Coâng taùc Baûo veä söùc khoûe caùn boä
VINH QUANG 70 NAÊM THÖÏC HIEÄN NHIEÄM VUÏ ÑAËC BIEÄT
TS. NGUYEÃN QUOÁC TRIEÄU Tröôûng Ban Baûo veä, chaêm soùc söùc khoûe caùn boä Trung öông
70 naêm qua, lôøi caên daën cuûa Chuû tòch Hoà Chí Minh: “Söùc khoûe cuûa caùn boä vaø nhaân daân ñöôïc ñaûm baûo thì tinh thaàn caøng haêng haùi. Tinh thaàn vaø söùc khoûe ñaày ñuû thì khaùng chieán caøng nhieàu thaéng lôïi, kieán quoác caøng mau thaønh coâng” - ñaõ vaø luoân laø muïc tieâu phaán ñaáu, laø ñoäng löïc ñeå lôùp lôùp caùn boä laøm coâng taùc baûo veä söùc khoûe caùn boä vöôït qua haøng ngaøn khoù khaên, gian khoå trong chieán tranh; vöõng böôùc hoäi nhaäp, chinh phuïc nhöõng kyõ thuaät tieân tieán trong thôøi bình. Trong 70 naêm qua, nhöõng ngöôøi laøm coâng taùc baûo veä, chaêm soùc caùn boä töø Trung öông ñeán ñòa phöông ñeàu chung moät nieàm töï haøo, nieàm vinh quang ñöôïc phuïng söï cho söï nghieäp caùch maïng, goùp phaàn vaøo ngaøy thaéng lôïi cuûa caùch maïng cuõng nhö vaøo nhöõng thaønh töïu tieán boä kinh teá, vaên hoùa, xaõ hoäi thôøi kyø hoäi nhaäp vaø phaùt trieån hieän nay. Nhöõng ñoùng goùp aâm thaàm nhöng ñaày traùch nhieäm, hieäu quaû ñöôïc caùc theá heä caùn boä laøm coâng taùc baûo veä söùc khoûe caùn boä gìn giöõ vaø ngaøy caøng phaùt huy ñaùp öùng toát yeâu caàu baûo veä, chaêm soùc caùn boä trong tình hình môùi. Truyeàn thoáng veû vang töø caùc baäc tieàn boái Naêm 1945, Caùch maïng Thaùng Taùm thaønh coâng, vôùi nhieäm vuï voâ cuøng quan troïng laø baûo veä, chaêm soùc söùc khoûe cuûa Chuû tòch Hoà Chí Minh, löông y Ñaëng Vaên Caùp, baùc syõ Leâ Vaên Chaùnh vaø döôïc syõ Vuõ Coâng Thuyeát ñöôïc coi laø nhöõng ngöôøi “ñaët
vieân gaïch” ñaàu tieân cho coâng taùc baûo veä, chaêm soùc söùc khoûe caùc ñoàng chí laõnh ñaïo Trung öông. Nhöõng ngaøy ñaàu, vôùi voâ vaøn khoù khaên: khoâng ñuû thuoác, trang thieát bò laïc haäu, thieáu thoán, ñòa ñieåm khoâng coá ñònh… nhöng taát caû nhöõng caùn boä ñaõ vinh döï ñöôïc Ñaûng vaø Baùc Hoà löïa choïn laøm coâng taùc baûo veä söùc khoûe
3
caùn boä ñeàu luoân noã löïc heát mình ñeå hoaøn thaønh nhieäm vuï. Ñeå coù thuoác phuïc vuï caùn boä, phuïc vuï khaùng chieán, caùc caùn boä khoâng chæ töï cheá taïo thuoác cung caáp cho Trung öông vaø quaân ñoäi maø coøn mang naám Penixilin töø nöôùc ngoaøi veà ñeå saûn xuaát vaéc xin; ñeå ñaùp öùng yeâu caàu caùch maïng, kòp thôøi chöõa trò beänh nhieàu caùn boä laøm coâng taùc baûo veä söùc khoûe caùn boä coøn gom heát caû soá vaøng trong nhaø mình ñeå ñoàng nghieäp sang nöôùc ngoaøi mua thuoác veà nöôùc kòp thôøi chöõa trò beänh cho caùn boä caùch maïng. Nhöõng caùi teân Ñaëng Vaên Caùp, Leâ Vaên Chaùnh, Vuõ Coâng Thuyeát, Toân Thaát Tuøng, Hoà Ñaéc Di, Vuõ Vaên Caån, Leâ Vaên Phuïng, Ñoã Taát Lôïi, Nguyeãn Vaên Ñaøn, Ñaëng Vaên Ngöõ, Hoaøng Xuaân Haø... laø nhöõng ngöôøi tieân phong cuûa moät nhieäm vuï ñaëc bieät ñöôïc caùc theá heä caùn boä laøm coâng taùc baûo veä söùc khoûe vinh döï "tieáp löûa” trong chaëng ñöôøng 70 naêm ñoàng haønh cuøng ñaát nöôùc. Theo tieáng goïi cuûa Baùc Hoà, nhieàu caùn boä y teá taøi ba ñang tu nghieäp, ñang laøm vieäc taïi nöôùc ngoaøi ñaõ saün saøng töø boû ñeå veà nöôùc phuïc vuï caùch maïng. Cho duø ôû caên cöù ñòa caùch maïng hay trong vuøng khaùng chieán, caùc baùc syõ, döôïc syõ chuû choát ngoaøi tham gia tröïc tieáp cöùu chöõa cho caùn boä, chieán syõ, ñoàng baøo coøn ñoàng thôøi laø nhöõng ngöôøi thaày ñaøo taïo ra nhieàu theá heä y, baùc syõ, döôïc syõ phuïc vuï khaùng chieán vaø xaây döïng ñaát nöôùc sau naøy. Tieâu bieåu nhöõng ngöôøi thaày thôøi kyø ñoù laø baùc syõ Hoà Ñaéc Di, Toân Thaát Tuøng, Ñaëng Vaên Ngöõ, Hoaøng Ñình Caàu, Ñinh Vaên Thaéng, Traàn Höõu Töôùc, Ñoã Xuaân Hôïp, Phaïm Gia Trieäu, Nguyeãn Trinh Cô, Nguyeãn Theá Khaùnh… Nhöõng baùc syõ aáy sau naøy ñeàu laø caùc giaùo sö ñaàu ngaønh cuûa Y teá Vieät Nam. Ngay töø nhöõng ngaøy ñaàu hoaït ñoäng, coâng taùc baûo veä söùc khoûe ñaõ nhaän ñöôïc söï tin töôûng cuûa Trung öông vaø Baùc Hoà. Vôùi toå chöùc chaët cheõ, chæ ñaïo saùt sao cuûa Trung öông vaø caùc khu uûy cuøng vôùi söï che chôû
4
ñuøm boïc cuûa nhaân daân neân duø hoaït ñoäng trong thôøi chieán, caùc caùn boä luoân hoaøn thaønh nhieäm vuï ñöôïc giao. Nhieäm vuï baûo veä söùc khoûe caùn boä, chieán syõ voâ cuøng naëng neà, muoân vaøn khoù khaên vaø nguy hieåm nhöng chöa khi naøo nhöõng ngöôøi laøm coâng taùc baûo veä söùc khoûe caùn boä lôi loûng nhieäm vuï, luùc naøo cuõng toaøn taâm toaøn yù phuïng söï caùch maïng, phuïc vuï Baùc Hoà kính yeâu. Quaõng thôøi gian yù nghóa trong cuoäc ñôøi cuûa nhöõng caùn boä tröïc tieáp thöïc hieän nhieäm vuï, nieàm töï haøo chung cuûa caùc theá heä laøm coâng taùc naøy ñoù laø ñöôïc chaêm soùc söùc khoûe cho Baùc Hoà vaø keà caän beân Baùc khi Baùc bò beänh naëng. Theo chaân Baùc ñi khaùng chieán ñöôïc giaùc ngoä caùch maïng, ñöôïc soáng caïnh moät con ngöôøi huyeàn thoaïi, taám göông ñaïo ñöùc cuûa Baùc ñaõ goùp phaàn hoaøn thieän hôn nhöõng caùn boä y teá maø sau naøy, hoïc taäp Baùc, hoï trôû thaønh nhöõng ngöôøi thaày caû veà y ñöùc, y nghieäp ñoái vôùi bieát bao theá heä hoïc troø ngaønh Y. Ñoù laø baùc syõ Nhöõ Theá Baûo, baùc syõ Nguyeãn Theá Khaùnh, giaùo sö Ñaëng Vaên Chung, giaùo sö Toân Thaát Tuøng - nhöõng ngöôøi ñöôïc Trung öông tin töôûng giao nhieäm vuï chaêm soùc Baùc khi Ngöôøi laâm beänh naëng. Quaùn trieät chæ ñaïo coi caùn boä laø voán quyù nhaát cuûa Ñaûng, nhaát laø caùn boä trung, cao caáp, nhöõng ngöôøi tröïc tieáp laõnh ñaïo coâng cuoäc khaùng chieán caàn ñöôïc chaêm soùc chu ñaùo. Vaäy neân caùn boä laøm nhieäm vuï baûo veä söùc khoûe caùn boä phaûi laø nhöõng ñoàng chí ñöôïc löïa choïn kyõ, coù trình ñoä chuyeân moân vöõng vaøng, coù khaû naêng laøm vieäc ñoäc laäp, phaûi laø ngöôøi coù ñaïo ñöùc toát, trung thaønh vôùi söï nghieäp caùch maïng, coù tinh thaàn chieán ñaáu, chòu gian khoå hy sinh, coù tình caûm vaø traùch nhieäm vôùi caùc ñoàng chí mình ñöôïc giao baûo veä söùc khoûe. Nhöõng tieâu chí naøy, traûi qua 70 naêm, vaãn laø tieâu chí, muïc tieâu höôùng tôùi ñeå hoaøn thieän baûn thaân mình, hoaøn thaønh toát nhieäm vuï caùch maïng ñöôïc
giao cuûa caùc caùn boä laøm coâng taùc baûo veä söùc khoûe caùn boä. Lôùp lôùp caùn boä ñi sau vaãn luoân yù thöùc hoïc taäp, naâng cao trình ñoä chuyeân moân, y ñöùc, taïo thaønh nhöõng lôùp keá caän chaát löôïng cao ñeå keá thöøa vaø phaùt huy truyeàn thoáng veû vang. Hoaøn thaønh xuaát saéc nhieäm vuï caùch maïng giao Coâng taùc baûo veä söùc khoûe caùn boä hình thaønh vaø phaùt trieån laø moät taát yeáu khaùch quan. Toå chöùc naøy ñaõ daàn lôùn maïnh ñeå ñaùp öùng yeâu caàu caùch maïng. Trong nhöõng naêm khaùng chieán, maëc duø chöa ñöôïc thaønh laäp chính thöùc nhöng caùc caùn boä luoân yù thöùc mình ôû trong moät toå chöùc thöïc hieän moät nhieäm vuï veû vang. Thaùng 6/1960, Ban Bí thö Trung öông quyeát ñònh thaønh laäp Ban Baûo veä söùc khoûe Trung öông do ñoàng chí Leâ Ñöùc Thoï, UÛy vieân Boä Chính trò, Tröôûng ban Toå chöùc Trung öông laøm Tröôûng ban. Töø ñaây, Ban Baûo veä söùc khoûe caùn boä caáp Trung öông chính thöùc hình thaønh, cuøng vôùi ñoù laø vieäc kieän toaøn heä thoáng baûo veä söùc khoûe caùn boä luùc baáy giôø vaø ñaûm baûo coâng taùc baûo veä söùc khoûe caùn boä mieàn Nam trong ñieàu kieän chieán tranh chöa keát thuùc. Ñeán cuoái naêm 1969, coâng taùc baûo veä söùc khoûe coù caû ôû 2 mieàn Baéc vaø Nam. Ñeán naêm 1988, Quyeát ñònh soá 63-QÑ/TW cuûa Ban Bí thö Trung öông Ñaûng veà vieäc toå chöùc baûo veä söùc khoûe caùn boä laõnh ñaïo; Ñeán ñaàu naêm 2002 ñaõ coù Quyeát ñònh soá 27-QÑ/TW veà vieäc thaønh laäp Ban Baûo veä, chaêm soùc söùc khoûe caùn boä Trung öông ñaõ ñaùnh daáu böôùc kieän toaøn, ñieåu chænh phuø hôïp vôùi ñieàu kieän hoaøn caûnh môùi. Söï ra ñôøi cuûa Quyeát ñònh 242-QÑ/TW cuûa Ban Bí thö ngaøy 15/4/2014 laø moät moác son trong chaëng ñöôøng daøi 70 naêm. Chöùc naêng, nhieäm vuï, toå chöùc boä maùy cuûa heä thoáng ñöôïc hoaøn thieän. Moâ hình toå chöùc cuûa heä thoáng baûo veä söùc khoûe caùn boä ñöôïc hoaøn thieän, cuûng coá moät caùch ñoàng boä, thoáng nhaát vaø oån ñònh hôn, phöông thöùc
hoaït ñoäng khoa hoïc hieäu quaû hôn. Duø ôû thôøi kyø lòch söû naøo, caùc caùn boä laøm coâng taùc baûo veä söùc khoûe ñeàu noã löïc hoaøn thaønh nhieäm vuï. Thôøi kyø tieàn khôûi nghóa, ñeán khôûi nghóa vaø hoøa bình laäp laïi ñeàu chung moät yù chí phuïc vuï caùch maïng. Coù nhöõng thôøi ñieåm ôû mieàn Baéc, maëc duø hoaït ñoäng trong söï taøn phaù naëng neà cuûa chieán tranh nhöng ngoaøi ñaûm baûo coâng taùc baûo veä söùc khoûe caùn boä mieàn Baéc, coøn phaûi chi vieän cho mieàn Nam caû caùn boä, trang thieát bò, thuoác men. Mieàn Trung, mieàn Nam thuoác thang, trang thieát bò voâ cuøng thieáu thoán, caùc y, baùc syõ ngoaøi phuïc vuï caùc ñoàng chí laõnh ñaïo ôû taïi ñòa baøn, coøn phaûi ñi coâng taùc xuoáng cô sôû, phaûi xöû lyù, ñieàu trò taïi choã khi caùn boä bò beänh. Tinh thaàn phuïc vuï taän tuïy, vôùi löông taâm, traùch nhieäm, noã löïc heát mình chaêm lo söùc khoûe caùn boä trong hoaøn caûnh khoù khaên caøng ñöôïc thaép saùng. Naêm 1975, ñaát nöôùc hoaøn toaøn giaûi phoùng, böôùc vaøo giai ñoaïn hieän ñaïi hoùa, coâng nghieäp hoùa, caùc caùn boä laøm coâng taùc baûo veä söùc khoûe laïi mieät maøi vôùi nhöõng nhieäm vuï thôøi kyø môùi. Söï phaùt trieån cuûa y hoïc luoân khoâng ngöøng, caøng ñoøi hoûi ñoäi nguõ caùn boä luoân phaûi caäp nhaät, luoân tìm toøi, luoân nghieân cöùu ñeå ñöa nhöõng thaønh töïu, tieán boä y hoïc môùi nhaát vaøo coâng taùc khaùm chöõa beänh cho caùn boä trung, cao caáp. Thöïc tieãn ñaõ chöùng minh söï coá gaéng cuûa ñoäi nguõ caùn boä laøm coâng taùc ñaëc bieät naøy. Trong nhöõng naêm qua, coâng taùc baûo veä, chaêm soùc söùc khoûe caùn boä ñaõ coù nhöõng böôùc phaùt trieån vöôït baäc. Ñeán nay, nhieàu thaønh töïu, tieán boä y hoïc môùi ñöôïc aùp duïng nhaèm baûo veä, chaêm soùc vaø naâng cao söùc khoûe caùn boä töø Trung öông ñeán ñòa phöông. Hoäi ñoàng chuyeân moân baûo veä söùc khoûe Trung öông vaø 3 mieàn Baéc, Trung, Nam, Hoäi ñoàng Dinh döôõng vaø Thuoác baûo veä söùc khoûe Trung öông ñeàu hoäi tuï ñuû caùc chuyeân gia ñaàu ngaønh, gioûi veà y
5
thuaät chuyeân moân, nhieàu ngöôøi khoâng chæ noåi tieáng trong nöôùc maø caû ôû nöôùc ngoaøi. Caùc hoäi ñoàng ñaõ phaùt huy tích cöïc vai troø cuûa mình trong vieäc phoái hôïp vôùi caùc chuyeân gia, toå chöùc y teá trong vaø ngoaøi nöôùc trong vieäc khaùm vaø ñieàu trò beänh caùc ñoàng chí laõnh ñaïo ñeå söùc khoûe tieán trieån, hoài phuïc moät caùch nhanh nhaát, hieäu quaû nhaát. Khoâng chæ chuù troïng ñaåy maïnh chuyeân moân, khaùm chöõa beänh maø coâng taùc phoøng beänh, naâng cao chaát löôïng cuoäc soáng cho caùc ñoái töôïng quaûn lyù cuõng ñöôïc ñaëc bieät quan taâm. Caùn boä thuoäc dieän quaûn lyù ñöôïc chaêm lo caû söùc khoûe theå chaát vaø tinh thaàn thoâng qua vieäc tham gia caùc ñôït nghæ döôõng, tham döï caùc lôùp taäp huaán, theå thao, giaûi trí naâng cao theå löïc, trí löïc. Trieån khai thöïc hieän toát caùc cheá ñoä, chính saùch ñoái vôùi caùn boä cao caáp khi oám ñau ñieàu trò taïi caùc cô sôû trong vaø ngoaøi nöôùc theo quy ñònh. Ban Baûo veä, chaêm soùc söùc khoeû caùn boä Trung öông phoái hôïp vôùi Vaên phoøng Trung öông Ñaûng hoã trôï moät soá trang thieát bò, phöông tieän phuïc vuï coâng taùc baûo veä chaêm soùc söùc khoûe caùn boä taïi Beänh vieän Trung öông Quaân ñoäi 108, Beänh vieän Höõu Nghò, Beänh vieän Thoáng Nhaát, Vieän Y hoïc Coå truyeàn Quaân ñoäi vaø moät soá phoøng baûo veä söùc khoûe Trung öông. Nhieàu ban baûo veä, chaêm soùc söùc khoeû caùn boä tænh, thaønh phoá ñöôïc ñaàu tö naâng caáp cô sôû vaät chaát, trang bò y teá hieän ñaïi, phuïc vuï cho coâng taùc khaùm, chöõa beänh nhö ñaàu tö maùy sieâu aâm maøu, maùy X.quang, maùy xeùt nghieäm huyeát hoïc, maùy noäi soi tai muõi hoïng, maùy ño löu huyeát
6
naõo… Khoâng chæ döøng laïi ôû vieäc thöïc hieän toát coâng taùc ñoái noäi, coâng taùc ñoái ngoaïi cuõng ñöôïc ñaëc bieät chuù troïng. Chuùng ta cuõng ñaõ cöû caùn boä sang hoã trôï moät soá nöôùc baïn chaêm soùc söùc khoûe caùn boä cao caáp; thöôøng xuyeân tieán haønh nghieân cöùu, trao ñoåi kinh nghieäm chuyeân moân, toå chöùc, cô cheá hoaït ñoäng cuûa heä thoáng caùc cô quan baûo veä söùc khoûe vôùi nöôùc baïn... Traûi qua baûy thaäp kyû phaán ñaáu, xaây döïng vaø tröôûng thaønh, coâng taùc baûo veä söùc khoûe caùn boä ñaõ vaø luoân ñoàng haønh cuøng söï nghieäp caùch maïng cuûa Ñaûng,cuûa daân toäc; ñaõ vaø luoân laø ñieåm töïa vöõng chaéc veà söùc khoûe cuûa caùc caùn boä trung, cao caáp, caùn boä thuoäc dieän quaûn lyù, luoân nhaän ñöôïc söï tin caäy cuûa Boä Chính trò, Ban Bí thö, caáp uûy caùc caáp, caùc ñoàng chí laõo thaønh caùch maïng, caùc ñoàng chí caùn boä ñöôïc baûo veä, chaêm soùc söùc khoûe. Lôùp lôùp theá heä nhöõng caùn boä laøm coâng taùc chaêm soùc söùc khoûe caùn boä ñaõ vaø ñang mang treân mình moät nhieäm vuï ñaëc bieät vôùi nieàm vinh döï lôùn lao ñaày töï haøo n
Trong ñôøi soáng, sinh hoaït thöôøng ngaøy, tyû leä ngöôøi maéc tai naïn thöông tích ngaøy caøng gia taêng. Tuy nhieân, neáu bieát caùch sô cöùu ban ñaàu coù theå cöùu soáng naïn nhaân vaø giaûm thieåu nhöõng bieán chöùng sau naøy. Xin giôùi thieäu caùch sô caáp cöùu moät soá tai naïn thöôøng gaëp trong gia ñình ñeå baïn ñoïc tham khaûo. 1. Ñöùt, söùt tay: Tröôùc heát, chuùng ta phaûi caàm maùu baèng caùch aán nheï vaøo veát thöông baèng vaûi hoaëc baêng, giöõ töø 20 ñeán 30 phuùt. Sau ñoù laøm saïch veát thöông baèng nöôùc saïch, khoâng röûa baèng xaø phoøng. Duøng panh hoaëc nhíp saïch vaø coàn ñeå laáy caùc dò vaät (neáu coù). Ñoái vôùi caùc veát thöông naëng neân ñeán beänh vieän gaàn nhaát ñieàu trò kòp thôøi, traùnh bò nhieãm truøng vaø uoán vaùn. Trong tröôøng hôïp tay bò ñöùt thì phaûi duøng vaûi saïch hoaëc tuùi nilon saïch ñöïng phaàn chi bò ñöùt rôøi, goùi theâm 2-3 lôùp nilon roài boû vaøo thuøng ñaù laïnh. Baêng thaät chaët veát thöông hoaëc garo treân veát thöông 3-5cm ñeå caàm maùu (xoaén garo töø töø cho ñeán khi maùu heát chaûy; cho naïn nhaân naèm ñaàu thaáp, chaân cao, nhôù uû aám cô theå; cöù 15 phuùt laïi nôùi loûng garo khoaûng vaøi giaây). Ñöa ngöôøi bò naïn ñeán beänh vieän sôùm nhaát coù theå, ñaët naïn nhaân ôû tö theá naèm. Khoâng neân ñeå laâu quaù 18 tieáng ñoàng hoà. Traùnh ñeå nöôùc tieáp xuùc vôùi phaàn chi bò ñöùt rôøi. Khoâng neân boâi tröïc tieáp oxy giaø, iot vaø dung dòch chöùa iot vaøo veát thöông hôû vì coù theå gaây kích öùng teá baøo soáng. 2. Bong gaân: Bong gaân thöôøng xaûy ra ôû maét caù chaân, ñaàu goái hoaëc cung baøn chaân. Trong tröôøng hôïp naøy, daây chaèng seõ bò bong söng leân nhanh vaø ñau. Caùc böôùc sô cöùu nhö sau: Giöõ coá ñònh, khoâng ñeå chi bò toån thöông theâm. Chöôøm ñaù vuøng bò toån thöông baèng caùch chöôøm khaên laïnh, khaên öôùt hoaëc tuùi chöôøm ñoå ñaày nöôùc laïnh. Coá gaéng chöôøm ñaù caøng sôùm caøng toát sau khi bò thöông nhöng khoâng neân chöôøm ñaù quaù laâu vì coù theå gaây toån thöông moâ. Naâng cao chi bò thöông moãi khi coù theå ñeå haïn cheá söng. Ñöa naïn nhaân
SÔ CAÁP CÖÙU TAI NAÏN TAÏI NHAØ
Ñaïi taù, TTÖT.BSCC. NGUYEÃN VIEÁT THAÉNG Phoù Chuû nhieäm Quaân y Boä Tö leänh Thuû ñoâ Haø Noäi
ñeán beänh vieän ñeå ñöôïc khaùm vaø ñieàu trò ñuùng caùch. 3. Gaõy xöông tay, chaân, coät soáng: Neáu phaùt hieän naïn nhaân coù nhöõng daáu hieäu gaõy xöông nhö chi khôùp bieán daïng, chaûy maùu nhieàu, aán nheï hoaëc cöû ñoäng nheï cuõng gaây ñau, xöông choïc thuûng da, ñaàu chi bò thöông ngoùn tay hoaëc ngoùn chaân bò teâ, tím taùi... Haõy ñöa hoï ñi caáp cöùu sôùm nhaát coù theå. Trong thôøi gian chôø ñôïi söï can thieäp cuûa y teá, ngöôøi chaêm soùc caàn thöïc hieän caùc böôùc sô cöùu nhö: Caàm maùu baèng caùch aán chaët veát thöông baèng baêng voâ truøng hoaëc moät mieáng vaûi, quaàn aùo saïch. Baát ñoäng vuøng bò thöông nhö naèm treân vaùn cöùng, duøng daây coá ñònh ngöôøi vaøo vaùn cöùng; hoaëc duøng baêng (daây) coá ñònh chi bò gaõy vaøo chi laønh; hoaëc neïp laïi vuøng chaán thöông neáu baïn ñaõ ñöôïc ñaøo taïo qua veà chuyeân moân. Chöôøm ñaù ñeå haïn cheá söng vaø giaûm ñau. Khoâng chöôøm tröïc tieáp leân da maø haõy boïc ñaù trong khaên, vaûi hoaëc chaát lieäu
7
töông töï khaùc roài môùi chöôøm. Ñaët naïn nhaân naèm vôùi tö theá ñaàu thaáp hôn thaân mình moät chuùt vaø keâ cao chaân ñeå ñeà phoøng soác. 4. Boûng: Ñaàu tieân, caàn xaùc ñònh möùc ñoä boûng tröôùc khi sô cöùu, ôû moãi ñoä boûng seõ coù caùch sô cöùu khaùc nhau: Tröôøng hôïp boûng nheï: Da chuyeån maøu ñoû, coù theå keøm theo söng, ñau hoaëc bieåu hieän loang loå, ñoû nhieàu, gaây ñau vaø söng nhieàu, ñöôøng kính veát thöông khoâng quaù 58cm. Khi ñoù caàn laøm maùt veát boûng baèng nöôùc laïnh hoaëc chöôøm laïnh ít nhaát 5 phuùt roài che phuû veát boûng baèng baêng gaïc voâ truøng. Neáu thaáy ñau, coù theå cho uoáng moät loaïi thuoác giaûm ñau khoâng caàn keâ ñôn nhö aspirin, ibuprofen, naproxen (aleve)... Khoâng duøng ñaù ñaët tröïc tieáp leân veát boûng vì coù theå gaây teâ coùng vaø laøm da toån thöông theâm. Khoâng laøm vôõ boïng nöôùc vì raát deã nhieãm truøng. Khoâng duøng aspirin cho treû em hoaëc vò thaønh nieân. Tröôøng hôïp boûng naëng: Veát thöông coù ñöôøng kính lôùn hôn 5-8cm hoaëc boûng ôû caùc vò trí nhö baøn tay, baøn chaân, maët, beïn, moâng, khôùp lôùn... Nhöõng veát boûng naëng nhaát thöôøng khoâng ñau vaø coù theå toån thöông ôû taát caû caùc lôùp da, môõ, cô vaø thaäm chí vaøo xöông. Vuøng bò thöông coù theå chaùy ñen hoaëc khoâ vaø traéng, beänh nhaân khoù hít thôû. Caàn thöïc hieän caùc böôùc sô cöùu nhö ñöa beänh nhaân ra khoûi vuøng chaùy, khoùi vaø nôi nhieät ñoä noùng. Kieåm tra caùc daáu
8
hieäu tuaàn hoaøn (thôû, ho hoaëc cöû ñoäng), neáu caàn thieát thì tieán haønh hoài söùc caáp cöùu. Che phuû vuøng boûng, duøng baêng voâ truøng saïch aåm, quaàn aùo saïch aåm hoaëc khaên aåm. Goïi ngay caáp cöùu hoaëc nhôø söï giuùp ñôõ cuûa nhaân vieân y teá gaàn nhaát. Khoâng ngaâm veát boûng naëng vaø dieän tích roäng vaøo nöôùc laïnh vì laøm nhö vaäy coù theå gaây soác. 5. Ñieän giaät: Tröôùc tieân caàn taét nguoàn ñieän tieáp xuùc vôùi naïn nhaân baèng caùch duøng caùc vaät duïng khoâng daãn ñieän nhö bìa carton, nhöïa goã ñeå ngaét nguoàn ñieän. Kieåm tra daáu hieäu tuaàn hoaøn thôû, tieán haønh hoâ haáp nhaân taïo khi caàn thieát. Ñaët naïn nhaân naèm vôùi tö theá ñaàu thaáp hôn thaân mình moät chuùt vaø keâ cao chaân ñeå ñeà phoøng soác. Goïi caáp cöùu ngay neáu thaáy naïn nhaân bò giaät ñieän coù trieäu chöùng loaïn nhòp tim hoaëc tim ngöøng ñaäp, suy hoâ haáp, tím taùi hoaëc ngöøng thôû, ñau vaø co ruùt cô, co giaät, teâ bì vaø uø tai, baát tænh... 6. Hoùc dò vaät: Khi ngöôøi lôùn hoaëc treû lôùn bò hoùc dò vaät, haõy thöïc hieän bieän phaùp ñaåy buïng taïo aùp löïc ñaåy dò vaät ra. Ñoái vôùi treû sô sinh, haõy giöõ beù naèm uùp treân caúng tay cuûa baïn vôùi ñaàu thaáp hôn thaân. Duøng tay voã nheï nhaøng nhöng vöõng chaéc vaø döùt khoaùt, laëp 5 laàn cho ñeán khi toáng ñöôïc dò vaät ra ngoaøi. Tröôøng hôïp nghieâm troïng hoaëc dò vaät vaãn chöa ra ngoaøi, sau khi sô cöùu haõy goïi caáp cöùu ngay hoaëc nhôø söï giuùp ñôõ khaån caáp cuûa nhaân vieân y teá n
NHÖÕNG ÑIEÀU CAÀN BIEÁT
VEÀ BEÄNH UNG THÖ VUÙ (Kyø I) PGS.TS. BUØI DIEÄU UÛy vieân Hoäi ñoàng chuyeân moân baûo veä söùc khoûe caùn boä mieàn Baéc Giaùm ñoác Beänh vieän K
Ung thö vuù laø beänh hay gaëp nhaát ôû phuï nöõ vaø laø nguyeân nhaân chính gaây töû vong ñoái vôùi phuï nöõ taïi nhieàu quoác gia. Nguy cô maéc ung thö vuù theo suoát cuoäc ñôøi ngöôøi phuï nöõ. Tyû leä maéc ung thö vuù coù khoaûng dao ñoäng lôùn giöõa caùc nöôùc. Beänh coù tyû leä maéc cao nhaát ôû Myõ vaø Baéc AÂu, tyû leä maéc trung bình ôû Nam AÂu, Taây AÂu vaø thaáp nhaát ôû chaâu AÙ. Ung thö vuù coù xu höôùng taêng leân ôû taát caû caùc nöôùc. Moät soá nöôùc chaâu AÙ coù xu höôùng taêng nhanh, ñaëc bieät ôû Nhaät Baûn vaø Singapore. Cheá ñoä aên ñoùng vai troø quan troïng trong söï phaùt trieån ung thö vuù. Tyû leä maéc ung thö vuù taêng theo tuoåi, hieám gaëp ôû löùa tuoåi döôùi 30. Öôùc tính trung bình cöù 8 phuï nöõ Myõ thì coù 1 ngöôøi maéc ung thö vuù. Taïi Phaùp tyû leä naøy laø 1/10 vaø ôû Vieät Nam theo soá lieäu chöa ñaày ñuû tæ leä naøy khoaûng 1/30. Tyû leä töû vong do ung thö vuù taêng
leân theo tyû leä maéc. Tuy nhieân, ôû moät soá nöôùc phaùt trieån maëc duø tyû leä maéc gia taêng nhanh choùng nhöng tyû leä töû vong vaãn giöõ ñöôïc ôû möùc ñoä oån ñònh nhôø nhaän thöùc cuûa ngöôøi beänh, nhôø vaøo caùc tieán boä trong saøng loïc phaùt hieän sôùm vaø nhöõng thaønh töïu ñaït ñöôïc trong ñieàu trò. 1. Caùc yeáu toá nguy cô - Yeáu toá gia ñình: Nhoùm nguy cô cao goàm nhöõng ngöôøi coù tieàn söû gia ñình bò ung thö vuù nhö: meï, chò em gaùi, con gaùi. Phuï nöõ coù meï bò ung thö vuù tröôùc tuoåi 40 nguy cô maéc ung thö vuù taêng gaáp 2 laàn so vôùi phuï nöõ coù meï khoâng bò ung thö vuù. Nhöõng phuï nöõ ung thö vuù coù lieân quan ñeán tieàn söû gia ñình thöôøng coù xu höôùng treû hôn. - Yeáu toá noäi tieát: Noàng ñoä Estrogen noäi sinh ôû nhöõng phuï nöõ bò ung thö vuù cao hôn
9
so
Hình aûnh caáu taïo tuyeán vuù bình thöôøng
vôùi nhöõng ngöôøi khoâng bò ung thö. Nguy cô cao vôùi ngöôøi coù kinh sôùm, maõn kinh muoän, khoâng coù thai hoaëc coù thai laàn ñaàu sau 35 tuoåi. - Kinh nguyeät: Tuoåi coù kinh, maõn kinh vaø tieàn söû mang thai laø yeáu toá lieân quan chaët cheõ vôùi ung thö vuù. Phuï nöõ coù kinh laàn ñaàu tröôùc tuoåi 13 nguy cô ung thö vuù cao gaáp 2 laàn so vôùi nhöõng phuï nöõ baét ñaàu coù kinh ôû tuoåi 13 hoaëc lôùn hôn. Phuï nöõ maõn kinh ôû sau tuoåi 55 coù nguy cô cao gaáp 2 laàn so vôùi phuï nöõ maõn kinh tröôùc tuoåi 45. Phuï nöõ chöa sinh ñeû laàn naøo nguy cô maéc ung thö vuù cao hôn so vôùi phuï nöõ ñaõ sinh ñeû moät hoaëc nhieàu laàn. Phuï nöõ coù thai laàn ñaàu tieân treân 30 tuoåi nguy cô ung thö vuù taêng töø 4 - 5 laàn so vôùi phuï nöõ ñeû con tröôùc 20 tuoåi. - Tuoåi: Nguy cô maéc ung thö vuù taêng leân theo tuoåi. Hieám gaëp beänh nhaân ung thö vuù ôû tuoåi 20 - 30. - Cheá ñoä dinh döôõng: Coù moái lieân quan giöõa cheá ñoä dinh döôõng vôùi ung thö vuù, ñaëc bieät laø chaát beùo trong khaåu phaàn aên vôùi nguy cô maéc ung thö vuù. Röôïu cuõng ñöôïc coi laøm taêng nguy cô ung thö vuù. Uoáng röôïu quaù nhieàu vaø keùo daøi seõ laøm caûn trôû chuyeån hoùa Estrogen taïi gan seõ gaây haäu quaû laø laøm taêng
10
noàng ñoä Estrogen trong maùu. Ngöôïc laïi, cheá ñoä aên nhieàu daàu oliu, nguõ coác vaø hoa quaû coù theå ngaên chaën nguy cô naøy. - Caùc yeáu toá moâi tröôøng: Khi tieáp xuùc vôùi nhöõng böùc xaï ion hoùa laøm taêng nguy cô phaùt trieån ung thö vuù vôùi moái lieân quan giöõa lieàu löôïng, haäu quaû, tuoåi tieáp xuùc ñaëc bieät laø tuoåi thanh nieân. 2. Caùc yeáu toá aûnh höôûng ñeán söï phaùt trieån ung thö vuù Nhöõng tieán boä veà sinh hoïc phaân töû trong nhöõng naêm gaàn ñaây cho pheùp thaáy roõ ñöôïc moät soá yeáu toá aûnh höôûng ñeán phaùt trieån ung thö vuù sau: - Thuï theå noäi tieát Estrogen vaø Progesteron: Estrogen coù taùc duïng ñieàu hoøa quaù trình nhaân leân vaø bieán hoùa cuûa caùc teá baøo ñích baèng caùc Receptor ñaëc hieäu. Vieäc phaùt hieän ra thuï theå noäi tieát Estrogen ñaùnh daáu moät böôùc ngoaët trong nghieân cöùu sinh beänh hoïc ung thö vuù baèng vieäc chæ ra söï khaùc bieät treân laâm saøng giöõa 2 nhoùm ung thö vuù coù thuï theå noäi tieát Estrogen döông tính vaø aâm tính. Beänh nhaân ung thö vuù coù thuï theå noäi tieát Estrogen döông tính ñaùp öùng toát hôn vôùi ñieàu trò baèng noäi tieát, tyû leä taùi phaùt thaáp hôn vaø thôøi gian soáng theâm laâu hôn vôùi nhoùm coù Estrogen aâm tính. Thuï theå noäi tieát Progesteron cuõng laø moät yeáu toá tieân löôïng ñaùp öùng vôùi ñieàu trò noäi tieát trong ung thö vuù. - Yeáu toá phaùt trieån bieåu moâ (EGF): laø chaát ñoùng vai troø giaùn tieáp trong quaù trình taêng sinh teá baøo, caàn thieát cho söï hoaït ñoäng bình thöôøng cuûa bieåu moâ tuyeán vuù. Khi haøm löôïng EGF cao laøm taêng nguy cô maéc ung thö vuù. - Gen ung thö vuù: nhöõng loaïi gen coù khaû naêng lieân quan ñeán ung thö vuù laø Breast cancer 1 (BRCA1), Breast cancer 2 (BRCA2), p53 (gen öùc cheá taïo u naèm treân nhieãm saéc
theå 17), beänh Cowden (do roái loaïn nhieãm saéc theå), Androgen receptor gene (AR) vaø Ataxia telangiectasia gene (TA)… 3. Trieäu chöùng ung thö vuù Trieäu chöùng laâm saøng cuûa ung thö vuù raát ña daïng. - Khoái u ôû vuù: khoaûng 90% trieäu chöùng ñaàu tieân cuûa beänh ung thö vuù laø coù khoái u. Ung thö vuù môùi phaùt hieän trieäu chöùng raát ngheøo naøn. Thöôøng chæ thaáy coù khoái u nhoû ôû vuù, beà maët goà gheà khoâng ñeàu, maät ñoä cöùng chaéc, ranh giôùi khoâng roõ raøng. ÔÛ giai ñoaïn sôùm khi u chöa xaâm laán lan roäng thì di ñoäng deã daøng. Giai ñoaïn cuoái u ñaõ xaâm laán roäng ra xung quanh, vaøo thaønh ngöïc thì di ñoäng haïn cheá thaäm chí khoâng di ñoäng. - Thay ñoåi da treân vò trí khoái u: thöôøng gaëp nhaát laø dính da, co ruùt da coù daïng dính nhö “luùm ñoàng tieàn”. Dính da ôû thôøi kyø ñaàu raát khoù phaùt hieän, thöôøng chæ baùc syõ coù kinh nghieäm môùi phaùt hieän. Dính da laø moät theå ñaëc tröng trong laâm saøng quan troïng ñeå chaån ñoaùn ung thö vuù. Khi khoái u phaùt trieån lôùn coù theå xuaát hieän noåi tónh maïch döôùi da. Khoái u xaâm laán ra ngoaøi da gaây saàn da cam, gaây vôõ loeùt chaûy maùu. Ung thö vuù theå gaây xuaát hieän treân da vuù ôû vò trí treân khoái u ñoû leân vaø noùng taïi choã, coù theå coù phuø da, saàn da nhö voû cam (goïi laø saàn da cam).
- Thay ñoåi hình daïng nuùm vuù: khoái u xaâm laán gaây co keùo toå chöùc xung quanh. Khi khoái u ôû gaàn nuùm vuù coù theå gaây tuït nuùm vuù, leäch nuùm vuù. Moät soá tröôøng hôïp ung thö vuù gaây loeùt nuùm vuù, luùc ñaàu thöôøng chaån ñoaùn nhaàm laø chaøm. Neáu khoâng ñöôïc chaån ñoaùn vaø ñieàu trò sôùm, toå chöùc ung thö phaùt trieån gaây lôû loeùt maûng lôùn ôû nuùm vuù, baàu vuù cuõng coù theå gaây maát nuùm vuù. - Chaûy dòch ñaàu vuù: ung thö vuù ñoâi khi gaây chaûy dòch ñaàu vuù. Moät soá tröôøng hôïp beänh nhaân ñeán beänh vieän vì do lyù chaûy dòch ñaàu vuù. Dòch chaûy coù theå laø dòch khoâng maøu, dòch nhaøy, nhöng thöôøng laø dòch maùu. Laøm xeùt nghieäm teá baøo dòch ñaàu vuù, chuïp oáng tuyeán vuù coù bôm thuoác caûn quang, noäi soi oáng tuyeán söõa, laáy toå chöùc gaây chaûy dòch laøm giaûi phaãu beänh laø phöông phaùp chuû yeáu ñeå chaån ñoaùn chính xaùc. - Haïch naùch söng to: giai ñoaïn ñaàu haïch naùch thöôøng nhoû meàm khoù phaùt hieän treân laâm saøng. Giai ñoaïn muoän haïch naùch to, cöùng chaéc, ñoâi khi dính nhau, dính toå chöùc xung quanh neân di ñoäng haïn cheá. Toå chöùc ung thö di caên tôùi haïch naùch phaù vôõ voû haïch, xaâm laán ra ngoaøi da, gaây vôõ loeùt da vuøng naùch. Ñoâi khi haïch naùch söng to laø trieäu chöùng ñaàu tieân phaùt hieän ung thö vuù. - Ñau vuøng vuù: thöôøng ung thö vuù giai ñoaïn ñaàu khoâng gaây ñau, ñoâi khi coù theå bò ñau vuøng vuù, nhaám nhöùt khoâng thöôøng xuyeân. - Bieåu hieän ung thö vuù giai ñoaïn cuoái: ung thö vuù giai ñoaïn cuoái taïi choã coù theå xaâm laán gaây lôû loeùt, hoaïi töû ra ngoaøi da gaây chaûy dòch, muøi hoâi thoái, xaâm laán thaønh ngöïc gaây ñau nhieàu. Coù theå di caên haïch naùch, haïch thöôïng ñoøn, xöông, naõo, phoåi, gan gaây gaøy suùt, meät moûi, ñau nhieàu, khoù thôû, lieät...g (Ñoùn ñoïc kyø II: NHÖÕNG ÑIEÀU CAÀN BIEÁT VEÀ BEÄNH UNG THÖ VUÙ,
Baûn tin Söùc khoûe caùn boä soá 47 thaùng 10/2015)
11
CAÅN THAÄN VÔÙI BEÄNH CUÛA TUÙI MAÄT
cholesterol, bilirubin (saéc toá maät), canxi. Nhieãm truøng tuùi maät do nhieàu nguyeân nhaân khaùc nhau, hoaëc do soûi hoaëc do giun chui vaøo tuùi maät mang theo vi khuaån gaây vieâm nhieãm. Neáu soûi ôû coå tuùi maät kích thöôùc ñuû lôùn seõ caûn trôû söï löu thoâng cuûa dòch maät, gaây vieâm, taéc PGS.TS. BUØI KHAÉC HAÄU ñöôøng maät vaø coù theå gaây ra vieâm tuùi maät caáp. Thoáng keâ cho thaáy, coù tôùi 90% caùc tröôøng hôïp vieâm tuùi maät laø do soûi gaây ra. Beänh cuûa tuùi maät phaûi keå ñeán polyp tuùi maät - laø moät toån thöông daïng u hoaëc giaû u phaùt trieån treân beà maët nieâm maïc tuùi maät, ñoù laø keát quaû cuûa söï tích tuï cholesterol, thöôøng voâ haïi vaø hieám khi gaây ung thö tuùi maät. Polyp tuùi maät thöôøng khoâng coù trieäu chöùng vaø khoâng caàn ñieàu trò. Tuùi maät coù theå maéc beänh roái loaïn vaän ñoäng neân laøm suy giaûm chöùc naêng tuùi maät Beänh maø khoâng phaûi do soûi gaây neân. Nguyeân nhaân tuùi maät coù theå gaëp cuûa roái loaïn vaän ñoäng tuùi maät coù theå laø do ôû moïi löùa tuoåi nhöng ôû ngöôøi cao vieâm maïn tính, caêng thaúng, do cô trôn cuûa tuoåi beänh thöôøng deã gaëp hôn, ñaëc tuùi maät hoaëc cô voøng oát ñi (Oddi) quaù chaët. Ngoaøi ra, coù theå do suy giaûm chöùc naêng bieät laø nöõ giôùi. Beänh coù theå gaây tuyeán giaùp cuõng gaây neân tình traïng roái loaïn bieán chöùng nguy hieåm. vaän ñoäng tuùi maät. Coù theå gaëp u tuùi maät (u laønh hoaëc u aùc tính). Ung thö tuùi maät thöôøng Tuùi maät thöôøng laâm beänh gì? Tuùi maät laø cô quan chuû yeáu chöùa ñöïng khoâng coù daáu hieäu hay trieäu chöùng gì caûnh dòch maät do gan baøi tieát vaø xuaát tieát daàn daàn baùo tröôùc. Bieåu hieän beänh cuûa tuùi maät xuoáng ruoät giuùp cho quaù trình tieâu hoùa thöùc Tuøy theo töøng theå beänh cuûa tuùi maät maø aên haøng ngaøy cuûa con ngöôøi nhöng raát coù theå coù caù c trieäu chöùng ñaëc thuø nhöng beänh cuûa bò laâm beänh. Beänh tuùi maät thöôøng gaëp nhaát laø soûi tuùi maät. Beänh hay gaëp nhaát ôû nöõ giôùi, tuùi maät thöôøng coù ñau buïng ôû vuøng döôùi bôø ngöôøi cao tuoåi. Soûi tuùi maät laø söï keát tuï caùc söôøn beân phaûi hoaëc vuøng thöôïng vò (deã nhaàm thaønh phaàn coù trong dòch maät maø chuû yeáu laø vôùi ñau daï daøy, tuïy taïng). Coù theå laø nhöõng
12
côn ñau döõ doäi hoaëc ñau aâm æ, ñau dai daúng hoaëc thoaùng qua, tuøy theo thöông toån cuûa tuùi maät. Tieáp ñeán laø soát cao, reùt run, ñaëc bieät trong tröôøng hôïp vieâm nhieãm hoaëc do soûi tuùi maät (hoaëc coù caû soûi ñöôøng daãn maät). Vôùi ngöôøi tuoåi cao, söùc yeáu thì ñoâi khi khoâng soát do phaûn xaï cuûa cô theå ñaõ keùm. Trieäu chöùng vaøng da, nöôùc tieåu vaøng xuaát hieän moãi khi coù vieâm naëng hoaëc soûi ñöôøng daãn maät, tuùi maät (hoaëc caû hai). Caùc trieäu chöùng ñau buïng, buoàn noân, noân, ñaày hôi, tröôùng buïng, chaùn aên coù theå xuaát hieän trong beänh cuûa tuùi maät. Ñaëc bieät, beänh cuûa tuùi maät coù côn ñau quaën gan do roái loaïn vaän ñoäng cuûa tuùi maät, laøm tuùi maät taêng co boùp khieán dòch maät trong tuùi maät khoâng ra ñöôïc vaø khoâng xuoáng ñöôïc taù traøng, laøm taêng aùp löïc trong tuùi maät. Ñeå chaån ñoaùn beänh cuûa tuùi maät, sau khi thaêm khaùm, caàn xeùt nghieäm coâng thöùc maùu, sinh hoùa, chuïp ñöôøng maät coù caûn quang, sieâu aâm gan - maät, chuïp gan - maät baèng kyõ thuaät caét lôùp vi tính hoaëc chuïp coäng höôûng töø. Beänh cuûa tuùi maät coù theå gaây ra caùc bieán chöùng, ñaëc bieät ôû ngöôøi cao tuoåi, trong ñoù bieán chöùng raát nguy hieåm laø thuûng tuùi maät gaây vieâm phuùc maïc. Neáu vieâm tuùi maät maïn tính coù theå gaây thaám maät, gaây vieâm phuùc maïc - maät. Ñaây laø nhöõng bieán chöùng raát nguy hieåm, neáu khoâng phaùt hieän vaø xöû trí kòp thôøi coù theå gaây nguy hieåm ñeán tính maïng. Vieâm tuùi maät, thaám maät phuùc maïc coù theå ñöa ñeán soác nhieãm khuaån, nhieãm truøng huyeát. Vieâm tuùi maät caáp coù theå daãn ñeán suy tuaàn hoaøn, chaûy maùu caùc taïng, loã roø vaøo ñöôøng tieâu hoùa...
Nguyeân taéc ñieàu trò vaø phoøng beänh Khi coù nhöõng bieåu hieän nghi ngôø maéc caùc beänh ôû tuùi maät, ñaëc bieät laø ngöôøi cao tuoåi, nhaát laø nöõ giôùi, caàn ñeán cô sôû y teá ñeå ñöôïc thaêm khaùm vaø ñieàu trò sôùm, traùnh xaûy ra bieán chöùng. Ñeå phoøng beänh, ngöôøi cao tuoåi caàn coù cheá ñoä aên uoáng hôïp lyù: neân haïn cheá aên môõ, thòt ñoû (thòt boø, traâu, choù), loøng ñoû tröùng vaø caùc loaïi thöùc aên gaây taùo boùn (thöùc aên, nöôùc uoáng coù nhieàu chaát tanin), ñaëc bieät ngöôøi ñaõ coù beänh cuûa tuùi maät (soûi, vieâm, polyp). Bôûi taùo boùn seõ taïo cô hoäi cho vi khuaån ñöôøng ruoät phaùt trieån, daãn ñeán vieâm tuùi maät vaø oáng maät, laøm cho maät deã laéng ñoïng thaønh soûi. Taêng cöôøng aên ñaïm thöïc vaät (ñoã, ñaäu phuï), rau, traùi caây. Vôùi ngöôøi coù beänh tuùi maät, moãi ngaøy chæ neân aên moät laàn thòt, duøng loaïi thòt traéng vaø naïc, khoâng coù môõ. Caàn taåy giun theo ñònh kyø maø baùc syõ khaùm beänh tö vaán, keâ ñôn (khoâng töï ñoäng mua thuoác taåy giun) n Theo Söùc khoûe vaø Ñôøi soáng
13
Suy giaûm trí nhôù laø tieán trieån töï nhieân trong quaù trình laõo hoùa. Söï suy giaûm naøy laø do tình traïng laõo hoùa ôû teá baøo naõo vaø tình traïng giaûm töôùi maùu naõo daãn ñeán thieáu maùu ñeå nuoâi naõo.
TÌNH TRAÏNG SUY GIAÛM TRÍ NHÔÙ ÔÛ NGÖÔØI CAO TUOÅI BS. NGUYEÃN BUØI PHÖÔNG
Bieåu hieän suy giaûm trí nhôù - Queân nhöõng ñoà vaät ñaõ töøng duøng raát thöôøng xuyeân. - Queân caùch söû duïng nhöõng ñoà vaät ñaõ töøng duøng raát nhieàu laàn. - Gaëp nhieàu khoù khaên khi tieáp nhaän thoâng tin môùi. - Hay laëp laïi moät caâu hay moät caâu chuyeän trong cuøng moät buoåi troø chuyeän. - Khoâng theå giöõ neáp sinh hoaït thöôøng ngaøy. Phoøng ngöøa tình traïng suy giaûm trí nhôù Lao ñoäng trí naõo thöôøng xuyeân: Lao
14
ñoäng trí oùc döôùi nhöõng hình thöùc hoïc taäp nhö hoïc ngoaïi ngöõ hay nghieân cöùu veà ngoân ngöõ, lòch söû, caây caûnh, non boä... laø nhöõng hình thöùc raát toát giuùp naõo ñöôïc hoaït ñoäng thöôøng xuyeân, giaûm ñöôïc quaù trình suy giaûm trí nhôù. Phaùt hieän vaø ñieàu trò sôùm caùc chöùng beänh: xô môõ ñoäng maïch, cao huyeát aùp, tieåu ñöôøng, taêng môõ trong maùu... laø caùc beänh goùp phaàn thuùc ñaåy tình traïng thieáu maùu naõo cuïc boä. Chuù yù reøn luyeän thaân theå: Ñaây laø thaät söï bieän phaùp phoøng ngöøa quan troïng cho söùc khoûe, ñaëc bieät laø phoøng ngöøa tình traïng
suy giaûm trí nhôù. Nhieàu nghieân cöùu cho thaáy, theå duïc theå thao laøm giaûm nguy cô beänh tim maïch nhö: cao huyeát aùp, nhoài maùu cô tim, tai bieán maïch maùu naõo, beänh khôùp, loaõng xöông... Reøn luyeän thaân theå choáng ñöôïc quaù trình xô vöõa ñoäng maïch, xô cöùng ñoäng maïch, giuùp tim hoaït ñoäng toát hôn; giuùp thoâng khí ôû phoåi toát hôn, giaûm öù ñoïng ñaøm nhôùt ôû phoåi; giaûm ñöôïc quaù trình huûy xöông, taêng ñöôïc quaù trình taïo xöông neân giaûm phaàn naøo tieán trình loaõng xöông, giaûm ñöôïc thoaùi hoùa khôùp; giuùp tieâu hoùa thöùc aên toát hôn; giuùp choáng stress, taêng oxy leân naõo, giaûm ñöôïc quaù trình laõo hoùa naõo. Tuy nhieân, ñoái vôùi ngöôøi cao tuoåi khi taäp theå duïc, chôi theå thao caàn löu yù khi nhòp tim taêng treân 110 laàn/phuùt neân ngöøng laïi nghæ ngôi. Caùc loaïi hình taäp thích hôïp nhö chaïy boä, bôi loäi, ñi xe ñaïp, ñi boä, chaïy taïi choã, taäp döôõng sinh, thaùi cöïc quyeàn, thaùi cöïc kieám, yoga... Ngoaøi ra, ñeå phoøng ngöøa tình traïng suy giaûm trí nhôù caàn traùnh uoáng röôïu, bia vì uoáng röôïu quaù nhieàu laøm taêng triglyceride trong maùu vaø laøm taêng nguy cô nhuõn naõo; aên uoáng ñuùng caùch nhö aên nhieàu traùi caây, chaát xô, rau caûi, haïn cheá aên nhieàu chaát beùo vaø chaát ngoït, chaát ñaïm neân aên vöøa ñuû theo
nhu caàu, aên giaûm muoái ñeå giaûm ñaùng keå huyeát aùp, do ñoù laøm giaûm tyû leä tai bieán maïch maùu naõo. Ñieàu trò suy giaûm trí nhôù baèng caùch khoâng duøng thuoác Suy giaûm trí nhôù do tuoåi laø moät tieán trình töï nhieân cuûa söï laõo hoùa neân chöa ñeán möùc phaûi ñieàu trò baèng thuoác. Chæ khi naøo beänh nhaân ñaõ ñöôïc thaày thuoác khaùm vaø ñònh beänh laø suy giaûm trí nhôù beänh lyù chöù khoâng phaûi laø suy giaûm trí nhôù do tuoåi thì môùi coù theå ñöôïc ñieàu trò baèng thuoác. Tuy vaäy, vôùi nhöõng suy giaûm trí nhôù töï nhieân do tuoåi taùc caàn aùp duïng tích cöïc caùc bieän phaùp ñieàu trò khoâng duøng thuoác nhö lieät keâ danh saùch caùc coâng vieäc caàn phaûi laøm, laäp thôøi gian bieåu cho coâng vieäc haèng ngaøy, laøm theo thôøi gian bieåu coâng vieäc ñaõ laäp, ñeà ra nhöõng muïc quan troïng caàn chuù yù thöïc hieän. Chaúng haïn, luoân ñaët chìa khoùa ôû moät choã nhaát ñònh, laëp laïi teân cuûa ngöôøi vöøa môùi gaëp, taïo nhöõng thuù vui giuùp cho baïn luoân baän roän, vaän ñoäng trí oùc, giöõ nhöõng taøi lieäu löu tröõ thoâng tin, söï kieän nhö soå ghi cheùp, album hình... n
15
BEÄNH ÑAU THAÉT LÖNG
naêng vaø ñau thaét löng. Nhieàu ngöôøi khi thaáy mình bò veïo coät soáng ñaõ voäi vaøng lo laéng, chuaån bò cho moät cuoäc moå. Tuy nhieân, chæ vôùi vaøi vieân thuoác giaûm ñau, veïo coät soáng coù theå bieán maát. - Vieâm khôùp coät soáng trong caùc beänh lyù veà khôùp cuõng coù theå TS. BS. VOÕ XUAÂN SÔN gaây ra ñau thaét löng. Caùc tröôøng hôïp naøy thöôøng keøm theo Phaàn lôùn caùc ca ñau thaét löng khoâng coù ñau caùc khôùp baøn vaø ngoùn nguyeân nhaân beänh lyù maø chuû yeáu baét nguoàn tay, saùng nguû daäy töø caùc tö theá sai trong sinh hoaït, lao ñoäng naém tay vaøo hoaëc chôi theå thao, laøm vuøng coät soáng thaét khoù khaên, phaûi löng cuõng nhö nhöõng nhoùm cô choáng ñôõ co duoãi moät luùc laøm vieäc quaù söùc, sinh ra meät moûi. môùi thaáy deã daøng. Ñoâi khi Nguyeân nhaân: Ñau thaét löng coù theå laø caùc khôùp trieäu chöùng cuûa thoaùt vò ñóa ñeäm thaét löng, baøn hoaëc thoaùi hoùa coät soáng thaét löng do tuoåi giaø, ngoùn tay, lao coät soáng thaét löng, vieâm coät soáng thaét ngoùn chaân löng do vi truøng hoaëc nguyeân nhaân khaùc, söng ñoû vaø beänh vieâm dính coät soáng (di truyeàn), veïo coät ñau. soáng, ung thö di caên coät soáng thaét löng, gaõy xöông soáng thaét löng... B i e å u - Thoaùi hoùa ñóa ñeäm laø tröôøng hôïp caùc hieän: Beänh thaønh phaàn cuûa ñóa ñeäm bò thoaùi hoùa, taïo ra ñau thaét löng coù caùc chuyeån ñoäng baát thöôøng cuûa caùc caáu truùc nhieàu bieåu hieän daây chaèng, khôùp, beà maët xöông cuûa ñoát khaùc nhau. Thoâng soáng… gaây ra ñau thaét löng. Ñaây laø nguyeân thöôøng ñau ôû vuøng thaét nhaân thöôøng gaëp nhaát vaø gaàn ñaây ñöôïc löng, taêng leân khi laøm naëng hoaëc ngoài laâu, nghieân cöùu nhieàu nhaát trong soá caùc nguyeân naèm nghæ thì ñôõ ñau. Ñau coù theå töø aâm æ hoaëc nhaân gaây ra beänh ñau thaét löng. moûi cho ñeán nhöùc nhoái, khoâng daùm xoay trôû - Thoaùi hoùa caùc khôùp vaø daây chaèng cuõng hoaëc thôû maïnh. Moät soá tröôøng hôïp ngöôøi laø nguyeân nhaân gaây ra ñau thaét löng keùo daøi. beänh ñau khi naèm, khi ñöùng nhöng ñi thì laïi Tröôøng hôïp naøy, caùc ñaàu daây thaàn kinh trong ñôõ ñau. Coù ngöôøi ñau nhieàu khi laïnh hoaëc caùc daây chaèng bò kích thích gaây ra ñau, hoaëc vaøo luùc nöûa ñeâm. Ñoâi khi ñau lieân tuïc, khoâng söï thoaùi hoùa laøm cho caùc daây chaèng di laøm sao ñôõ ñau. Ñau thöôøng laëp ñi laëp laïi, sau chuyeån khoâng ñuùng höôùng khi chuùng ta thöïc moät thôøi gian ñôõ ñau roài laïi ñau trôû laïi, hieän caùc cöû ñoäng. khoaûng caùch giöõa caùc laàn ñau caøng ngaøy caøng - Söï co cô quaù möùc hoaëc co cô baát gaàn laïi vaø sau ñoù laø ñau lieân tuïc. Ñau thaét thöôøng cuûa khoái cô caïnh coät soáng cuõng laø moät löng laøm giaûm khaû naêng laøm vieäc, laøm giaûm nguyeân nhaân gaây ra ñau thaét löng thöôøng gaëp. bôùt söï höng phaán trong coâng vieäc cuõng nhö Chuùng thöôøng gaây ra chöùng veïo coät soáng cô trong sinh hoaït haøng ngaøy.
16
Ngoaøi ñau thaét löng raát thöôøng gaëp thì ñau nhöõng vuøng khaùc cuûa coät soáng thænh thoaûng cuõng xaûy ra, thöôøng gaëp nhaát laø ñau vuøng giöõa 2 baû vai. Veà nguyeân lyù, cuõng gioáng nhö ñau thaét löng, chæ khaùc ôû vò trí. Ñieàu trò: - Naèm nghæ, thö giaõn coù theå laøm giaûm ñau. Nhöõng tröôøng hôïp khoâng giaûm phaûi caàn ñeán vaät lyù trò lieäu. Caùc baøi taäp cuøng vôùi caùc phöông phaùp trò lieäu baèng nhieät, hoaëc keùo daõn… thöôøng laøm giaûm ñau. Nhöõng tröôøng hôïp khaùc coù theå duøng thuoác giaûm ñau hoaëc khaùng vieâm, giaõn cô hoã trôï. - Vaät lyù trò lieäu thöôøng ñöôïc coi laø phöông phaùp ñaàu tieân ñeå ñieàu trò ñau thaét löng. Caùc phöông phaùp vaät lyù trò lieäu nhaèm muïc ñích giaûm aùp löïc trong ñóa ñeäm, giaûm hieän töôïng vieâm, giaûm co cô, gia taêng söùc maïnh cuûa heä cô caïnh coät soáng, töø ñoù giaûm ñau. - Tieâm thaám laø vieäc söû duïng moät soá loaïi thuoác, trong ñoù coù corticoid lieàu thaáp, tieâm vaøo khoang ngoaøi maøng cöùng hoaëc vaøo khôùp coät soáng, laø moät kyõ thuaät ñöôïc öa duøng hieän nay, ñaëc bieät taïi caùc nöôùc phaùt trieån. Ñoái vôùi ña soá caùc tröôøng hôïp ñau thaét löng khoâng do nguoàn goác ñóa ñeäm, phöông phaùp naøy thöôøng coù hieäu quaû töùc thôøi nhöng hay taùi phaùt. Phöông phaùp naøy coù nhöôïc ñieåm khoâng aùp duïng ñöôïc nhieàu laàn vaø thænh thoaûng coù nhöõng bieán chöùng khaù naëng neà do nhieãm truøng vuøng tieâm gaây ra. - Duøng moät loaïi men chieát xuaát töø ñu ñuû bôm vaøo ñóa ñeäm ñeå laøm tieâu huûy ñi moät phaàn nhaân nhaày, nhaèm laøm giaûm aùp löïc trong ñóa ñeäm, vôùi hy voïng giaûm ñi söï cheøn eùp vaø töø ñoù giaûm ñau. Tuy nhieân, hieän nay phöông phaùp naøy ñaõ bò caám ôû nhieàu nöôùc do khi men naøy thoaùt ra ngoaøi ñóa ñeäm coù theå gaây ra moät thaûm hoïa. - Duøng laser ñoát ñi moät phaàn nhaân nhaày (giaûm aùp ñóa ñeäm baèng laser qua da - PLDD) laø moät phöông phaùp hieän nay khoâng coøn ñöôïc öa chuoäng do khaû naêng taùi phaùt cao tuy vaãn
coøn moät vaøi nôi thöïc hieän. Töông töï vaäy, vieäc söû duïng soùng radio cao taàn, hoaëc coù keát hôïp vôùi keàm gaép vaø noäi soi hoã trôï (khoâng phaûi noäi soi thöïc thuï), goïi laø Disc FX cuõng cho keát quaû khoâng khaùc gì maáy so vôùi laser trong PLDD. Moå coù theå giaûi quyeát ñöôïc ñau. Tuy nhieân, do tính chaát phöùc taïp cuûa cuoäc moå vaø caùc bieán chöùng cuûa noù neân ít khi caùc baùc syõ choïn giaûi quyeát vaán ñeà naøy baèng moå. Hieän nay, treân theá giôùi roä leân phong traøo thay ñóa ñeäm thaét löng cho caùc tröôøng hôïp thoaùi hoùa ñóa ñeäm. Tuy nhieân, raát nhieàu caùc baùc syõ phaûn ñoái phöông phaùp naøy do keát quaû maø noù mang laïi khoâng cao. Ñaëc bieät, neáu sau moå thay ñóa ñeäm coät soáng thaét löng maø ngöôøi beänh bò vieâm hoaëc thoaùi hoùa hö khôùp coät soáng daãn ñeán maát vöõng coät soáng, moät traïng thaùi raát thöôøng gaëp ôû coät soáng thaét löng, khi ñoù moïi chuyeän seõ trôû neân voâ cuøng phöùc taïp, ñoâi khi saùnh ngang vôùi moät thaûm hoïa cho ngöôøi beänh. Ñoái vôùi caùc tröôøng hôïp ñau thaét löng coù nguoàn goác ñóa ñeäm, ñaëc bieät laø vieäc taêng aùp löïc noäi ñóa ñeäm, hoaëc caùc tröôøng hôïp thoaùt vò ñóa ñeäm daïng lan toûa chöa xeù raùch daây chaèng doïc sau vuøng thaét löng, noäi soi coät soáng laø phöông phaùp coù theå giuùp giaûi quyeát vaán ñeà maø ít mang laïi söï phieàn phöùc cho ngöôøi beänh sau moå. Taäp luyeän theå thao thöôøng xuyeân, ñaëc bieät laø ñi boä vaø bôi loäi cuõng laø moät caùch ñeå caûi thieän tình traïng beänh. Ngoaøi ra, caùc nghieân cöùu gaàn ñaây coøn cho thaáy, huùt thuoác laù vaø soáng trong moâi tröôøng bò oâ nhieãm cuõng laøm cho ngöôøi ta deã bò ñau thaét löng hôn. Moät soá ñieàu khoâng neân: - Haïn cheá thôøi gian ngoài. Neân ñaët tay leân baøn khi gheá khoâng tay töïa hay thieáu choã döïa. - Khoâng neân ngoài lom khom. - Khoâng neân ngoài veïo sang beân - Khoâng neân ñöùng cuùi thaét löng thaúng goái trong thôøi gian daøi n
1517
Cheá ñoä aên uoáng ñoùng vai troø cöïc kyø ôùt...; caùc loaïi thöïc phaåm taïo hôi trong daï daøy (caùc loaïi ñaäu ñoã, caùc loaïi döa caø muoái, quan troïng trong ñieàu trò beänh ñau daï daøy. Dinh döôõng trong ñieàu trò beänh ñau daï haønh...); caùc loaïi thöïc phaåm laøm hö haïi nieâm daøy laø duøng nhöõng thöùc aên giaûm tieát dòch vò, maïc daï daøy (röôïu, bia, ôùt, toûi, caø pheâ, traø...); giaûm taùc duïng cuûa axít tieát leân nieâm maïc daï caùc loaïi thöùc aên taêng tieát axít nhö caùc loaïi daøy. Duøng nhöõng thöùc aên coù tính boïc nieâm nöôùc soát thòt, caù ñaäm ñaëc... Ngoaøi ra, cuõng maïc daï daøy, thaám dòch vò nhö gaïo neáp, boät khoâng neân aên caùc loaïi hoa quaû (chuoái tieâu, saén, baùnh mì, ñu ñuû, taùo...) vaø caùc loaïi baùnh quy, söõa, thöùc aên cheá bieán saün loøng traéng tröùng. (giaêm boâng, laïp xöôûng, Duøng thöùc aên xuùc xích...); khoâng aên söõa meàm, ít coù taùc chua, khoâng uoáng caùc duïng cô giôùi. Khoâng ñeå ñoùi, khoâng aên quaù no. Caàn aên nhieàu böõa trong ngaøy, moãi böõa caùch nhau töø 2 ñeán 3 giôø. Khi cheá bieán thöùc aên caàn nghieàn, xay, baêm nhoû, naáu nhöø, taêng cöôøng luoäc, haáp vaø haïn cheá chieân, xaøo. Thöïc phaåm neân aên: chaùo, côm naùt, baùnh mì, baùnh quy, côm neáp, baùnh chöng, khoai taây, khoai soï (luoäc chín hoaëc haàm nhöø döôùi daïng suùp); thòt caù nghieàn naùt, haáp loaïi nöôùc ngoït coù ga. BÌNH AN (toå n g hôï p ) hoaëc om; söõa boø Moãi laàn aên vôùi soá hoäp, söõa boø töôi, löôïng ít vaø aên nhieàu laàn, söõa boät, bô, pho maùt; ñöôøng, baùnh, möùt, maät caùch nhau moät giôø. Sau ñoù daàn daàn taêng soá ong, kem, thaïch, cheø, nöôùc loïc, nöôùc löôïng cho ñeán khi khoâng coøn trieäu chöùng ñau khoaùng... buïng, ñaày hôi, ôï hôi, ôï chua thì aên uoáng gaàn Thöïc phaåm neân kieâng: caùc loaïi thöïc nhö bình thöôøng. Neáu laø vieâm daï daøy maïn phaåm coù ñoä axít cao; caùc loaïi quaû chua (nhö tính, ngöôøi beänh thöôøng bò thieáu dinh döôõng chanh, cam, böôûi), caø muoái, giaám, meû, töông do tieâu hoùa haáp thu keùm, khoâng haáp thu ñöôïc
ÑIEÀU TRÒ BEÄNH ÑAU DAÏ DAØY VÔÙI CHEÁ ÑOÄ AÊN HÔÏP LYÙ
18 16
caùc loaïi vitamin caàn thieát, ñaëc bieät laø vitamin B12 vaø saét, chaát ñaïm, daãn tôùi thieáu maùu. Cheá ñoä aên khi ñoù caàn cung caáp ñaày ñuû naêng löôïng vaø chaát ñaïm, ñaëc bieät caàn boå sung theâm caùc loaïi vitamin vaø muoái khoaùng nhö: axít folic, vitamin A, D, K, canxi, saét, keõm, magieâ. 9 moùn aên toát cho ngöôøi ñau daï daøy
1. Thòt naïc 100g, naám rôm 100g,
gia vò vöøa ñuû. Naám töôi röûa saïch, thòt naïc röûa saïch thaùi mieáng. Sau ñoù cho vaøo noài ñun vôùi löôïng nöôùc vöøa ñuû. Khi thòt chín, neâm gia vò cho vöøa mieäng.
2. Gaïo teû 100g, tieåu hoài höông
6g, göøng töôi 6g, saéc laáy nöôùc, cho gaïo naáu thaønh chaùo loaõng. Duøng cho ngöôøi bò vieâm daï daøy maïn tính, yeáu laïnh ñau buïng.
3. Ñaäu töông 100g, daï daøy lôïn 1
boä, röûa saïch, theâm nöôùc vöøa ñuû, ñun nhöø chia böõa aên. Duøng cho ngöôøi vieâm daï daøy maïn tính, söùc khoûe keùm.
4. Daï daøy deâ 1 caùi haàm vôùi göøng
töôi, rieàng vaø nhuïc queá (löôïng vöøa ñuû), chia aên vaøi laàn trong ngaøy. Duøng cho ngöôøi bò vieâm daï daøy maïn tính theå tyø vò hö haøn.
5.
Moät ít haït suùng, haït sen, hoàng
taùo, hoaøi sôn döôïc, yù dó nhaân, ñaúng saâm, baïch truaät, phuïc linh, cam thaûo nghieàn thaønh
boät, moãi laàn laáy 30g, cho vaøo nöôùc ñeå noùng hoaëc cho vaøo chaùo aên.
6. Gaïo teû 30g, haït sen 20g, khieám
thöïc 30g, moät ít ñöôøng traéng. Gaïo vo saïch ngaâm 20 phuùt, haït sen boû tim neáu laø haït sen khoâ ngaâm trong nöôùc ñoä 1 giôø ñoàng hoà, roài cho haït sen, khieám thöïc vaø gaïo vaøo noài cuøng nöôùc naáu thaønh chaùo, khuaáy ñeàu, theâm ñöôøng traéng.
7. Keâ 50g, laïc 50g, ñaäu ñoû 30g,
ñöôøng pheøn löôïng vöøa ñuû. Cho keâ, laïc vaø ñaäu ñoû ngaâm cho nôû, sau ñoù röûa saïch. Cho laïc vaø ñaäu ñoû vaøo noài cuøng löôïng nöôùc vöøa ñuû, ñun löûa to cho soâi, roài chuyeån löûa nhoû trong 30 phuùt. Sau ñoù cho keâ vaøo ñun cuøng tôùi khi chín nhöø, theâm ñöôøng pheøn neâm vöøa mieäng.
8. Hoaøi sôn döôïc 100g, keâ noäi kim
soáng 100g, baùn haï ngaâm daám 60g, trieát boái maãu 40g, nghieàn thaønh boät, moãi laàn 3g, uoáng vôùi nöôùc, ngaøy 3 laàn.
9. Canh ñu ñuû: ñu ñuû 1 quaû, laïc
150g, söôøn 500g, taùo taøu 9 quaû. Ñu ñuû goït voû, röûa saïch, xaét mieáng vöøa aên; laïc ngaâm 30 phuùt; söôøn röûa saïch, taùo boû haït. Taát caû nguyeân lieäu cho vaøo noài, ninh nhöø vaø nieâm gia vò ñaày ñuû g
1719
Trong nhöõng bieán ñoåi sinh lyù cuûa ngöôøi cao tuoåi thì ñi tieåu ñeâm laø moät trong nhöõng tình traïng phoå bieán. Tieåu nhieàu coù theå laø veà theå tích (ña nieäu, tieåu treân 2,5 lít trong 24 giôø) hoaëc veà soá laàn ñi tieåu (tieåu thöôøng xuyeân). Ngöôøi bình thöôøng coù theå ñi tieåu 4-8 laàn/ngaøy. Neáu ñi tieåu treân 8 laàn/ngaøy hoaëc phaûi thöùc giaác ñeå ñi tieåu hôn 1 laàn trong ñeâm thì ñöôïc xem laø tieåu nhieàu.
Nguyeân nhaân Neáu ban ñeâm phaûi thöùc daäy nhieàu laàn ñi tieåu, coù theå do nhöõng yeáu toá sau: cô cheá öùc cheá cuûa naõo ñoái vôùi phaûn xaï ôû baøng quang bò suy giaûm, tính neát, haønh vi cuûa ngöôøi cao tuoåi trôû neân gioáng con treû; xuaát hieän söï phì ñaïi ôû tuyeán tieàn lieät vôùi caùc u laønh (phì ñaïi tuyeán tieàn lieät thöôøng do u laønh, hieám gaëp u aùc tính). Tieàn lieät tuyeán naèm ôû ngay ñaùy baøng quang vaø bao boïc nieäu ñaïo, khi tuyeán naøy xuaát hieän caùc u phì ñaïi seõ cheøn eùp coå baøng quang gaây tieåu khoù vaø tieåu khoâng heát neân baøng quang raát choùng ñaày. Hôn nöõa, tình traïng giaõn caùc tónh maïch ôû ñaây laøm giaûm söï löu thoâng maù taïi tieàn lieät tuyeán, gaây ra phuø neà nieâm maïc taïi vuøng coå baøng quang. U laønh tieàn lieät tuyeán thöôøng phaùt trieån chaäm vaø aâm æ, noù coù theå chung soáng hoøa bình vôùi ngöôøi beänh haøng vaøi chuïc naêm vôùi ñieàu kieän noù khoâng laøm ngöôøi beänh roái loaïn tieåu tieän ñeán möùc khoâng chòu noåi. Bieán chöùng cuûa u tieàn lieät tuyeán gaây ra laø tình traïng bí tieåu maïn tính, tieåu phaûi raën laâu, tieåu khoâng heát, dung löôïng nöôùc tieåu toàn ñoïng ngaøy moät taêng, coù ngöôøi phaûi thoâng baøng quang môùi ñi tieåu ñöôïc. Ngöôøi beänh coøn caûm thaáy naëng, khoù chòu ôû vuøng haï vò. Neáu beänh naëng maø khoâng ñöôïc chöõa trò coù theå gaây ra bieán chöùng nguy
20 18
NGÖÔØI CAO TUOÅI
VÔÙI CHÖÙNG
TIEÅU ÑEÂM HOAØNG ÑÖÙC
hieåm laø vieâm thaän, suy thaän. Ñoái vôùi nhöõng ngöôøi do u xô laøm phì ñaïi tuyeán tieàn lieät caàn ñi khaùm xem möùc ñoä beänh cuï theå ñeå ñöôïc ñieàu trò. Coù nhieàu tröôøng hôïp ñöôïc ñieàu trò baèng thuoác hoaëc coù theå noäi soi, phaãu thuaät caét boû u. Tuy nhieân, trong nhieàu tröôøng hôïp phaãu thuaät ngöôøi ta thaáy raát coù theå beänh nhaân seõ bò phoùng tinh ngöôïc chieàu, coù nghóa laø tinh dòch chaûy ngöôïc vaøo baøng quang vì heä thoáng cô voøng kheùp coå baøng quang trong luùc phoùng tinh bò phaù huûy, ñaây laø thoâng tin beänh nhaân neân bieát vaø chaáp nhaän. Ñeå phaùt hieän sôùm beänh, ñaëc bieät laø phoøng ngöøa ñöôïc u aùc tính ôû tuyeán tieàn lieät, nam giôùi treân 40
tuoåi caàn ñöôïc ñi khaùm tuyeán tieàn lieät haøng naêm. Khi coù daáu hieäu tieåu khoù caàn ñöôïc thaêm khaùm sôùm ñeå ñöôïc ñieàu trò kòp thôøi vaø traùnh nhieãm khuaån ñöôøng tieåu. Ñoái vôùi ngöôøi maéc beänh ñaùi thaùo ñöôøng, daáu hieäu sôùm cuûa ñaùi thaùo ñöôøng type 1 vaø type 2 laø ñi tieåu nhieàu. Trieäu chöùng naøy cuõng xaûy ra khi beänh ñaùi thaùo ñöôøng ñaõ bieán chöùng treân thaàn kinh kieåm soaùt baøng quang. Tieåu nhieàu cuõng coù theå do duøng thuoác lôïi tieåu. Caùc thuoác lôïi tieåu duøng ñeå chöõa beänh taêng huyeát aùp vaø beänh phuø thuõng do suy tim, suy thaän vaø xô gan cuõng laø nguyeân nhaân gaây ra tieåu nhieàu. Do ñoät quî vaø beänh thaàn kinh, toån thöông thaàn kinh chi phoái baøng quang coù theå daãn ñeán roái loaïn chöùc naêng baøng quang, gaây tieåu nhieàu vaø tieåu ñoät ngoät. Duøng caùc chaát ngoït nhaân taïo, caø pheâ, röôïu bia vaø thöïc phaåm coù taùc duïng lôïi tieåu. Nöôùc chöùa chaát ngoït, ñöôøng nhaân taïo vaø chaát citrus trong traùi caây coù taùc duïng kích thích baøng quang gaây tieåu nhieàu hôn. Caùch khaéc phuïc Ñeå phoøng chöùng tieåu ñeâm, ngöôøi cao tuoåi caàn khaùm beänh ñònh kyø ñeå bieát ñöôïc nguyeân nhaân vaø ñieàu trò kòp thôøi. Ñoái vôùi nhöõng ngöôøi tieåu ñeâm do suy giaûm thaàn kinh ôû naõo, caàn phaûi khaéc phuïc baèng caùc bieän phaùp nhö haïn cheá uoáng nöôùc vaøo buoåi toái, tröôùc khi ñi nguû nhôù ñi tieåu. Maët khaùc, ñeå traùnh nhöõng tai bieán naõo khi thöùc daäy nöûa ñeâm, caàn ngoài daäy töø töø, tænh taùo haún môùi neân böôùc ra khoûi giöôøng. Neáu khoâng coù coâng trình veä sinh trong nhaø neân duøng boâ ñeå ñi tieåu chöù khoâng neân môû cöûa ñi tieåu ngoaøi trôøi. Vôùi nhöõng ngöôøi cao tuoåi khoâng maéc moät soá beänh nhö: ñaùi thaùo ñöôøng, vieâm ñöôøng tieát nieäu hoaëc u xô tieàn lieät tuyeán, taêng huyeát aùp, ñaùi thaùo nhaït… neân haïn cheá aên canh trong böõa côm toái vaø sau böõa côm
toái, ñaëc bieät laø caùc loaïi rau, canh coù tính chaát lôïi tieåu nhö caùc loaïi caûi… haïn cheá uoáng nöôùc, bia, nhaát laø bia laïnh tröôùc khi ñi nguû. Ñeå haïn cheá uoáng nöôùc thì khoâng neân aên maën. Ñoái vôùi tröôøng hôïp ngöôøi cao tuoåi maéc moät soá beänh vieâm ñöôøng tieát nieäu, caàn ñi khaùm beänh caøng sôùm caøng toát, khoâng neân ñeå beänh trôû thaønh maïn tính, raát khoù ñieàu trò vaø maéc theâm chöùng tieåu ñeâm. Nhöõng beänh nhö ñaùi thaùo ñöôøng, u xô tieàn lieät tuyeán, soûi ñöôøng tieát nieäu (soûi thaän, soûi nieäu quaûn, soûi baøng quang), taêng huyeát aùp cuõng caàn ñöôïc ñieàu trò tích cöïc ñeå beänh mau choùng oån ñònh vaø haïn cheá bôùt chöùng tieåu ñeâm. Ngöôøi cao tuoåi neân taäp theå duïc nheï nhaøng tröôùc khi ñi nguû buoåi toái ñeå laøm cho giaác nguû ñöôïc keùo daøi hôn, nguû saâu hôn, laøm queân ñi vieäc phaûi ñi tieåu ñeâm. Khoâng neân ñeå khoâng khí laïnh quaù khi nguû (muøa ñoâng phaûi ñuû aám, muøa heø khoâng neân naèm döôùi ñieàu hoøa nhieät ñoä thaáp) vì laïnh gaây co maïch ngoaïi bieân, laøm taêng maùu ñi qua thaän vaø nöôùc tieåu cuõng ñöôïc taêng nhanh hôn. Haïn cheá taïo caùc thoùi quen daãn ñeán tình traïng maát nguû nhö: laøm vieäc quaù nhieàu thôøi gian vaøo ban ñeâm, buoåi toái khoâng söû duïng traø, caø pheâ vaøo buoåi toái n
1921
VEÁT THÖÔNG VAØ CHEÁ ÑOÄ DINH DÖÔÕNG SAU PHAÃU THUAÄT MINH PHUÙ
Da cuûa chuùng ta ñöôïc xem nhö moät chieác aùo ñaëc bieät, vöøa baûo veä cô theå tröôùc nhöõng taùc nhaân vaät lyù, hoùa hoïc cuûa moâi tröôøng nhö nhieät ñoä, thôøi tieát, nhöõng va chaïm trong sinh hoaït haèng ngaøy; vöøa baûo veä cô theå choáng laïi söï xaâm nhaäp cuûa vi khuaån, naám, caùc loaïi vi ruùt... Khi phaûi phaãu thuaät, töùc laø vuøng da nôi veát moå bò toån thöông. Laäp töùc cô theå seõ huy ñoäng cô cheá töï nhieân ñeå vaù phaàn da bò thöông toån. Veát thöông mau laønh, khoâng ñeå laïi seïo loài, seïo loõm laø öôùc muoán cuûa taát caû ngöôøi beänh. Ñeå veát thöông mau laønh phuï thuoäc vaøo nhieàu yeáu toá, trong ñoù vieäc chaêm soùc veát thöông beân ngoaøi vaø cheá ñoä dinh döôõng haøng ngaøy raát quan troïng.
Quaù trình laønh veát moå sau phaãu thuaät vaø caùc yeáu toá aûnh höôûng Sau khi phaãu thuaät, choã veát moå (veát
22 20
thöông) hôû seõ huy ñoäng cô cheá töï nhieân ñeå vaù phaàn da bò thöông toån. Quaù trình lieàn veát moå traûi qua 4 giai ñoaïn cô baûn: giai ñoaïn caàm maùu, giai ñoaïn vieâm, giai ñoaïn taêng sinh vaø giai ñoaïn taùi taïo. Tuøy vaøo möùc ñoä nghieâm troïng, dieän tích cuûa veát moå vaø cô ñòa moãi ngöôøi maø 4 giai ñoaïn naøy coù theå nhanh hôn hoaëc chaäm hôn, ñeå laïi seïo hoaëc khoâng ñeå laïi seïo. Giai ñoaïn caàm maùu: Do taùc ñoäng cuûa ngoaïi vaät, veát thöông chaûy maùu vaø taùc ñoäng leân caùc boù sôïi collagen taïi veát thöông, kích thích söï hoaït hoùa cuûa tieåu caàu vaø caùc yeáu toá ñoâng maùu khaùc. Ngay taïi choã bò thöông seõ xuaát hieän caùc cuïc maùu ñoâng coù nhieäm vuï ngaên ngöøa maùu chaûy. Trong tröôøng hôïp veát thöông quaù saâu, quaù lôùn hoaëc chaïm vaøo caùc maïch maùu lôùn khieán caùc yeáu toá ñoâng maùu khoâng kòp hình thaønh, maùu seõ tieáp tuïc chaûy. Luùc naøy caàn aùp duïng caùc caùch ngaên söï chaûy maùu töø beân ngoaøi nhö baêng gaïc, ga roâ. Giai ñoaïn vieâm: Quaù trình vieâm dieãn ra trong voøng 24- 48h sau phaãu thuaät, do coù söï can thieäp cuûa baïch caàu ña nhaân trung tính laøm nhieäm vuï “doïn deïp” nhöõng vaät theå laï xaâm nhaäp vaøo veát thöông baèng hieän
töôïng thöïc baøo. Khi cô theå bò suy giaûm heä thoáng mieãn dòch thì soá löôïng ñaïi thöïc baøo bò suy giaûm daãn ñeán quaù trình loaïi boû vaät theå laï bò suy yeáu. Ñaây laø moät nguyeân nhaân laøm chaäm quaù trình laønh veát thöông. Giai ñoaïn taêng sinh: Sau phaãu thuaät khoaûng 2 ngaø y , veá t thöông seõ böôùc vaøo giai ñoaïn taêng sinh. ÔÛ giai ñoaïn naøy, veát thöông seõ phaùt trieån moâ haït goác bao goàm caùc teá baøo sôïi vaø maïng löôùi maïch maùu taân sinh nhôø söï di chuyeån vaø taêng sinh caùc teá baø o noä i bì. Giai ñoaï n taêng sinh thöôøng dieã n ra trong voø ng 7-14 ngaø y sau khi bò thöông. Ñaây cuõng laø khoaûng thôøi gian caùc nguyeân baøo sôïi laøm nhieäm vuï keùo caùc moâ veà trung taâm, giuùp veát thöông lieàn mieäng, haïn cheá seïo. Giai ñoaïn taùi taïo: Ñaây laø giai ñoaïn giuùp khoâi phuïc laïi tính toaøn veïn vaø chöùc naêng cuûa moâ. Noù khoâng nhöõng giuùp veát thöông lieàn nhanh hôn, beàn vöõng hôn maø coøn quyeát ñònh tôùi hình daïng veát thöông sau quaù trình laønh hoaøn thieän. Neáu giai ñoaïn naøy dieãn ra nhanh vaø maïnh coù theå laøm veát thöông hình thaønh seïo loài vaø ngöôïc laïi. Trong quaù trình lieàn seïo seõ coù nhöõng yeáu toá taùc ñoäng khieán seïo laâu lieàn hôn. Caùc nghieân cöùu cho thaáy, söï laønh seïo cuûa moät veát moå nhanh hay chaäm, xaáu hay ñeïp tuøy thuoäc vaøo nhieàu yeáu toá nhö kích thöôùc, ñoä saâu cuûa veát thöông, cheá ñoä dinh döôõng sau khi moå. Vôùi nhöõng veát thöông nhoû, noâng thì deã laønh hôn veát thöông to, saâu. Veát thöông bò daäp naùt nhieàu, bò baån seõ chaäm laønh hôn veát thöông laønh vaø saïch. Ngöôøi cao tuoåi, ngöôøi maéc caùc chöùng beänh nhö ñaùi thaùo ñöôøng, taêng naêng voû thöôïng thaän, tim maïch, hoâ haáp maïn tính; ngöôøi bò roái loaïn ñoâng maùu nhö beänh giaûm tieåu caàu; ngöôøi ñang ñieàu trò baèng thuoác coù chaát corticoid hoaëc duøng hoùa trò beänh ung thö, ñang duøng thuoác choáng ñoâng maùu; ngöôøi bò suy kieät, thieáu caùc chaát nhö ñaïm, keõm, caùc vitamin…
veát thöông seõ chaäm laønh hôn. Do ñoù, boå sung vaøo cheá ñoä dinh döôõng haøng ngaøy ñaày ñuû löôïng chaát ñaïm, keõm, vitamin chính laø moät caùch giuùp veát moå mau laønh. Dinh döôõng sau phaãu thuaät Sau phaãu thuaät, ñieàu maø ngöôøi beänh quan taâm luoân laø söùc khoûe, veát thöông nhanh lieàn, khoâng ñeå laïi seïo, nhaát laø seïo loài. Seïo loài treân nhöõng phaàn deã loä cuûa cô theå laø noãi aùm aûnh cuûa nhieàu ngöôøi. Do taâm lyù sôï seïo xaáu vaø do quan nieäm kieâng khem theo kinh nghieäm töø xöa neân nhieàu ngöôøi coù xu höôùng quaù khaét khe trong vieäc löïa choïn dinh döôõng. Moät soá ngöôøi quan nieäm, sau moå neáu aên thòt chim, thòt gaø thì veát moå möng muû, ngöùa, nhöùc; aên toâm bò ngöùa; aên haûi saûn, rau muoáng cho seõ bò seïo loài; aên thòt boø seïo seõ bò thaâm; aên tröùng veát seïo bò loang maøu… Ñaây laø quan ñieåm heát söùc sai laàm. Cho ñeán nay, caùc nhaø khoa hoïc vaãn chöa tìm ra cô cheá gaây ra seïo loài. Cuõng chöa coù moät coâng trình khoa hoïc naøo chöùng minh raèng, caùc loaïi thöïc phaåm nhö thòt boø, thòt gaø, haûi saûn… laø nguyeân nhaân gaây seïo loài. Ngöôïc laïi caùc chaát nhö ñaïm, keõm, vitamin ñoùng vai troø ñaëc bieät quan troïng trong quaù trình lieàn veát thöông. Neáu thieáu caùc chaát naøy thì veát thöông seõ chaäm lieàn. Ñaïm coù nhieàu trong caùc loaïi thòt, tröùng, söõa coøn keõm coù nhieàu trong haûi saûn nhö haøu, caù bieån… Sau phaãu thuaät, trong cheá ñoä dinh döôõng caàn taêng cöôøng boå sung chaát ñaïm, keõm vaø vitamin baèng caùch aên ña daïng caùc loaïi thöïc phaåm. Chæ caàn traùnh caùc loaïi thöïc phaåm cô theå dò öùng. Rieâng ñoái vôùi caùc phaãu thuaät coù lieân quan tôùi heä tieâu hoùa, sau moå vaøi ngaøy neân aên ñoà loûng, aên thaønh nhieàu böõa nhoû trong ngaøy nhöng vaãn nhaát thieát caàn ña daïng caùc loaïi thöïc phaåm ñeå ñuû chaát. Ngoaøi cung caáp cheá ñoä dinh döôõng phong phuù, ñuû chaát thì vieäc giöõ cho veát thöông haäu phaãu luoân khoâ, saïch seõ giuùp quaù trình leân da non dieãn ra nhanh hôn g
2123
Ñeå khoâng bò taêng caân, söùc khoûe ñaûm baûo vaø coù giaác nguû ngon, socola, keïo, röôïu, bia, pho maùt… laø nhöõng thöïc phaåm ñöôïc khuyeán caùo khoâng neân söû duïng vaøo buoåi toái, ít nhaát laø tröôùc khi ñi nguû 4-5 tieáng ñoàng hoà. Keïo Thaønh phaàn chính cuûa ña soá caùc loaïi keïo laø ñöôøng. AÊn nhieàu keïo tröôùc khi ñi nguû ñoàng nghóa vôùi vieäc baïn ñang naïp moät löôïng ñöôøng raát lôùn vaøo cô theå. Ñieàu naøy coù theå khieán cho baïn thöôøng xuyeân gaëp aùc moäng, khoù nguû hôn vaø laø moät trong nhöõng thuû phaïm chính khieán cho chuùng ta taêng caân do taêng môõ thöøa khoâng coù lôïi. Soâ coâ la Soâ coâ la khoâng chæ chöùa moät löôïng ñöôøng vaø chaát beùo khaù lôùn maø coøn chöùa caû caffeine. Vì theá, aên soâ coâ la tröôùc khi nguû seõ laøm baïn taêng caân nhanh vaø coù theå gaây maát nguû. Maët khaùc, soâ coâ la coøn chöùa caùc chaát kích khaùc laøm cho tim vaø naõo boä hoaït ñoäng nhieàu hôn, khieán baïn luoân boàn choàn, lo laéng neân khoù coù giaác nguû ngon. Pho maùt Pho maùt laø moät loaïi thöïc phaåm chöùa nhieàu chaát beùo neân coù theå khieán baïn taêng caân raát nhanh neáu baïn aên chuùng tröôùc khi nguû. Vôùi haøm löôïng chaát beùo baõo hoøa vaø cholesterol cao, aên nhieàu pho maùt coøn coù theå laøm taêng nguy cô beänh tim. Röôïu, bia Röôïu, bia vaø nhöõng loaïi ñoà uoáng coù coàn khaùc chính laø nguyeân nhaân khieán giaác nguû bò roái loaïn, gaây maát nguû, nguû khoâng ngon, giaác nguû chaäp chôøn, khoâng oån ñònh. Taùc haïi naëng hôn laø röôïu bia coøn laøm caûn trôû caùc cô quan trong cô theå hoài phuïc trong khi nguû. Caø pheâ, traø ñaëc, nöôùc cheø xanh
2422
THÖÏC PHAÅM CAÀN TRAÙNH TRÖÔÙC KHI ÑI NGUÛ
BÌNH MINH
Chaát caffeine trong caø pheâ, traø ñaëc, nöôùc cheø xanh… kích thích heä thaàn kinh trung öông neân chæ caàn söû duïng moät haøm löôïng vöøa phaûi nhöõng thöïc phaåm treân cuõng seõ khieán baïn maát nguû. Caffeine coøn coù taùc duïng lôïi tieåu neân uoáng quaù nhieàu deã taêng soá laàn ñi tieåu, caûn trôû giaác nguû. Thòt ñoû Thòt ñoû laø loaïi thöïc phaåm doài daøo protein vaø chaát beùo vì vaäy daï daøy seõ phaûi maát nhieàu thôøi gian hôn ñeå tieâu hoùa chuùng so vôùi caùc loaïi thöïc phaåm khaùc. Neáu aên thòt ñoû muoän vaøo ban ñeâm, chuùng seõ kích thích cô theå saûn xuaát nhieàu endorphin khieán baïn khoù nguû hôn. Caûm giaùc khoù chòu, traèn troïc seõ khieån cô theå baïn meät moûi sau moãi saùng thöùc daäy. Khoai taây chieân, gaø raùn Khoai tay chieân, gaø raùn vaø nhöõng thöïc
phaåm chöùa nhieàu daàu môõ khaùc trong quaù trình tieâu hoùa coù theå gaây aùp löïc cho ñöôøng ruoät, daï daøy, gan, kích thích trung öông thaàn kinh, gaây ra maát nguû. Chuùng coøn khieán cô theå phaûi tieáp nhaän theâm nhieàu cacbonhydrate gaây khoù tieâu vaø tích môõ. ÔÙt, tieâu, muø taït Caùc loaïi thöïc phaåm cay nhö ôùt, tieâu, muø taït… thöôøng gaây noùng hoaëc kích thích caùc giaùc quan, thaäm chí gaây ra chöùng ôï noùng, aûnh höôûng ñeán tieâu hoùa vaø laøm roái loaïn daï daøy. Ñieàu naøy laøm aûnh höôûng ñeán chaát löôïng giaác nguû, gaây neân caùc roái loaïn veà giaác nguû, gaây maát nguû. Ñaëc bieät, ñoái vôùi nhöõng beänh nhaân hay bò ôï noùng, ñau daï daøy sau khi aên cay seõ khieán beänh naëng hôn, giaác nguû bò “quaáy raày”. Do ñoù, neáu muoán aên thöïc phaåm cay thì toát nhaát neân aên vaøo buoåi saùng ñeå khoâng aûnh höôûng ñeán giaác nguû ban ñeâm. Ngoâ, khoai lang, ñaäu xanh Nhöõng thöïc phaåm naøy khi aên vaøo seõ gaây tình traïng ñaày buïng, khoù tieâu, taïo gaùnh naëng cho hoaït ñoäng cuûa caùc cô quan trong cô theå khieán baïn khoù ñi vaøo giaác nguû ngon. Söõa chua, töông, giaám Trong caùc loaïi thöïc phaåm leân men naøy coù chöùa acid amin tyramine - coù taùc duïng kích thích naõo boä, gaây höng phaán vaø laøm thöùc giaác vaøo ban ñeâm khieán giaác nguû chaäp chôøn, khoâng oån ñònh. Nöôùc loïc Uoáng ñuû nöôùc moãi ngaøy chính laø tuyeät chieâu giuùp chuùng ta baûo veä söùc khoûe, laøm ñeïp raát hieäu quaû nhöng uoáng nhieàu nöôùc tröôùc khi ñi nguû laïi laø moät sai laàm. Nöôùc ñi vaøo cô theå vaø ñöôïc thaûi ra trong moät khoaûng thôøi gian ngaén, neáu uoáng nhieàu nöôùc tröôùc khi ñi nguû thì baïn seõ khoâng theå coù ñöôïc moät giaác nguû ngon bôûi nöôùc seõ laø thuû phaïm khieán baïn thöùc giaác vaø ñi vaøo nhaø veä sinh luùc nöûa ñeâm. Do ñoù, khoâng neân uoáng nhieàu nöôùc tröôùc khi ñi nguû 90 phuùt ñeå coù theå ñaûm baûo coù ñöôïc moät giaác nguû ngon g
23 25
LÔÏI ÍCH
CUÛA KHOAI LANG KIM HUEÄ
Khoai lang laø thöùc aên daân daõ nhöng coù taùc duïng raát toát cho söùc khoûe cuûa con ngöôøi do chöùa nhieàu chaát xô, carotene, caùc vitamin vaø chaát choáng oxy hoùa... 26 24
Kích thích tieâu hoùa, chöõa taùo boùn Vitamin C vaø caùc acid amin trong khoai lang chính laø thaønh phaàn giuùp kích thích nhu ñoäng ruoät, laøm quaù trình tieâu hoùa thöùc aên trôû neân nhanh hôn, choáng tình traïng ñaày buïng, khoù tieâu vaø ngaên ngöøa taùo boùn. Vì vaäy, aên khoai lang luoäc chín, ñeàu ñaën khoaûng 100g/ngaøy raát coù lôïi cho heä tieâu hoùa, ñaëc bieät laø chöõa taùo boùn raát hieäu quaû. Tuy nhieân, aên quaù nhieàu khoai lang cuõng seõ gaây ra ñaày buïng, khoù tieâu. Giuùp maét saùng Khoai lang raát giaøu beta carotene. Moät cuû khoai lang côõ vöøa thöôøng chöùa hôn 200% nhu caàu beta carotene haèng ngaøy. Beta carotene laø moät chaát dinh döôõng quan troïng ñöôïc chuyeån hoùa thaønh vitamin A, beta carotene seõ giuùp cho heä mieãn dòch vaø ñoâi maét luoân saùng vaø khoûe maïnh. Ñieàu trò beänh loeùt daï daøy Khoai lang chöùa nhieàu vitamin B, vitamin C, potassium, beta carotene vaø canxi
neân coù khaû naêng laøm dòu nheï vaø ñieàu trò beänh loeùt daï daøy. Chaát xô coù trong khoai lang giuùp phoøng ngöøa beänh taùo boùn vaø kieåm soaùt noàng ñoä axít trong daï daøy neân cuõng goùp phaàn laøm giaûm caùc côn ñau vaø vieâm loeùt daï daøy. Phoøng ngöøa beänh vieâm khôùp Chaát beta cryptoxanthin doài daøo trong khoai lang coù taùc duïng phoøng ngöøa caùc beänh vieâm nhieãm maïn tính nhö vieâm khôùp, thaáp khôùp. Vitamin C coù trong khoai lang coøn giuùp duy trì collagen vaø giaûm thieåu tyû leä phaùt trieån cuûa beänh vieâm khôùp Duy trì naêng löôïng, giuùp xöông chaéc khoûe Moät cuû khoai lang coù theå cung caáp tôùi 28% löôïng mangan. Mangan giuùp cô theå chuyeån hoùa carbohydrate vaø duy trì naêng löôïng. Mangan giuùp cô theå haáp thuï caùc chaát dinh döôõng khaùc vaø giuùp xöông chaéc khoûe. Beta cryptoxanthin trong khoai lang cuõng giuùp taêng cöôøng ñoä chaéc khoûe cuûa xöông, taêng cöôøng heä mieãn dòch. Toát cho beänh nhaân tieåu ñöôøng Khoai lang coù vò ngoït nhöng khoâng laøm taêng löôïng ñöôøng huyeát, meät moûi hay taêng caân. Chaát carotenoid trong khoai lang coù theå giuùp cô theå caân baèng löôïng ñöôøng trong maùu. Beân caïnh ñoù, löôïng chaát xô hoøa tan coù trong khoai lang coøn hoã trôï vieäc haï thaáp löôïng ñöôøng vaø cholesterol trong maùu. Chaát acid chlorogenic cuõng coù theå giuùp taêng cöôøng khaû naêng choáng nhieãm khuaån, ngaên ngöøa toån thöông DNA vaø caùc chaát di truyeàn khaùc… Giaûm nguy cô ung thö Khoai lang laø thöïc phaåm giaøu protein. Protein trong khoai lang raát ñaëc bieät do khaû naêng öùc cheá ung thö ruoät keát vaø tröïc traøng ôû ngöôøi. Haøm löôïng protein trong khoai lang caøng cao thì khaû naêng öùc cheá hoaït ñoäng cuûa teá baøo ung thö caøng lôùn.
Baûo veä tim Vitamin B6 vaø kali trong khoai lang laø hai loaïi chaát dinh döôõng raát toát cho tim. Vitamin B6 laø loaïi vitamin quan troïng giuùp phaù vôõ homocysteine - loaïi axit amin coù theå gaây beänh veà tim. Ngoaøi ra, kali cuõng giuùp cho quaù trình trao ñoåi chaát cuûa tim, giuùp tim luoân khoûe maïnh. Giuùp giaûm caân Naêng löôïng coù trong khoai lang raát ít, chæ baèng 1/3 so vôùi côm vaø 1/2 so vôùi khoai taây. Loaïi cuû naøy khoâng chöùa chaát beùo vaø cholesterol, ngaên ngöøa quaù trình chuyeån hoaù ñöôøng trong thöùc aên thaønh môõ vaø chaát beùo trong cô theå. AÊn khoai lang tröôùc böõa aên seõ taïo caûm giaùc no buïng, vì theá seõ giaûm ñöôïc löôïng thöùc aên haáp thuï trong böõa aên chính. Giuùp laøn da khoûe maïnh vaø trò thaâm quaàng maét Moät cuû khoai lang cung caáp gaàn 40% löôïng vitamin C caàn thieát cho cô theå haøng ngaøy, giuùp cô theå saûn sinh collagen ñeå coù laøn da khoûe maïnh. Coù theå söû duïng khoai lang ñeå cheá maët naï döôõng aåm da maët hoaëc choáng laõo hoùa da maët, ñôn giaûn hôn coù theå söû duïng nöôùc luoäc khoai lang hoaëc nöôùc eùp khoai lang ñeå laøm ñeïp da maët, laøm da maët traéng saùng. Neáu thöôøng xuyeân phaûi thöùc khuya, haõy duøng khoai lang ñeå laøm môø thaâm quaàng maét, boïng maét vaø ngaên ngöøa caùc veát chaân chim xuaát hieän treân khoùe maét. Chaát anthocyanin trong khoai lang giuùp laøm giaûm saéc toá neân giuùp deã daøng loaïi boû quaàng thaâm, neáp nhaên vaø boïng maét hieäu quaû g
27
MEÏO NHAÄN BIEÁT MOÄT SOÁ HOA QUAÛ VIEÄT NAM VAØ TRUNG QUOÁC
MAI CHI
Hoa quaû laø nguoàn cung caáp nhieàu vitamin vaø döôõng chaát cho cô theå. Tuy nhieân, vì lôïi nhuaän maø nhieàu loaïi hoa quaû nhaäp töø Trung Quoác veà ñaõ bò thöông laùi ngaâm taåm hoùa chaát ñoäc haïi. Do ñoù, taâm lyù chung cuûa khoâng ít ngöôøi Vieät Nam raát sôï mua phaûi hoa quaû Trung Quoác. Ñeå ñaûm baûo an toaøn thöïc phaåm, ngöôøi tieâu duøng neân tham khaûo caùch ñeå phaân bieät moät soá loaïi hoa quaû Trung Quoác vôùi hoa quaû Vieät Nam.
28
Caùch phaân bieät nho Phaân bieät nho Ninh Thuaän vaø nho Trung Quoác Taïi Vieät Nam, Ninh Thuaän ñöôïc meänh danh laø xöù sôû cuûa nho. Chính vì vaäy, nho Trung Quoác ñöôïc ngöôøi buoân gaén maùc nho Ninh Thuaän traøn lan treân thò tröôøng. Ngöôøi tieâu duøng raát deã mua nhaàm phaûi nho Trung Quoác vôùi giaù reû, chæ khoaûng 40.000ñoàng/kg. Trong khi ñoù, nho Ninh Thuaän haùi taïi vöôøn ñaõ coù giaù 50.000 ñoàng - 60.000 ñoàng/kg. Tuy nhieân, neáu tinh yù seõ phaân bieät ñöôïc nho Trung Quoác vôùi nho Ninh Thuaän döïa treân caùc ñaëc ñieåm khaùc bieät sau: Nho Ninh Thuaän coù ñaëc ñieåm chuøm
thon daøi, caân naëng töø 150g-350g moãi chuøm, caùc traùi nho khít gaàn nhau treân cuøng 1 chuøm, ít rôøi raïc. Quaû thöôøng nhoû, traùi to cuõng chæ baèng ñaàu ngoùn tay caùi, coù hình caàu. Voû nho raát moûng, quaû chín coù maøu ñoû töôi ñeán ñoû ñaäm, coù vò ngoït thanh, chua nheï, coù haït. Vôùi loaïi nho xanh Ninh Thuaän, voû quaû daøy, coù maøu xanh ngaû vaøng nhaït, thòt quaû trong, coù haït, coù vò ngoït ñaäm khoâng gaét, chua raát nheï. Troïng löôïng töø 200g-500g/chuøm, traùi khít gaàn nhau. Ngöôïc laïi, nho ñoû Trung Quoác moãi chuøm naëng khoaûng 500g-700g, traùi to gaáp ñoâi vaø quaû khoâng ken daøy ñaëc nhö nho Ninh Thuaän. Quaû chín coù maøu ñoû nhaït, loám ñoám traéng treân voû, vò ngoït ñaäm. Nho xanh Trung Quoác voû quaû moûng, maøu xanh ñaäm hôn, khoâng coù haït, coù vò ngoït gaét. Phaân bieät nho Myõ vaø nho Trung Quoác Khoâng chæ gaén maùc nho Ninh Thuaän, nho Trung Quoác coøn ñöôïc mang danh laø nho Myõ do coù nhöõng gioáng coù hình daùng khaù gioáng nhau. Ñeå mua ñöôïc nho Myõ chính goác, ñieàu ñaàu tieân caàn chuù yù laø khoâng neân tham reû maø mua nho Myõ ôû caùc haøng rong vaø caùc chôï daân sinh. Giaù nho Myõ chính goác coù giaù treân döôùi 200.000 ñoàng/kg. Söï khaùc nhau veà hình daùng, maøu saéc: Veà toång quan chuøm nho, nho ñoû Trung Quoác do thôøi gian vaän chuyeån vaøo thò tröôøng Vieät Nam thöôøng raát ngaén coäng vôùi noàng ñoä thuoác baûo quaûn ñaäm ñaëc neân cuoáng nho raát töôi, nhö vöøa ñöôïc haùi töø treân caây xuoáng. Moät chuøm thöôøng to, naëng treân döôùi 2kg/chuøm nhöng caùc quaû treân cuøng moät chuøm coù kích côõ to nhoû khoâng ñeàu nhau. Nho Trung Quoác coù maøu ñoû nhaït, phaàn voû raát deã boùc vaø moûng. Phaàn cuoáng töø quaû ñeán caønh maäp, ngaén vaø coù maøu xanh laù caây töôi vaø dai. Do ñoù, neáu thöû beû cuoáng 1 nhaùnh quaû baùm vaøo thaân chuøm lôùn seõ thaáy dai, deûo, khoù döùt .Ngöôïc laïi, nho ñoû Myõ ñöôïc vaän chuyeån baèng ñöôøng bieån, maát
nhieàu thôøi gian hôn neân coù theå cuoáng nho keùm töôi hôn nhöng baïn haõy yeân taâm laø nöôùc Myõ ñaõ aùp duïng baûo quaûn hoa quaû baèng coâng ngheä cao neân vaãn giöõ nguyeân ñöôïc haøm löôïng caùc chaát dinh döôõng. Chuøm nho Myõ nhoû hôn nho Trung Quoác nhöng caùc quaû treân chuøm to, troøn vaø kích côõ quaû ñeàu nhau. Quaû coù maøu ñoû ñaäm. Phaàn cuoáng töø quaû ñeán caønh khaù maûnh, daøi, maøu hôi naâu, raát deã ngaét cuoáng caùc nhaùnh quaû baèng tay. Söï khaùc nhau veà höông vò: Nho Trung Quoác coù phaàn thòt nho deã bò naùt vaø chaûy nhieàu nöôùc. Khi töôi thì ñaëc ruoät nhöng khi ñaõ baûo quaûn laïnh thì thòt thöôøng bôû, nhaõo, vò nhaït hôi chua khi aên. AÊn xong laïi caûm thaáy hôi chaùt nôi ñaàu löôõi. Nho Myõ, duø coøn töôøi hay ñaõ ñöôïc baûo quaûn laïnh thì thòt ñeàu chaéc, vò ngoït, khoâng bò naùt hay chaûy nöôùc khi aên. Maøu thòt beân trong chia laøm 2 maøu, phaàn ôû giöõa loøng quaû coù maøu ñaäm, phaàn thòt beân ngoaøi gaàn voû coù maøu saùng hôn. Caùch phaân bieät daâu taây Daâu taây Ñaø Laït ñöôïc thu haùi quanh naêm nhöng soá löôïng quaû thu ñöôïc seõ khaùc nhau theo töøng muøa. Chính vuï daâu taây rôi vaøo cuoái naêm vaø giaù thu haùi taïi vöôøn cuõng tuøy töøng muøa maø coù möùc giaù khaùc nhau, dao ñoäng töø treân döôùi 100.000 ñoàng leân ñeán 200.000 ñoàng/kg. Do ñoù, neáu mua ñöôïc daâu taây ôû chôï vôùi möùc giaù chæ vaøi chuïc ngaøn 1 kg thì phaàn nhieàu laø baïn ñaõ mua phaûi daâu taây Trung Quoác ñoäi loát daâu taây Ñaø Laït. Ngoaøi ra, neáu ñeå ôû moâi tröôøng nhieät ñoä töø 25-32 ñoä C quaù 2 ngaøy maø thaáy quaû daâu khoâng bò heùo, thoái thì chöùng toû ñaây laø daâu ñaõ qua khaâu ngaâm, taåm thuoác baûo quaûn. Ñeå khoâng bò mua phaûi haøng giaû, ñoäc haïi, ngöôøi tieâu duøng neân döïa vaøo caùc ñaëc ñieåm sau ñaây ñeå phaân bieät: Veà hình daïng traùi daâu, daâu Ñaø Laït quaû to vöøa phaûi vaø khoâng ñoàng ñeàu nhau. Khi caàm seõ thaáy quaû raát meàm, khoâng boùng möôït, nhaün mòn. Daâu Trung Quoác quaû to
2729
hôn, kích thöôùc ñeàu nhau, troâng laùng boùng, nhaün mòn hôn daâu Ñaø Laït. Caàm treân tay boùp nheï thaáy cöùng. Veà maøu saéc, daâu Ñaø Laït coù maøu saéc khoâng ñoû ñaäm, khoâng ñeàu khaép töø phaàn cuoáng ñeán phaàn ngoïn cuûa quaû nhö daâu Trung Quoác maø thöôøng coù maøu ñoû nhaït, maøu saéc thaân quaû khoâng ñeàu, ñeïp, phaàn cuoáng laïi coù maøu hôi traéng. Phaàn cuoáng laù daâu Ñaø Laït moûng ngaén, phuû moät phaàn treân traùi daâu, maøu xanh nhaït khaùc haún cuoáng laù daâu Trung Quoác daøy vaø daøi, maøu xanh ñaäm hôn. Veà muøi vò, daâu Ñaø Laït coù muøi thôm ñaëc tröng, coù vò ngoït dòu pha laãn chua thanh. Daâu Trung Quoác khoâng coù muøi thôm, khi aên coù caûm giaùc bôû, coù vò ngoït nhöng khoâng coù vò chua thanh ñaëc tröng. Caùch phaân bieät taùo Taùo treân thò tröôøng hieän nay coù 3 xuaát xöù: Vieät Nam, Trung Quoác vaø Myõ. Raát deã ñeå mua ñöôïc taùo Myõ ôû baát cöù cöûa haøng hoa quaû naøo, tuy nhieân noù coù nguoàn goác töø Myõ thaät hay khoâng thì ngöôøi mua nhieàu khi raát khoù ñeå xaùc ñònh. Moät vaøi ñaëc ñieåm khaùc nhau veà hình daùng, maøu saéc seõ giuùp ngöôøi tieâu duøng phaân bieät ñöôïc nguoàn goác, xuaát xöù taùo Myõ hay taùo Trung Quoác. Trung Quoác chæ tieâu thuï moät loaïi taùo duy nhaát laø taùo ñoû Fuji. Taùo naøy hoaøn toaøn khaùc vôùi traùi taùo ñoû Fuji cuûa Myõ neân deã phaân bieät. Taùo Fuji cuûa Trung Quoác maøu hoàng, quaû thöôøng troøn, treân voû quaû coù nhieàu haït traéng mòn baùm vaøo. Taùo Fuji cuûa New Zealand hoaëc Myõ thì hình daùng hôi vuoâng, cao, coù goùc caïnh, coù maøu ñoû ñeàu, caùc chaám ñoû hoàng tôùi ñoû ñaäm treân voû. Vò taùo Fuji cuûa New Zealand, Myõ aên raát gioøn, nhieàu nöôùc vôùi vò ngoït. Ngoaøi taùo Fuji cuûa Myõ, thò tröôøng Vieät Nam hieän ñang tieâu thuï moät soá loaïi taùo Myõ khaùc nhö: taùo Ambrosia Myõ, quaû to, daøi, coù maøu ñoû xen laãn vaøng kem, ngoït, gioøn vaø raát thôm; taùo xanh Myõ, quaû maøu xanh laù, vò
30 28
chua ñaäm, raát gioøn, nhieàu nöôùc; taùo Gala quaû coù soïc hoàng cam treân neàn vaøng, gioøn vaø ngoït; taùo Red Delicious, quaû maøu ñoû röïc, hình traùi tim; taùo vaøng - Golden Delicious coù maøu vaøng nhaït. Caùch phaân bieät cam, quyùt Cam Vieät Nam coù 2 loaïi, moät loaïi cam xanh quaû to, voû saàn laø cam saønh vaø cam Haø Giang; moät loaïi cam quaû troøn, nhoû coù maøu xanh vaøng, vaøng ñöôïc troàng nhieàu ôû Höng Yeân, Hoøa Bình, Ngheä An. Deã nhaàm nhaát laø cam xanh Vieät Nam vôùi cam xanh Trung Quoác. Cam saønh coù baùn quanh naêm nhöng giaù raát ñaét, traùi vuï coù theå leân ñeán 80.000 ñoàng/kg. Cam Haø Giang chæ vaøo vuï töø thaùng 12 döông lòch haøng naêm. Duø laø cam saønh hay cam Haø Giang thì ñeàu coù ñaëc ñieåm chung laø voû cam daày, saàn suøi, raùm naéng, traùi ngöôïc haún vôùi voû ngoaøi moûng, boùng vaø hôi ngaû vaøng nhö cam Trung Quoác. Khi chín, cam xanh Vieät Nam coù voû vaøng, cuøi daày, teùp vaøng ñaäm, muøi thôm, vò ngoït vaø coù nhieàu haït. Cam Trung Quoác coù teùp maøu vaøng chanh, moïng nöôùc nhöng khoâng coù haït hoaëc coù raát ít. Cuõng coù theå phaân bieät cam qua phaàn laù ôû cuoáng quaû. Cam Vieät Nam thu hoaïch ñuùng vuï neân phaàn laù thöôøng raát giaø, thoâ raùp. Ñoái vôùi quyùt, quyùt Trung Quoác voû daøy, quaû khi boùc ra 2 ñaàu mí bò xoäp, khoâ. Quyùt Vieät Nam moûng voû, voû raùm, cao thaønh, vuï chính töø thaùng 10 ñeán khoaûng thaùng 2 naêm sau. Caùch phaân bieät xoaøi Xoaøi Trung Quoác quaû to, dao ñoäng töø 400g - 700g/quaû, voû xanh nhöng ruoät vaøng, coù muøi haéc hoaëc khoâng thôm. Khi aên thaáy vò nhaït. Xoaøi caùt chu Vieät Nam quaû nhoû hôn, daùng thuoân daøi, cuoáng nhoû, maøu vaøng öôm vaø coù muøi thôm ñaëc tröng. Khi aên coù vò thôm ngoït ñaäm ñaø g