Tableau uli sigg
cadeau voor china
morandi
stil leven in Bologna
neo rauch
tovenaar met penseel
Hongkong
kiest voor kunst
rockefeller tijden
internationaal veilingnieuws
50 highlights
van delden tot sydney
+ english summaries 40ste jaargang nr. 1 april/mei 2018 adviesprijs: € 9,95
Hyper realisme Sculptuur
Kijk voor alle events, masterclasses en activiteiten zoals het ‘Hyper Weekend’ op www.kunsthal.nl
Sam Jinks, Untitled (Kneeling Woman) , 2015, Silicone, pigment, resin, human hair, 240 × 66 × 59 cm, Galerie Sullivan+Strumpf, Zetland, Sydney
10 MAART T/M 1 JULI 2018
www.kunsthal.nl
april/mei 2018
inhoud
86
Neo Rauch Ruim 65 imposante doeken van de invloedrijke Duitse schilder Neo Rauch (Leipzig, 1960) hebben bezit genomen van Museum de Fundatie in Zwolle. De tentoonstelling Dromos, schilderijen 1993-2017 brengt de ontwikkeling van een verhalenverteller en tijdreiziger in beeld. Waar de virtuoos geschilderde taferelen precies over gaan wordt nooit duidelijk, al zitten ze vol suggestie.
dwalen in dromen
en verhalen zonder einde
En verder in dit nummer: Colofon/Editorial Kiosk
16
6 9-16
Boeken, beurzen, evenementen
Column
71
Jop Ubbens
Morandi en Bologna
+ Summaries in English
Een paar simpele vazen, potten en flessen maakten Giorgio Morandi (1890-1964) wereldberoemd. Teruggetrokken levend in zijn sobere atelier in Bologna speelde ook zijn zicht op de omgeving een rol.
54
Document voor China De Zwitserse diplomaat, zakenman en mecenas Uli Sigg heeft de grootste verzameling hedendaagse kunst uit China bijeen weten te brengen. Daarom en vanwege zijn intensieve contacten met de kunstenaars speelt Sigg een belangrijke sleutelrol in de Chinese kunstwereld. Tableau werd uitgenodigd in zijn van nok tot tuin met kunst gevulde kasteel in het Zwitserse Mauensee.
Op de cover
Jan Sluijters (1881-1947), Portret van Greet van Cooten, 1910, olie op doek, 42 x 33,5 cm. Het is een van de 40 schilderijen van Sluijters die de kern vormen van de Nardinc Collectie van Jaap Blokker (1942-2011) en Els Blokker-Verwer (1947). Begin april werd bekend dat zij de waardevolle collectie – ruim 100 schilderijen van Nederlandse avantgardisten van rond 1900 – aan museum Singer Laren schenkt, plús de middelen voor de bouw van een nieuwe vleugel, waar de werken van Sluijters, Gestel, Jan Toorop, Van Dongen en anderen vanaf eind 2020 te zien zullen zijn. ››
april/mei 2018
inhoud
94
Internationale Highlights Dit voorjaar zijn er ambitieuze overzichten van het werk van Corot, Tintoretto, Léger en Picasso en van Danh Vo en Tacita Dean. Het boeiende All too Human heeft Bacon en Freud als middelpunt. We maken nader kennis met Michel Sittow, Edgard Tytgat, Thomas Cole en Grant Wood. En zowel vorstelijke als particuliere verzamelaars kregen hun eigen podium, net als een heel medium: pastel.
pastels zien daglicht
‘teer als vleugels van een vlinder’
26
De veiling van de eeuw
Nederlandse highlights
The Peggy & David Rockefeller Collection van beeldende en decoratieve kunst gaat bij Christie’s New York van 1 t/m 11 mei onder de hamer, zowel live als online. Alle mogelijke superlatieven zijn hierbij van toepassing: grootste, rijkste, meeste, mooiste, beste, duurste, vrijgevigste...
Vakmanschap is meesterschap in middeleeuwse miniaturen, porselein en prenten uit Japan, High Society portretten, de werken van Saenredam, Pourbus en 20steeeuwse realisten, de foto’s van Maria Austria en nog veel meer...
62
80
City special Hongkong
En verder in dit nummer: Veilingnieuws
72
Terugblik en vooruitblik.
Tentoonstellingsagenda
125-130
+ Summaries in English
Met een ongelofelijke ijver maakt de handelsmetropool tussen Oost en West een culturele inhaalslag om zich te kunnen meten met hedendaagse kunstcentra als Londen of New York. Topgaleries, veilinghuizen en beurzen zijn er al, aangetrokken door het groeiend aantal superrijken in Azië. Kleinere galeries volgen en nieuwe musea gaan weldra open. Tijd voor een bezoek of tussenstop!
hetzelfdeanders door morandi De Italiaanse kunstenaar Giorgio Morandi (1890-1964) leidde een teruggetrokken bestaan in Bologna. Maar in zijn eenvoudige atelier ontstond met wat flesjes, vaasjes, kannen en potten een meesterlijk en invloedrijk oeuvre. Museum Belvédère in Heerenveen toont een mooie selectie stillevens en landschappen met ruime aandacht voor Morandi’s dagelijkse omgeving. Dat zorgt voor een frisse en verrassende kijk op zijn beroemde variaties op een thema. tekst: Anja frenkel Fotografie: Museum Belvédère, Heerenveen en Museo Morandi, Bologna
Atelier Giorgio Morandi, foto: Paolo Ferrari
Nederland
HigHlights
vakmanschap
Kunst beleeft de laatste jaren een omslag van geëngageerd naar een (her)waardering van schoonheid en esthetiek. De overvloed aan beeldmateriaal via de media draagt daartoe bij. We lijken op zoek naar intimiteit en een persoonlijke ervaring: een werk mag vooral weer mooi zijn en ‘knap gemaakt’. Met wat minder romantische overwaardering voor de makers komt vakmanschap en traditioneel ambacht meer en meer uit de taboesfeer. Kijk maar.
leven in foto’s Theater, ballet, beeldende kunst, het Achterhuis en Otto Frank, de Watersnoodramp, het Holland Festival, het Mickery Theater, Josephine Baker, de Zesdaagse Oorlog... Maria Austria was overal bij en legde het vast met de Rolleiflex en Leica. Met haar dynamisch expressieve beeldtaal werd ze in de eerste naoorlogse decennia van de vorige eeuw een van de belangrijkste fotografen in Nederland. In de tentoonstelling Maria Austria. Leven voor de fotografie presenteert het Joods Historisch Museum ruim 250 foto’s (vintage en nieuwe drukken), kranten, tijdschriften, boeken en persoonlijke documenten een totaalbeeld van haar omvangrijke en veelzijdige oeuvre. Maria Austria (1915-1975) – toen nog Oestreicher – trok in 1933 op achttienjarige leeftijd van Karlsbad naar Wenen om fotograaf te worden. Dat kon, want binnen het nieuwe medium fotografie gold nog geen verbod voor joden. Maria volgde een gedegen technische vakopleiding. Ze bekwaamde zich in sociale reportage, portret- en theaterfotografie. Waren haar eerste portretten vooral studies in compositie en gebruik van licht, schaduw en contrast, later concentreerde ze zich op gezichtsuitdrukkingen. Haar vroege documentairefoto’s tonen al een scherp observatievermogen en een streven mensen zo natuurlijk mogelijk vast te leggen; zonder drama en van een perfecte eenvoud. In feite de tegenpool van haar theaterfotografie. In 1937 vluchtte Maria voor het nazisme naar Amsterdam en richtte samen met haar zusje Lisbeth het bureau ‘Model en Foto Austria’ op. Het bureau werd opgeheven toen ze haar beroep niet meer mocht uitoefenen. Tot ze in 1943 moest onderduiken werkte ze voor de Joodse Raad. In het verzet leerde ze Henk Jonker kennen, met wie ze na de oorlog trouwde en samen met Aart Klein en Wim Zilver Rupe ‘Particam’ oprichtte. Tot in de jaren ’60 maakte ze reportages over de wederopbouw, het herrijzende Nederland zoals men het graag in tijdschriften en kranten liet zien. De keerzijde: de opvang van Molukkers in het voormalige kamp Westerbork, vakantiekolonies voor magere stadskinderen, straatkinderen in de Jordaan, en de resocialisatie van ‘asociale’ gezinnen, bleven in haar archief. Na haar scheiding in 1963 ging ze alleen verder met het fotobureau en richtte zich tot haar dood in 1975 op theater en portretten. De jarenlange research van Martien Frijns voor zijn boek Maria Austria, fotografe (Afdh Uitgevers, 768 p., €34,50, ISBN 9789072603890) vormt de basis voor de tentoonstelling. Nog onbekende foto’s en brieven die hij vond en gesprekken met familie, vrienden en collega’s hebben het bestaande beeld van Maria Austria bijgesteld. > Het Nationale Ballet repeteert buiten, 1963, © Maria Austria / MAI Maria Austria met camera, 1946, © Henk Jonker / MAI < De Belgische schrijver Hugo Claus (1929-2008), in Nederland ter gelegenheid van de opvoering van zijn toneelstuk ‘Een bruid in de morgen’, Amsterdam, 1958, © Maria Austria / MAI
Joods Historisch Museum • Amsterdam t/m 2 september jck.nl ›› april/mei 2018 Tableau Fine arts magazine | 27
Uli Sigg document voor china
De Zwitserse ondernemer, diplomaat en kunstverzamelaar Uli Sigg (Luzern, 1946) heeft op economisch en cultureel gebied een eminente en verbindende rol gespeeld in post-Mao China. Reizend door het land bracht hij een belangrijke encyclopedische verzameling hedendaags werk van Chinese kunstenaars bijeen. Omdat geen enkel instituut en niemand anders dat deed. Net voor het grootste deel als gift voorgoed terugkeert naar China, presenteert Het Noordbrabants Museum een selectie en ging Tableau bij de ‘mecenas met missie’ op bezoek. tekst: anja frenkel fotografie: courtesy kunstenaars en The Sigg collection
Uli Sigg in zijn huis in Mauensee, still uit de documentaire The Chinese Lives of Uli Sigg, 2016; rechts detail van: Zhao Bandi, Portrait Uli Sigg, 2010, olieverf op doek, 140 Ă&#x2014; 120 cm
1
hongkong
China voor beginners
Van handelspost in de 18de eeuw groeide de stad uit tot een economische grootmacht. Om zich nu ook als internationale culturele metropool te laten gelden heeft het zich de laalste jaren krachtig ontwikkeld. Zowel Chinees als westers is Hongkong de perfecte plek elkaars kunst en cultuur te leren kennen. Tableau ging kijken tijdens Hong Kong Arts Month in maart. tekst & fotografie: walter de vries, Anja Frenkel Courtesy Art Basel Hong Kong Tourism Board e.a. 2
terugblik & vooruitblik
veilingen
rockefeller tijden
tekst: dieke andrea
Met de resultaten van de veilingen van en aantal belangrijke collecties op zak en die van Rockefeller op komst, belooft 2018 een fantastisch jaar te worden voor de grote veilinghuizen. Vooral de rijkste rijken uit China en het Midden-Oosten zullen zorgen voor ongekende records. Was in 2016 de stemming in de international veilingzalen nog voorzichtig vanwege de politieke en economische situatie, in 2017 steeg de verkoop wereldwijd 25 procent tot $11,2 miljard. De Londense kunstmarktanalist ArtTactic onderzocht de verkoopgegevens van 2017 (exclusief online veilingen) van de drie grootste veilinghuizen Christie’s, Sotheby’s en Phillips. Volgens de bevindingen groeit de kunstmarkt dankzij de sterke verkoop in het naoorlogse en hedendaagse segment, een comeback in de impressionistische en moderne markt, winst op de Aziatische markten en de verkoop van een enkel bijzonder paneeltje... Voor een bizarre $450 miljoen (€382 miljoen) verwierf Abu Dhabi bij Christie’s Salvator Mundi, het kleine schilderij van Christus als Verlosser van de Wereld, dat door kunstkenners aan Leonardo da Vinci is toegeschreven en in het nieuwe Louvre komt te hangen. Het bestaande veilingrecord van $179,3 miljoen voor Picasso’s Les Femmes d’Alger is daarmee ruimschoots overtroffen. De internationale veilinghuizen voelen zich terecht weer optimistisch. De cijfers: Christie’s meldde in 2017 voor $6,6 miljard aan kunst- en verzamelobjecten wereldwijd te hebben verkocht, een stijging van 26 procent ten opzichte van 2016. Sotheby’s noteerde voor 2017 een totale opbrengst van $4,7 miljard, een stijging van 13,1 procent. Een bedrag van $1.6 miljard kwam van Aziatische kopers. De veilingen van Sotheby’s in Azië brachten $850 miljoen op. Toplot van het jaar bij Sotheby’s was het geschilderde doodshoofd uit 1982 (Untitled, $110,4 miljoen) van Basquiat. Bij Phillips is er sprake van een groei van 25 procent, met $708,8 miljoen resultaat. De hoogste prijs scoorde Phillips met $28,8 miljoen voor Rosedale 1991 van Peter Doig. Er werden bij Christie’s 65 werken verhandeld voor meer dan £10 miljoen. In 2016 waren dat er 26. Dat geeft een sterke groei van de markt aan. < Pablo Picasso, Femme au Béret et á la robe quadrillée (Marie-Thérèse Walter), 4 december 1937, olie op doek, 55 x 46 cm, geveild bij Sotheby’s voor £49,8 miljoen
Toptien 2017 wereldwijd 1. Leonardo da Vinci, Salvator Mundi, ca. 1500, $450 miljoen, november, Christie’s New York 2. Qi Baishii, Twelve Landscape Screens, 1925, $140,8 miljoen, december, Poly Beijing 3. Jean-Michel Basquiat, Untitled , 1982, $110,4 miljoen, mei, Sotheby’s New York 4. Vincent van Gogh, Laboureur dans un champ, 1889, $81,3 miljoen, november, Christie’s New York 5. Fernand Léger, Contraste de formes, 1913, $70 miljoen, november, Christie’s New York 6. Andy Warhol, Sixty Last Suppers, 1986, $60,8 miljoen, november, Christie’s New York 7. Gustav Klimt, Bauerngarten, 1907, $59,3 miljoen, maart, Sotheby’s London 8. Constantin Brancusi, La muse endormie, 1913, $57,3 miljoen, mei, Christie’s New York 9. Cy Twombly, Leda and the Swan, 1962, $52,8 miljoen, mei, Christies New York 10. Francis Bacon, Three Studies for a Portrait of George Dyer, 1963, $51,7 miljoen, mei, Christie’s New York
luxepaarden Het afgelopen jaar is volgens Forbes het aantal miljardairs wereldwijd gestegen van 2043 naar 2208 (waarvan 585 in de VS en 373 in China) en hun totale nettowaarde van $7.7 tot $9.1 biljoen. Om daar het maximale uit te halen hebben veilinghuizen Christie’s, Sotheby’s en Phillips ieder zo hun eigen strategie. Eigenlijk maken slechts een 25-tal kunstenaars de dienst uit op de vei-
1
2
4
3
5
6
7
8
9
10
lingen van naoorlogse en hedendaagse kunst. Het is een bekend verhaal: nieuwe kopers worden aangetrokken door bekende merken en hoge prijzen duiden op een gevoel van kwaliteit dat het merk versterkt en een circuit creëert aan de bovenkant van de markt. Het is duidelijk dat waardevolle, enkele stukken de cijfers een enorme boost geven. Traditionele verzamelgebieden raken uit de mode. De markt voor oude kunst ›› april/mei 2018 Tableau Fine arts magazine | 73
Neo Rauch in zijn atelier in de Leipziger Baumwollspinnerei, still uit de documentaire Neo Rauch â&#x20AC;&#x201C; Gefärthen und Begleiter, 2016, regie Nicola Graaf, Weltkino
NEO RAUCH
droomt verder Na Werner Tübke en Wolfgang Mattheuer heeft Museum De Fundatie in Zwolle andermaal een kunstenaar uit Oost-Duitsland uitgenodigd. Ditmaal niemand minder dan Neo Rauch (1960), die vanaf de jaren negentig wereldwijd wordt bejubeld om realistisch geschilderde werken die zo complex zijn dat niemand ze kan ontcijferen. ‘Dat zou de magie van schilderkunst verbreken’. tekst: beate verschuur fotografie: Uwe Walter, Berlijn © Neo Rauch / VG Bild-Kunst, Bonn
Internationale
HigHlights
samen sterk
Voor kleine intieme exposities lijkt nauwelijks meer ruimte in de internationale musea. Steeds grotere en bredere overzichten moeten indruk maken op het internationale publiek. Vooral ‘veel en van ver’ lijkt het motto. Maar het is mooi dat het door samenwerking technisch en financieel mogelijk is een compleet beeld van een kunstenaar of thema te presenteren. Zo worden voormalige collecties of een oeuvre van beroemde of onbekende kunstenaars weer – in opgefriste staat – bijeengebracht en ziet zelfs een onderbelicht medium het daglicht weer...
tekst: waldemar kamer
vlindervleugels Sinds vorig jaar lijken we een ‘renaissance van de pastelkunst’ te beleven. Want pastels zag je tot dan maar uiterst zelden in tentoonstellingen – in Parijs voor het laatst in 1906. Dat heeft vooral te maken met het idee dat de krijttekeningen op papier niet vervoerd kunnen worden, omdat ze lichtgevoelig en ook extreem fragiel zijn. Ze hebben in feite een oppervlak van gekleurd poeder – pigment met kalk en gom – dat vergeleken kan worden met het fijne stof op de vleugels van een vlinder. Wanneer niet goed is gefixeerd kan het krijt domweg van het papier vallen. En fixatief beïnvloedt meestal het coloriet. Daarom lenen musea in principe geen pastels uit. Maar de restauratrice van het Musée d’Orleans, Valérie Luquet, ontwikkelde een eigen methode om de pastels te reinigen en in speciale kisten veilig te transporteren. Zo kon in Orléans vorige zomer het eerste retrospectief gepresenteerd worden van Jean-Baptiste Perronneau (Parijs 1715-1783 Amsterdam), een in de 18de eeuw in heel Europa befaamd pastellist die in vergetelheid raakte juist omdat men sinds het begin van de 20ste eeuw geen pastels meer durfde te vervoeren. Dit was groot nieuws en er werd door het Petit Palais vorige herfst een internationaal pastelsymposium georganiseerd aan de hand van de net gerestaureerde pastelcollectie. Daarvan zijn nu 130 bladen te zien. Niet alle getoonde pastels zijn meesterwerken, maar de soms metersgrote landschappen zijn indrukwekkend. De mooiste bladen zijn van impressionisten als Edgar Degas, Berthe Morisot en Mary Cassat en van de symbolisten Lucien Lévy-Dhurmer, Alphonse Osbert en Odilon Redon. Pastel was vooral in de 18de eeuw in de mode, toen de gegoede burger zijn muren met glimmende zijde ging bespannen en een voorkeur kreeg voor portretten met eclatante kleuren. Musée du Louvre in Parijs kondigt voor deze zomer (7 juni t/m 10 september) een expositie aan met voornamelijk 18de-eeuwse pastels uit de eigen collectie, ook gerestaureerd door Valérie Luquet. Liotard, De La Tour, Boucher, Vigée Le Brun en Chardin spelen hier de hoofdrol. En in Amsterdam is nu – voor het eerst sinds 1948 – een overzicht van de belangrijkste pastelportrettisten in Nederland in de 18de en 19de eeuw te zien in de stijlkamers van Museum Van Loon (t/m 8 juni). De Fondation de l’Hermitage in Lausanne presenteert een expositie over ‘vijf eeuwen pastel’ (t/m 21 mei) rond Degas’ Danseuses au repos, die twintig jaar geleden aan de Fondation werd geschonken. Hier worden 150 pastels getoond, waaronder ook moderne (Giacometti, Kirchner, Klee, Kupka, Miró en Picasso) en hedendaagse (Chamberlain, Stämpfli, Mangold, Szafran en Scully) uit Zwitserse openbare en privécollecties. ››
Federico Barocci, Tête de jeune femme, 1585-1590, houtskool, sanguine een pastel op papier, 25,5 x 21,8 cm, Collection Jean Bonna, Genève, te zien in Lausanne Odilon Redon, A la dérive (La barque), 1906, pastel op karton, 51 x 67 cm, privécollectie, te zien in Lausanne < James Tissot, Le Journal, ca. 1883, pastel op papier op linnen, 63 x 51cm, Petit Palais, Parijs april/mei 2018 Tableau Fine arts magazine | 95
De mooiste reis door de kunstwereld! Het magazine voor liefhebbers, verzamelaars en professionals
Tableau 36ste jaargang nr. 1 - februari/maart 2014
baanbrekers in beeld
rosso, brancusi & man ray
trend: romantiek
groots, meeslepend, gevoelig en intiem
de waarde van wanders
design & vintage
top 10 internationale veilingresultaten
de primeurs van
tefaf 2014
36ste Jaargang nr. 1 februari/maart 2014 Adviesprijs: € 9,95
highlights in brussel • londen • parijs • new york WERF FEBRUARI 2014.indd 4
13-02-14 18:36
Tableau Tableau nu extra dik + english summaries
37ste jaargang nr. 1 - maart 2015
gerrit dou
gestel
grenzeloos vernieuwer
top 10
veilingen wereldwijd
beroemder dan rembrandt
zwagerman
kiest kunst in dialoog
lille/rijsel
metropool bomvol kunst 36ste Jaargang nr. 2 april/mei 2014 Adviesprijs: € 9,95
highlights in brussel • londen • parijs • new york
WERF APRIL 2014.indd 3
interview met heinz mack
02-04-14 14:32
masterclass
extreem dichtbij
lessen van rembrandt
beelden van lotta blokker
out of africa
de meesters ontmaskerd
de schreeuw van
francis bacon
de man van zero
connaisseur quiz
pan amsterdam
de geheime collectie
49 highlights
in binnen- en buitenland: van hynckes tot schiele 36ste Jaargang nr. 5 november 2014 Adviesprijs: € 9,95
rijksaankopen 1940-1945
7 eeuwen kunst op
tefaf maastricht
international highlights: van gauguin tot björk INHOUD feb2015.indd 3
Neem nu een abonnement of geef er een cadeau! Bel 0900-2265263 of ga naar www.tableaumagazine.nl
37ste Jaargang nr. 1 maart 2015 Adviesprijs: € 9,95
22-02-15 10:57
Nú voor
€35
Deze aanbiedingen zijn alleen geldig in Nederland, voor adressen buiten Nederland gelden andere tarieven, hiervoor kunt u bellen met Klantenservice Abonnementenland 0900-2265263. Voor overige informatie betreffende abonnementen ga naar www.tableaumagazine.nl/colofon.