrzony na wyprawy leśne. Ma podstawowe przedmioty sprzętu wycieczkowego, na wycieczki zabiera z sobą to, co należy.

Wykonał sam lub z zastępem przynajmniej dwa przedmioty użytku wycieczkowego: jeden dla siebie, drugi dla drużyny.

• Jest kulturalnym traperem.

Szanuje las i przyczynia się do jego ochrony. Wie, gdzie są w Polsce puszcze i najgłówniejsze rezerwaty leśne. Opowie z własnych doświadczeń i przeczytanej książki obyczaje życia leśnego.

Wskazówki: • Sprawność może być zdobywana zespołowo lub przez pojedynczych harcerzy, w wieku starszoharcerskim. Zdobycie sprawności nastąpić może tylko na wycieczkach.

Kandydat powinien wziąć udział w co najmniej 4 wycieczkach, w tym jednej z biwakowaniem i jednej z nocowaniem, oraz spędzić parę godzin w lesie na wykonywaniu pewnego zadania samotnie lub we dwójkę. Powyższe minimum może być zmniejszone lub zwiększone stosownie do okoliczności (dostępność wycieczek dla kandydata, ogólna częstość ich w drużynie).

• Wykonanie pierwszego zadania stwierdzić należy w grach, zastosowanych przez instruktora. Fabuła ich powinna wskazywać na potrzebę zdolności traperskich, np.: poszukiwanie zbiega lub zaginionych, odszukiwanie drogi, tatarskie “deptanie po piętach” innym osobom. Przez wyrażenie “sprawnie” rozumieć należy wykazanie się przynajmniej następującymi umiejętnościami: posuwanie się z zastępem szykiem ubezpieczonym, rozwijanie tyralierki z szeregu, rzędu i dwurzędu, przechodzenie w sposób skryty drogą, w poprzek drogi, grzbietem wzgórza, bagnem, skradanie się i czołganie z wykorzystaniem terenu i sztucznych zasłon.

• Kilka zadań powinno wystawić na próbę spostrzegawczość, pamięć i szybką orientację kandydata (przykłady gier znajdziesz na stronie lesneplemiona.zhp.pl).

60

Porozumiewanie się w sposób skryty powinno nastąpić za pomocą sposobów leśnych, znaków ręką i gwizdkiem, okrzyków umówionych w zastępie, naśladownictwa głosów lub innymi sposobami stosownie do okoliczności. Orientację w lesie wykaże kandydat w czasie parogodzinnej wyprawy samotnej lub we dwójkę; m. in. oceni odległość według czasu zużytego na przejście; mając kompas, określi według słońca godzinę; wskaże bez kompasu nocą i w dzień przy ładnej pogodzie strony świata - z zegarkiem i bez niego; z kompasem - wskaże 16 kierunków świata.

• Dla spełnienia zadania trzeciego wystarczy rozbicie najprostszego biwaku ze schronieniem od deszczu (np. z koców, tarpu, pałatki), rozpalenie ogniska z naturalnego paliwa co najwyżej dwoma zapałkami niezależnie od pogody (prócz ulewnego deszczu) oraz zachowanie na biwaku zgodnie z zasadami, porządku, higieny i bezpieczeństwa; należy również okazać pierwszą pomoc w fikcyjnym wypadku np. ukąszenie przez żmiję, oparzenia, odparzenia nóg.

• Wymagania co do sprzętu wycieczkowego winny być ściśle dostosowane do indywidualnych możliwości kandydata. Sprawdzenie powinno nastąpić na wycieczkach różnego typu.

• W zadanie ochrony powinien kandydat włożyć pewien wysiłek, skierowany specjalnie na ten cel. Wiadomości o puszczach polskich ujawnione powinny być przez wykonanie pewnych zadań - gier, np. opracowania tras wycieczek, ćwiczenia na „ślepej” mapie itp. Rozmowa o obyczajach leśnych powinna uwzględniać zainteresowania i poziom umysłowy kandydata, chodzi w niej o zdobycie harcerskiego stosunku do życia w lesie.

TROPICIEL*** • Jest czynnym i uczynnym tropicielem.

Spełnił sam lub z zastępem taki dobry uczynek, do którego wykonania trzeba było wykorzystać tropicielską wiedzę harcerską.

• Czyta umiejętnie w księdze tropów.

Tropił za śladem ludzkim lub zwierzęcym, zachowując zasady tropicielskie.

Wyszuka w lesie 5 tropów zwierząt dzikich i 5 domowych. Rozróżni tropy człowieka zależnie od rodzaju chodu. Narysuje z pamięci własny trop. Rozpozna z tropu kierunek jazdy roweru.

• Stosuje w życiu harcerskim wiedzę tropicielską.

Wytyczy szlak tropicielski długości około 1,5 km opatrzony listami indyjskimi; przejdzie za takim szlakiem, zachowując zasady tropicielskie. W grach tropicielskich wykaże spostrzegawczość, domyślność i dobrą pamięć wzrokową.

• Przyczynia się do szerzenia wiedzy tropicielskiej.

Wykona sam lub z zastępem przedmiot potrzebny do ćwiczeń w tropieniu (np. odlew śladu, sztuczną „stopę” zwierzęcia do tworzenia śladów itp.).

61

• Jest kulturalnym tropicielem.

Ma swój znak tropicielski. Uda głos i rozpozna trop zwierzęcia, będącego godłem jego zastępu, opowie jakimi obyczajami ono się rządzi. Przeczytał książkę o życiu leśnym, opowie co mu się w niej, jako tropicielowi, podobało. Przyczynia się do ochrony lasu. Wskaże na mapie główne zbiorowiska zwierząt dzikich w Polsce, wymieni, które z nich są rezerwatami.

Wskazówki: • Do zdobywania tej sprawności można dopuścić już 12 – 14-letnich harcerzy, najlepiej zaraz po próbie młodzika; może ją również zdobywać cały zastęp.

Nie może zdobyć sprawności, kto nie był na co najmniej 4 wycieczkach.

• Pierwsze zadanie jest najważniejszym wymaganiem sprawności. Powinno to być wytropienie w mieście lub na wsi człowieka, a w polu zwierzęcia, będącego w trudnej sytuacji i przyjście mu z pomocą. Wszystkie pozostałe ćwiczenia powinny naprowadzić harcerza na ten czyn.

• Tropienie za śladem ludzkim powinno polegać na przejściu ok. 0,5 km w warunkach łatwych za naturalnym ludzkim tropem i ok. 1,5 km w okolicznościach trudniejszych za śladem pozostawionym sztucznie. Ślady zwierzęce lub ptasie mogą być tropione na niedużych przestrzeniach, w miejscach, gdzie kandydat na nie natrafi. Ślady te pokazuje on instruktorowi, objaśniając do kogo należą i w jakich okolicznościach zostały zostawione, a kilka z nich odrysuje i rysunki przedstawi drużynie.

• Należyte zachowanie przy tropieniu polegać winno m.in. na chronieniu śladu od zniszczenia przy szukaniu, sprawnym odnajdywaniu zgubionego tropu, posuwaniu się całym zastępem za tropem w sposób najkorzystniejszy, łączeniu tropienia z podkradaniem i zacieraniem śladów. W okolicach tropów zwierząt dzikich kandydat powinien wytłoczyć w glinie lub piasku ich naśladowanie.

• Fabuła gier tropicielskich obejmować może np. następujące wypadki: zaginięcie zwierzęcia domowego lub samochodu, zaginięcie dziecka. Próba powinna objąć co najmniej dwie takie gry. Gry powinny chłopcu nasunąć myśl o stałej gotowości do pomocy w wypadkach, w których potrzebna jest wiedza tropicielska. Na szlaku tropicielskim kandydat winien zostawić co najmniej 15 różnych znaków patrolowych, sporządzić i odcyfrować listy indyjskie, wykorzystując pomysłowo materiał do ich wykonania, łącząc znaki w zdania, nadając listowi za pomocą pewnych oznaczeń charakter rozkazu na przyszłość albo charakter opowieści o przeszłości, ukrywając zręcznie listy.

• Przedmiotem wykonywanym przez kandydata może być np. odlew gipsowy prawdziwego śladu zwierzęcia, podeszwa przytraczana do stopy zostawiająca sztuczny fałszywy trop, model tropów.

62

SŁUŻBA POLOWA** • Był w bieżącym półroczu na co najmniej czterech wycieczkach, w tym na dwóch z nocowaniem w polu.

• Sprawnie urządza się na biwaku.

Biwakuje pod namiotem lub szałasem z zachowaniem zasad higieny, bezpieczeństwa i estetyki. Rozpali (nawet w trudnych warunkach) ogień i przyrządzi prosty posiłek, nawet bez naczyń. Należycie zwinie biwak.

• Jest sprawny w polu.

Brał udział w co najmniej czterech dużych ćwiczeniach (w tym jedno nocne).

Poprowadzi zespół w dużej grze i urządzi grę polową zastępu. Stanie w nocy na cichy alarm w maksimum 5 minut, sprawnie i z należytym zaopatrzeniem.

Umiejętnie podejdzie i przekradnie się; napisze i przeczyta listy “indyjskie”.

Orientuje się i trafia bez błądzenia w polu i w lesie. Oceni “na oko” odległości, upływ czasu, kierunki wiatru, przewiduje pogodę. Jest fizycznie usprawniony do pokonywania przeszkód terenowych.

• Robi dobre wywiady terenu.

Dokona wywiadu lasu, wzgórza, rzeki lub innego odcinka terenu, względnie przedmiotu w terenie, objaśniając wywiad szkicem. Prowadzi bez błądzenia do najbliższych w okolicy terenów, zdatnych na harce drużyny.

• Żyje w zgodzie z lasem.

Wypowie prawa puszczy lub inne zasady życia na łonie przyrody i wykaże, że stara się swoje współżycie z przyrodą układać według tych zasad.

Wskazówki: • Sprawność przeznaczona raczej dla starszych harcerzy i wędrowników. Biwak powinien kandydat rozłożyć wespół z najwyżej jednym harcerzem, jako pomocnikiem. Wystarcza szałas jednodaszkowy; schron powinien przetrzymać deszcz, mieć dobrą ściółkę.

• Ogień powinien być rozpalony najwyżej dwoma zapałkami z paliwa naturalnego, zbieranego nawet przy deszczu. Kandydat powinien umieć osiągnąć na żądanie duży żar, jasny płomień, długotrwałe palenie, duży dym. Ognisko winno być należycie zabezpieczone, a potem zgaszone i ślad jego zatarty.

• Jako posiłek bez naczyń kandydat upiecze np. w popiele ziemniaki i na kiju lub kamieniu ciasto albo w glinie pieczeń. W grach kandydat powinien wykazać, że umie zwyciężać. Wymagania tropicielskie odpowiadają zadaniom “tropiciela” za wyjątkiem zastosowanych tu utrudnień.

• Dla wykazania orientacji w terenie kandydat przejdzie 0,5 km w stałym kierunku na przełaj przez las, powróci 2 km drogą, którą był uprzednio prowadzony, rozpozna bez kompasu strony świata przy pogodzie w nocy i w dzień. Błąd w ocenie “na oko” nie może przekraczać 20%.

63

• Sprawność fizyczną wykaże kandydat przy sposobności ćwiczeń polowych zwłaszcza w zakresie wchodzenia na drzewa, płoty i urwiska i schodzenia z nich i zjeżdżania po linie, rzutów do celu lub do leja, podchodów i biegów a to na poziomie dostosowanym do jego organizmu, a wystarczającym do ćwiczeń urządzonych przy próbie tej sprawności.

LEŚNY WĘDROWIEC*** • Był sam na sam z lasem.

Spędzi jeden dzień od 4 rano do 21 wieczorem samotnie w lesie i w tym czasie sam sobie trzykrotnie ugotuje posiłek, mając z żywności tylko 0,5 kg chleba i garść soli, a ze sprzętu tylko menażkę, nóż, pudełko z 6 zapałkami oraz dowolną ilość sznura.

• Poznał dobrze jakiś las.

Dokona na odcinku ok. 1 km kwadratowych wywiadu lasu pod względem przydatności do harców i objaśni wywiad szkicami. Wykona “gwiazdę osobliwości” lasu t. j. wytyczny z pewnego punktu kierunki do kilkunastu ciekawostek przyrodniczych, przy czym uwzględni okazy świata zwierząt, ptaków, owadów i roślin (zwłaszcza drzew).

• Wie, jak żyje las.

Wykona wyznaczone mu konkretnie i w szczególności, a zależnie od rodzaju lasu zadanie przyrodnicze, polegające na zapoznaniu się z życiem owadów, ptaków lub roślin w lesie - albo: sprawdzi przez obserwację znaną poprzednio prawdę przyrodniczą, np. przystosowaniu owadów do życia, zależności rozwoju roślin od gleby, obyczaju zwierząt - albo wreszcie: podpatrzy zwierzę, nadzwyczaj trudne do podejścia.

• Zna dary lasu.

Uzbiera grzybów lub owoców leśnych i rozpozna gatunki 10 roślin jadalnych i leczniczych rosnących w lesie. Uzasadni znaczenie lasu w okolicy podmiejskiej. Wymieni korzyści osiągane przez człowieka w gospodarce leśnej. Wie jakie towarzystwa zajmują się ochroną przyrody, jak to czynią; wymieni kilka rezerwatów leśnych w Polsce.

• Zna niebezpieczeństwa lasu.

Umie rozpoznać żmiję, wie jakie miejsca ona nawiedza, zastosuje pomoc w fikcyjnym ukąszeniu przez nią. Wymieni środki przeciw osom i komarom.

Rozpozna kilka trujących roślin. Wie jak zachować się w przypadku ukąszenia kleszcza, jak rozpoznać rumień.

64

Dodatkowe sprawności przyrodnicze Poniższe sprawności są inspirowane lub pochodzą wprost z Regulaminu Sprawności Harcerzy i Wędrowników ZHR (wyd. Główna Kwatera Harcerzy, Warszawa 2010).

Za zgodę na wykorzystanie tych sprawności pragnę gorąco podziękować Naczelnictwu ZHR.

przyrodnik* • Przyniesie z wycieczki 15 roślin leśnych i 15 roślin łąkowych pozyskanych bez szkody dla środowiska, rozpozna je.

• Założy zielnik roślin dziko żyjących.

• Zaobserwuje rozkwit wybranej rośliny od pąka do momentu przekwitnięcia.

Sporządzi dziennik obserwacji.

• Zbierze nasiona 5 znanych gatunków roślin dziko żyjących.

• Zbierze owoce jadalne 5 gatunków roślin leśnych.

botanik** • Prowadzi zielnik. Ma w nim co najmniej 10 gatunków: drzew, krzewów, roślin łąkowych, roślin leśnych oraz po 5 gatunków: mchów, porostów, roślin wodnych i bagiennych. W przypadku roślin chronionych zamieszcza w zielniku samodzielnie wykonane szkice (nie okazy!).

• Korzystając z „klucza” określi gatunek nieznanej sobie rośliny, porostu lub grzyba.

• Rozróżni 20 gatunków roślin chronionych w Polsce.

• Zwiedzi z zastępem najbliższy dostępny rezerwat roślin lub ogród botaniczny.

zielarz*** • Sporządzi zielnik (lub doda do swojego zielnika spis) roślin leczniczych, w którym dla 15 gatunków ziół określi: nazwę, środowisko występowania, porę wzrostu, kwitnienia i owocowania, części roślin o właściwościach leczniczych, porę i sposób zbioru, zastosowanie lecznicze, sposób przesadzania (jeśli możliwe).

• Zorganizuje z zastępem zbiór ziół.

• Przeprowadzi szkolenie z zakresu zielarstwa.

• Sporządzi zielnik10 roślin trujących, w którym dla 5 gatunków określi: nazwę, środowisko występowania, części trujące rośliny, objawy zatrucia, poda odpowiednie informacje i ostrzeżenia innym.

10. Jeśli to rośliny podlegające ochronie, zamieści w zielniku szkice.

65

obserwator zwierzyny* • Spośród zwierząt żyjących w Polsce, rozpozna: 10 gatunków ssaków, 10 gatunków ptaków, 5 gatunków gadów, 5 gatunków ryb.

• Nauczy się naśladowania odgłosów 5 zwierząt, w tym ptaków.

• Dokona półgodzinnej obserwacji zwierzęcia lub zwierząt żyjących na wolności (mrówki, żaby, ptaki, zaskrońce itp.), bez straszenia ich i bez żadnej ingerencji w ich życie.

• Zwraca uwagę na niewłaściwe traktowanie zwierząt przez innych.

tropiciel zwierzyny** • Dokona kilkugodzinnej obserwacji życia zwierząt. Wskaże leśne ścieżki jednego z nich.

• Rozpozna 7 gatunków zwierząt po wyglądzie, tropach, głosach.

• Wie, jakie charakterystyczne gatunki zwierząt można spotkać w różnych regionach Polski.

• Rozpozna i nazwie zwierzęta chronione w naturze lub na okazanych fotografiach.

• Zorganizuje dla zastępu zajęcia z życia zwierząt. Podczas zajęć wytłumaczy młodszym zachowania w lesie.

zoolog*** • Interesuje się światem zwierząt: zbiera artykuły, albumy i atlasy zwierząt.

• Wykaże się znajomością zwierząt żyjących w okolicy i umiejętnością rozpoznania ich tropów.

• Weźmie udział w pracach na rzecz ochrony zwierzyny (budowanie budek lęgowych, dokarmianie zwierząt, walka z kłusownictwem, akcja adopcji kotów/psów, akcja sterylizacji kotów itp.).

• Zorganizuje dla zastępu lub drużyny wycieczkę o tematyce zoologicznej.

akwarysta* • • • • •

Założy akwarium dobierając odpowiedni zbiornik.

Urządzi estetyczne wnętrze zbiornika.

Zaplanuje system oczyszczania i napowietrzania wody oraz oświetlenia.

Dobierze zestaw roślin i ryb harmonizujących z sobą.

Pamięta o systematycznym karmieniu ryb i czyszczeniu akwarium.

66

wodnik** • Hoduje przynajmniej od roku ryby lub inne zwierzęta wodne (żaby, żółwie), opiekuje się nimi samodzielnie.

• Rozróżnia podstawowe choroby zwierząt akwariowych i potrafi z nimi walczyć.

• Przeczyta kilka książek na temat życia w morzu lub zbiornikach słodkowodnych.

• Zna 15 roślin wodnych i 30 gatunków zwierząt wodnych (nazwa, wygląd, środowisko występowania, inne charakterystyczne).

• Opowie na zbiórce zastępu o najciekawszych zwierzętach żyjących w morzach i oceanach.

oceanolog*** • Kolekcjonuje książki o tematyce morskiej i inne eksponaty.

• Potrafi scharakteryzować faunę i florę oceanów i mórz na różnych szerokościach geograficznych.

• Zapozna się ze zbiorami muzeum morskiego.

• Próbuje nurkować, zapisze się na kurs płetwonurków, skompletuje sprzęt.

• Zorganizuje harcerska grę o charakterze dydaktycznym, zapoznającą harcerzy z geografią mórz i życiem w oceanach.

Obserwator nieba* • • • • •

Orientuje się w stronach świata, potrafi wyznaczyć kierunki świata wg Słońca, gwiazd.

Zna fazy Księżyca, potrafi je wytłumaczyć.

Wskaże 4 gwiazdozbiory na niebie.

Wytłumaczy istnienie dnia, nocy, pór roku.

Wie, co to Układ Słoneczny, zna kolejność jego planet.

Młody astronom** • Zna 8 gwiazdozbiorów i potrafi wskazać je na niebie.

• Wie jaka gwiazda (poza Słońcem) jest gwiazdą najbliższą Ziemi i najjaśniejszą na nocnym niebie.

• Opowie o jednej planecie poza Ziemią (wygląd, warunki).

• Posłuży się obrotową mapą nieba. Za jej pomocą wyznaczy układ gwiazd o różnych porach nocy, zimą i latem.

• Przeprowadzi na zbiórce zastępu zajęcia z wyznaczania kierunków świata wg Słońca i gwiazd.

• Wytłumaczy zjawisko zaćmienia Słońca i Księżyca. Wie, kiedy będzie następne.

67

astronom*** • Pozna 10 gwiazdozbiorów (bez zodiakalnych).

• Systematycznie obserwuje niebo przez przyrząd optyczny, zaprosi do obserwacji harcerzy ze swojej drużyny. Potrafi wykorzystać programy wspierające obserwacje nieba (np. Stellarium).

• Na zbiórce drużyny w ciekawej formie przedstawi współczesną wiedzę na temat powstania wszechświata.

• Zorganizuje dla drużyny wycieczkę do planetarium lub do innego miejsca związanego z astronomią.

• Wie, jak zbudowany jest teleskop oraz wyjaśni zasadę działania kilku najpowszechniejszych typów teleskopów.

młody ekolog* • Będzie zwracał szczególną uwagę na zgodność swojego postępowania z przyrodniczym punktem Prawa Harcerskiego, zrealizuje wynikające stąd postępowania.

• Z zastępem lub drużyną weźmie udział w leśnym rajdzie lub biwaku, zwróci szczególną uwagę na swoje zachowanie w lesie i przeprowadzi obserwacje przyrodnicze.

• Zamaskuje miejsce po ognisku, latrynie, dole na śmieci.

• Będzie uczestniczył w maskowaniu obozu lub biwaku pozostawiając teren w stanie nie odbiegającym od zastanego.

• Pozna najważniejsze rośliny i zwierzęta chronione, będzie wiedział, jakie można spotkać w najbliższej okolicy.

• Oszczędza surowce, wodę, energię elektryczną.

• Pozna zasady „4 śmietników”, stara się segregować śmieci.

ekolog** • Grzecznie i odważnie będzie zwracał uwagę wszystkim, którzy przyczyniają się do niszczenia środowiska: śmiecą, niszczą zieleń itp.

• Wspólnie z zastępem lub drużyną podejmie działanie poprawiające stan środowiska naturalnego lub zapobiegające jego dewastacji. Zna zasady produkcji zdrowej żywności. Wyeliminuje ze swoich posiłków najbardziej szkodliwe produkty dla środowiska (opakowania).

• Przeprowadzi zwiad ekologiczny, rozpozna główne źródła zagrożenia, upowszechni wyniki.

• Będzie odpowiedzialny za maskowanie terenu po obozie lub biwaku. Stosuje zasady ekologicznego biwakowania.

• Wzbogaci biblioteczkę harcerską o wybraną pozycję ekologiczną.

• Zna i potrafi wyjaśnić różnicę między ekologią a sozologią.

68

obrońca przyrody*** • Pozna stan zagrożenia ekologicznego wybranego obszaru Polski i w interesujący sposób przedstawi o nim raport w drużynie.

• Nawiąże współpracę z organizacją bądź instytucją zajmującą się ekologią, zorganizuje działanie na rzecz środowiska naturalnego przy wsparciu odpowiedniej instytucji lub organizacji opracowując je metodycznie, bądź włączy się w działania takiej organizacji (np. Błękitny Patrol) - patrz rozdział „Co jeszcze mogę zrobić?”.

• Pozna podstawowe przepisy dotyczące ochrony środowiska, potrafi je zastosować.

zielony (M) • Zorganizuje i przeprowadzi obóz wędrowny o tematyce ekologicznej, na którym uczestnicy: • wędrując uczyć się będą nienagannego zachowania, • zapoznają się z pięknem przyrody ojczystej, • przeprowadzą zwiady ekologiczne, • podejmą kilka prac pożytecznych dla środowiska, • opracują i zrealizują zadania zapoznające mieszkańców danego regionu z zagrożeniem ekologicznym, • rozpropagują wśród ludności wiejskiej zasady produkcji zdrowej żywności.

przyjaciel lasu* • Spędzi z zastępem kilka godzin w lesie obserwując jego życie (żerujące zwierzęta, zachowanie ptaków, życie mrowiska itp.). Opisze swoje spostrzeżenia (np. w notatniku harcerskim) dołączając rysunki ciekawych roślin lub zwierząt.

• Zbierze z każdego piętra lasu po 5 gatunków liści i rozpozna je.

• Wymieni i opisze 10 ssaków, 10 ptaków i 5 gadów zamieszkujących polskie lasy.

• Rozpozna po 10 gatunków roślin i zwierząt chronionych.

duch puszczy** • Przeprowadzi samotną, trzygodzinną obserwację życia lasu, o wschodzie słońca.

• Przedstawi kilka fotografii, szkiców lub opisów podpatrzonych przez siebie scen z życia zwierząt leśnych.

• Zbierze 5 gatunków leśnych owoców jadalnych i 5 gatunków ziół leśnych.

Opowie o ich zastosowaniu.

• Zasadzi minimum 10 drzew.

• Odwiedzi z zastępem rezerwat przyrody, leśny park narodowy lub przyrodniczą ścieżkę dydaktyczną. W czasie zwiedzania podzieli się z innymi wiadomościami przyrodniczymi.

69

leśnik*** • Przeprowadzi całodobową samotną obserwację lasu (po 3 godziny rano, w południe, wieczorem i w nocy). Przedstawi notatki i zdjęcia.

• Rozpozna po liściach, korze i owocach 15 gatunków drzew i krzewów leśnych.

Nazwie 15 gatunków roślin runa leśnego.

• Zna pospolite szkodniki drzew, objawy ich żerowania oraz zagrożenia ekologiczne lasów w Polsce.

• Opowie o leśnych parkach narodowych i najciekawszych rezerwatach na terenie kraju.

• Zorganizuje dla drużyny spotkanie np. w rezerwacie, parku krajobrazowym bądź narodowym - „zielona lekcja”, na ścieżce dydaktycznej lub poprowadzi całodniową wycieczkę przyrodniczą po puszczy.

70