TÜRK ASTRONOM ? DERNE? ? BÜLTEN?
g ökyüzü EYLÜL - EK?M 2016
SAYI 68
K ?rm?z?Ötesine Aç?lan Pencere:
Do?u Anadolu Gözlemevi
ed it örden Arif Bay?rl? arif.bayirli@boun.edu.tr
Gökyüzü'nün yeni bir say?s?ndan herkese merhabalar! Eylül ay?T ürkiye'de astronomi ile u?ra?an profesyonel bilim insanlar?ve ö?renciler için oldukça yo?un geçen bir ay oldu; her y?l düzenlenen Ulusal Astronomi K ongresi (UAK ) bu y?l Erzurum'da Atatürk Üniversitesi'nin ev sahipli?inde gerçekele?tirildi ve birçok bilimsel konu?ma ve akademik çal??maya ev sahipli?i yapt?. K ongrenin bu y?lki temas?uzun zamand?r astronomi çevrelerinde büyük yank?uyand?ran ve gün geçtikçe yeni a?amalar kaydedilen T ükiye'nin ilk k?rm?z?ötesi teleskobuna ev sahipli?i yapacak Do?u Anadolu Gözlemevi (DAG)'d?. Teknolojik alt yap?s?ve ölçe?i ile T ürkiye'de geli?tirilen en büyük bilimsel çal??malardan biri olan DAG projesi astronomi ile ilgilenen herkesi oldu?u gibi bizleri de fazlas?yla heyecanland?r?yor; dolay?s?yla bu say?m?zda kapak konumuzda projenin detaylar?n?i?leyip, proje yürütücülerinden Doç. Dr. Cahit Ye?ilyaprak ile bir söyle?i yapt?k. ?lgiyle okuyacca??n?z?umuyoruz. Ayr?ca bu say?m?zda güncel haberlere yer verdi?imiz Haberler bölümüzle birlikte T ürkiye'nin yerli uydusu RASAT '?n yörüngeye yerle?tirili?inin be?inci y?l?an?s?na uydumuzun teknik özelliklerine ele alan bir makalemiz yer al?yor. Ayr?ca bu ay Gökyüzü foto?raflar?kö?emizde bültenimizin takipçisi üç amatör astronomi foto?rafç?s?n?birbirinden etkileyici foto?raflar?yla a??rl?yoruz. Önümüzdeki aydan itibaren gökyüzü foto?rafç?l??? konusunda konunun uzmanlar?ndan alaca??m?z katk?lar ile olu?turaca??m?z yaz?dizileri için beklemede kal?n! Bülteni geçen ay UAK kat?l?mc?lar?na bas?l?olarak da??tma f?rsat?yakalad?k, böylece astronomi ile ilgili profesyonellere ula?ma f?rsat?yakalad?k. Bülteni daha fazla say?da bas?p genel okuyucuya ula?t?rmak için bize destek olmak isterseniz bizimle gokyuzu@tad.org.tr adresinden ileti?ime geçebilirsiniz. Gökyüzü'nüz aç?k olsun!
1
içindekiler 3
GÖKYÜZÜ HABERLER? Evren Beklendi?inden Daha H?zl?Geni?liyor Curiosity'den Son Geli?meler Hitomi'yi (Astro- H) De?i?tirme K arar?
HABER T URU
5
YAYI N K URULU K az?m Yavuz Ek?i
DUYURUL AR/ET K ?NL ?K L ER
7
Fizik Mühendisleri Odas?Genç Yaz K amp?
Arif Bay?rl?(Editör) S?tk?Ça?da? ?nam
Gökyüzü Bülteni Bas?l?Olarak Da??t?mda
MAK AL E
8
Do?u Anadolu Gözlemevi Uydumuz RASAT 5 Ya??nda
GÖZE ÇARPAN KARELER
11
K APAK GÖRSEL ?
9 KAPAK KONUSU
Do?u Anadolu Gözlemevi (DAG) Ve Son Geli?meler 20. Ulusal Astronomi K ongresi'nin Ard?ndan
RÖPORTAJ
16
T ürkiye'nin Yeni Teleskobu
17
GÖKYÜZÜ K?TAPLI? I
T ASARI M K emal Ak?n, Semih Çakmak
K AT K I DA BULUNANL AR Cahit Ye?ilyaprak, Sinan Ali?, Semih Çakmak, Selçin Demira?, Zeynep Avc?, Nergis Cesur, Zehra ?stemihan, Cemal ?en, Ece Gülfem Da?deviren, Nuray Uygur Saatçio?lu, K emal Ak?n, Ceyhun ?. Andaç, H. Aziz K ay?han, Berrin K ahraman, Can R?fat T urcan, Alper Gül, Furkan Ali K üçük
T ÜRK AST RONOM? DERNE? ? ?L ET ???M ADRESL ER? E- POST A
AST RONOM? E? ?T ?M?
gokyuzu@tad.org.tr
Okul D???Ö?renme Ortam?: Gezegen Evleri Üstün Yetenekliler E?timinde Gökbilim Uygulamalar?
19
tad@tad.org.tr A? SAYFAL ARI www.tad.org.tr
21 PARILTILAR
25
GÖKYÜZÜ FOTO? RAFLARI
www.astronomi.org FACEBOOK
24
facebook.com/T urkAstronomiDernegi T W I T T ER twitter.com/T urkAstroDer
BU AY GÖKYÜZÜ T ÜRK AST RONOM? DERNE? ? BÜLT EN?
BULSTRONOCA
27
© 2016 T üm Haklar?Sakl?d?r
2
gökyüzü haberleri daha bilgi sahibi olmam?z?sa?layacak olmas?dü?ünülüyor. Bir
Bölüm Editörü: Nergis Cesur
ba?ka alternatif aç?klama da Einstein?in kütle çekimi teorisinin 'eksik' olmas?? Bu yeni ölçümlerle geni?leme oran?n?n yan?lma
EVREN BEK L END?? ?NDEN DAHA HI ZL I GEN??L ?YOR Derleyen: Zehra ?stemihan* 1920?lerde Edwin Hubble, y?ld?zlar?n ve gezegenlerin birbirlerinden uzakla?t?klar?n?ke?fetmi?ti. Yani içinde bulundu?umuz evren geni?liyordu?
pay?yüzde 2,4?e dü?üyor. Fakat öte yandan yeni sonuç, Büyük Patlama?dan hemen sonra görülen izi ile örtü?medi?i için ak?llarda soru i?aretleri yarat?yor. Hubble gözlemleri Supernova H0 for the Equation of State (SH0ES) ekibi taraf?ndan yap?l?yor. SH0ES ekibi Hubble sabitindeki belirsizli?i yüzde 1?e dü?ürebilmek için çal??malar?n?sürdürüyorlar. * Bo?aziçi Üniversitesi Fizik Bölümü Y. L isans Ö?rencisi
CURI OSI T Y'DEN SON GEL ??MEL ER
?smi Hubble an?s?na verilmi? Hubble Uzay Teleskobu (HUT ) uzaya gönderildi?i günden bu güne astrofizik alan?nda birçok önemli ke?fe ula??lmas?n?sa?lad?. Bunlardan bir tanesi de evrenin geni?leme oran?n?n
Derleyen: Zehra ?stemihan*
kesin olarak ölçülebilmesi. Evrenin zamanla ne kadar h?zl?geni?ledi?i ile ilgili parametreye Hubble sabiti ad?veriliyor. Evrenin davran???n? anlayabilmemiz için bu sabit büyük bir önem ta??yor. Nobel ödüllü biliminsan?Adam Reiss öncülü?ündeki bir ara?t?rma ekibi, 2005 y?l?nda geni?leme oran?n?çok k?sa zamanda takip edebilecek yeni, geli?mi? bir gözlem tekni?i ile ölçüme ba?lad?lar. Sefeid de?i?ken y?ld?zlar?ve T ip I a Süpernovalar?içeren galaksileri incelediler. Sefeid De?i?kenleri?nin kendi gerçek parlakl?klar?oran?nda titre?mesi onlar?n dünyadan görülen parlakl?klar?ile kar??la?t?r?labilir olmas?n?sa?l?yor ve böylece uzakl?klar?daha net belirlenebiliyor. T ip I a Süpernovalar ise
26 K as?m 2011?de f?rlat?lan NASA?n?n Mars ke?if arac?Curiosity,
çokça kullan?lan ba?ka bir araç. Bunlar ayn?parlakl?kla patlayan
2012 senesinin A?ustos ay?nda Mars?a inmi? ve görevine
y?ld?zlard?r ve parlakl?klar?biraz daha uzaktan görülebilecek derecede
ba?lam??t?. NASA?n?n Mars ke?if program?n?n amaçlar?ndan biri de
fazlad?r. Ara?t?rmac?lar 19 galakside 2400 Sefeid de?i?keninin
Mars??n do?as?n?anlamak, mikrobik boyutta küçük ya?am
parlakl???n?ölçerek ve iki çe?it y?ld?z?n parlakl?klar?n?kar??la?t?rarak,
formalar?n?n bar?nabilece?i bir ortam?n olup olmad???n?
gerçek parlakl???ölçtüler ve ücra yerlerdeki galaksilerdeki yakla??k 300
ke?fetmekti. Bu hedeflere ula?abilmek için ke?if arac?Curiosity
tane T ip I a Süpernova?n?n uzakl???n?hesaplad?lar. Daha sonra ekip elde
geli?mi? en son teknoloji ile donat?ld?.
ettikleri mesafeleri, uzakla?an galaksilerden gelen ?????n kaymas?na
* 2012?de Mount Sharp??n yak?nlar?na yerle?en Curiosity, bu da??n
bakarak uzay?n geni?lemesi ile kar??la?t?rd?lar ve bu iki de?eri Hubble
merkezine 2014?te ula?t?ve mikrobik canl?lar?n ya?ayabilece?i -
sabitini hesaplamak için kulland?lar. Rises ve ekibi ölçümlerinde
ya?am?? olma ihtimali olan kal?nt?lara ula?t?. Mount Sharp?ta,
NASA?n?n Hubble Uzay Teleskobu?nda Geni? Alan K ameras?3?ü
milyonlarca y?l önceden kalan çok eski göllerin tortular?ndan
(W FC3) kulland?lar fakat yeni sonuçlar NASA?n?n Wilkinson Mikrodalga
olu?mu? kaya kal?nt?lar?na ula??ld?.
Anizotropi Sondas?(W MAP) ve Avrupa Uzay Ajans?(ESA)?n?n Planck Uydusu ile al?nan verilerle çeli?iyor. Bu sonuçlarla birlikte ise evrenin
* 2016 Eylül ay?nda ise NASA, Curiosity?nin Mast kameras?
bilinenden yüzde 5 ile 9 aras?nda daha h?zl?geni?ledi?i görüldü ve
(Mastcam) ile Mount Sharp??n alt bölgesindeki Murray tepelerinde
beraberinde ?u sonuçlar?getirdi:
ke?iflere devam ederken edinilen detayl?görüntüleri resmi internet sitesinde yay?nlad?. Mastcam??n kullan?lan di?er kameralardan
K aranl?k enerjinin galaksileri birbirlerinden uzakla?t?rd???zaten
fark?saniyede 10 kat daha fazla yüksek çözünürlüklü çekim
biliniyordu. Fakat son ara?t?rmalardan sonra galaksilerin birbirlerini
yapabilmesi ve iki kamera sisteminin olmas?. Bunlardan yüksek
bilinenden daha büyük bir kuvvetle veya daima artan bir kuvvetle ittikleri
çözünürlüklü lensi Curiosity?nin çok uzak yerlerde de çal??ma
dü?ünülüyor. Ara?t?rmalardan ç?kan bir di?er sonuç ise ???k h?z?na yak?n
yapabilmesini sa?l?yor. Ba?ka bir özelli?i de yüksek çözünürlüklü
h?za sahip ?karanl?k radyasyon?denilen yeni bir atom alt?parçac??a i?aret
videolar?n Dünya?ya gönderilmesi saatler sürüyor ve binlerce resmi
ediyor. Elde edilen bu geli?melerin evrenin bilinmeyen yüzde 95?lik k?sm?
saklayabilmek için de geni? kapasiteli veri saklama alan?ihtiyac?
(karanl?k madde, karanl?k enerji, karanl?k radyasyon) hakk?nda biraz
var. Bu sorunlar geçici bellek ile giderilmi?.
3
gökyüzü eylül - ekim 2016
Bu tür yenilikler ile Mount Sharp?ta yap?lan çal??malar
Uyduyla birlikte hareket eden ve yüksek ihtimalle ona ait olan 11 tane
sonucunda bugün gördü?ümüz kum tepelerinin nas?l olu?tu?u,
parça tespit ettiklerini rapor eden Birle?mi? Milletler Mü?terek Uzay
geçirdi?i kimyasal de?i?imleri ve tabiat?n?n nas?l ?ekillendi?i
Hareket Merkezi (JSpOC) ?u an, uzay arac?n?n gelecek sene atmosfere
hakk?nda fikir sahibi olabiliyoruz. Mount Sharp??n taban?
girip anmas?yla sonuçlanacak olan bir sorunla ilgileniyor.
olu?tuktan sonra rüzgar?n biriktirdi?i kumdan meydana gelen çok eski kumta??kal?nt?lar?n?n a??nmas?ile Mars yüzeyi üzerine yükselen tepeler ve ovalar meydana gelmi?. Art?k Curiosity, önceki bulgulardan edindi?i Mount Sharp?ta
X- ???nlar?na 0.3- 600 keV geni? band aral???nda hassas olan 2700 kg a??rl???nda ve 14 metre boyundaki Hitomi, bozulmas?ndan önce en az?ndan, özellikle NASA?n?n yapt???X- ???n?mikro- kalorimetresi gibi cihazlar?n?n muazzam gücünü k?sa gözlemlerle göstermi? de oldu.
eskiden ya?am oldu?unu belirten durumun nas?l ve ne zaman
F?rlat?ld?ktan k?sa süre sonra, bu cihaz gelen herbir X- ???n?fotonunun
ya?am için elveri?siz hale geldi?ini ara?t?r?yor. Yakla??k bir ayd?r
enerjisini mükemmel bir hassasiyet ile kaydetti. X- ???n?astronomlar?, kara
Mount Sharp??n bu bölgesinde ara?t?rmalar yap?l?yor. Eylül?ün
deliklerin etraf?nda dönen s?cak gaz?ve galaksi kümelerinin merkezlerini
ilk haftas?itibariyle son sondaj çal??malar?n?da bitirip daha
aç?kl??a kavu?turacak böyle bir kalorimetreyi uzun süredir bekliyorlard?.
güneye ve bölgenin daha yukar?lar?na do?ru ilerlenecek.
?imdi ise umutlar 2029?da f?rlat?lacak Avrupa Uzay Ara?t?rma
Bu geli?melerin üzerine oyun severlerin ilgisini çekecek güzel bir haber payla?al?m; 5 A?ustos Curiosity?nin dünya y?l?na göre 4. y?ldönümü oldu?u için ?Mars Gezgini?isimli bir oyun yay?nland?. (http://mars.nasa.gov/gamee- rover/)
Merkezi?nin Athena uydusundaki mikro- kalorimetrede. Bu yüzden o zamana kadar Hitomi?ye ikinci bir ?ans?tan?nacak olmas?harikulade bir haber. Hitomi?nin Dönü?ü Japonya Bilim ve Teknoloji Bakan?Hiroshi Hase?nin belirtti?ine göre
HI T OMI 'Y? (AST RO- H) DE? ??T ?RME K ARARI Derleyen: Nergis Cesur* Geçti?imiz aylarda bir de?i?tirme projesini de?erlendirdiklerini aç?klayan JAXA, çal??maz hale gelen X- ???n?gözlem uydusu Hitomi?yi, NASA ile birlikte 2020?de yenisiyle de?i?tirme ihtimali üzerine birlikte çal???yorlar. Hitomi, ?u an çal??makta olan X- ???n?gözlem uydular?
ikinci Hitomi görevinin bütçesi 2017 JAXA bütçesinden kar??lanacak. Ayn?zamanda NASA çal??an?Dr. Paul Hertz?in belirtti?ine göre de, NASA?dan da 70- 90 milyon dolar aras?projeye destek gelecek. Öte yandan, Hitomi?nin bu hazin sonu yüzünden ba?kanlar?da bizzat dahil olmak üzere, Temmuz ay?ndan itibaren dört ay boyunca baz?JAXA çal??anlar?n?n maa?lar?ndan %10 kesinti yap?lacak. Baz?çevrelerce yeni bir Hitomi yap?m?na ba?lama karar?n?n çok erken oldu?u dü?ünülse de, tüm anla?malar sa?lan?rsa, Hitomi?nin ?varisi?, onun her?eyiyle birebir ayn?s?olacak ve görevine kald???yerden devam edecek. K aynaklar :
XMM- Newton, NuST AR ve Chandra aras?nda önemli bir yere
www.skyandtelescope.com, JAXA- 1, JAXA- 2
sahipti. Di?erlerinden farkl?olarak, X- ???n?spektrumunda
* Y?ld?z Teknik Üniversitesi Fizik Bölümü Y. L isans Ö?rencisi
astrofiziksel hedeflerin gözlemlerinin yan?s?ra, ayn?anda gama ???n?dalga boylar?n?gözlemlemek için de tasarlanm??t?.
Altta: Sanatç?n?n tasviriyle Hitomi. ©JAXA
Japonca ?gözbebe?i? anlam?na gelen Hitomi?nin kayb?, astrofizik camias?nda ?ok yaratm??t?. T anegashima Uzay Merkezi?nden bu y?l 17 ?ubat?ta f?rlat?lan uyduda, ilk ba?larda her?ey yolunda görünmesine ra?men ne yaz?k ki 26 Mart?ta takla atmas?na ve parçalanmas?na neden olan bir bozukluk meydana geldi. Üç y?l boyunca çal??mas?dü?ünülen uydu, yaln?zca 37 gün kadar dayanabildi. K ayb?n sebebi halen ara?t?r?lma a?amas?nda. Fakat birincil ?üpheli, ar?zal?reaksiyon çark?taraf?ndan rapor edilen, olmayan bir spini etkisiz hale getirmek için uyduya komut veren otomatikle?tirilmi? komutlardaki anla?mazl?k. JAXA uyduyla ileti?imi kaybetti?inde, bu spin uyduyu parçalara ay?ran taklalar atmas?na sebep oldu. Daha sonras?nda JAXA, bas?na bu görevin art?k telafi edilemeyece?ini duyurdu. Hitomi?den geriye kalanlar halen yörüngede takla at?yor.
4
haber turu Cemal ?en*
EN YAK I N KOM ?UDA
M OON EX PRESS AY
DÜNYA BÜY ÜK LÜ? ÜNDE
SEFER? ?Ç?N ?Z?N
GEZEGEN K E?FED?L D?
AL DI
Ç?N
Bahsi geçen gezegen suyun s?v?halde
Moon Express isimli bir Amerikan ?irketi
Çin'in Ay gezgini Yutu "öldü" ancak uzay
bulunabilece?i, dolay?s?yla ya?am
Ay?a bir araç yollamak için devletten gerekli
program?h?z kesmedi. 2013 Aral?k ay?nda
bar?nd?rabilme potansiyeline sahip bölgede.
izinleri ald???n?aç?klad?. ?zin ald???kurumlar
Chang?e- 3 görevi kapsam?nda çal??maya
Güne? sistemimize en yak?n y?ld?z sistemi olan,
aras?nda Federal Havac?l?k K urulu ve
ba?layan ay gezgininin Ay üzerindeki 31
4,3 ???k y?l?uzakl?ktaki Alfa Centauri grubu
NASA?n?n yan?s?ra Beyaz Saray ve ABD
ayl?k ara?t?rma görevi sona erdi. Bu görev
bizimki gibi bir de?il üç y?ld?zdan olu?uyor:
D??i?leriBakanl???da var. Elbette bir
Çin?in Sovyetler ve ABD?den sonra Ay
yakla??k Güne? boyutlar?nda çift y?ld?zlar olan
Amerikan ?irketinin faaliyetleri için kendi
yüzeyinde ara?t?rma yapmay?ba?aran
Alfa Centauri A ve B ile küçük ve sönük bir
ülkesinden izin almas?do?al görülebilir
üçüncü ülke olmas?n?sa?lam??t?. Gezgin,
k?rm?z?cüce olan Proxima Centauri. Bulunan
ancak gök cisimleri üzerinde kimin izin
Çinli Ay tanr?ças?Chang?e?nin evcil
gezegen Proxima Centauri yörüngesinde, 1.3
vermeye yetkili oldu?u konusu gelecek on
tav?an?ndan esinlenilerek Yutu olarak
Dünya kütlesinde, kendi y?ld?z?na 7 milyon km
y?llarda çokça tart???lacak.
adland?r?l?yor. Üç ay çal??mas?için
uzakl?kta dolan?yor. Bu uzakl?k Dünya- Güne? uzakl???n?n sadece %5'i kadar. Proksima Centauri Güne?'e göre oldukça sönük oldu?undan (7000 kat daha sönük) gezegen bu mesafede kavrulmadan varl???n? sürdürebilmekte.
?irketin hedefi Google L unar X Prize?? kazanmak. Bunun için Ay?a gönderilen arac?n en az 500 metre yol almas?ve Dünya?ya yüksek çözünürlüklü bir video gönderebilmesi gerekiyor. Bu hedefin gerçekle?tirilmesi 20 milyon dolarla
Fakat hemen bavulunuzu toplamaya ba?lamay?n!
ödüllendirilse de esas kazanç daha yüksek
K om?uya gidebilecek insans?z bir arac?n in?as?
olacakt?r. Ay görevi 2017 y?l?nda
için bile en az?ndan 20 sene var. Üstelik
gerçekle?ecek.
gezegenin bulundu?u yörünge ya?ama elveri?li oldu?unu garanti etmiyor. Bizim sisteminizdeki kurak Mars ve yüzey ko?ullar?nedeniyle cehennemi and?ran Venüs de t?pk?Dünya gibi s?v?suyun varolabilece?i bölgede bulunuyor. K aynak: Astronomidiyar?
5
K aynak: Fortune
tasarlanan Yutu Ay yüzeyinde iki y?ldan uzun süre çal??arak daha önce Sovyet Ay gezgini L unokhod 1?in 11 ayl?k rekorunu geçmi?ti. Yutu?nun ?ubat 2014?de, henüz görevi yeni ba?lam??ken donarak kaybedildi?i sdü?ünülmü?tü ancak mühendisler Yutu?yla yeniden ba?lant? kurmay?ba?arm??t?. Gezginin kayb?bir ba?ar?s?zl?k say?lmaz çünkü zaten tasarlanandan daha uzun süre çal??t?. Ayr?ca Çin Ay'?hedeflemeyi sürdürmekte. Gökyüzü'nün geçti?imiz say?s?nda bahsetti?imiz gibi, Çin 15- 20 y?l içinde insanl?Ay görevi gerçekle?tirmeyi planl?yor. K aynak: Dijitalx
gökyüzü eylül - ekim 2016
Ç?N'?N K UANTUM
JUNO JÜP?TER'?
UY DUSU
?ZL EM EY E BA?L ADI
Çin bu ay uzaya kuantum deneyleri yürütmek
Jüpiter'in olu?umu ve de?i?imine dair
uydusundan bir tanesine dü?me ve Dünya'dan
için bir uydu gönderdi. 100 milyon dolar
sorular?n yan?t?n?arayacak olan Juno uzay
götürmü? olabilece?i canl?lar?bula?t?rma
bütçeli uydu projesinin öncelikli amac?
arac?5 Temmuz'da Jüpiter'e ula?t?.
kuantum ileti?im alan?nda çal??mak olacak. K uantum dolan?kl??a sahip sistemlere yap?lacak herhangi bir müdahalenin farkedilebilir olmas?, ileti?im güvenli?i için bir art?. E?er uydu ba?ar?l?olursa Çin yeni kuantum test uydular?göndermeye niyetli. K aynak: Nature
H?TOM ? Y EN?DEN ÜRET?L EB?L ?R
Güne? sistemizin en büyük gezegeni olan gaz devi Jüpiter'in iç yap?s?na dair bildiklarimiz oldukça s?n?rl?. Juno'nun bu aç???kapatmas? öngörülüyor. Elbette Juno'nun görevi sadece gezegenin iç yap?s?yla s?n?rl?de?il. Juno ayr?ca Jüpiter'in atmosferini ve manyetosferini de inceleyecek.
ihitmali var. Bilim insanlar?uydular?böylesi bir bula?madan korumak için Juno'yu görevinin sonunda imha olacak ?ekilde tasarlad?. K aynak: Dijitalx
ESA UY DUSU'NA M ?K RO M ETEOR ÇARPTI
Juno'nun gaz devinin kutuplar?na yak?n
K um tanesinden bile küçük bir meteor ne
geçen yörüngesi sayesinde Jüpiter'in kutup
kadar tehlikeli olabilir ki? O küçücük ?ey
bölgelerinin ilk foto?raflar?n?görebildik.
saatte on binlerce kilometre h?zla ilerliyorsa
Uzay arac?n?n sahip oldu?u ölçüm cihazlar?
can?n?z?yakmas?kaç?n?lmaz. 23 A?ustos'ta
sayesinde Jüpiter'in kutup ???klar?(aurora) Japon Uzay Ajans?JAXA?n?n bu y?l?n ba??nda
can?yanan ESA?n?n bir uydusu (Copernicus
hem k?z?l ötesi hem de mor ötesi dalga
yörüngeye oturttu?u ancak k?sa süre
Sentinel- 1A) oldu. 40 cm?lik güne?
boylar?nda incelenebiliyor. Juno bunun
içerisinde kontrolden ç?karak parçalanan
panellerinden biri, 1 mm?den küçük bir
d???nda yay?lan radyo dalgalar?n?bize
uydusu Hitomi?yi 2020 y?l?na dek yeniden
meteorun h??m?na u?rayan uydunun
dinletebilmekte.
yönlendirmesi bozulunca bir miktar yak?t
Jüpiter'in atmosferini inceleyen Juno'nun
harcamak zorunda kald?. Bu durum,
kaderinde inceledi?i atmosfer içinde yan?p
yörüngede s?n?rl?bir yak?tla y?llar noyunca
üretebilece?i aç?kland?. Hitomi?nin önemi yüksek çözünürlükle X- ???n?gözlemi yapabilmesinde sakl?. Yerine geçebilecek ba?ka araç olmad???ndan uydunun kayb? bilim camias?nda üzüntüyle kar??lanm??t?. K aynak: Astrotürk
yok olmak var. 2018 ?ubat'?nda 37. yak?n
idare etmesi beklenen bir uydu için pek iyi bir
geçi?ini gerçekle?tirecek - ki bu en yak?n?
haber say?lmaz. Fakat en az?ndan uydunun
olacak- uzay arac?sonunda Jüpiter'e
durumu genel olarak iyi ve çal??mas?n?
dü?ecek. Bunu özel bir sebebi var: E?er Juno
sürdürüyor.
Jüpiter çevresinde dola??r vaziyette
K aynak: iflscience
b?rak?l?rsa ilerde bir gün gezegenin onlarca * Amatör Astronom www.astroturk.net
6
duyurular/etkinlikler F?Z?K MÜHEND?SL ER? ODASI (FMO)
GÖK YÜZÜ BÜLT EN? BASI L I
I I I . FMO- GENÇ YAZ K AMPI
OL ARAK DA? I T I MDA!
Zeynep Avc?* T ürk Astronomi Derne?i olarak uzun bir zamandan beri internet üzerinden yay?nlanan bültenimiz Gökyüzü May?s- Haziran'16 say?s? itibariyle tekrar ka??tla bulu?tu. Bültenimizin bas?m?n?ki?isel olarak destekleyen Sn. Serkan T ??l?o?lu'nun deste?i ve bültenimize ilan veren Nurano?lu Uzay ve Savunma Teknolojileri San. Ve T ic. A.?. ve Bo?aziçi Üniversitesi Yay?nevi'nin katk?lar?yla dergimizi T ürkiye'de 50 adrese gönderme f?rsat?m?z oldu. Bu ay ayr?ca Erzurum'da düzenlenen Ulusal Astronomi K ongresi kapsam?nda kat?l?mc?lar?n her birine Gökyüzü'nü ula?t?rd?k. T ürkiye'de astronomi/astrofizik ara?trmalar?yürütülen üniversite bölümleri, gözlemevleri ve kütüphaneler ba?ta olmak üzere bilim merkezleri ve seçilen toplum sanat müzelerine de bültenimizi ula?t?rd?k. T amamen gönüllülük kapsam?nda katk?koyan yazarlar?m?z ve editör ekibi olarak bültenin konuyla ilgili ö?renciler ve profesyoneller ba?ta I I I . FMO- Genç Yaz K amp?, FMO ö?renci üyesi olup
olmak üzere, astronomiye ilgili genel halk ve amatör astronomlara
üniversitelerde Fizik, Matematik ve Nükleer Enerji
ula?mas?n?umut ediyoruz. Bu konuda bizlere bültenimize içeri?in
Mühendisleri bölümlerinde okuyan lisans ö?rencilerinin
yan?nda, sayfa bazl?y?ll?k ilanlar ile de destek olabilirsiniz. ?lan ?artlar?
kat?l?m?yla 05- 11 Eylül 2016 Bademli K öyü - Dikili/ ?zmir'de
konusunda detayl?bilgi almak için gokyuzu@tad.org.tr adresinden bize
gerçekle?tirildi. K amp program?nda Gökbilim Atölyesi olmak
ula?abilirsiniz.
üzere toplamda 5 atölyeye (özgür yaz?l?m, foto?rafç?l?k, yarat?c? drama ve ilk yard?m) yer verildi. Atölyeler alan?nda deneyimli e?itmenler taraf?ndan uyguland?. Mühendis aday?
E?er geçen say?m?z elinize ula?t?ysa bültenle ilgili yorum ve görü?lerinizi bizlere yaz?p, bülteni bulundu?unuz yerde bir foto?raf?n?çekip sosyal medyadan @GokyuzuBulten etiketiyle payla?abilirsiniz.
ö?rencilerimiz taraf?ndan ilgi gören Gökbilim Atölyesi, temel gökbilim kavramlar?içerikli sunumlar (T ak?my?ld?zlar, Güne? Sistemi, Astroloji yan?lg?s?), ç?plak gözle ve teleskopla gökyüzü gözlemi (Ay, Saturn, Mars, derin uzay cisimleri - Nebula/ Aç?ky?ld?z & K üresely?ld?z K ümeleri/ Galaksi) yap?larak, yakamozlar e?li?inde Bademli K öyü?nün karanl?k gökyüzü ke?fedildi. Gökbilim e?itmenli?i yapm?? oldu?um bu kampta, bu heyecanl? mühendis adaylar?n?gördükten sonra, ?neden bizim de kendi teleskobumuzu yapan mühendislerimiz olmas?n? ? demeden edemiyorsunuz. ?unu söyleyebilirim ki bu tür kamplar?n yayg?nla?t?r?lmas?ve gelenekselle?tirilmesi oldukça önemli, ö?rencilerin e?itim süreçlerinde disiplinler aras?etkile?imlerle fark?ndal?klar?n?n artmas?, kendini ifade etme ve grup çal??malar?nda deneyim kazanmalar?bu tür ortamlarda fazlas?yla ön plana ç?kmaktad?r. * Ankara Üniversitesi Uzay ve Astronomi Bölümü
7
Üstte: Ulusal Astronomi K ongresi kat?l?mc?lar ?n?bu y?l kay?t masas?nda bas?l?Gökyüzü Bültenler i kar ??lad?!
gökyüzü eylül - ekim 2016
makale UYDUMUZ RASAT 5 YA?I NDA Furkan Ali K üçük*
T
ürkiye'nin ilk yer gözlem uydusu Rasat 5 ya??nda! 17 A?ustos 2011 y?l?nda yörüngeye yerle?tirilen RASAT uydusu dünya alt
yörüngesinde yakla??k 700 km yükseklikteki yörüngede yer almaktad?r. Uydu, Rusya Federasyonu?na ba?l?Yansy F?rlatma üssünden uzaya f?rlat?ld?. F?rlatma i?leminde Dünya?n?n en güçlü k?talar aras?balistik füzelerinden biri olan SS- 18?den uyarlanarak geli?tirilen bir Dnepr f?rlatma arac? kullan?ld?. RASAT Uydusunun da dahil oldu?u f?rlatma, Dnepr f?rlatma arac?n?n uydu ta??mak için yapt???on yedinci ba?ar?l?ticari f?rlatma olmu?tu. RASAT ??bizim için özel k?lan özelli?i ise T ÜB?T AK Uzay Teknolojileri Ara?t?rma Enstitüsü (T ÜB?T AK UZAY) taraf?ndan T ürkiye?de tasarlan?p üretilen, tasar?m, üretim ve test a?amalar?n?n tamam?n?n T ürk mühendis ve teknisyenler taraf?ndan T ÜB?T AK UZAY tesislerinde üretilen ilk yer gözlem uydusu olmas?d?r. RASAT ??n öncesinde yörüngeye gönderilen B?L SAT uydusu ise test a?amalar?n?n ülkemizde gerçekle?tirilen ilk uydudur. RASAT, ülke olarak uydu tasarlama, üretme, test etme ve i?letme yeteneklerimizi geli?tirmek, mühendis ve teknisyenler taraf?ndan tasarlanarak üretilen yerli uydu ekipmanlar?n?uzayda test etmek ve optik görüntüleri elde etmek amac?yla geli?tirilmi?tir. Her uydunun yörüngeye f?rlat?lma amaçlar? oldu?u gibi RASAT ??n da belli görevleri ve amaçlar?vard?. Bunlar, - BiL SAT Projesi ile bir uydunun tasar?m ve f?rlatma a?amas?na kadar geçen her ad?mda kazan?lan bilgiyi ve beceriyi edinmek, ? Yeni teknolojileri kullanarak uzay ortam?na uygun sistemler geli?tirmek ve uzayda ba?ar?l? bir ?ekilde çal??t?rmak ? T ürkiye?de uzaktan alg?lama çal??ma alan?n?geli?tirmek
Üstte: RASAT uydusunun f?r latma an?n?gösteren kareler
? T ürkiye?nin uzay teknolojileri için hali haz?rda kullan?labilecek yeteneklerini belirleyip azami ölçüde kullanmak, - Uydu teknolojileri konusunda yetkin eleman yeti?tirmek, - T ürk Uzay Sanayisi için ad?m olmak olarak s?ralanabilir. RASAT geçen 5 y?ll?k sürede Dünyam?z etraf?nda tam 26.724 tur att?ve 11 milyon kilometre kareden fazla alan?tarayarak 1800?den fazla görüntüyü bize iletti. Udy ayr?ca, Güne??e e? zamanl?bir yörüngeye sahip olmas?ndan dolay?Dünyan?n her yerinden görüntü alabilme özelli?ine sahiptir. Di?er teknik özellikler a?a??daki gibidir; - A??rl?k: 93 kg
- Ar- Ge Faydal?Yükleri
Yüksek H?zl?X- Band verici
- Yörünge: 687 km, Güne?e e? zamanl?
? B?L GE
- L EO uydulara yönelik tasar?m
- 3- eksende kontrol
? GEZG?N- 2
- 100Mbit/s veri h?z?
? X- BAND Verici
- 8.23 G(z?de 7W ç?k?? gücü)
- Görüntüleme sistemi ? 15 m MSI (k?rm?z?, mavi, ye?il;)
- Yerli Uçu? Yaz?l?m?
? 7.5 m PAN - Yerli Yer ?stasyonu Yaz?l?m?
- Boyutlar:4cm x 31cm x 32 cm - A??rl?k: 4 kg
RASAT ??n elde etti?i görüntülere kendi internet sayfas?ndan kolayl?kla ula?abilirsiniz (www.gezgin.gov.tr). Görüntüle sistemi olarak 7.5 metre siyah ? beyaz ve 15 metre çok bantl? (k?rm?z?,mavi,ye?il) çözünürlüklerde kameraya sahiptir. Çözünürlük, görüntü arac?nda görüntülenen piksel say?s?veya görüntü dosyas?ndaki pikselin temsil etti?i yeryüzü alan?olarak tan?mlanabilir. Yani, çözünürlük, detaylar?n ay?rt edilebilme gücünü belirtir. Üç eksende kontrol edilebilen RASAT uydusu 960 km uzunlu?una kadar ?erit görüntü alabilmektedir. RASAT Uydusu ile birlikte bir çok kazan?m elde edilmi?tir. Bunlar?n ba??nda Gerçek zamanl? görüntü GEZG?N ,100 Mbps h?z?nda Yüksek H?zl?X- Band vericisi, Yüksek Performansl?Uçu? Bilgisayar?(BiL GE) ekipmanlar?ile uçu? ve istasyonu yaz?l?mlar?gelmektedir. A?a??da iki önemli ekipman?n da özellikleri belirtilmi?tir. GEZG?N Uydu üzerinde JPEG2000 algoritmas?ile gerçek zamanda görüntü s?k??t?rma ve ?ifreleme ? off- line@100 Mbit/s , Real- time @605 Mbit/s - Uydulardaki k?s?tl?veri saklama ve aktarma kaynaklar?n?n daha verimli kullan?m? - ? Farkl?spektral bandlar?bir arada i?leme yetisi ?Yörüngede görüntü s?k??t?rma oran?n?ayarlayabilme yetisi bulunmaktad?r. Be?inci ya??n?dolduran RASAT ??n bize katt?klar?ile yap?lan GÖK T ÜRK - 2 uydusu ile daha iyi görüntüler elde edilmekte ve T ürkiye?nin ilk yüksek çözünürlüklü yer gözlem uydusu olmu?tur. Uydu teknolojileri konusunda yol kat etmemizi sa?layan RASAT ??n yörüngeden uzun y?llar görüntü almaya devam etmesi dile?iyle! * ?stanbul Teknik Üniversitesi Atmosfer Bilimleri Y. L isans Ö?rencisi
8
göze çarpan kareler
K ?? gökyüzüzün en ünlü t ak?m y?ld?zlar?ndan Avc?Tak?my?ld?z?'nda yer alan yine ayn? isimli Avc? Bulut susu Herschel Uzay Teleskobu'nun elde et t i?i bu k?rm?z? öt esi görünt üde det ayl? bir ?ekilde görülüyor. Fot o?raf?n üst t araf?ndaki
mavi
bölge,
bulut sunun
görünür- opt ik
t ayft a
al?nan
görünt ülerinde parlak bir ?ekilde görülen alan? olu?t ururken, bir kö?eden di?erine uzanan k?rm?z? bölgeler ise ancak k?rm?z? öt esinde görünen daha so?uk gaz ve t oz bulut lar?n? olu?t uruyor. Bu bölgedeki gaz ve t oz bulut lar? bulut suda hala devam eden y?ld?z olu?umu için ham madde görevi görüyorlar. © Herschel Space Observat ory
Hubble Uzay Teleskobu ile elde edilen bu görünt üde uzay bo?lu?una serpi?t irilmi? gibi duran binlerce galaksi yer al?yor. "Great Observat ories Origins Deep Survey" ad? verilen bir gökyüzü t aramaprojesinin sonucu olarak elde edilen bu görünt ülerle yap?lan incelemelerle evrendeki galaksi say?s?n?n bilinenden 10 kat daha fazla, yani yakla??k 2 t rilyon oldu?u anla??ld?. Gözlemler ayr?ca gözlenebilir evrendeki galaksilerin %90'n?n günümüz t eleskoplar? t araf?ndan gözlenemeyecek kadar uzak ve dolay?s?yla sönük oldu?unu ort aya koydu. © Hubble Space Telescope
kapak konusu
DO? U ANADOLU GÖZL EMEV? (DAG) VE SON GEL ??MEL ER Doç. Dr. Cahit Ye?ilyaprak* Yrd. Doç. Dr. Sinan Ali?*
Görsel: Galaksi merkezimizin k?rm?z?ötesinde detayl?bir görüntüsü © NASA
Üstte: Do?u Anadolu Gözlemevi'nin 3 boyutlu bilgisayar görüntüsü
T
ürkiye?nin astronomi,
sahip olunaca??gibi, konumu (enlem ve boylam olarak) itibariye de astronomi ve uzay
astrofizik ve uzay bilimleri
çal??malar?aç?s?ndan Dünya üzerinde büyük bir aç???(Asya ile Avrupa ve kuzey ile
alanlar?ndaki en büyük
güney yar?mküre aras?nda) kapatacakt?r. DAG teleskobu ?ilk ?????n?? 2019 y?l?sonunda
projesi ve yat?r?m?olan
alacak olup; bir çok bilimsel çal??maya katk?sa?layacak ve ke?iflerde bulunacakt?r. DAG
?Do?u Anadolu Gözlemevi?
Projesi?nin ikinci a?amas?olan ?Odak Düzlemi Ayg?tlar?? (ODA) Projesi?de 2016 y?l?nda
(DAG) Projesi; 2012 y?l?nda K alk?nma
resmen kabül edilmi? ve 2019 y?l?sonuna kadar 4 üniversite (Atatürk, FMV I ??k,
Bakanl????n?n ve Atatürk Üniversitesi?nin
?stanbul ve ODT Ü) i?birli?inde yakla??k 50 milyon T L ile desteklenmi?tir. Bu proje
deste?iyle (2016 y?l?itibariyle yakla??k 90
sayesinde 2019 y?l?sonunda ilk ?????n?alacak olan DAG Teleskobu, bu ilk ?????n?da
milyon T L toplam bütçeli), Erzurum?da
kendine ait son teknoloji ekipmanlarla yapabilecektir. DAG Projesi?nin di?er bir a?amas?
Atatürk Üniversitesi Rektörlü?ü bünyesinde
olan ve 2021 y?l?nda faaliyete geçecek olan ?Ayna K aplama Sistemi?de (AK S) hem
kurulan Astrofizik Uygulama ve Ara?t?rma Merkezi (AT ASAM) Müdürlü?ü taraf?ndan ba?ar?yla yürütülmektedir. DAG Projesi sayesinde kurulacak uluslararas?düzeyde teknolojiye sahip bu gözlemevi ile ulusal ve
"DAG teleskobu ?ilk ?????n?? 2019 y?l?sonunda a la ca k olup; bir çok bilimsel ça l??maya katk? sa ?laya ca k ve ke?ifler de buluna ca kt?r ."
uluslararas?çapta astronomi, astrofizik ve uzay konular?nda güncel bilimsel çal??malar
DAG??n kendisine hem de ulusal ve uluslararas?birçok gözlemevine ve uzay teknolojileri
rahatl?kla yürütülebilecek, uzay
alan?ndaki kurumlara, ayna ve uydu parçalar?kaplama hizmeti verebilecek yüksek
çal??malar?nda uluslararas?birçok projeyle de
teknolojiye sahip bir ünite olacakt?r. Ayn?zamanda, DAG??n bu birimi de Avrupa?daki
i?birli?i sa?lanacakt?r. DAG Projesi ile
en büyük ayna ve uydu ekipmanlar?kaplama ünitelerinden birisi olacakt?r. DAG
T ürkiye?nin en büyük (4 m ayna çapl?) hem
teleskobunun hem optik ve teknik özellikleri hem de konumsal ve altyap?özelliklerinden
görsel (V) bölgede hem de ilk defa k?rm?z?
ötürü, ?imdiden birçok yabanc?kurumdan (üniversiteler, gözlemevleri, ara?t?rma
ötesi (I R) bölgede gözlem yapacak teleskobuna
merkezleri) ortak i?birli?i ve gözlem teklifleri al?nmaktad?r.
12
Üstte ve sa?da: Yap?m a?amas?ndaki DAG ?antiyesi foto?raflar?.
DAG??n kurulmas?için Erzurum?un K onakl?bölgesinde (Universiade 2011 k?? spor oyunlar?n?n yap?ld???yer) bulunan K arakaya Tepeleri?nin zirveleri (3.170 m rak?m, 2500 dönüm), gözlemevi yerle?kesi olarak ?imdiden tahsis edilmi? ve bu yerle?kenin korunmas?amac?yla da özellikle ???k, ?s?, duman, elektromanyetik ve yap?la?ma kirlili?i ile toz üreten maden ve ta? ocaklar?ndan uzak tutulmas?çal??malar?bölgesel olarak ba?lat?lm??t?r. K onakl?- K arakaya Tepeleri, 2013 - 2015 y?llar?nda yürütülen çal??malarla da, bu gözlemevi yerle?kesinin sa?lam ve kal?c?olacak altyap?sal ihtiyaçlar?n?n (zemin- yol ?slah?, jeolojik ve sismik etüdler, elektrik, fiber internet, su, teleferik, kar araçlar?gibi) % 80?i de tamamlanm??t?r. DAG için Erzurum?un seçilmi? olmas?n?n ba?l?ca nedenleri ?öyle s?ralanabilir: Özellikle bir gözlemevi kurulmas?için gereken bütün co?rafik, atmosferik ve astronomik özelliklere (aç?k gece say?s?n?n fazlal???, dü?ük nem oran?, so?uk
ülkemize gerekse Erzurum ve bölgesine ?imdiden görünen
ve dura?an atmosfer, yüksek rak?ml?ve temel altyap?sal gereksinimlere sahip
katk?lar?n?özetlersek;
yüksek rak?ml?zirveler ve ula??m kolayl???, tutarl?kar ya????sezonu ve seviyesi, ???k- ?s?- duman- elektromanyetik- yap?la?ma kirlili?inden uzak,
T ürkiye?nin en büyük ve ilk k?rm?z?ötesi teleskobuna ve yine en
konumsal olarak gözlemsel bir bo?lu?un doldurulmas?gibi) sahip olmas?,
büyük ayna kaplama ünitesine sahip olmas?nedeniyle ulusal ve
Atatürk Üniversitesi?nin verdi?i her türlü destek ve önemdir. AG Projesi
uluslararas?düzeyde astronomi ve uzay çal??malar?nda söz sahibi
kapsam?nda; 2012 y?l?ndan itibaren gerçekle?tirilen temel baz?büyük
olunan önemli bir merkeze sahip olmas?, K ongreler ?ehri olarak
çal??malar?özetlersek; ?dari ve mali yap?lanma (merkez, personel, ekipman,
bilinen Erzurum?un ayn?zamanda astronomi ve uzay alan?nda da
bütçe gibi) sayesinde yat?r?m te?vik program?na al?nma ve kazan?lm??
gerçekle?tirece?i akademik ve bilimsel gözlemsel etkinlikler ve
muafiyetler, Akademik ve bilimsel çal??malar için lisansüstü program?n ve
kongrelerle bilimsel tan?n?rl?l???n?n artmas?ve bunun bölgesel ve
?Astronomi ve Astrofizik? ad?yla bir bölümün kurulmas?, Gözlemevi yerle?kesi
ulusal turizme katk?s?n?n fazlas?yla olmas?, Toplumsal
için arazi tahsisi ve altyap?n?n neredeyse tamam?n?n tamamlanmas?, DAG
fark?ndal???art?racak etkinliklerin (gözlem ?enlikleri, kongreler,
teleskobu ve kubbe ihalesi ba?ar?yla gerçekle?mesi ve tasar?m- üretim
yaz- k?? okullar?, gezegenevi kurulumu gibi) yap?lmas?ile özellikle
süreçlerinin ba?lamas?, DAG binas?tasar?m?n?n ve master plan?n?n
e?itim ve akademik alanda (üniversite lisans ve lisansüstü
tamamlanmas?, bina in?aat?n?n ba?lamas?, say?labilir. Önümüzdeki y?llarda (2017 ? 2018 ? 2019) yap?lacak çal??malar ise kalan di?er altyap?sal al?mlar?n (jeneratörler- trafolar- UPSler) tamamlanmas?, gözlemevi binas?ihalesi ve in?aat?, kubbe kurulumu, teleskop kurulumu- testleri ve ilk ?????n?n al?nmas?, ayna üretimi ve testleri, odak düzlemi ayg?tlar?n?n tasar?m?- al?m?- üretimi, bilgi- i?lem sistemlerinin ihalesi, al?m?ve kurulumu, ayna kaplama sisteminin projelendirilmesi, ihalesi, al?m?
"Optik ta sa r ?m?, mevcut 4 metr elik teleskopla r da n fa r kl?ola n DAG teleskobu, a l???la gelmi? Ca ssegr a in oda ??bulunmaya n bir ta sa r ?ma sa hip."
kurulmas?ve çal??t?r?lmas?d?r. DAG??n ulusal ve uluslararas?çapta gerek
13
gökyüzü eylül - ekim 2016
ö?rencileri) çekicili?in daha da art?r?lmas?,
görüntüleyici+tayfçeker ayg?tlara gereksinim aç?kt?r. Bu türden bir odak düzlemi ayg?t?na
astronomi, astrofizik ve uzay çal??malar?n?n
T ürkiye'den yaln?zca T UG'daki T FOSC verilebilir. DAG'a tak?lmas?öngörülen
yürütülece?i gözlemevi ve yan birimlerininin
görüntüleyici+tayfçekerler ayr?ca günümüzde çok yayg?n bir ?ekilde kullan?lan çoklu- cisim
ihtiyac?olan uygulamal?alanlardan optik,
tayfölçümüne (MOS) yetenekli ayg?tlar olacak. Bu aletlerin DAG için üretilmesi ile ilgili olarak,
optomekatronik ve elektronik, yaz?l?m ve
konusunda uzman bir kurulu? olan Anglo- Australian Gözlemevi (AAO) ile birlikte çal???l?yor.
bili?im, nanoteknoloji ve kaplama gibi yüksek
E?er her?ey yolunda giderse, AAO'nun "starbugs" olarak bilinen patentli teknolojisi ile
ve ileri teknoloji alanlar?n?n Erzurum?da
donat?lm?? bir MOS tayfçekere sahip olaca??z.
geli?mesine ve bu alanlarda mükemmeliyet merkezi olunmas?, Dünya çap?nda ?imdiden optik ve teknik özellikleriyle ilgiyle ve merakla beklenen DAG??n kendine tahsis edilmi? yerle?kesinde uzun y?llar ayn?kalitede gözlem ve çal??malar yapabilmesini sa?layacak olan ???k, ?s?, duman, elektromanyetik ve yap?la?ma kirlili?inden uzak kalmas?sayesinde, Erzurum?un K ongreler ve K ?? Sporlar??ehri
Modern gözlemevlerinde standart olarak bulunan bu türden ayg?tlar?n yan?s?ra, DAG teleskobu yeni nesil odak düzlemi ayg?tlar?na da sahip olacak. Bunlardan en önemlisi MK I D olarak bilinen mikrodalga kinetik indüksiyon al?c?s?(microwave kinetic inductance detector). Bu tür ayg?tlar teleskoplarda yeni yeni kullan?lmaya ba?land?. CCD teknolojisinden a?ina oldu?umuz yar?- iletken malzemenin aksine MK I D'lerde süper- iletken malzemeler kullan?l?yor. MK I D benzeri bir aleti X- ???n uydular?nda bulunan foton alg?lay?c?lara benzetmek mümkün. Bu sayede çok yüksek zaman çözünürlüklü olarak gökcisminden gelen ?????kaydetmek ve de?i?imlerini incelemek mümkün olacak.
ünvan?na ve tan?n?rl?l???na, özellikle ???k
Yak?n k?rm?z?öte (NI R) çal??malar için yüksek çözünürlüklü bir görüntüleyicinin de elde
kirlili?inden uzak, aç?k ve temiz gökyüzüyle
edilmesi planlan?yor. Özellikle AO destekli Nasmyth oda??nda 8000 - 25000 Angstrom
?Gözlemevi ?ehri? ünvan?n?nda eklenmesi ve
dalgaboyu aral???nda çal??malar yürütebilmek için çe?itli üreticilerle ba?lant?lar devam ediyor.
bu konuda Dünya?daki say?l?kentlerden birisi
Yak?n k?rm?z?öteye duyarl?çiplerin üretilmesi, optik bölgeye duyarl?CCD'lere göre biraz daha
olmas?d?r.
zahmetli.
DAG Teleskobuna Tak?lmas? Dü?ünülen Bir inci Nesil Odak Düzlemi Ayg?tlar ?
DAG ekibinin tüm çabalar?T ürkiye'nin en büyük ve ilk I R teleskobunda son derece geli?mi?, modern odak düzlemi ayg?tlar?na sahip olmak ve yüksek kaliteye sahip bilimsel veri üretebilmek için. Bu sayede ülkemiz astronomlar?n?n y?llard?r hissetti?i önemli bir eksiklik de ortadan kalkm?? olacak.
Optik tasar?m?, mevcut 4 metrelik teleskoplardan farkl?olan DAG teleskobu, al???lagelmi? Cassegrain oda??bulunmayan bir tasar?ma sahip. Bunun en önemli nedeni, teleskobun dengesini ve kararl?l???n?en hassas biçimde koruyabilmek için. Teleskobun iki Nasmyth oda??, her biri 2 ton a??rl?k ta??yabilen iki platformla destekleniyor. DAG ekibi bu platformlara üçer odak düzlemi ayg?t? yerle?tirebilecek ?ekilde haz?rl?klar?n?yap?yor. Nasmyth odaklar?ndan biri Adaptif Optik sistemi ile beslenecek. Bu oda??n yak?n k?rm?z? öte bölgede (NI R) çal??an al?c?larla donat?lmas? dü?ünülüyor. Adaptif Optik sistemi tam kapasitede kullan?l?rsa bu odakta 5 yaysaniyelik bir görü? alan?olacak. Ancak bu görü? alan?nda elde edilecek aç?sal çözünürlük Hubble Uzay Teleskobu ile elde edilen çözünürlükten yakla??k 7 kat daha iyi olacak. T ürkiye'deki gözlemsel astronomi çal??malar? gözönüne al?nd???nda ve DAG Projesi çerçevesinde May?s 2012'de olu?turulan "Bilimsel Gerekçeler" belgesi dayanak al?narak, hem optik bölgede (VI S) hem de
Üstte: DAG 4 m çapli aynanin kaplamaya gitmeden önce, 30 Agustos 2016 tarihinde ön teslim alinma
yak?n k?rm?z?öte bölgede
toplant?s?(Schott: Mainz/Almanya)
14
20. ULUSAL AST RONOM? KONGRES?'N?N ARDI NDAN Prof. Dr. ?brahim K üçük 1 Yrd. Doç. Dr. Sinan Ali? 2 Ülkemiz astronom ve astrofizikçilerinin düzenli olarak biraraya geldi?i, bilimsel çal??malar?n?payla?t?klar?, tart??ma ve görü? al??veri?i yapma f?rsat?bulduklar?Ulusal Astronomi K ongresi (UAK ) 5- 9 Eylül 2016 tarihlerinde Atatürk Üniversitesi'nde, Erzurum'da düzenlendi. ?lki 1968 y?l?nda düzenlenen UAK 'lar?n bu y?l 20.si gerçekle?ti. Ayn?zamanda bir süredir düzenlenmekte olan Astronomi Ö?renci K ongresi'nin de 9.su 20. UAK s?ras?nda gerçekle?ti. Ana temas?"T ürkiye'de K ?rm?z?Öte Astronomi" olan UAK - 2016'ya 178 biliminsan?kat?ld?. K at?l?mc?lar?n 17'si profesör, 15'i doçent, 16's?yard?mc? doçent, 10'u doktoral?, 2'si ö?retim görevlisi, 9'u mezun, 25'i doktora ö?rencisi, 50'si yüksek lisans ö?rencisi ve 32'si lisans ö?rencisiydi. K ongre kapsam?nda 11 ça?r?l?konu?ma, 5 ça?r?l?bildiri, 63 normal bildiri, 13 k?sa bildiri ve 25 poster bildiri yerald?. K ongrenin amac?astronomi bilimini olu?turan tüm alt dallar?birlikte ele alarak, ulusal ve uluslararas? nitelikteki alan ve ara?t?rma çal??malar?n?masaya yat?rmak ve yürütülen güncel bilimsel çal??malar?n payla??m?n?sa?lamak olarak belirlenmi?ti. K ongre s?ras?nda alan d???görülmekle birlikte asl?nda astronomiye katk?s?olan çal??malar da sunuldu. K ongrenin ikinci günü, Atatürk Üniversitesi taraf?ndan yürütülen Do?u Anadolu Gözlemevi Projesi ile ilgili sunumlara ayr?lm??t?. T ürk astronomlar?n?n merak ve heyecanla bekledi?i ülkemizin en büyük ve ilk 4 metrelik k?rm?z?ötesi teleskobu hakk?nda sunumlar DAG ekibi taraf?ndan yap?ld?. K ongrenin ba?lamas?ndan k?sa bir süre önce teslim al?nan, teleskobun birincil aynas?n?n görüntüsü de heyecan?artt?rd?. Ayr?ca günün sonunda tüm kat?l?mc?lar, minibüslerle DAG yerle?kesini ziyarete gitti ve tüm h?z?yla sürmekte olan in?aat yerinde görüldü. DAG'?n mimar? Erkan ?ahmal?, UAK kat?l?mc?lar?n?in?aat ve gözlemevinin "master plan?" hakk?nda bilgilendirdi. K ongre boyunca toplam 20 oturum gerçekle?ti. Bu oturumlarda Güne? Sistemi, y?ld?zlar, ötegezegenler, çift y?ld?zlar, t?k?z cisimler, Samanyolu, galaksiler, kozmoloji, k?rm?z?öte astronomi, radyo astronomi, teleskoplar, odak düzlemi aletleri, yaz?l?m, uydu sistemleri, uzay politikas?, uzay hukuku, tarih, arkeoastronomi, e?itim gibi konu
15
ba?l?klar?alt?nda 101 bildiri sunuldu. K ongre boyunca sunulan bu çal??malarda, T ürk astronomisinde çal???lagelen konular?n yan?s?ra yeni konulara do?ru bir yönelme de gözlendi. Bununla birlikte, gözlemsel çal??malarda istatistik yöntemler ve yeni yakla??mlar kullan?ld???n?gördük. Ayr?ca kuramsal konularda yürütülen çal??malar?n da az?msanamayacak ölçüde olmas?oldukça sevindiriciydi. T üm bu çal??malarda ayr?ca, astronomlar?m?z?n disiplinleraras?çal??malara dahil oldu?unu gördük. Daha da önemlisi; giderek artan uluslararas? i?birliklerini görmek oldu. Özellikle genç ara?t?rmac?lar?m?z?n daha çok yurtd???i?birlikleri ve çal??malar?n?yürütmeleri ülkemizde astronomi ve astrofizik çal??malar?n?n gelece?i için oldukça önemli. Bu i?birliklerini DAG teleskobu kapsam?nda de?erlendirirsek; farkl?teleskoplar ve odak düzlemi ayg?tlar?kullanarak yap?lan çal??malardan elde edilen kazan?mlar yine ülkemiz için önemli. T ÜB?T AK Ulusal Gözlemevi'ndeki teleskoplar?n performanslar?hakk?nda yap?lan sunumla astronomlar?m?z?n daha çok gözlem projesi vermesinin beklendi?i vurguland?. Astronomi ve Uzay Bilimleri alan?ndaki geli?melerle ilgili olarak T ürk Uzay Ajans?kurulu? çal??malar?hakk?nda bilgiler verildi. Genç ara?t?rmac?lar?m?z?n yaz?l?m ve teknoloji geli?tirme çal??malar?na a??rl?k verdikleri göze çarpt?. UAK 'n?n genelinde lisansüstü ö?renciler ile doktoras?n? yeni alm?? genç ara?t?rmac?lar?n, tecrübeli ara?t?rmac?lardan daha fazla bildiri sunduklar?n?gördük. T ürkiye'deki astronomi toplulu?unun gençle?ti?ini ve genç ara?t?rmac?lar?n da son derece kaliteli çal??malar yürüttükleri görmek umut vericiydi. K ongrenin düzenlenmesinde eme?i geçen Yerel Düzenleme K uruluna ve sorunsuz bir kongre geçirilmesi için her türlü deste?i veren evsahibi Atatürk Üniversitesi Rektörlü?üne, Astrofizik Ara?t?rma ve Uygulama Merkezi Müdürlü?üne, Astronomi ve Astrofizik Bölüm Ba?kanl???na çok te?ekkür ediyoruz. K ongre s?ras?nda T ürk Astronomi Derne?i'nin Ola?an Genel K urulu da gerçekle?ti ve Genel K urul s?ras?nda bir sonraki kongrenin (UAK - 2018) K ayseri'de, Erciyes Üniversitesi evsahipli?inde yap?lmas?na karar verildi. 1 Erciyes Üniversitesi 2
Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümü
?stanbul Üniversitesi Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümü
gökyüzü eylül - ekim 2016
röportaj
T ÜRK ?YE'N?N YEN? T EL ESKOBU Cahit Ye?ilyaprak*
Bu ay röportaj bölümümüzde, kapak
gerçekle?tirdi?im veya devam eden çal??malar?m??u ?ekilde özetleyebilirim: DAG Projesi,
konumuzda i?ledi?imiz Do?u Anadolu
T ÜB?T AK 1001 ve BAP Projeleri, ara?t?rma merkezi (AT ASAM) ve bölüm (Astronomi ve
Gözlemevi'nin proje yürütücülü?ünü yapan
Astrofizik Bölümü) kurulumu, lisansüstü programlar?n?n (YL , DR) ba?lat?lmas?,
Atatürk Üniversitesi ö?retim üyesi Doç. Dr. Cahit Ye?ilyaprak'?konuk ediyoruz sayfalar?m?za.
DAG Projesi?nin ikinci a?amas?olan Odak Düzlemi Ayg?tlar?(ODA) Projesi, Gözlemevi alt ve üst yap?sal çal??malar, idari ve mali düzenlemeler, lisansüstü dersler ve tezler, astronomik ve atmosferik gözlemler ve analizler.
Gökyüzü Bülteni (G.B): Cahit Bey M er haba. Bize k?saca kendinizden, ?u anda DAG Proj esi?ndeki görevinizden ve içinde yer ald???n?z çal??malar dan bahseder misiniz?
G. B: DAG Teleskobu?nun optik tasar ?m?n?n özel olar ak L aurent Jolissaint tar af?ndan yap?ld???n? biliyor uz. Tasar ?m için kendisini seçmenizin, daha önce ger çekle?tir ilmi? tasar ?mlar dan bir isini tercih etmemenizin sebepler i neler dir ? 4 metre çap?nda, özel olar ak tasar lanm?? bu teleskobun avantaj lar ?neler dir ?
Doç. Dr. Cahit Ye?ilyapr ak (C.Y): ODT Ü Fizik
C.Y: Prof. Dr. L aurent Jolissaint ile tan??mam?za arac?olan Yrd. Doç. Dr. Onur K eskin?in ve
lisans e?itiminden sonra Akdeniz
L aurent??n daha öncesinde yapt???çal??malar (T MT ?de yapt???çal??malar, Adaptif Optik ve
Üniversitesi'nde astrofizik alan?nda yüksek
optiksel tasar?mlar gibi) ve tasar?mlar, bu konudaki seçimimizde etkili olmu? ve do?ru bir karar
lisans ve doktoram?tamamlad?m. Bu süreçte
verdi?imiz de ortaya ç?km??t?r.
hem T ÜB?T AK Ulusal Gözlemevi?nin kurulumu devam ediyor hem de aktif hale gelen T UG teleskoplar?nda (T 40, RT T 150, ROT SE, T 60 gibi) gözlemsel çal??malar?m? sürdürüyordum. Doktora sonras?hem büyük bir teleskop hayalini gerçekle?tirmek üzere Erzurum Atatürk Üniversitesi?nde ö?retim üyesi olarak göreve hem de Do?u Anadolu Gözlemevi (DAG) Projesi için çal??maya ba?lad?m. 2011 y?l?nda etüd ve 2012 y?l?nda esas proje olarak kabul edilen DAG
T ürkiye?deki astronomlar?n çal??ma alanlar?ndaki çe?itlilik, hem görsel hem de k?rm?z?ötedeki gözlemlere imkan verecek teleskop ihtiyac?ve astronomlardan gelen hem nokta kaynak hem de geni? alan çal??ma f?rsat?n?n olmas?talepleri, teleskobun özellikle optik tasar?m?nda bizleri daha önce yap?lm?? benzer çaptaki teleskoplardan farkl?bir tasar?ma sahip bir teleskobu geli?tirmeye götürmü?tür. Bu konuda, bütün bu talepleri kar??layacak bir teleskop tasar?m?için L aurent ve Onur Hocalar ile birlikte di?er bütün 4 m s?n?f?teleskoplarda olmayan 3 ayr? optiksel özelli?i (RC: Ritchey- Chrétien, AO: Adaptif Optik, aO: Aktif Optik) bir araya getirerek benzersiz ve ulusal anlamda bize özgü bir teleskop tasarlanm?? ve üretimine ba?lan?lm??t?r. Ayr?ca, benzer s?n?ftaki teleskoplara göre de hem görsel hem de k?rm?z?ötede gözlem yapabilecek optik ayg?tlar?(VI S:3 + NI R:3) ta??yabilecek 2 ayr?büyük platforma da
Projesi?nde Proje Yürütücüsü olarak göreve ba?lad?m. 2007 y?l?nda Atatürk Üniversitesi?nde göreve ba?lad?ktan sonra
sahiptir. G.B: Teleskobun sahip oldu?u? etkin (active) optik sistemi? yan?nda ?uyar lamal?(adaptive) optik
16
sistemi?nin de kur ulabilmesi amac?yla planlanan bir çal??ma mevcuttu. Yür ütülen bu çal??ma ne a?amada? C.Y :DAG Projesi?nin ikinci a?amas?olan ODA Projesi hem gözlemsel ayg?tlar?hem de adaptif optik sisteminin tasar?m?ve üretilmesini kapsayan bir proje olarak 2015 y?l?nda haz?rlanm?? ve 4 ayr? üniversitenin de (Atatürk, FMV I ??k, ?stanbul ve Orta Do?u Teknik Üniversiteleri) katk?lar?yla 2016 y?l?nda kabul edilmi? ve ba?lam??t?r. ODA projesiyle hem optik gözlemsel ayg?tlar ve AO sistemi tasarlanacak, üretilecek ve al?nacak hem de bu ayg?tlar?n geli?tirilece?i optik laboratuvarlar kurulacakt?r. G.B: Teleskobun, yer le?tir ilece?i boylamdan ötür ü, astronomi çal??malar ?için halihaz?r da bulunan büyük bir eksi?i giderece?i, bu sebeple bir çok yeni or takl??a vesile olabilece?ini daha önceki konu?malar ?n?zda belir tmi?tiniz. K ur ulmas? planlanan or takl?klar dan ve bilhassa ESO ile ger çekle?tir ilmesi planlanan çal??malar dan bahsedebilir misiniz?
Üstte: DAG Teleskobu'nun bilgisayar la olu?tur ulmu? üç boyutlu modeli
C.Y: Özellikle çal??ma konular?ndaki çe?itlili?i k?s?tlayan faktörler: teleskobun optik
C.Y: DAG Teleskobu?nun hem T ürkiye'ye hem de
özellikleri (ayna çap?, çözünürlük, vd.) ile birlikte atmosferik aç?dan planlad???m?z yak?n
uluslararas?astronomi dünyas?na hizmet
k?rm?z?öte (< 3 mikron) gözlemsel bölgesi ve atmosferik ko?ullar?n izin verdi?i görü?
edece?ini umuyoruz. Ekip olarak uluslararas?
de?erleri say?labilir. ?lk f?rsatta hem görsel hem de k?rm?z?ötede al?nacak ilk ???k için son
ba?lant?lar?m?z oldukça etkin ve sürekli yeni
teknoloji ekipmanlar?n önemi ortadad?r ve bu ayg?tlar ilk günden uluslararas?projelerin
ba?lant?lar kurulmaktad?r. Bu ba?lant?lar hem
yürütülebilece?i özelliklerde olacak türden ayg?tlar (MOS gibi) olacakt?r. Yer ve uzay
odak düzlemi aletleri için hem de bilimsel ve
tabanl?bütün büyük teleskoplar?n yapacaklar?ke?iflerin uzun süreli gözlemlerine hizmet
teknik i?birli?i için sürüyor. ESO ile
edebilecek takip gözlemlerinin de yürütülmesi planlanmaktad?r. DAG Teleskobu?nda
ba?lant?lar?m?z sayesinde özellikle benzer
yürütülebilecek bilimsel çal??malar?n çe?itlili?i ve buna uygun ayg?tlar?n seçimiyle ilgili
boyuttaki NT T Teleskobu?nun odak düzlemi
daha önce proje ekibince ba?lat?lm?? olan çal??malara da yeni bir boyut getirmek
ayg?tlar?ile ilgili geli?melerden haberdar
amac?yla; aktif bir proje bilimsel ekibi olu?turarak, güncel ve s?cak astrofiziksel konular
oluyoruz. Henüz ayr?nt?lar için resmi görü?meleri
ve ayg?tlar?n tespiti çal??malar?n?, ODA Projesi ile birlikte ba?latt?k. 2016 y?l?sonuna
ba?latmam?? olmakla birlikte; NT T ve DAG
do?ru, DAG Projesi web sayfam?zdan bütün bu geli?meler zaman içinde duyurulacakt?r.
Teleskoplar??n?n bir kuzey- güney sinerjisi yaratabilece?ini ve bu sinerji ile birlikte gözlem zaman?ve tecrübe payla??m?yapabilece?imizi dü?ünüyoruz. Belki de bu giri?imler sayesinde,
G.B: Ülkemizde çok yak?n zamanda çal??maya ba?layacak bu nitelikte bir teleskop var ken en mühim görev belki de bu alanda e?itim gören ve çal??ma yapmak isteyen ö?rencilere dü?üyor. Sizin bu alanda çal??ma yapan/yapmak isteyen ö?rencilere tavsiyeler iniz neler dir ?
DAG??n i?birlikleriyle ülkemizin ESO üyeli?ini de
C.Y: Bu konuda ilk akl?ma gelenleri madde madde s?ralamak isterim:
h?zland?rabilir veya ba?ka bir boyuta ta??yabiliriz.
K ?rm?z?öte astronomisine yönelik konularda dersler almak ve tez konular?belirlemek,
G.B: DAG Teleskobu ile bilimsel olar ak yap?labilecek çal??malar çok çe?itli olmakla ber aber (öte gezegenler, y?ld?z ve gökada olu?umlar ?, gözlemsel evrenbilim, vb.), bu gözlemler i ger çekle?tir mek için sahip olunan enstr ümanlar ve dedektör ler nas?l bir k?s?tlay?c?/etkiye sahip olacakt?r ? Büyük Sky-Sur vey?lere de destek olunmas?hedeflenenler ar as?nda fakat ilk a?amada
Astrofizik konular?yan?nda teknik konularda ve ayg?tlar konusunda da disiplinleraras?
hayata geçir ilmesi planlanan çal??malar neler dir ?
17
çal??malara kat?lmak, 2019 y?l?sonu itibariyle ilk ?????n?alacak olan DAG Teleskobu?na uygun proje verebilecek ön çal??malar?ba?latmak, K ?rm?z?öte bölge astronomisi konular?ndaki güncel ve s?cak konulara bula?mak, bu konulardaki çal??taylara ve kongrelere kat?lmak ?eklinde s?ralayabilirim. G.B: Bize zaman ay?r d???n?z ve son geli?meler hususunda gör ü?ler inizi payla?t???n?z için çok te?ekkür eder iz. C.Y: Ben te?ekkür ederim.
gökyüzü eylül - ekim 2016
gökyüzü kitapl??? Semih Çakmak* görseller, ilginç sorular ve genel bir konu özetiyle beraber bölümün ö?renme ç?kt?lar?n?n bulundu?u bir k?s?m bulunuyor. T akip eden sayfalarda be? ila sekiz bölüme ayr?lm?? konu anlat?mlar?mevcut. Her bir bölüm için ayr?lan iki sayfada konu ile alakal?temel bilgi veriliyor. Ayn?zamanda konu anlat?mlar?n?destekleyici, konuyla yak?ndan ba?lant?l?etkileyici ve do?ru seçilmi? görseller kullan?ld???n?görüyoruz. Bu görseller yaln?zca en güncel uzay çal??malar?ndan al?nan görüntüler de?il; gerçekle?tirilen akademik çal??ma sonuçlar?, modelleme ya da simülasyon ç?kt?lar?da bir çok illüstrasyon ve ?ematik çizim ile konunun aç?kça izah edilmesine yard?mc?oluyor. Baz?bölümlerde kar??m?za ç?kan "H?zl?Çekim" bölümleri ise ilginç bir güncel problemi ya da tarihsel bir noktay?ele alarak ilgiliyi art?rmay?amaçl?yor. Bölüm sonlar?ndaki gözden
AST RONOM?
geçirme k?s?mlar?nda öncelikli olarak ö?renim ç?kt?lar?özetleniyor akabinde "ö?renim ç?kt?lar?na yönelik", "görsel bilgiyi yorumlamaya odakl?" ya da "bilimsel sürecin ke?fi"ne odakl?olmak üzere
Yazar: Eric Chaisson - Steve Mcmillan
haz?rlanm?? problemler, son olarak da bireysel ve grup olarak yap?labilecek etkinlikler veriliyor. K itab?n sonunda tablolar ve sözlük
Çeviri Editörü: Mutlu Y?ld?z Çevirmenler: Mutlu Y?ld?z, S?tk?Ça?da? ?nam, Ay?e Ulubay, Gamze Ekin T ürko?lu
bulunuyor. Bilimsel çeviri yap?l?rken en çok çaba gerektiren noktalardan birisi terimlerin çeviri yap?lan dildeki kar??l?klar?n?n bulunmas?d?r. Her bir terime kar??l?k gelen T ürkçe kelime bulunmad???için ya yeni
Nobel Ya?am, 2016, Ankara
kelimeler türetilmesi ya da orjinal kelimeleri T ürkçe'de okundu?u haliyle yazmak gerekmektedir. Çeviri ekibinin bu i?in alt?ndan
T ürkiye'de uzun seneler sonra astronomi dersi yeniden müfredata eklendi fakat mezun olduklar?fakültelerde gökbilim e?itimi almayan
ba?ar?yla kalkt???n?görmek belki de bu çal??man?n en çok takdir edilmesi gereken k?sm?n?te?kil ediyor.
ya da ald?klar?e?itimin üzerinden seneler geçen ö?retmenler
Ö?rencileri s?kmamak amac?yla gerek görseller, gerek iki sayfay?
bilgilerini güncelleme f?rsat?bulamad?lar. Piyasada her ne kadar
geçmeyen konu anlat?mlar?gerekse de bölüm sonu çal??malar?ideal
yabanc?dilde yaz?l?birçok güncel kaynak bulunsa da bir ders kitab?
bir organizasyonla haz?rlanm?? olan kitab?n hedefine ula?aca??na,
niteli?inde, astronomi derslerine kaynakl?k edecek herhangi bir
nice e?itimcinin ve ö?rencinin gökbilime gönül vermesini
kaynak bulunmamaktayd?. De?erli akademisyenlerimizin ta??n alt?na
sa?layaca??na dair hiç bir ?üpheye yer b?rakm?yor. K itap, yaln?zca
ellerini koyarak ortaya ç?kard?klar?özverili bir çeviri çal??mas?uzun
e?itimci ya da ö?rencilerin de?il amatör astronomlar?n ve kendisini
senelerdir astronomiye giri? kitaplar?aras?nda en üst s?rada oturan
geli?tirmek isteyen herhangi bir kimsenin kitapl???nda bulunmas?
"Astronomy Today"in yazarlar?n?n haz?rlad???bir ba?ka kitap olan
gereken bir eser.
"Astronomy: T he Universe at a Glance" adl?kayna??n birebir
* Ortado?u Teknik Üniversitesi Fizik Bölümü L isans Ö?rencisi
çevirisinin bas?m?birkaç ay evvel gerçekle?tirildi. K itap al???lageldik ba?vuru kitab?boyutlar?nda haz?rlanm?? ve orjinal kapak tasar?m?korunmu?; sayfalar kal?n ku?e ka??da bas?l?ve bütün sayfalar renkli bask?ya sahip. ?çeri?e bakt???m?zda kitab?n özel bir alana yönelmi? de?il gözlemsel astronomi ile ba?layan, Güne? Sistemi, y?ld?zlar, y?ld?z evrimi, gökadalar ve kozmoloji konular?n? içeren bir genel astronomi kitab?oldu?unu görüyoruz. Organizasyonu inceledi?imizde; her bölümün ilk sayfas?nda etkileyici
18
astronomi e?itimi OKUL DI ?I Ö? RENME ORT AMI : GEZEGEN EVLER? Selçin Demira?* Eylül ay?geldi, okullar aç?ld?. Ö?renciler ve ö?retmenler için
Üniversitesi Planetaryumu Rahmi M. K oç Müzesi Planetaryumu - K e?if K üresi
yeni e?itim - ö?retim y?l?na haz?rl?k yap?ld???ve ba?land???bir
K onya Bilim Merkezi Planetaryumu Sancaktepe Bilim Deney Merkezi
ay, Eylül ay?. Bu say?daki yaz?mda var olan programlara ve okul
Gözlemevi ve Planetaryumu Fevziye Mektepleri I ??k L isesi Planetaryumu
içi aktivitelere ek olarak okul d???ö?renme ortamlar?için
Mimar Sinan Uzay Bilimleri Merkezi ve L aika Gözlemevi Ça? Üniversitesi
planlama yapan ö?retmenlere yard?mc?olmay?umut ediyorum.
Planetaryumu K ayseri Bilim Merkezi Planetaryumu Expo 2016 Antalya
Okulda, planlanm?? formal e?itimin yan?s?ra son y?llarda e?itim
Planetaryumu ?zmir T ürk K oleji Gezegenevi Uzay K amp?(Space Camp)
yakla??mlar?n?n de?i?imi ile birlikte okul d???ö?renme ortamlar?
T ürkiye Planetaryumu Sakarya Serdivan Belediyesi Planetaryumu Eski?ehir
oldukça önem kazand?. Okul d???ö?renme ortamlar?,
Büyük?ehir Belediyesi Bilim Deney Merkezi Uzay Evi Gaziantep Büyük?ehir
ö?renmenin sadece okul/s?n?f içinde formal bir yap?da de?il,
Belediyesi T urkcell Gezegenevi ve Bilim Merkezi Bursa Bilim ve Teknoloji
ya?am?n her alan?nda, formal e?itime hizmet edecek ?ekilde,
Merkezi Gezegenevi Amasya 65 Bin Dev Ö?renci Planetaryum ve Gözlem Evi
gerçekle?tirilebilece?i temeline dayan?r. ?nformal e?itimle
Planetaryumlar genelde gelen talepleri rezervasyonla kar??lamakta ve ya?a/
formal e?itimin ba?lant?s?n?sa?layan okul d???ö?renme
seviyeye göre farkl?içeriklerde etkinlikler/ gösterimler düzenlenmektedir.
ortamlar?ile ö?renciler formal ö?renme ortamlar?na göre
Sabit planetaryumlar?n yan?s?ra geçici olarak talep etti?iniz yere ta??nabilir,
kendilerini daha rahat hisseder ve farkl?ö?renme
?i?irilebilir planetaryum kuran firmalar da bulunmaktad?r. Planetaryumlara ek
olanaklar?ndan faydalan?r. Okul d???ö?renme ortamlar?, plans?z
olarak bir di?er ö?renme ortam?olarak kullan?lacak, gökyüzü gözlemleri
programs?z, kendili?inden gerçekle?en ö?renmelerin yer ald???
yap?labilecek gözlemevleri de ki?i ve kurumlar?n giri?imiyle ülke çap?nda epey
yerler olarak de?il, belli amaçlar do?rultusunda, dersle
yayg?nla?maktad?r. Gözlemevlerini ve programlar?n?da ayr?ca inceleyip
ili?kilendirilmi? zengin f?rsatlar sunan gezi ve etkinlikler olarak
programlar?n?za dâhil etmenizi tavsiye ederim.
dü?ünülmelidir. Müzeler, bilim merkezleri, botanik parklar, ormanlar, planetaryumlar, gözlemevleri vb. alanlar okul d??? ö?renme ortamlar?d?r. Çocuklara astronomi ile ilgili unutulmaz bir deneyim ya?atmak ve okuldaki ö?renmeyi tamamlamak için y?ll?k plan?n?za eklemeniz gereken okul d???ö?renme ortamlar?ndan biri planetaryumlard?r. Planetaryum, güne?in,
Uzun süreli etki b?rakacak bu deneyimler, ö?rencilerin ö?rendiklerini peki?tirmesi ve astronomi ö?renmeye istekli hale gelmeleri aç?s?ndan oldukça önem ta??maktad?r. K aynakça: L açin ?im?ek, C. (Ed.) (2011). Fen Ö?retiminde Okul D??? Ö?renme Ortamlar?. Ankara: Pegem Akademi. http://www.astronomi.org/?page_id=527
y?ld?zlar?n, gezegenlerin ve di?er gök cisimlerinin yapay görüntüsünün özel bir yans?t?c?yard?m?yla kubbe ?eklindeki
http://www.koeri.boun.edu.tr/astronomy/linkler.htm
tavana yans?t?ld???gösteri alanlar?d?r. Planetaryum sözcü?ü
http://www.aplf- planetariums.info/en/index.php?onglet=planetariums& menu=
?gezegenevi?, "y?ld?zevi", "gökyüzü tiyatrosu", "y?ld?z tiyatrosu"
liste_country& filtre=T URK EY
ya da "uzay tiyatrosu" olarak da kullan?lmaktad?r. Uzay
* Fen Bilgisi Ö?retmeni - Gökyüzü Gönüllüsü
bo?lu?undaki hareketlerin gerçekçi bir ?ekilde simülasyonunu sa?lar. Örne?in; gökta?lar?aras?ndan geçilerek Satürn?ün halkalar?aras?nda dola?ma deneyimini ya?ayabilirsiniz. Dünyan?n herhangi bir noktas?ndan geçmi?, gelecek ya da ?u anda görülebilecek gökyüzünü görüntüleme imkân?sunar. Bir planetaryumda seyirciler dairesel bir düzenle oturarak kubbe ?eklindeki tavandaki yans?malar?izler. Gökyüzü, Sevindirici olan hem e?itim kurumlar?n?n hem de yerel yönetimlerin, çocuklar?n planetaryum deneyimi ya?amas?için giri?imlerde bulunmaya istekli olmas?. Bu deneyimi ya?ayabilece?iniz T ürkiye?de faaliyette bulunan ba?l?ca planetaryumlar??u ?ekilde s?ralayabiliriz: Darü??afaka E?itim K urumlar?Hayalden Gerçe?e Fatin Gökmen Planetaryumu Ondokuz May?s
19
gökyüzü eylül - ekim 2016
ÜST ÜN YET ENEKL?LER E? T ?M?NDE GÖKB?L?M UYGULAMALARI Zeynep Avc?* Bu yaz?da, üstün yetenekliler e?itiminde gökbilim uygulamalar? ile ilgili yapm?? oldu?um çal??malardan edindi?im tecrübelerimi sizlerle payla?aca??m. Üstün yetenekliler e?itimde Gökbilim gerek ö?rencilerin ilgili ve merak?, gerekse disiplinler aras?etkile?imde bir köprü niteli?i ta??mas?, ö?rencilerin akademik fark?ndal?k ve sosyal ihtiyaçlar?n?n kar??lanmas?bak?m?ndan oldukça önemli bir bilim dal?d?r. Son zamanlarda bu konu ile ilgili çal??malar artm??, özellikle gökbilim atölyesi ad?at?nda verilen e?itimler ile Milli E?itim Bakanl????na ba?l?Bilim Sanat Merkezleri buna öncülük etmi?tir. Fakat bu e?itimler ilkokul ve ortaokul ö?rencilerinde uygulanmakta oldu?u gibi sürekli bir program ve müfredat dahilinde yap?lmamaktad?r. Okul öncesinde ise bu durum fazlas?ile ihmal edilmi?tir. T abi bu alanda haz?r bir e?itim program?n?n olmay???, çal??an e?itmenlerin ve ara?t?rmac?lar?n azl???da göz önünde bulundurulmas?eksiklerin temelini olu?turmaktad?r. Alt?y?ld?r üstün yetenekli e?itimde gökbilim uygulamalar?üzerine çal??makta, son üç y?ld?r da bu alanda okul öncesi ve ilkokul e?itiminde zenginle?tirilmi? gökbilim uygulamalar?ile ilgili programlar haz?rlamaktay?m. Haz?rlam?? oldu?um zenginle?tirilmi? gökbilim e?itim programlar?n?n temelinde Galileo Ö?retmen E?itimi Program?(1) , Evreni Anlayal?m E?itim Program?(2) ve bu programlar?destekleyen ST EAM (3) e?itim programlar?esas al?nm??t?r. Okul öncesi çal??malarda tematik uygulamalara a??rl?k verilmi? ve di?er
bran? dersler ile etkile?imli bir ?ekilde y?ll?k planlar olu?turulmas?na dikkat edilmi?tir. Üstün yetenekliler e?itiminde okul öncesinde temel gökbilim e?itimi alm?? ö?rencilere, ilkokul birinci ve ikinci s?n?flarda Gökbilim Atölyesi ad?alt?nda 8 haftal?k periyotlarda derslerin verilmesi, ö?renciler üçüncü ve dördüncü s?n?fa geldi?inde ise bu alanda merakl?olan ö?renciler ile gruplar olu?turularak e?itim y?l?boyunca yetenek atölyeleri alt?nda uygulamalar yap?lmas?uygun görülmü?tür. Haz?rlanan e?itim programlar?nda ö?rencilerin özel durumlar?ve geli?imleri göz önünde bulundurulmu?, 21. yüzy?l e?itim becerileri gözetilerek uygulama a??rl?kl? etkinlikler olu?turulmu?tur. Bu programlarda verilen e?itimler zenginle?tirilmi? ve okul müfredat?n?da destekleyen bir içeri?e sahip olmas?, yap?lan bu çal??malar?n sonucunda, ö?rencilerin ?Gökbilim Uygulamalar?? ile gökbilime olan merak ve ara?t?rma becerilerinin art???n?n yan?s?ra, fen ve teknolojiye olan ilgi, alakalar?n?n da artt???gözlenmi?tir. (1) http://galileo- ogretmenleri.net/, http://galileoteachers.org/ (2) http://www.evrenianlayalim.org/, http://www.unawe.org/ (3) Science, Technology, Engineering, Art, Mathematics * Astronom - Gökyüzü Gönüllüsü
Galileo Ö?retmenleri ?nternet Sitesi: http://galileo- ogretmenleri.net/ /galileoogretmenleri
@galileoogretmen
20
gökyüzü foto?raflar? Bölüm Editörü: H. Aziz K ay?han
Foto?r af sahibi: Berrin K ahraman Uzun y?llar boyunca izleyici olarak takip etti?im foto?raf sanat?na, sadece 1 y?ld?r fiili ve e?itimli olarak devam ediyorum. Bir süre foto?raf çektikten sonra yenilik aray??lar?mla gökyüzü foto?rafç?l???na yöneldim. Daha önce çekilen foto?raflar?gördü?ümde büyülendim,
Çek i m det ayl ar ?: T arih: 28 A?ustos 2016 Yer: K apadokya
art?k bu güzelli?i foto?raflamam gerekiyordu! Bu foto?raf?m? ?Nuri Çorbac?o?lu ile
K amera: Nikon D750
Anadolu?ya Yolculuk Foto?raf T urlar?? ile gitti?im y?ld?z pozlama atölyesinde, K apadokya
Optik: 24mm f/4.0
bölgesinde çektim. K apadokya?da Hayal Vadisi'nde... Y?ld?zlar?foto?raflamak; asl?nda
I SO: 1250
göründü?ünden çok sab?r ve emek isteyen bir i?. Bulundu?unuz ortamda ve foto?raflayaca??n?z bölgede y?ld?zlar haricinde bir ???k bulunmamas?çok önemli. Gördü?ünüz
Poz Süresi: 30sn x 130 (kompozit)
y?ld?z hareketlerinin foto?raf?n?çekebilmek için öncelikle K utup Y?ld?z?n?görmek ve kadraja
Yaz?l?m: Startrails
yerle?tirmek gerekir. Ön taraftaki objelerin netli?ini sa?layabilmek için ise makinan?zdaki sonsuz netlik özelli?ini de aç?k konuma getirmelisiniz. Bu foto?raf 35sn aral?klarla çekilen yakla??k 130 foto?raf?n birle?tirilmesi ile olu?tu. Foto?raflar?n birle?tirilmesi s?ras?ndaki heyecan?m?z ise bamba?ka bir güzellikti. Foto?raf atölyesine kat?lan 5 ki?i ile sabaha kadar birbirimizin yüzünü ancak telefon ???klar?yla görebildi?imiz keyifli, sohbet dolu, bol y?ld?zl? bir an?m?z ve de?erli foto?raflar?m?z oldu.
21
gökyüzü eylül - ekim 2016
Foto?r af Sahibi: Can R?fat T urcan T übitak Ululsal Gözlemevi'nin arka taraflar?nda, oldukça karanl?k bir yerde foto?raf çekimi
Çek i m det ayl ar ?: T arih: 31 Temmuz 2016
yapmak istedik. Gökyüzü bulutlarla kapl?yd?, biz de umutsuzlu?a kap?lmadan bulutlar?n
Yer: Sakl?kent / Antalya
hareketlerini çekip T imeL apse yapmak için çekimlere ba?lad?k. Bu süre zarf?nda gökyüzünün
K amera: Canon 6D
biraz aç?lmas?n?f?rsat bilip çekti?im bir foto?raf ise bu ?ekilde sonuçland?. H?zl?ca hareket eden bulutlar ve arkas?nda galaksimiz Samanyolu.
Optik: Bower 14mm f/2.8 I F ED UMC I SO: 3200 Poz Süresi: 90sn. K undak: Vixen Polarie Star T racker Yaz?l?m: Photoshop CC
22
Foto?r af Sahibi: Alper Gül 2006 y?l?ndan bu yana u?ra?t???m foto?raf sanat?nda - hayatta her yönde oldu?u gibi- fark yaratmak amac?yla astrofoto?rafç?l??a yöneldim, son iki y?ld?r ise çal??malar?m?bu yönde gerçekle?tiriyorum. Foto?raf Antalya, K umluca, Adrasan'da çekildi. Çekim öncesi Yer, Ay durumu, ekipman kontrolü gibi temel durumlar halledildi, sonras?nda ise Samanyolu'nu rahatça görebilmek amaçl?bir kaç saat önceden çekim yerine var?ld?. Çekim esnas?nda foto?rafa hareket katma amaçl?kulland???m?z model arkada??n yan?na bir kedi geldi ve pozlama boyunca sabit durdu, pozlama bitince de gitti!
Çek i m det ayl ar ?: T arih: 29 A?ustos 2016 Yer: Adrasan / Antalya K amera: Canon 6D Optik: Samyang 14mm f/2.8 I SO: 3200 Poz Süresi: 30sn. Yaz?l?m: Photoshop CS6 / L ightroom
23
gökyüzü eylül - ekim 2016
par?lt?lar Nuray Saatçio?lu Uygur*
SEÇME M?ST ?K RUBA?L ER
Güne? ?ualariyle cihan?güzelle?tirdi?i zaman iyinin oldu?u kadar kötünün de üstünde parlayabilir. Güne?in ?????kötü olan hiç bir ?eyle pislenmiyece?i gibi saf olan hiç bir ?eyin de safiyetini art?rm?? olamaz. Molla Cami
Gece ay ?????geldi ve uykunun boynunu vurdu. Ay ?????kan dökmekten korkar m?!. Mevlana
Ey hakim! Gece nedir bilir misin? Dinle; gece a??klar?n yabanc?lardan saklanmas?içindir. Bilhassa bu gece... Bu gece ki, Ay benim evimde, ben sarho?, gece a??k ve Ay da divane iken. Mevlana
Seçme Rubailer Çeviren: Asaf Halet Çelebi Yoku? K itabevi Yay?n?1945
Asaf Halet'in kaleminden rubaiye dair: " Rubai ba?l?ba??na, bir topluluk ifade eden, mefhum ve medlulü bir tek olan bir ?iir parças?d?r. Rubai bir nass' ifade eder, fakat bu daha ziyade hisse hitab eden bir nass'd?r. K ?sal???nisbetinde de benli?imizde yer edebilecek kadar veciz, s?k??t?r?lm??, dü?ündürücü bir ?iirdir. Ekseriya çok sade olur; bu sadeli?i de zahiridir."
* Gökyüzü Gönüllüsü
24
bulstronoca ?. Ceyhun Andaç*
da gözlemcinin bulundu?u yere ili?kin, ?... Grup?; 7. Bir y?ld?z?n entraf?ndaki simit, yass?daire yahut çember ?eklinde birikmi? gaz, toz, gezegenimsi, asteroid veya çarp??malardan kalan parçac?klar?n olu?turdu?u birikmi? madde; 8. Elektromanyetik dalgalar?(???k) üretip d??ar?ya salan cisim ya da yer; 9. I ????yans?tma özelli?i ta??yan maddesel yüzey, bir teleskobun en temel elemanlar?ndan biri; 10. Gemini bulutsusunun di?er ad?; 11. Ekli (art?k) y?llarda ?ubat ay?na eklenen gün; 12. M31 olarak da bilinen, Samanyolu'na en yak?n galaksinin di?er ad?, ?... Prenses?.
Bulmacan?n tam çözümünü gok yu zu @t ad.or g.t r adresine isim/soyisim ve aç?k adresini gönderen iki okurumuza bir süprizimiz var!
* ?stanbul Teknik Üniversitesi Fizik Bölümü Ara?t?rma Görevlisi
Soldan Sa?a: 1. Hertzprung- Ruseell diagram?nda 'cüce' olarak da bilinen y?ld?zlar?n üzerinde oldu?u k?s?m; 2. Da??n?k olarak birarada bulunan y?ld?zlar y???na??; 3. Ursa Major tak?my?ld?z?n?n içindeki ikinci en parlak y?ld?z, Dubhe olarak da bilinir; 4. Sagittarius tak?my?ld?z?n?n di?er ad?; 5. ?... devinme?, Güne? ve Ay'?n haricinde, gezegenlerin etkisinin de hesaba kat?ld???devinme; 6. Zaman ak???n?gökbilim çerçevesinde belirli aral?klara bölen, bunlar?belirleyip saptayan düzen; 7. Gök mekani?inde ini? ve ç?k?? dü?üm noktalar?n?birle?tiren do?ru; 8. Saat içindeki ince sarmal yay gibi düzgün sal?n?m yapan, bir noktas?ndan as?lm?? herhangi bir a??rl?k sistemi; 9. Fritz Zwicky ile birlikte 1933 y?l?nda yazd?klar? makale ile süpernovalar?n teorik ka?ifi; 10. I ??n?m gücü ve oylum bak?m?ndan çok küçük y?ld?zlar; 11. ?ki filtre aras?ndaki kadir cinsinden fark, astronomlar?n gökyüzünü anlamaktaki en büyük yard?mc?lar?ndan biri; 12. K uvars titre?imleri bir atomun ya da molekülün titre?imleriyle ayarlanan modern bir saat çe?idi.
GEÇEN AYI N ÇÖZÜM Ü
Yukar ?dan A?a??ya: 1. ?...y?ld?z?, Yer'in havayuvar?na girince sürtümeden dolay?akkor duruma gelen ve ard?ndan bir ???k çizgisi b?rakarak geçen meteor; 2. Poseidon ve Demeter'in k?z?olan bir su perisinden ad?n?alan Neptün'ün kendine üçüncü en yak?n iç uydusu; 3. ?... dalgas??, ?... h?z??, bu kavramlara da ad?n?veren, plazma fizi?inin en önemli biliminsanlar?ndan biri; 4. Vela süpernovas?n?n kal?nt?s?n?n küçük bir parças?, NGC 2736; 5. Bir küre üzerindeki herhangi bir noktadan geçen ö?lenin ba?lang?ç ö?leninden aç?sal uzakl???; 6. Gözlem yerine ya
27
gökyüzü may?s - haziran 2016