TÜRK ASTRONOM ? DERNE? ? BÜLTEN?
g ökyüzü OCAK - ?UBAT 2018
Astrofoto?rafç?l?k 101 Yeni Müfredatta Astronomi Röportaj: Dr. Sinan Ali?
SAYI 70
ed it örden Arif Bay?rl? arif.bayirli@boun.edu.tr
Gökyüzü Bülteni geçti?imiz y?l verdi?i aran?n ard?ndan 2018 y?l?nda yeni say?s?ile kar??n?zda! Gönüllü bir ekiple dolu dolu bir dergi olu?turman?n zorluklar?n?her f?rsatta dile getiriyoruz belki ama dergiyi elimizde tuttu?umuzda ya da eline geçmi? birisinden haber al?p yorumlar?n?dinledi?imizde tüm yorgunlu?umuzu unutuyoruz. Yeni say?yine dopdolu, astrofotografiye giri? niteli?inde güzel bir yaz?, müfredatta astronomi e?itimi yaz?s?ve Dr. Sinan Ali? ile gerçekle?tirdi?imiz ilham verici röportaj?okuyacaks?n?z. Gökyüzü Bülteni'nin geçmi?i T ürk Astronomi Derne?i'nin geçmi?i kadar eskilere dayan?yor. ?lk bülten çal??malar?n?n ard?ndan editoryal ekipler bu sorumlulu?u üstlenip ortaya hem derne?i tan?tan ve derne?in etkinliklerinden kamuoyunu haberdar eden hem de astronomiye merakl?kitlelere konuyla ilgili haber ve geli?meleri aktaran bir rol üstlendi. Ben de bu giri?ime 2015 y?l?nda omuz vermi? ve editörlü?ü üstlenmi?tim. Etraf?mda y?llard?r bir arada oldu?um gökyüzüne gönül vermi? dostlar?mla bir araya gelip, ?ahane bir ekip olu?turarak kollar? s?vad?k ve Haziran 2015 itibariyle ilk say?m?z?yay?nlad?k. T asar?m?tamamen de?i?tirmi?, t?pk?bir dergideki gibi kö?e yaz?lar?mant???na geçmi? ve görselli?i artt?rm??t?k. ?lerleyen zamanlarda bunca emek verdi?imiz say?lar?bas?p da??tmay? hedefleyip bunu da cömert bir bilim destekçisi sayesinde ba?ard?k. Her say?da özgün konular?, o konularla u?ra?an birbirinden de?erli bilim insanlar?ile okuyucular?m?za aktarmaya çal??t?k. Bu çabada uykusuz geceler ve günlerce çal???p bask?ya haz?rlanma tela??hep bizimleydi. Ben de bu süreçte editör olarak büyük bir yükü kar??lamak durumunda kald?m. Fakat yak?n zamanda kendi bilimsel çal??malar?m?n yo?unlu?u nedeniyle art?k bayra??bu sorumlulu?u üstlenecek ki?i ya da gruba verme karar?vermek durumunda kald?m. ?lerleyen say?larda bu de?i?iklik sayfalar?m?za da yans?yacakt?r. Yeni gelecek editoryal ekibin Gökyüzü'nü bulundu?u noktadan da ileriye ta??yaca??na eminim. T üm bu süreç boyunca Gökyüzü vesilesiyle sizlere seslenebilmek benim için büyük bir zevk ve ayr?cakl?kt?. Her zamanki gibi, Gökyüzü'nüz aç?k olsun!
1
içindekiler GÖKYÜZÜ HABERLER? Garip Davran??l?Y?ld?z Gizli K aradeli?i Ortaya Ç?kard?
6
HABER T URU YAYI N K URULU Arif Bay?rl?(Editör)
GÖZE ÇARPAN K AREL ER
10
5
8 RÖPORT AJ
K az?m Yavuz Ek?i S?tk?Ça?da? ?nam
K APAK GÖRSEL ? Jeremy T homas - goodfreephotos (Creative Commons)
Dr. Sinan Ali? ile Röportaj
T ASARI M GÖKYÜZÜ FOTO? RAFÇILI? I Astrofoto?rafç?l?k 101: Görülmeyeni Görmek
18 GÖKYÜZÜ FOTO? RAFLARI
22
16
Arif Bay?rl?, Semih Çakmak
K AT K I DA BULUNANL AR
ASTRONOM?E? ?T?M?
22 BUAY GÖKYÜZÜ
Semih Çakmak, Selçin Demira?, Cemal ?en, Ece Gülfem Da?deviren, Nuray Saatçio?lu, K emal Ak?n, ?. Ceyhun Andaç, H. Aziz K ay?han, Dr. Sinan Ali?, Alex T udorica
T ÜRK AST RONOM? DERNE? ? ?L ET ???M ADRESL ER? E- POST A gokyuzu@tad.org.tr tad@tad.org.tr
PARILTILAR
24
A? SAYFAL ARI www.tad.org.tr www.astronomi.org
25
SORU / CEVAP FACEBOOK facebook.com/T urkAstronomiDernegi T W I T T ER twitter.com/T urkAstroDer
T ÜRK AST RONOM? DERNE? ? BÜLT EN? © 2018 T üm Haklar?Sakl?d?r
gökyüzü haberleri Garip Davran??l?Y?ld?z Gizli K aradeli?i Ortaya Ç?kard?* Çeviren: Arif Solmaz* *
Üstte: K aradelik çifti sistemi NGC 3201'in görsel benzetimi (©ESO/L . Calçada/spaceengine.org)
ESO?nun ?ili?deki Çok Büyük Teleskopu üzerinde bulunan MUSE
y?ld?zlar?n patlay?p üzerlerine çökmesiyle olu?makta ve kümenin uzun
ayg?t?n?kullanan gökbilimciler NGC 3201 kümesinde garip
ömrü boyunca varl?klar?n?sürdürmektedir.
davran??lar sergileyen bir y?ld?z ke?fetti. Y?ld?z?n Güne??ten dört kat daha büyük kütleye sahip görünmeyen bir karadeli?in etraf?nda doland???ortaya ç?kt?? bulunan karadelik iki bak?mdan ilk olma özelli?i ta??yor; birincisi bir küresel kümede bulunan y?ld?zsal kütleye sahip pasif bir karadelik olmas?, di?eri de kütleçekim etkisiyle do?rudan bulunabilmesidir. K üresel y?ld?z kümeleri ço?u gökadan?n etraf?nda dolanan ve on binlerce y?ld?z içeren dev küresel yap?lard?r. Evrendeki en ya?l? y?ld?z sistemleri aras?ndad?rlar ve gökada olu?umu ve evrimlerinin ba?lang?c?na kadar uzan?rlar. 150?den fazlas?n?n Samanyolu?nda oldu?u bilinmektedir. Güney gökküresi tak?my?ld?zlar?ndan Yelken?de bulunan bu kümelerden biri olan NGC 3201 ?imdilerde ESO?nun ?ili?deki Çok Büyük Teleskopu üzerindeki MUSE ayg?t?ile inceleniyor. Uluslararas?bir gökbilimciler ekibi NGC 3201?de bulunan bir y?ld?z?n garip davran??lar?na ?ahit oldu ? her 167 günde bir
ESO?nun MUSE ayg?t?n?n e?siz yetene?i sayesinde gökbilimciler ayn? anda binlerce y?ld?z?n hareketini ölçebiliyor. Yeni bulgu ile ara?t?rma ekibi ilk kez bir küresel küme içinde pasif halde bulunan bir karadelik tespiti yapabildi ? ?u anda olay ufkundan içe do?ru herhangi bir madde ak???n?n olmad???ve bir gaz diski ile çevrili olmayan türden bir karadelik. K ütlesi ise güçlü çekim etkisine kap?lan y?ld?z?n hareketleri ile tahmin edilebildi [ 5] . Gözlenen özelliklerine göre y?ld?z?n kütlesi Güne??in yakla??k 0.8 kat? iken gözlenemeyen gizemli e?ininki yakla??k 4.36 Güne? kütlesine sahip ? neredeyse tam bir karadeli?inki kadar. K üresel kümelerdeki son radyo ve X- ???n kaynaklar?n?n tespitlerine ek olarak, 2016 y?l?nda iki y?ld?z kütleli karadelik birle?mesine dair kütleçekim- dalgas?sinyallerinin tespit edilmesi, görece küçük karadeliklerin küresel kümelerde daha önce dü?ünüldü?ünden daha yayg?n olabileceklerine i?aret editor.
tekrar eden bir düzende saatte yüzbinlerce kilometre ileriye ve
Gieser son olarak ?unu söylüyor: ??imdiye kadar küresel kümelerdeki
geriye do?ru sürüklenmektedir.
neredeyse tüm karadeliklerin k?sa bir süre sonra yok olduklar?ve buna
Çal??may?yürüten Benjamin Giesers (Göttingen Georg- August Üniversitesi, Almanya) y?ld?z?n davran???ndan ?üphelenmi?ti: ?K ütlesi Güne??in dört kat?ndan fazla ve tam anlam?yla görünmez olan bir ?eyin etraf?nda dolan?yordu ? bu sadece bir karadelik olabilirdi! Do?rudan kütleçekimi sayesinde gözlenerek bir küresel kümede bulunan ilk karadelik.? K aradelikler ve küresel kümeler aras?ndaki ili?ki önemli olmakla birlikte gizemlidir. Büyük kütleye sahip ve ya?l?olmalar?nedeniyle bu kümelerin çok say?da y?ld?z kütleli karadelik olu?turdu?u
benzer sistemlerin olmamas?gerekti?i bile dü?ünülüyordu! Ancak görünen o ki durum bu ?ekilde de?il ? bulgular?m?z bir küresel küme içinde bulunan y?ld?zsal- kütledeki bir karadeli?in kütleçekim etkisiyle ilk kez ke?fedilmesini sa?lad?. Bu sayede küresel kümelerin olu?umu ve karadelikler ile çift y?ld?z sistemlerin evrimleri hakk?nda daha fazla ?ey ö?renebiliyoruz ? bu da kütleçekim dalga kaynaklar?n?n anla??lmas? konusunda hayati önem ta??yor. * Haber ayn?zamanda ESO Bilim Bülteni'nde yay?nlanm??t?r. * * Ö?r. Görevlisi, Ça? Üniversitesi Uzay Ara?t?rmalar?Merkezi
dü?ünülmektedir - bu karadelikler kümelerdeki büyük kütleli gökyüzü ocak- ?ubat 2018
haber turu Cemal ?en*
'OUM UAM UA':
K I RM I ZI DEV?N
Y I L DI ZL ARARASI BI R
Y ÜZEY ?NDE
YAPAY ZEK A
KONUK
K ABARCI K L AR
ÖTEGEZEGEN K E?FETT?
19 Ekim'de Hawaii Üniversitesi
Parlakl?klar?sayesinde çok uzak y?ld?zlar?n
Google??n yapay ö?renme (machine
Haleakala?daki Pan- ST ARRS 1
yap?s?hakk?nda bilgi edinebilsek de,
learning) teknolojisinden yararlanan bilim insanlar?K epler- 90 isimli y?ld?z?n, daha
teleskobunun rutin gökyüzü taramas?nda
uzakl?klar?, y?ld?zlar?n yüzeyini incelemeyi
ke?fedilen bir cisim A/2017 U1 ad?yla
çok zor k?lar. Zoru ba?aran ise ESO'nun Çok
önce ke?fedilen 7 gezegenine ek olarak yeni
kay?tlara geçmi?ti.
Büyük Teleskop'u (VLT ) oldu.
bir gezegenini (K epler- 90i) ke?fettiler.
Güne? yörüngesindeki gezegenler ve ço?u
VLT 'yi kullanan gökbilimciler, Güne?imizden
gökta??tutulma dairesi ad?verilen bir
350 kat daha büyük ve yüzlerce kat daha
düzleme yak?n hareket ederken, sonradan
parlak olan, 530 ???k y?l?uzakl?ktaki k?rm?z?
'Oumuamua' ismini alacak cisim, al???lmad?k
dev ?1 Gruis y?ld?z?n?inceleyen ilk kez Güne?
derecede yüksek bir h?zla Güne?
d???nda bir y?ld?z?n yüzeyinde bulgurlanma
sistemimizin tutulma dairesine neredeyse
desenlerini do?rudan gözlemlemeyi
tam tepeden yakla?arak geldi.
ba?arabildiler. Y?ld?z?n merkezinde ?s?nd?kça
K epler teleskobu ayn?anda 100 binin
geni?leyip, yüzeye ç?kan plazma, d??
üzerinde Güne? benzeri y?ld?z?izleyerek
Daha önce hiç e?ine rastlanmam?? bir h?za ve s?rad???bir yörüngeye sahip bu cismin farkl? bir y?ld?z sisteminden kopup geldi?inden ?üphelenen ara?t?rmac?lar, sonradan yapt?klar?gözlemlerle ?Oumuamua (Hawaii
yer al?yor ve bizim sistemimizin mini bir versiyonunu and?rmakta. K e?fedilen K epler- 90i adl?gezegen ise yakla??k olarak Merkür yörüngesinde yeral?yor, yüzey s?cakl???ise 420 ° C?nin üzerinde.
tabakalarda so?uyarak daha az parlak ve
ötegezegen aramakta. Elde etti?i verinin
yo?un hale gelerek yeniden merkeze do?ru
boyutu o kadar büyük ki henüz tam olarak
dü?er. Bu konveksiyon ak?mlar?n?n
incelenebilmi? de?il. K epler verilerini
olu?turdu?u desene bulgurlanma deniyor.
i?lemek için otomatik testler ve bazen insan
dilinde: izci, ke?if eri) ismini verdikleri
VLT, dört adet 8.2m çapl?ana teleskop ile, yer
gökta??n?n gerçekten de Güne? Sistemi'ne
de?i?tirebilen 1.8m çapl?dört adet yard?mc?
ait olmad???n?ke?fettiler. Böylece
teleskoptan olu?uyor. Yard?mc?teleskoplar?n
?Oumuamua, ?imdiye dek ?ahit oldu?umuz
elde etti?i ???k, aynalar yard?m?yla, bir tünel
ilk y?ld?zlaras?nesne ünvan?n?kazand?ve
sistemi sayesinde ölçüm aletlerine aktar?l?yor.
bilimsel ismi de 1I /2017 U1 olarak
Tek bir aynaym?? gibi davranan bu sekiz
güncellendi. Y?ld?zlararas?(I nterstellar)
teleskop sayesinde VLT, çok daha büyük bir
nesneleri tan?mlamak için ?I ? i?areti
teleskobun gözlem yetene?ine eri?ebiliyor.
?Oumuamua için yeni türetildi ve ilk kez
K epler- 90 bizlerden 2545 ???k y?l?uzakl?kta
gözü kullan?l?yor, ama zay?f sinyaller gözden kaçmakta. NASA elde edilen veri y???n?n?n verimli ?ekilde i?lenebilmesi için yapay zekaya ba?vurdu. Yapay ö?renme, insanlar?n ba?a ç?kamayaca??kadar büyük veri setlerinde büyük i? ç?karmakta. K aynak: astronomidiyari.com
K aynak: eso.org
kullan?l?yor. K aynak: NASA
6
gökyüzü ocak- ?ubat 2018
FAL CON HEAVY H?ND?STAN AY
FI RL ATM A RAM PASI NDA
YOL CUSU Hindistan 2018 Mart??nda, yani sadece 1 ay
Yeniden kullan?labilir Falcon 9 roketleri ile
Elon Musk'?n k?rm?z?Tesla Roadster'?
sonra Ay?a yönelik Chandrayaan- 2?yi
uydu f?rlatma piyasas?nda önemli bir oyuncu
yerle?tirildi. Statik ate?leme testinde Falcon
f?rlatacak. Chandrayaan- 2 görevi için
konumuna gelen SpaceX ?irketi, kendisi ve
Heavy'nin motorlar?dü?ük güçte ate?lenerek
Hindistan Uzay Ara?t?rmalar?K urumu
insanl?k için daha büyük bir s?çraman?n
her?eyin düzgün biçimde çal???p çal??mad???
(I SRO) bir yörünge arac?, bir yer arac?ve
haz?rl???n?yap?yor. ?irketin Falcon Heavy
kontrol edildi. Bu yaz?haz?rlan?rken ilk
bunlara ek olarak küçük bir gezgin robot
ad?n?verdi?i yeni nesil roketin yörüngeye
f?rlatma denemesinin 6 ?ubat'ta yap?laca??
geli?tirdi. Görevin toplam maliyeti 100
a??r yükleri ta??mak, daha da önemlisi alçak
duyurulmu?tu.
milyon dolardan az. Hindistan, uzay
dünya yörüngesinin ötesinde Mars'a kadar
ara?t?rmalar?na ay?rd???k?s?tl?bütçeyle büyük
uza??hedefleyen görevlerde kullan?lmas?
ba?ar?lar elde ediyor. E?er bir sorun ç?kmazsa
hedefleniyor. Zira Falcon Heavy ba?ar?ya
Chandrayaan- 2 Hindistan??n Ay yüzeyine
ula?t???nda Dünya'n?n en güçlü f?rlatma
yumu?ak ini? gerçekle?tiren ilk arac?olacak.
arac?olacak.
Bundan önce yine Chandrayaan- 1 projesinde bir sonra Ay??n güney kutup bölgesine çarpt?r?larak indirilmi?ti. K aynak: isro.gov.in
K aynak: SpaceX
JAM ES W EBB DER?N DONDURUCUDAN ÇI K TI
Halihaz?rda ba?ar?l?biçimde kulland?klar? Falcon 9 roketlerinden üç tanesinin birle?tirilmesiyle olu?turulan rokete ilk iki kademede toplam 27 adet Merlin roket motoru güç verecek. Bu üç roket, i?leri bittikten sonra yeniden kullan?lmak üzere Dünya'ya geri dönecekler. Uydu f?rlatma piyasas?nda, yeniden kullan?labilir dolay?s?yla ucuz f?rlatma sunan roketleriyle büyük bir pay koparan SpaceX, Falcon Heavy ile daha büyük görevlerin maliyetlerinin dü?mesini sa?layabilir. ?lk f?rlatma oldu?u için ?irketin olas? aksilikleri göze ald???ilk seferde yük bölümüne, SpaceX'in kurucu ortaklar?ndan
James Webb Uzay Teleskobu 18 K as?m 2017 tarihinde nihayet 12 metre geni?likte, 40 tonluk kap?s?olan mahzen benzeri kriyojenik test odas?Chamber A?den ç?kar?ld?. Burada yakla??k 100 gün boyunca, optik teleskop ve bilimsel araçlar?n uzay ortam?nda (çok so?uk ve vakumlu) düzgün çal???p çal??mad???test edildi. James Webb?in bir sonraki dura?? uzayarac?eleman?ile birle?tirilece?i California?daki Northrop Grumman Hava- Uzay Sistemleri olacak. K aynak: NASA * Amatör Astronom www.astroturk.net
7
göze çarpan kareler
Hubble Uzay Teleskobu üzerindeki
W FC3/UVI S/I R
görünt üleme araçlar? ile elde edilen bu görünt ü, bizden 118 milyon ???k y?l? uzakl?kt aki NGC 1015 sarmal galaksisine ait . Ara?t ?rmac?lar bu galaksideki Cepheid de?i?ken y?ld?zlar? ve Tip 1A süpernovalar? kullanarak evrenin geni?leme h?z?na dair bilgi elde ediyorlar. © NASA, ESA, A. Riess (STScI /JHU)
M ars gezegenin uydusu Phobos, bu resimde M ars yörüngesindeki M ars Express uydusu ile elde edilen yüzey görünt üsü ile görülüyor. Geçmi?t eki
met eor
küreselden uzak
çarp??malar?n?n izlerini
t a??yan yüzeyi
?ekliyle Phobos, Güne? Sist emi'ndeki
ve
birçok
cisimden farkl?l?k göst eriyor. M ars yüzeyini görünt ülemek için 2013 y?l?nda
yola
ç?kan
M ars
Express
t emel
görev
hedeflerini
t amamlamas?na ra?men yörüngede M ars't an bize bilgi ve görünt üler göndermeye devam ediyor. ©ESA/DL R/FU Berlin (G. Neukum)
röportaj ?stanbul Ünv.'den Dr. Sinan Ali?'i bölümünde ziyaret ettik. Bu ay ?stanbul Üniver sitesi Astronomi ve Uzay Bilimler i Bölümü'nde aktif ar a?t?r malar ?na devam eden ve ayn?zamanda Gökyüzü'nün eski editör ler inden Dr. Sinan Ali?'i sayfalar ?m?zda a??r l?yor uz. K eyifli okumalar.
Üstte: Gökyüzü ekibinden ?. Ceyhun Andaç (solda) ve r öpor taj ger çekle?tir di?imiz Dr. Sinan Ali? ESO'nun VLT teleskoplar ?n?n gör üldü?ü gör selin önündeler.
galaksi d???novalarla ilgilenmekt eydim. Onlar?n popülasyonlar?n?belirlemeye çal???yorduk. Yine galaksi d???ast ronomiyle alakal?yd?diyelim, ona bir ba?lang?çt ?. Ama ?imdi t amamiyle galaksi d???ast ronomiyle ilgileniyorum. Yan konular da (Türkiye'de) de?i?en y?ld?zlar?n gözlemleri, öt e gezegen ara?t ?rmalar?gibi gözlemsel çal??malara, o alt yap?ya da sahip oldu?um
?. Ceyhun Andaç - ?CA (Gökyüzü Bülteni): M erhaba Sinan Bey. Gökyüzü bült eni ad?na geliyoruz, biliyorsunuz zat en. Te?ekkürler kabul et t i?iniz için. Dr. Sinan Ali? (SA): Ne demek. ?CA: Önce biraz sizi t an?sak? Nelerle u?ra??yorsunuz, ne zamand?r burada (?Ü Ast ronomi Bölümü) bulunuyorsunuz, nelerle u?ra??yorsunuz? SA: K ?saca söylemeye çal??ay?m. ?smim
için kat k?da bulunuyorum ya da baz?ö?rencileri özellikle o konularda yönlendiriyorum ama benim bir fiil çal???t ??m konular ?u aralar, yet i?t irmeye çal??t ???m ö?renciler, özellikle galaksi d???ast ronomi alan?nda. Bizim bölümde geçmi?t e bu konuda çal??an hocalar?m?z olmu? fakat bu alan çok geli?mi? bir kült üre sahip de?il asl?nda; Türkiye'de de çok az var. Giderek geli?meye ba?lad???n?söyleyebiliriz ama. Tek t ük yurt d???na ç?kan hocalar?m?z, ara?t ?rmac?lar?m?zla, özellikle gençlerle, bu alan özellikle yayg?nla?maya ba?lad?ama. San?r?m ?Ü'deen ot urakl?ve kalabal?k yap?bu konuda olu?maya ba?l?yor. Bunun da ?u anda bizim grubumuz önünü çekiyor diyebiliriz bu alandaki çal??malar için. Bunun d???ndaki yo?un bir zaman?m?bilim t oplum faaliyet lerine ay?r?yorum, bunu çok önemli buluyorum çünkü. Yani üniversit e y?llar?mdan beri bundan hiç geri durmad?m halen de devam ediyorum. Dolay?s?yla e?it imler- seminerler vermek, yaz okullar?na kat ?lmak gibi, her t ürlü bilim t oplum faaliyet ini
Sinan Ali?. ?st anbul Üniversit esi'ndeyim,
ve projesini dest ekliyoruz. Hat t a kendimiz de ?Ü Gözlemevi olarak lise ö?rencilerine yönelik
sürekli buradayd?m. L isans, yüksek lisans,
bir ast ronomi e?it imi, özellikle gözlem ve analizle ilgili ufak bir yaz okulu düzenlemeyi
dokt ora e?it imlerimi burada t amamlad?m.
dü?ünüyoruz.
Bu e?it imler s?ras?nda farkl?farkl? zamanlarda yurt d???nda bulundum. Özellikle
?CA: Belki daha sonra onunla alakal?bir yaz?da ist eriz sizden?
?t alya'da ve Fransa'da beraber çal??t ???m
SA: Olabilir. Zat en, TÜB?TAK 'a bir 4004 projesi olarak sunduk, olumlu olarak dönerse
hocalar?m vard?. Bir aya??m hala Fransa'da,
duyurulmas?bak?m?ndan da dest ek olursunuz belki. Yani bu t ip faaliyet lerle u?ra??yoruz. 2
oradaki bir projenin hala bir parças?y?m.
dönem, 4 y?l TAD'da yönet im kurulunda görev ald?m. 2. dönemimde Gökyüzü dergisinin
Bilimsel çal??malar?m ?u anda galaksiler ve
edit örlü?ünü de üst lenmi?t im. 2 y?l kadar sürdü sonra Arif'e (Bay?rl?) devret t ik. O da çok
galaksi kümeleri ve nispet en galaksi evrimi
güzel yürüt üyor bu i?i. Ben ö?renciyken de Gökyüzü ekibindeydim. O dönemlerde yine
ekseninde ilerliyor. Özellikle kümelerdeki
Gökyüzü'nün bas?l?ç?kmas?söz konusu olmu?t u; bu t arz bir bask?ya sahipt i. O zamanlar yay?n
galaksi yo?unlu?u ile ilgileniyorum. Ondan
ekibindeydim Gökyüzü'nün, 2000'li y?llarda. Ama bu dönem bir y?ll?k bir süreçt e ilerledi,
önceki dönemlerde novalar ve özellikle
devam?gelmedi. Bir yaz?m da var geçmi?t e Gökyüzü dergilerine dair.
10
gökyüzü ocak- ?ubat 2018
?CA: Evet , biliyoruz onu t abii. SA: ?imdi bu Gökyüzü'nün 5. jenerasyonu. Umar?m bir daha alt ?nc?s?olmadan hep be? devam eder yani bir kesint i olmadan böyle devam eder. Güzel i?ler yap?yorsunuz, böyle devam eder her ?ey. ?CA: Biz u?ra??yor olmakt an memnunuz gayet . SA: Bask?kalit esi, içerik, her ?ey çok güzel. Umar?m dest ek bulabiliriz, en önemli ?ey bu. ?CA: ?u anda bir ki?i t araf?ndan dest ekleniyor, bir süre sonra o dest ek bit ecek ne yaz?k ki ama umar?m devam?da gelir. Bakal?m, hallet meye çal???yoruz. SA: K olay gelsin.
Üstte: Yap?a?amas?ndaki Do?u Anadolu Gözlemevi'nin tamamland???nda or taya ç?kacak hali. DAG ile ilgili Eylül-Ekim 2016 say?m?zda Gökyüzü Bülteni'nde kapmsal?bir dosya olu?tur mu?tuk. Tür k Astronomi Der ne?i Bülten sayfas?ndaki ar ?ivimizden er i?ebilir siniz.
?CA: Te?ekkürler, kendini t an?t t ?n?z. O halde görece formal sorulara ba?layal?m. Sizin de biraz
t oplant ?organizasyonlar?ndan yaz okullar?n?n düzenlenmesine, ast ronomik görü?e kadar
önce bakt ???n?z gibi biraz ara?t ?rma yapt ?k
sürekli görü? ve kat k?m oluyor. Çünkü çok büyük bir ekipt en bahset miyoruz sonuçt a,
hakk?n?zda (gülü?meler). Daha yeni
dinamik çal??an çekirdek bir ekiple her i?i yürüt üyoruz. Dest ek konusunda bir s?k?nt ?
çal??malar?n?zdan eskiye do?ru ilerleyece?iz. Önce
yok, dest e?imizi ald?k da bu i?ler ilerliyor. Bu i?le ilgili t emel bir derdimiz oldu?unu
DAG'la (Do?u Anadolu Gözlemevi) ilgili birkaç
söylyeyemeyiz. K alk?nma Bakanl???'ndan ald??m?z dest ek gayet iyi. Büt ün büyük
?ey sormak ist erim. Türkiye ast ronomi
projelerde ve Türkiye'deki herhangi bir i?t e olabilecek birt ak?m aksakl?klarla,
gündeminin son dönemki önemli maddelerinden
t akvimimizdeki birt ak?m geri kaymalarla u?ra??yoruz. ?u anda, örne?in, in?aat la ilgili
biri olan DAG ve t eleskobu ile ba?layay?m. Sizin DAG'daki göreviniz nedir? Projenin ilerleyi?ini nas?l görüyorsunuz, yet erli dest e?i alabiliyor musunuz? ?lerleyen zamanlarda Türkiye'de ast ronomiye kat k?lar?n?n nas?l olaca??na dair bir öngörünüz var m?? SA: Ben öncelikle DAG Ekibi'nin bir parças?y?m.
"Bizim gör evler imiz DAG'?n bilimsel a ma çla r ?n?belir lemek ve özellikle DAG teleskobuna ta ka ca ??m?z a letler le ilgili ola r a k belir lemeler i ya pma k"
Çok hiyerar?ik bir ekip yap?lanmam?z yok asl?nda fakat yak?n zamanda ekip içindeki görevlerimizi
geçen yaz meydana gelen bir aksakl?kt an öt ürü t eleskobun kurulmu? olmas?2020'ye
daha farkl??ekilde belirlemeye çal??t ?k. ?u anda
sarkacak. 2020'nin ba?lar?, ort as?olabilir. Biz 2019'un yaz?, sonlar?diye hedefliyorduk,
da resmi olarak proje bilimsel kurulunun bir
ama birazc?k kayma olacak gibi gözüküyor. Onun d???nda i?lerimiz yolunda,
üyesiyim. Bizim görevlerimiz DAG'?n bilimsel
umdu?umuz gibi gidiyor ?u an.
amaçlar?n?belirlemek ve özellikle DAG
?CA: Biz bundan 2 ya da 3 say?evvel zat en DAG'la birebir ili?kili bir say?da yapm??t ?k.
t eleskobuna t akaca??m?z alet lerle ilgili
Orada Cahit Ye?ilyaprak da bahset mi?t i ?u an söylediklerinizden. Elinize sa?l?k
belirlemeleri yapmak. Hangi alet ler hangi
gerçekt en.
özelliklerde olacaklar, hangi bilimsel amaçlara hizmet edecekler? Bu amaçlar?da Türkiye kamuoyundan gelen geri dönü?lerle belirli dönemlerde güncelliyoruz. 2012 y?l?nda yapm??t ?k, bugünlerde sonland?r?yor oldu?umuz revize bir bilimsel hedefler polit ika belgesi olu?t uruyoruz. Bu bizim int ernet sit emizde de yer al?yor zat en. Dolay?s?yla, bu bilimsel hedefler do?rult usunda da hangi t ür alet lere gereksinimimiz var, özellikleri, kapasit eleri pot ansiyelleri ne olmal?, bunlar?belirlemekle görevliyiz. O ekipt e ?u anda yo?un bir biçimde ça???yorum ama DAG'la ilgili her konuda, yani
SA: DAG'?n bize kat acaklar?ne olacak derseniz, Türkiye'deki gözlemsel ast ronominin baya??geli?mi? ve ot urmu? bir kült ürü var. Fakat 4 met re civar?ndaki t eleskoplar donan?msal olarak da çok ba?ka bir ligdeler. Türkiye'de ?imdiye kadar kulland???m?z dedekt örler bile, o aç?dan bakt ???n?zda, biraz daha amat ör ligde kal?yorlar. Her ne kadar yapt ???m?z çal??malar kalit eli olsa da, bilimsel dergilerde yay?nlasak da karma??k enst rumanlara pek sahip de?iliz. En karma??k olan alet imiz TUG'daki Ulusal Gözlemevi'nde bulunan T- FOCS denilen hem t ayf çeken hem de görünt ü alabilen bir kamera. ?imdi bizim ilgilendi?imiz, DAG'a dü?ündü?ümüz alet ler daha hassas, daha komplike alet ler ve t abii bunlar i?in bir t araf?. Bu i?in bize açaca??en büyük fark, pencere fark?olacak bir defa, k?rm?z?öt e ast ronomisine girece?iz. Yine devrimsel ba?ka bir fark, t eleskobun hem akt if, hem de adapt if opt ikle çal??abilmesi olacak. Bizim ?u ana kadarki t eleskoplar?m?zda olmayan bir kavram bu. Akt if opt ikle özellikle
11
Solda: X-???nlar ?nda gözlemler yapan XM M -Newton uydusunun gör sel benzetimi (© NASA)
aynan?n alt ?ndaki mot orlarla ?eklinin
geli?t irecek, modern t eleskoplardaki i?lerin nas?l yap?ld???na bizi al??t ?racak. Belki daha
belirlenebilmesi ve gökyüzündeki odaklamas?n?n
sonra daha büyük bir t eleskoba s?çaramak daha da kolay olacak, bilemiyorum. Ama
çok daha düzgün yap?labilmesi sa?lan?yor.
dedi?im gibi Türkiye'deki ast ronomiyi çok geli?t irecek. Sadece yönt emsel aç?dan de?il,
Adapt if opt ikle de at mosferin bozucu
ayn?zamanda çal???labilir cisimler aç?s?ndan da de?i?t irecek. Bizim küçük
et kilerinden ar?nmam?z mümkün olabiliyor. ?u
t eleskoplar?m?zla ve s?n?rl?dedekt örlerimizle her konuyu çal??mam?z mümkün
anda DAG'?n k?rm?z?öt e ast ronomi, akt if opt ik,
olmuyordu. ?imdi t eleskobun çap?n?n biraz daha büyümesiyle belki özellikle galaksi d???
adapt if opt ik ve t akaca??m?z modern alet leriyle
ast ronomi çal??malar?, benim kendi üzerine çal??t ???m konu olmas?it ibariyle biliyorum,
gerçekt en ba?ka bir ligde olmas?söz konusu.
daha rahat hale gelecek. Çünkü çok uzak cisimleri bizim t eleskoplar?m?zla, 1.5 met relik
Yani 4 met re s?n?f?na bakt ???n?zda çok basit bir
ile ya da 1 met relik ile ele alam?yoruz. Genellikle Türkiye'de hep y?ld?zlar a??rl?kla
kar??la?t ?rmayla küçük bir t eleskop gibi kal?yor
çal???l?yor. Tabii t ayf çekerimiz TUG'da da var ama 4 met relik, uzak galaksileri büyük
günümüzde, do?ru, ama bizim t eleskobumuz bir
çözümleme gücüne sahip bir t eleskopla daha ayr?nt ?l??ekilde çal??abilir hale gelece?iz.
8 met relik t eleskobun çal??ma prensiplerinden
Yeni konular?n da Türkiye'de yayg?nla?mas?na imkan t an?yaca??n?dü?ünüyoruz,
hiç geri olmayacak. Çap?biraz küçük olacak
özellikle k?rm?z?öt e dalga boyunda. Ayn?cisimlere baksak da farkl?bir pencereden
ama bu bile bizim için zat en ?imdiden bile büyük bir s?çrama. Yani bizim ?imdi 1.5 met relik t eleskobumuz varken ve t am olarak bizim bile de?ilken, 8 met re, 10 met re t eleskobumuz olmas?n?beklememek de laz?m çünkü biz daha bunu kullanmaya a?ina de?iliz. Biz bu DAG t eleskobunu bile ne kadar kullanabilece?imizi bilmiyoruz ki. Tabii büt ün haz?rl???m?z? yap?yoruz ama Türkiye'deki ast ronomi buna haz?r de?il asl?na bakarsan?z. O yüzden 4 met relik t eleskop Türkiye'deki ast ronomiyi gei?t irecek, zorlayacak çünkü. K lasik
"Bunun a ma c?evr ende uza kta ki ga la ksi kümeler ini özellikle X-???n?nda belir lemek ve bunla r ?n da ??l?mla r ?nda n evr enin ma dde da ??l?m?na ve ka r a nl?k ener jiye da ir bir ta k?m ç?ka r ?mla r da bulunma k." bakaca??m?z için bir zenginle?me olacak yani. ?CA: ?imdi birazc?k daha geriye gidelim. X M M X X L - Survey grubundaki 100 ki?iden
anlay???m?z?n d???nda bir kullan?lma biçimi
birisiniz. Nas?l ve kaç y?l sürecek bir devam projesi bu? Analiz yap?yorsunuz burada
olacak. Gözlemcilerin, proje verenlerin dikkat e
anlad???m kadar?yla, oradan gelen verilerle. Siz nas?l dahil oldunuz ve nas?l ilerliyor,
almalar?gereken konular, ayr?nt ?lar daha fazla
biraz projeden bahsedebilir misiniz?
olacak. Dü?ünmeleri gereken daha fazla t eknik det ay olacak. Çok basit bir ?ekilde bir cisme dönüp gözlem yapamayacaks?n?z. Bir sürü söz konusu krit er olacak. Dolay?s?yla bu bizi
12
SA: X X L , X M M - Newt on uydu t eleskobuna sunulmu? bir proje idi. Tabii ayn?zamanda Fransa At om Enerjisi K urumu'nun alt ?nda bir ast rofizik birimi var, oradan da dest ek alan bir proje. Ama t abii ki hayat a geçmesi X M M - Newt on t araf?ndan bu projeye zaman verilmesiyle mümkün oldu. ?u anda X M M - Newt on ile yürüt ülen en büyük proje. gökyüzü ocak- ?ubat 2018
Solda: Hawaii'de M auna K ea da??üzer ine kur ulu K anada-Fr ansa-Hawaii Teleskobu (CFHT). Deniz seviyesinden 4.2 km yükseklikteki gözlemevinde 3.6 metre çap?nda büyük bir optik/k?r m?z?ötesi teleskobu yer al?yor. (© CFHT)
Büyükt en kast ?m, verilmi? süre bak?m?ndan
X - ???n?nda t espit edilen aday galaksi kümelerinin opt ik gözlemlerinin yap?larak,
yürüt ülmü? en geni? program. Bunlar ?large
t ayflar?n analizi, indirgenmesi ve küme üyesi aday üye galaksilerin de gözlenerek
program? diye geçiyorlar. X M M - Newt on'an
kümenin varl???n?n do?rulanmas?üzerine. Çünkü X - ???nlar?nda yapt ???n?z gözlemler
ald???m?z süreler çok fazla. Bunun amac?evrende
ort amda bir s?cak gaz?n varl???na i?aret et se de orada bir galaksi kümesinin olup
uzakt aki galaksi kümelerini özellikle X - ???n?nda
olmad???n?ya da hangi k?rm?z?ya kaymada gerçekt en oldu?unu söylemek için opt ik
belirlemek ve bunlar?n da??l?mlar?ndan evrenin
gözleme iht iyac?n?z var. X - ???nlar?n?n galaksi kümelerini bulurken avant ajlar?var ama
madde da??l?m?na ve karanl?k enerjiye dair
kümeyi do?rularken ve di?er özelliklerini bulurken opt ik gözlemlere iht iyaç
birt ak?m ç?kar?mlarda bulunmak. Ayn?zamanda
duyuyorsunuz. Opt i?in de bir t ak?m art ?ve eksileri var bu konuda. Hat t a ?u an bizim
galaksi kümelerinin evrimle?mesi, opt ik
grubumuzun üzerinde çal??t ???, benim de sorumlu oldu?um çal??ma opt ikt e ve
özelliklerinin, X - ???n?özelliklerinin
X - ???n?n?nda kümelerin özelliklerini kar??la?t ?rarak bir sonuca varmak. Bu bizim için
kar??la?t ?r?lmas?; bu s?rada gerilerde do?al olarak
ö?ret ici oluyor, opt ikt eki küme bulma yönt emlerimizle X - ???n?ndaki yönt emlerin
bulundu?u için, AGN'lerin de incelenmesi gibi
avant ajl?ve dezavant ajl?t araflar?n?kar??la?t ?rarak daha sonraki t aramalar için de bir
konular da bu X X L projesinin içerisinde yer
t est olmu? oluyor. Oradaki çal??malar?m bu yönde devam ediyor. X X L 'in devam?için
al?yor. Ekip kalabal?k. A??rl?kl?olarak Frans?zlar
X M M - Newt on'a bir projede bulunduk, Ekim ay?nda yanl?? hat ?rlam?yorsam, ama ?u
var çünkü projenin yürüt ücüsü olan ki?i Frans?z
anda olumlu bir cevap alamad?k çünkü X X L birinci projede yapmak ist ediklerimizin
bir bilimkad?n?. Dolay?s?yla Fransa ba??çekiyor
hepsini t amamlamad???m?z için zaman payla??m komit esi bize öncelikle bunlar?
bu konuda. Ben bu projeye Nice Gözlemevi'nde
t amamlay?p sonra t ekrar de?erlendirilmek üzere ba?vuruda bulunmam?z?önerdiler.
bulundu?um sürelerde, yan?nda bulundu?um
Çünkü X X L - 1 ile kat et t i?imiz gökyüzü alan?n?daha da geni?let mek ist iyorduk biz,
ki?iler vas?t as?yla dahil oldum. O ekip bu projenin
daha da derinle?t irmek ist iyorduk. ?u anda bu projede kulland???m?z poz süreleri ancak
bir parças?. Ben de dolay?s?yla o ekiple beraber
k?rm?z?ya kaymas?1 olan (z=1) galaksi kümelerinin bulunabilmesine imkan t an?yor.
buna dahil oldum.
Ama kümelerin evrimi aç?s?ndan özellikle 1'in biraz daha öt esine geçmesine iht iyac?m?z
?CA: Uzakt an da çal???yorsunuz ama?
var. Özellikle 1.5'a kadar bunu göt ürebilirsek çok bilgi verici olacak. Bakal?m, X M M - Newt on olmasa da ba?ka bir t eleskopla devam?gelecekt ir. X M M - Newt on çok
SA: Uzakt an da çal???yoruz, oray git mem gereken
cazip çünkü özellikle çözünürlü?ü çok iyi. Dolay?s?yla çok uzakt aki galaksi kümeleri
dönemler de oluyor. Herkesin birt ak?m görevleri
art ?k daha az yayg?n görünüyorlar. Yak?ndaki kümeler kadar, özellikle mesela, Abell
var. Tabii büyük projelerde, konsorsiyumlarda (ki
kümelerinin ROSAT gözlemleri vard?r, X - ???nlar?nda onlar kadar yayg?n ve parlak
bizimkisi çok büyük de say?lmaz asl?na bakarsan?z
görünmüyorlar. O yüzden orada art ?k nokt a kaynaklarla kar??t ?r?labilir hale geliyor ya
100 ki?i olarak; örne?in Euclid gibi yine
da nokt a kaynaklar t araf?ndan çok domine ediliyor X - ???nlar?. Bazen siz oradaki kümeyi,
Fransa'n?n ba??çekt i?i bir konsorsiyum var, 1000
yayg?n bir X - ???n?kayna??n?, s?cak gaz?iyi karakt erize edemeyip gözden kaç?r?yorsunuz.
ki?i çal???yor) t abii say?lar çok fazla. Herkesin e?it
Çünkü büt ün bulma algorit malar?, pipeline'lar dedi?imiz ?ekilde, ot omat ik olarak
düzeyde kat k?yapmas?pek mümkün olmuyor
çal??t ?r?l?yorlar. Gözle t ek t ek yap?lm?yor. ??t e o aral?klarda X M M - Newt on en iyi
do?al olarak. Benim oradaki görevlerim, özellikle
uydulardan bir t anesi. Hem görü? alan?n?n geni?li?i bak?m?ndan, hem de çözünürlük
13
Üstte: Dr. Sinan Ali? çal??ma ofisinde
gücü bak?m?ndan. Yak?nda, gelecekt e at ?lacak
t amamen fot omet rik veriler içeriyor. Onun 4 t ane derin 4 t ane de geni? alan diye
di?er X - ???n?uydular?yla, ATHENA gibi, ba?ka
t an?mlanm?? alanlar?var. Derin alanlar?n herbiri birer derece karelik gökyüzü parças?n?
uydular da var, belki o zaman bu çal??malar
içeriyor ama oldukça sönü?e gidiyorlar, 25- 26 kadirlere yakla??yorlar. Örne?in Sloan'da
t ekrarlanabilir. ?CA: Belki onlara da ba?vurulabilir bu projeyle. X X L - Survey galaksi gözlemleri üzerinden karanl?k madde için bir durum denkleminin pe?inde. Bu proje ile ?a??rt ?c?bir durum denklemi k?s?t lamas?get irilebilecek mi sizce?
bu derinliklere ula?am?yorsunuz. Bu bak?mlardan hala en derin gökyüzü t aramas?, fakat derin olmas?için t abii çok zaman harc?yorsunuz. Bu zaman?geni? olmas?na harcayamad???n?z için daha dar bir alanda kal?yor. Sloan neredeyse büt ün gökyüzü t aramas?, hem kuzeyde hem güneyde birçok yeri t arayabiliyor, hem de ekvat ora yak?n ku?aklarda. Hat t a kuzeyi neredeyse t amamlad?, hiç bo?luk kalmad?ama Sloan o kadar derine ula?am?yor t abii ki çünkü zaman?n?alana harc?yor ?u anda. CFHTL S'in ?wide? alanlar?da 170 derece kare. 72 derecekare ile 25 derece kare aras?nda de?i?en 4 t ane
SA: ?u anda gözlemlerle uyumlu aç?kças?.
geni? alana sahip. ?u anda biz özellikle W - 1 ad?verilen geni? alanlardan bir t anesiyle
?st at ist ikler ve kozmolojik hacimler yani CM B'den ve Tip 1- A Süpernovalar'dan elde
yo?un bir ?ekilde çal???yoruz. Projenin gözlemleri asl?nda 2009'da t amamland?fakat veriler hala kurcalanmaya, içinden bir ?eyler ç?karmaya müsait . Y üksek lisans
et t i?imiz kozmolojik paramet relerin ort ak
çal??malar?m?z var, bir ö?rencimiz oradan veri kulland?. Farkl?farkl??eyler çal???labiliyor,
paydas?n?çok da farkl?bulmuyoruz.
galaksi evrimi, kümelerle ilgili ?eyler gibi. Dolay?s?yla o fot omet rik verileri kullanarak i?
CA: Canada? France?Hawaii Telescope L egacy Survey (CFHTL S) Deep fields projesinde de kat ?l?mc?idiniz. Proje halen devam ediyor mu?
yapmaya devam ediyoruz. Bu arada X X L de zat en CFHTL S ile ba?lant ?l?. Asl?nda büt ün galaksi d???ast ronomi çal??malar?nda bir t emel prensip, gökyüzünde belirli alanlarda (ki bu alanlar y?ld?z yo?unlu?unun çok az oldu?u gökyüzü do?rult ular?d?r) çok uzaklara gidebilece?iniz için uzun pozlar al?nabilmesidir. Bir di?er genel prensip de bir alanda
SA: O asl?nda veri içerikli bir gökyüzü t arama
t arama yapt ?kt an sonra ayn?alana di?er dalga boylar?nda da bak?lmas?d?r. O yüzden
projesi. Biz o projenin bir parças?de?iliz fakat
mesela CFHTL S'in W 1 alan?san?r?m ?u anda en kapsaml?çoklu dalga boyu verisi olan
benim yine Fransa'da beraber çal??t ???m ekip,
alanlardan bir t anesi. X M M - Newt on X X L projesi de W 1'i merkez alarak yap?lan bir proje
özellikle oradaki hocam diyelim, o projenin
çünkü opt ik veriniz var, X - ???n?var, moröt esi ve k?rm?z?öt esindede veri al?yorsunuz. Büt ün
içerisinde, o verilerle çok ha??r ne?irdi. Biz de
bunlar birikt i?inde çok zengin bir veri set iniz olu?uyor ve o zaman daha kapsaml?i?ler
hala devam ediyoruz ama sadece ?deep? de?il, bir
yapabiliyorsunuz. Bu arada CFHTL S W 1 hala güncel, çal???yor. Biz de orada çal??maya
de ?deep?in ?wide? alanlar?var. CFHTL S, ayn?
devam ediyoruz. Hat t a yak?n zaman içerisinde bu alanda k?rm?z?öt ede de t akiplenen
Sloan gökyüzü t aramas?gibi, 5 fot omet rik
zamanlar?t amamland?. O verileri de ?imdi yeni ba?layaca??m?z bir projede çal??maya,
bant t a gökyüzünü t arayan bir görünt üleme
incelemeye ba?layaca??z.
t aramas?. Tayfsal bir t arama içermiyor,
14
gökyüzü ocak- ?ubat 2018
?CA: Bununla alakal?bir sorum daha var. Bu iki çal??man?n da nihai
sormak ist edik. ?u anda dergiyi ç?kart an ekipt en evvel ba?ka
amaçlar?sanki AGN gözlemleri üzerinden sonuçlar elde et mek ve
insanlar dergiyle u?ra??yordu ve edit örü sizdiniz. Dolay?s?yla
karanl?k enerji üzerine birt ak?m ç?kar?mlarda bulunmak. Fakat
Gökyüzü'nü ç?karmakla, buna emek sarfet mekle ve derginin ?u anki
bunlar için arada yap?lan galaksi gözlemleri ara ad?mlar gibi kal?yor
haliyle ilgili dü?üncelerinizi merak ediyoruz.
biraz. Sadece galaksi gözlemleri, galaksi popülasyonlar?, iç yap?lar? üzerine bir çal??ma yokken, böyle ba?ka projelerin ara ad?mlar?ndan birt ak?m ?eyler t oparlamak galaksi çal??malar?n?zorla?t ?r?yor mu, yoksa aksine böyle bir sürü farkl?amaç üzerinden yap?lan gözlemler oldu?u için i? daha da kolayla??yor mu? Bu konuda bir ?eyler söylemek ist er misiniz? SA: Tabii ki projeleri sunarken siz birt ak?m büyük amaçlar ve
SA: Bir defa Türkiye'de bilim- t oplum çal??malar?çok önemli. Bunu art ?k anlamam?z gerkiyor. Sadece bu dergiyi ç?kart mak de?il, birçok yerde bir ?eyleri anlat mak, sunum yapmak ve halka bu bilgiyi ula?t ?rmak gerekiyor. Birçok yerde bu t ip i?leri anlat mak ve halka bu bilgiyi ula?t ?rmak gibi bir misyonumuzun oldu?unu dü?ünüyorum. Üniversit elerin zat en, kabul edin ya da et meyin böyle bir misyonlar?var. Hocalar, ö?ret im üyeleri, herkes farkl?farkl?
hedefler çiziyorsunuz kenidinize ama hiçbir proje sadece o amaç için
konulara bak?yor olabilir ama bu bizim görevlerimizin ba??nda
yürüt ülmüyor. Dolay?s?yla siz o amaca ula??rken birt ak?m yan
geliyor. Türkiye'de bunlardan hep s?k?nt ?çekiyorsak e?er, bilime
ürünler var ama dest ekleri al?rken ya da projeyi vurgularken öne
yet erli dest e?in verilmemesinden; bunu a?man?n t ek yolu da bilimi
ç?kard???n?z baz?büyük hedefler vard?r. Dolay?s?yla X X L projesi
popülerle?t irmek. Fakat bilimi popülerle?t irmek bunu ucuzlat mak
büyük pencereden bak?ld???nda karanl?k enerjiye dair bir ?eyler
yada içini bo?alt mak anlam?na gelmiyor. Bu, bilimin halk t araf?ndan
söylemeyi hedefliyor ama t abii ki alt alanlar?na ve ilk yay?nlanan
anla??l?r k?l?nmas?anlam?na geliyor ve dünyada çok önemli ve çok
makalelere de bakarsan?z, birço?u galaksilerle ilgili, galaksi
k?ymet li bir çaba bu. Büt ün büyük kurumlar buna çaba sarf
evrimiyle ilgili spesifik ?eyler söylemeye çal???yorlar. Dolay?s?yla, o
ediyorlar. Günümüzün ba?ka bir derdi daha var. Bu sadece Türkiye
yolda ilerlerken di?er ?eyleri çal???yorsunuz. Böyle bir ayr?m yok.
için geçerli de?il, çok yak?n birkaç y?lda çok da su yüzüne ç?km?? bir
Verinin müsait oldu?u her ?ekilde veriyi kullanmak ist iyorsunuz.
derdimiz var: art ?k insanlar, özellikle genç nesil, fen ve
AGN konusu buna iyi bir örnek. Asl?nda bizim konumuz galaksi
mühendisli?e, STEM diye k?saca da söylenen bilim, t eknoloji,
kümeleriyken AGN ekibiyle de bir araya gelerek, çünkü bu veri buna
mühendislik ve mat emat ik alanlar?na yönelmiyorlar. Daha çok nas?l
müsait olacak, bunu ön görüyorsunuz çok do?al bir ?ekilde ve i?in
çabucak para kazanabiliriz buna yöneliyorlar. Genel t ablo böyle
içerisine AGN'ler de giriyor. Di?er konularda da, genellikle bizim
olunca insanlar?n fene ve t eknolojiye, daha do?rusu bilime, ilgisini
için en önemli olan galaksi d???gözlem ve t aramalarda asl?nda
art t ?rmam?z gerekiyor. Dolay?s?yla 'Gökyüzü' bült eni ilk ç?k???nda
galaksiler, yani galaksi kat aloglar?. Büt ün büyük gökyüzü t arama
belki daha farkl?bir misyona sahipt i. ?lk ç?k???nda 'Türk Ast onomi
projelerinde ist er görünt üleme olsun yani fot omet rik bant larda
Derne?i'nin bir ilet i?im organ?gibi ort aya ç?km??. Ama özellikle
yap?lan t aramalar olsun, ist er t ayfsal olsun, birincil unsur ve
2000 y?llar?ndan beri 'Gökyüzü' ast ronomi merakl?lar?na do?ru
yap?t a?lar?, ilk hedefimiz galaksileri gözlemlemek. Sonra mesela bu
bilgiler vermeyi hedefliyor. Okuyucu kit lesi de bu alana ilgi duyan
galaksilerin grupla?mas?n?, kümele?mesini, ya da kümele?mi?
amat ör ast ronomlar, fen bilimleri ö?ret menleri, merakl?okuyucular.
galaksiler içerisindeki popülasyonlar nas?l de?i?iyor, onlar?n ???n?m
Geni? de bir kit lesi var aç?kças?, iyi de t akip ediliyor. Bir önceki
gücü fonksiyonlar?nedir, evrimle?me nas?l oluyor, et kile?meleri nas?l
dönemde ben edit ör olarak görev al?yordum ama sizin dönemde ?u
sürüyor... Büt ün bu süreçlerin kozmik zamanda bir de?i?im göst erip
anda 'Gökyüzü' çok iyi bir kit leye de ula?t ?, içerik anlam?nda da çok
göst ermedi?ine bak?yorsun. Ne demek bu? Geçmi?t e farkl?k?rm?z?ya
t at minkar. Bask?ya da sahip olunca gerçekt en çok kalit eli bir ?ey
kaymalardaki bu ögeleri, bunlar ist er çarp??an galaksiler olsun ist er
ort aya ç?kt ?. O yüzden çok t akdir ediyorum, t ebrik ediyorum sizi. ?yi
bir kümenin özellikleri olsun, irdeleyip farkl?l?klardan evrimin ne
bir çal??ma yap?yorsunuz. Görsellik bak?m?ndan da bence çok çok
yönde ilerledi?ini anlamaya çal???yorsunuz. Buradaki bizim asl?nda
ba?ar?l?. Bir öncekinde de biz önceki say?lara göre farkl?bir
amaçlar?m?zdan biri her zaman geni? bir k?rm?z?ya kayma aral???nda
anlay??la görselli?i öne ç?karm??t ?k, o zaman da iyiydi bence ama ?u
bu cisimleri çal??abilmek. Çünkü ancak o zaman geni? bir zaman
anda da ayn?çizgi devam ediyor. Bir de bu t ip dergilerde insanlar?n
aral???nda evrenin geçmi?t en günümüze dek nas?l de?i?t i?ine dair
özellikle düzgün, dolu bir içerikle kar??lar?na ç?ksan?z bile o içeri?in
fikir kurabilece?iz, bu çok önemli. Bir di?er ?ey de yine galaksi d???
okunabilir hale gelmesi laz?m. O yüzden de bilim dergicili?inde
ast onomide ve belki büt ün di?er çal??malarda da, ist at ist i?i
(Türkiye'de Bilim Teknik, yurt d???nda da ba?ka birt ak?m dergiler
art t ?rmak. Özellikle uzak gök cisimlerini çal???rken bir iki
gibi) biraz okunabilir, insanlar?n göz at abilir hale gelmek laz?m.
kaynakt an çal??mak yet miyor bunu daha geni? bir gökyüzü alan?na
Gökyüzünün t asar?m?da buna ?u anda müsait . Çok ba?ar?l?o
büyük bir hacime yaymak zorunda kal?yorsunuz o yüzden en
aç?dan. Dest ek al?nmas?n?da ümit ediyorum. Her f?rsat t a hepimiz
zahmet li, yorucu olan k?sm?t ek t ek o bölgelerdeki t üm gözlemler;
bunu bir yerlerde t an?t ?p duyurup, gerekli dest e?in sa?lanmas?için
onlar?n st andart la?t ?r?lmas?, indirgemeler, bu kat aloglar?n
çaba sarfet meliyiz.
üret ilmesi gibi ?eyler. Bunlardan sonra bir örneklem olu?t urup siz onu çal???yorsunuz. Tüm gözlem projelerinde t emel ?ey hem derinli?i art t ?rmak hem de geni?li?i ve hacmi art t ?rmak.
?CA: Benim sorular?m burada son buluyor. Te?ekkür ederiz. SA: Rica ederim. Ben t e?ekkür ederim.
?CA: Sona yakla??rken biraz daha dergimizle de ilgili bir ?eyler
15
gökyüzü foto?rafç?l??? Astrofoto?rafç?l?k 101: Görülmeyeni Görmek H. Aziz K ay?han*
(a) Astrofoto?r afç?l?k nedir ? Neye ihtiyaç duyulur ? Gökyüzü hepimizin ortak ilgi oda??ve bulu?ma noktas?. K aranl?k bir gecede, (b)
özellikle ???k kirlili?inden uzakta bir yerlerde gökyüzüne kafam?z?kald?r?p evrenin derinliklerine do?ru seyre dalmak
Üstte: Analog Single L ens Reflex K amer a
çok ayr?bir keyiftir. Evrenin bize sundu?u bu çat?y?, dokusunu, güzelliklerini incelemek gerçekten paha biçilemez bir duygu ancak bir yerden sonra biz hep daha fazlas?n?talep ediyoruz: Galaksimizin en ince detaylar?n?, uzak galaksileri,
(c)
bulutsular?n renk ahengini, y?ld?zlar?n gökyüzümüzün üzerindeki hareketi ve dahas?n?görmek, gözlemlemek gibi.
?? bu noktaya geldi?inde de ç?plak gözle gökyüzünü izlemek bir yere kadar bizi idare
Üstte: K ompakt K amer a
edebiliyor. Daha fazlas?n?istedi?imizde bize evrenin derin güzelliklerini foto?raflar Solda: Dij ital Single L ens Reflex K amer a
sunabiliyor ancak. ??te bu noktada gökyüzü sevdal?s?bizlerde astrofoto?rafç?l?k ilgisi ve dürtüsü de ba?lam?? oluyor.
Astrofoto?rafç?l???n en temel prensibi, ????? toplayabilmek. Gözümüzün yapma yetisine sahip olmad???bu i?i ancak foto?raf makineleri yapabiliyor. Foto?raf makineleri arac?l???ile ?????film veya CCD üzerinde
makinelerle olmu?tur).
toplayarak (biriktirerek) ç?plak gözle
Astrofoto?rafç?l??a ba?lamak için sahip olman?z gereken temel bir tak?m donan?m var,
görebildi?imizden daha fazlas?n?
bunlar??u ?ekilde s?ralayabiliriz:
görebiliyoruz. Astrofoto?rafç?l???film
Olmazsa olmaz
kullanan analog SL R (Single L ens Reflex)
- Foto?raf makinesi
makinelerle yapabildi?imiz gibi Dijital SL R
Gerekli
(DSL R) ve art?k günümüzde Dijital
- K aranl?k bir gökyüzü
K ompakt makinelerle de yapabiliyoruz. Bu
- T ripod
yaz?dizisinin genel içeri?i dijital
- Deklan?ör kablosu veya ?ntervalometre
makinelerle astrofoto?rafç?l?k üzerine
Tercihen
olacak ancak yer yer film makineler için
- Fener
astrofoto?rafç?l?ktan da bahsedece?iz (ki
- Gök Atlas?
benim astrofoto?rafç?l??a ba?lama film
- Yedek batarya ve bilgisayar ve ba?lant?kablosu
16
gökyüzü ocak- ?ubat 2018
Yukar?da bahsetti?im "tercihen" listesi çekilmek istenen foto?raf?n türü ile alakal? olarak asl?nda geni?letilebilir. Çekmek istedi?iniz foto?raf türü y?ld?z izi (star trails), Samanyolu (Milkyway), gece ?ekilleri (night scapes), derin uzay (deep sky) vs. olabilir. T üm bu türler veya çekim teknikleri sahip olman?z gereken veya tercih edece?iniz ekipmanlar? art?racak ve çe?itlendirecektir. Burada listeledi?imiz baz?maddeleri ayr?ayr?ele alabiliriz.
Çekim Yer i: Ekipmanlar?n?z?tamamlad?ktan
Üstte: Tür kiye K ar anl?k Gökyüzü Har itas?
sonra ilk yapman?z gereken kendinizi foto?raf(lar)?n?z?çekebilece?iniz karanl?k ve
titre?imler bile üzerine çal??t???m?z foto?raf?mahvetmeye yeterli. Bu konuda tripodun
aç?k bir gökyüzü bulmak. ?ehir içinde ?ehir
sa?laml???da önemli bir unsur çünkü rüzgârl?havalarda sa?lam bir tripoda sahip de?ilseniz
???klar?nda kalmak ve binalar?n k?s?tlad???
makineniz sallanacak ve çal??man?z?kötü ?ekilde etkileyecektir.
gökyüzü ile foto?raflar çekmeye çal??mak çok iyi sonuçlar üretmeyecektir. Bu ?ehir ???klar?ndan kaçmakta çok büyük önem var. Bunun için Darksitefinder* * adresine giderek (sayfadaki kare kodu kullanarak bu adrese ula?abilirsiniz), ya?ad???n?z çevrede karanl?k bir bölge seçebilirsiniz. Site üzerinde görece?iniz haritada ye?il alanlar?n d???na ç?kmak en iyi sonuçlar?üretecekken, bu özellikle büyük ?ehirlerde ve hatta özellikle
Deklan?ör kablosu - ?nter valometre: Foto?raf makinesi ile uzun pozlama foto?raf çekmek istedi?imizde, ne kadar hassas oldu?umuzu dü?ünsek de deklan?öre elimiz ile basarsak elimizin titremesi mutlaka makineye geçecektir. Bu yüzden bir deklan?ör kablosu makineye herhangi bir titre?im geçmemesi için önemli. E?er makinenizde dâhili bir intervalmotre var ise bu deklan?ör kablosundan daha faydal?olabilir. ?ntervalometre, makineniz ile istedi?iniz poz süresinde istedi?iniz aral?kta ve istedi?iniz süre veya say?da foto?raf çekmenizi sa?layan bir araçt?r. Bu makineye yaz?l?msal olarak dâhil olabilece?i gibi, intervalometreli deklan?ör kablolar?da bulunmaktad?r.
?stanbul çevresinde ya?ayanlar için çok mümkün de?il. Bu noktada da mümkün
Bunun d???nda bahsetti?imiz di?er unsurlar tercihen kullanabilece?iniz ?eyler. Uzun süre
mertebe k?rm?z?tonundaki bölgelerden
çekim yapmay?planl?yorsan?z yan?n?za yedek batarya almal?s?n?z. Çekti?iniz foto?raflar?
kaçmakta fayda var.
an?nda inceleyip i?lemek, çekilen foto?raflar?kameraya müdahale etmeden kontrol etmek veya kameran?z?bilgisayardan kontrol etmek istiyorsan?z, yan?n?za bir dizüstü bilgisayar
Foto?r af M akinesi: Çekim yerimizi, ne çekmek istedi?imizi belirlemek bir kenara, bu i?in en öneli mevzusu foto?raf makinesi.
alabilirsiniz. T abi bu noktada kulland???n?z bilgisayar?n ekran ?????n?n da kameray? etkilememesini sa?laman?z önemli. E?er k?? aylar?nda foto?raf çekmeyi planl?yorsan?z, buna uygun ?ekilde, s?k?ve kal?n giyinmek çok önemli.
Astrofoto?raf denince akl?m?za ilk gelen DSL R makinelerdir ancak günümüzde
?lk yaz?, bu i?e s?f?rdan ba?lamak isteyenler için tamam?ile bir ba?lang?ç k?lavuzu niteli?inde
kompakt makineler - ve hatta baz?telefonlar-
oldu. Gelecek say?da, foto?raf çekimi ile ilgili foto?raf makinesinin biraz daha teknik
de astrofoto?raf yapabilmek için uygun. Bu
konular?na girerek, gökyüzü foto?rafç?l???için hangi ayarlar?kullanabilirsiniz bunlardan
noktada kameran?z ne olursa olsun, ham (raw)
bahsedece?iz. Bol y?ld?zl?geceler!
foto?raf çekebiliyor olmas?önemli! Ham foto?raf, foto?rafa ait tüm ???k bilgilerinin saklanmas?, makinenin renk ve ???k ayarlar?n? kendisi yap?p tek bir bilgi saklamamas? demektir. ??in bu teknik k?sm?na da ilerleyen yaz?lar da de?inece?iz.
* Astronom * * Sa?da: Dar kSiteFinder sitesine bu bar kod ar ac?l???ile ula?abilir siniz.
T ripod: Gökyüzü foto?rafç?l???nda ço?unlukla uzun pozlamalar söz konusu oldu?u için, makinenin bu pozlamalar s?ras?nda sabit kalmas?çok önemli. Bu aç?dan, tripod gökyüzü foto?rafç?l???nda çok önemli bir yere sahip. Uzun pozlamalar s?ras?nda en ufak
17
astronomi e?itimi T ASLAK FEN B?L?MLER? E? ?T ?M PROGRAMI NDA AST RONOM?KONULARI Selçin Demira?*
Bildi?iniz gibi Milli E?itim Bakanl???(MEB), program
içeriklerinin ayr?nt?l?olmamas?sebebiyle ö?retmene esneklik ve giri?imleri
güncelleme çal??malar?n?kamuoyu ile payla?t?ve veliden
do?rultusunda biçimlendirme f?rsat?veriyor. Ancak bir yandan da yetkin
ö?retmene, ö?renciden akademisyene kadar görü?lerin
ö?retmen ve etkile?imli etkinliklerde gereken destek MEB ve payda?lar
iletildi?i bir platform olu?turdu. Ben de bu yaz?mda taslak
taraf?ndan sa?lanmazsa bu sadele?menin ö?renme sürecini olumsuz etkileme
Fen Bilimleri Ö?retim Program?ndaki Dünya ve Evren alt
riskini de beraberinde getiriyor.
ö?renme alan?na dair incelemelerimi payla?aca??m. Genel olarak yürürlükte olan program?ile taslak program?; dersin temel felsefesi, temel becerileri, ölçme ve de?erlendirme yakla??m?, 3. s?n?ftan 8. s?n?fa kadar Dünya ve Evren alt ö?renme alan?ndaki kazan?m ve aç?klamalar çerçevesinde kar??la?t?rarak inceledim. Sevindirici bir haberle ba?lamak istiyorum. Fen bilimleri dersinde astronomi konular?n?n a??rl???artm?? ve y?llard?r e?itim ? ö?retim y?l?n?n son aylar?nda i?lenen astronomi konular?, bu programda tüm s?n?f seviyelerinde ilk konu olarak ele al?nm??. Yeni y?la ba?larken ö?retmen ve ö?rencide var olan motivasyonun, astronomi konular?na dair tutumunda olumlu katk?s?olaca??n?dü?ünüyorum. Yürürlükteki programa göre Fen Bilimleri Dersi ö?retim program?, 4 alt ö?renme alan?nda temellendirilirken; bunlar Dünya ve Evren, Canl?lar ve Hayat, Fiziksel Olaylar ile Madde ve De?i?im; güncellenen taslak programda ise bu
Ö?retim program?; Fen ? Teknoloji ? Toplum ve Çevre ba?lam?ndan, Fen ? Teknoloji ? Mühendislik ? Toplum ve Çevre ba?lam?na ta??nm??, bu yenilikle ö?rencilerin bilimsel süreç becerilerini kullanarak uygulamal?bilim üniteleri ile proje geli?tirmeye, ara?t?rma yapmaya ve ürün ortaya ç?karmaya yönelik kazan?mlar eklenmi?. Bu yeniliklerin uluslararas?e?itimdeki yeniliklere ve modern ça?a ayak uyduran bir program?n geli?tiriliyor olmas?aç?s?ndan önemli oldu?unu dü?ünüyorum. ?imdi, biraz daha Dünya ve Evren ö?renme alan?özeline inelim. Dünya ve evrenin özellikleri, yap?s?ve meydana gelen de?i?imlerin ara?t?r?lmas?, incelenmesi ve ke?fedilmesine ili?kin bilimsel bilgileri içeren Dünya ve Evren alt ö?renme alan?ndaki ünitelerin özelliklerini a?a??daki tabloda kar??la?t?rd?m. Bu tablonun iki program aras?ndaki farkl?l?k ve benzerliklerin genel olarak bize sundu?una inan?yorum. T abloda (bir sonraki sayfada) da görüldü?ü gibi kazan?m say?s?azal?rken, bir y?lda verilen ders saati a??rl???art?? gösteriyor. Astronominin hak etti?i de?eri buldu?unu söylemeden edemeyece?im.
alanlara Fen ve Mühendislik Uygulamalar?alan?da
S?n?f düzeyi bazl?ilerleyecek olursam; 3.s?n?f fen ö?retim program?nda ilk
eklendi?i görülüyor. Ayr?ca tüm derslerde oldu?u gibi
konu Gezegenimizi T an?yal?m. Bu konuda genel olarak ayn?kazan?mlarla
sadele?me Fen Bilimleri Dersinde de mevcut. K azan?m
devam ediliyor, yeni olarak ise Dünya?n?n ?ekliyle ilgili model haz?rlanmas?
say?s?nda tüm seviyeler göz önünde bulunduruldu?unda
kazan?m?eklendi?i görülüyor. 5.s?n?fta olan Yer K abu?u konusunun içeri?i
yürürlükteki programa göre fark yaratacak bir de?i?iklik
daralt?larak sadece K ayaç ve Fosil kavramlar?k?sm?, 4.s?n?f konusu olarak
olmasa da kazan?mlar detayl?incelendi?inde konu ve
kar??m?za ç?k?yor.
kazan?mlar?n içeri?i, kazan?mlar?n ifade edili? biçimi
Benzer geli?me, 6.s?n?f Dünyam?z, Ay ve Ya?am K ayna??m?z Güne? ünitesinde
aç?s?ndan sadele?me oldu?u fark ediliyor. E?itim Reformu
de var, ünitenin içeri?i düzenlenerek taslak programda 5.s?n?fta yer al?yor.
Giri?imi?nin Milli E?itim Bakanl???T aslak Ö?retim
Yürürlükte olan programda Güne?, Dünya ve Ay büyüklükleri
Programlar??nceleme ve De?erlendirmesi raporunda da
kar??la?t?r?l?rken Güne? ve Ay özelliklerine de?iniliyordu. Bu de?i?iklikle
de?indi?i gibi yeni programda, konu ve ünitelerin
18
gökyüzü ocak- ?ubat 2018
Güne??in ve Ay??n özellikleri ile Ay??n evreleri, dolanma ve dönme hareketleri ayr?ca ele al?n?p ünite Güne?, Dünya ve Ay??n birbirlerine göre hareketlerini temsil eden bir model olu?turularak sona eriyor. Güne?, Dünya ve Ay ünitesi, 5.s?n?f fen dersinde en fazla ders saatini alan ünite, yo?un içeri?e sahip bu ünitenin hak etti?i de?eri ald???n?gösteriyor. Bu ünitedeki bir di?er yenilik ise ö?rencileri merakland?r?p ara?t?rmaya sevk edecek Ay?da canl?ya?am?na yönelik fikirlerin üretilip tart???lmas?kazan?m?eklenmi? olmas?d?r.
sadele?tirildi?i görülüyor. T üm bu noktalar göz önünde bulunduruldu?unda astronomiden yana yeni Fen Bilimleri Dersi Ö?retim Program?umut vaat ediyor. T abi ki konu ve içeriklerin ayr?nt?l?olmamas?n?n yan?s?ra sadele?me ve bu de?i?imlerin uygulamada neler getirece?i pilot uygulamalarla görülecek. Di?er bir husus ise etkinliklerin nas?l içeriklerde haz?rlan?p kazan?mlara hizmet edip etmeyece?i konusudur. Umuyorum ki yeni ö?retim programlar? yürürlü?e girmeden pilot çal??malar?n yap?l?p de?erlendirmeler programlara yans?t?l?r ve ö?renme sürecinde büyük etkisi olan
Yürürlükte olan programda 5.s?n?ftaki I ????n ve Sesin
ö?retmenlerin bu de?i?ime haz?r hissetmelerine yönelik giri?imlerde
Yay?lmas?ünitesinde i?lenen Güne? ve Ay T utulmalar?
bulunulur.
konusuna 6.s?n?fta yer veriliyor. 7.s?n?f program?nda olan Güne? Sistemi konusu ise 6.s?n?fa kayd?r?lm??, 6.s?n?f konusu Dünyam?z?n K atman Modeli ise Fen Bilimleri Ö?retim Program?ndan tamam?yla ç?kart?ld???görülüyor. Bu de?i?ikliklerin konular?n birbirini takip etmesi ve bütünlü?ün sa?lanmas?aç?s?ndan faydal?ad?mlar oldu?unu dü?ünüyorum. T ?pk?5.s?n?ftaki Ay?da canl?ya?am?na dair ara?t?rma yapmas?, üretti?i fikirleri tart??mas?sevindirici bir geli?meyse 7.s?n?fta olan Uzay Ara?t?rmalar?konusuna ayr?lan süre de tam iki kat?na ç?kar?lm??. Di?er yaz?lar?mda da belirtti?im gibi astronomi ile ö?rencinin ilgisini çekmek, merak?n?uyand?r?p bilimsel süreç becerilerini benimsemesini sa?lamak, ara?t?rmalar yapmas?na te?vik etmek çok daha kolay. Bu ba?lamda astronomi ile ilgili konularda ara?t?rmaya a??rl?k
Space Scoop't a, çocuklara özgü, anla??l?r bir dille
verilmesi umut verici!
yaz?lm?? Ast ronomi haberleri düzenli olarak Türkçe'ye
8.s?n?fta ise 6 ders saati verilen Depremler konusu, bu ba?l?k
çevriliyor. Okumak için: ht t p://www.spacescoop.org/t r/
özelinden ç?kart?larak Y?k?c?Do?a Olaylar?konusu alt?nda ele al?n?p ayr?nt?ya girmeden do?a olaylar?aç?klanarak, korunma
* Fen Bilgisi Ö?ret meni, Ast ronomi E?it meni
yollar?na de?iniliyor. Bir di?er 8.s?n?f konusu ise ?klim ve Hava Hareketleri ayn??ekilde devam ederken, Mevsimlerin olu?umu
/ evrenianlayalim
@evrenianlayalim
evrenianlayalim
konusuna verilen sürenin artt?r?ld???, içerik olarak ise daha
19
gökyüzü foto?raflar? Bölüm Editörü: H. Aziz K ay?han*
Foto?r af sahibi: Alex T udorica Y?ld?z Patlamas?
Çek i m det ayl ar ?:
Romanyal?bir astrofizikçi olan Alex T udorica, ayn?zamanda do?a foto?rafç?l???yap?yor.
T arih: 24 Temmuz 2015
Astrofizikçi olmas?n?n bir art?s?olarak da bir çok astrofoto?raf?bulunmakta. Alex T udorica
Yer: I jen Da??, Java, Endonezya
?u an Bonn Üniversitesi'nde doktora ö?rencisi ve galaksiler, galaksi kümeleri ve kozmoloji konular?üzerine çal???yor. Bu ay bizler için bu foto?raf?payla?an Alex'in foto?raf?çekti?i
K amera: Canon EOS 6D
s?radaki hikayesini a?a??da okuyabilirsiniz. Di?er foto?raflar?için Flickr sayfas?n?ziyaret
Optik: Samyang 24 mm 1.4
edebilirsiniz: https://www.flickr.com/photos/tudorica/
I SO: 3200
"Sabaha kar??me?hur Java, Endonezya'da bulunan I jen volkan?na t?rmand???m s?rada, 20 km
Poz Süresi: 20 sn (3 foto?raf panorama)
kadar mesafedeki Raung volkan?patl?yordu. Büyülenmi? bir ?ekilde kalakald?m ve bir kaç
Yaz?l?m: Adobe Photoshop
foto?raf çekmeye çal??t?m. Sonuç olarak 3 foto?raf?n panoramas?olan bu kare ortaya ç?kt?."
* Astronom
20
gökyüzü ocak- ?ubat 2018
Foto?r af Sahibi: H. Aziz K ay?han Süper Hale
Çek i m det ayl ar ?:
2016 sonunda, 14 K as?m'?15 K as?m'a ba?layan gece, herkesi bir Süper Ay tela??sarm??t?
T arih: 15 K as?m 2016
hat?rlarsan?z. Birkaç gecedir Ay'?görebiliyor oldu?umdan ekstra foto?raflamak gibi bir
Yer: T alas, K ayseri
derdim yoktu, ta ki gece yar?s?d??ar?ç?k?p, Ay'?n etraf?ndaki muhte?em haleyi görene kadar.
K amera: Canon EOS 60D
Foto?rafta Ay'?n etraf?nda görülen ve 22 derece hale olarak bildi?imiz esasen bir atmosfer olay?. Atmosferin üst tabakalar?nda olu?an Cirrus bulutlar?nda bulunan buz kristallerinde
Optik: Canon 22 mm @ f/4
?????n saç?lmas?sonucu olu?ur. 22 derece hale olarak adland?r?lmas?n?n sebebi ise, olu?an
I SO: 1000
halenin yar?çap?n?n 22 derece olmas?d?r. Halk aras?nda çok az bilinse de, Ay veya Güne?
Poz Süresi: 0.8 sn (4 foto?raf panorama)
halelerinin olu?umu gökku?aklar?ndan daha s?kt?r. Yaz?l?m: Adobe L ightroom, PT Gui
Haz?r Ay ve 22 derece hale o gece güzel bir gösteri haz?rlam??ken de bu f?rsat?kaç?rmayarak 4 poz çekti?im bu foto?raf?panorama olarak birle?tirdim.
21
22
par?lt?lar Nuray Saatçio?lu*
Ayd?nl?k Neyin Oluyor Senin
ayd?nl?k neyin oluyor senin gökyüzü akraban filan m? beni bulur bulmaz gözlerin ?im?ek çak?yorum yalan m? yüzünde yalaz?n?gezdirdi?in saçlar?ndan tutu?mu? orman m? akla ziyan bir ?ey elektri?in ay?????mavisi dudaklar?ndan m? o ???k zenginli?i mi giyindi?in uzay tozlar?m?y?ld?zlardan m? elime dokundu?u an elin güne?ler aç?yorum sahi ondan m? ayd?nl?k neyin oluyor senin
Attilâ ?lhan
* Gökyüzü Gönüllüsü
24
gökyüzü ocak- ?ubat 2018
soru/cevap ?. Ceyhun Andaç*
Merhaba. Bu say?dan itibaren Gökyüzü'nde bir soru- cevap kö?esi ba?l?yor. Burada sizden gelen sorular?elimizden geldi?ince biz, elimizden gelmedi?inde de konunun uzmanlar?(ula?abildi?imiz ölçüde) cevaplamaya çal??aca??z. Bu say?size haber vermeden böyle bir i?e giri?ti?imiz için ilk sorular?kendimiz pi?irip kendimiz yiyece?iz. Sonraki say?larda bizi buralarda yaln?z b?rakmazsan?z seviniriz...
Sor u: ?Gökyüzü? nedir? Neden böyle bir ?ey var? Cevap: Bu basit ilk soru için te?ekkürler say?n okur. ?Gökyüzü? T AD'?n (T ürkiye Astronomi Derne?i) bülteni. Dernekler faaliyetlerini aç?klamak ve yaymak ad?na böyle bültenler ç?kar?rlar. Burada olan, bu tip bir bültenin, katk?verenler sayesinde biraz daha kapsaml?bir hale gelmi? hali. Ama sert sormu?sunuz, istemiyorsan?z yapmayal?m? Sor u: Nerelerdesiniz siz kuzum bir senedir? Gözümüz yollarda kald?? Cevap: Her zaman evdeki hesap çar??ya uymuyor. Bir süredir sizi bültensiz b?rakt???m?z için üzgünüz. Gökyüzü, yine 2 ayda bir düzenli ç?kmaya ve size ula?maya devam edecek. Sor u: Dergi biraz daha s?k ç?ksa nolur sanki? Özellikle ?bu ay gökyüzü? bölümüyle arkada?lara müneccimlik yap?p onlar??a??rtmaya bay?l?yorum! Haftada bir yapsan?z da, her hafta herkesi taze taze ?a??rtsam? Cevap: Bir kere etraf?nda illa bir uyan?k ç?k?p bir yerden sonra yemez, ya da yiyenleri size kapt?rmaz gibi... Haftada bir bülten yap?p ?bu hafta gökyüzü? yapsak da o kadar insan??a??rtma ?ans?n?size b?rakmay?z, merak etmeyin :) Sor u: Ben astronomiyle ilgilenmeye yeni yeni ba?l?yorum ve bülteniniz böyle bir heves için biçilmi? kaftan! Ama okuduklar?mdan da hiçbir ?ey anlam?yorum desem yeridir. Ne yapmam gerek sizce? Cevap: Biz de anam?z?n karn?ndan astronom do?mad?k! Önce emeklemek gerek. Sizin ?ans?n?z emeklerken etraf?n?zda bir astronomi cümbü?ünün olmas?. Alabildi?inizi al?n, tüm çiçekleri koklay?n bu bültendeki. Bir yandan ça??m?z internetin oldukça yayg?n kullan?ld??? bir ça?. MOOC'lardan (internette bulunan çevrimiçi, etkile?imli dersler) ve serbest videolardan alabildi?ine yararlan?p çok h?zl?ca temelleri ö?renebilir, kim bilir, belki günün birinde eski say?lardaki bulmacalar?çözebilecek kadar astronomi ö?renebilirsiniz!
Sor u: K aradelikler hakk?nda son derece önemli bir teorim var. Arkada?lar?m tabii ki anlamay?p dalga geçiyorlar ama ben teorimin astrofizikte bir devrim yarataca??na eminim. Bir ara size yollasam, bir bak?p fikir verseniz nas?l olur? Cevap: Matematiksel olarak kan?tlad?ysan?z, do?ru yerlere referanslar?n?z varsa ve bunlara ba?l?olarak sizden önce konunuzda yaz?lanlarla çeli?medi?ine, çeli?ti?i yerlerde sizin teorinizin do?ru oldu?una (yine matematikle desteklenmi? olarak) eminseniz, bir de okunabilecek ?ekilde yazd?ysan?z neden olmas?n.
Sorular?n?z?gokyuzubulten@tad.org.tr adresine e- mail atabilir ya da @gokyuzubulten facebook grubumuzdan ?soru? oldu?unu belirterek mesaj olarak iletebilirsiniz. Bir sonraki say?da görü?mek üzere, yapay ???ks?z günler dileriz.
* ?stanbul Teknik Üniversitesi Fizik Bölümü Ara?t?rma Görevlisi
25
M ar t-Nisan 2018'de
g ökyüzü
Kütleçekim dalgalar ?