ÁÈÇÍÅÑÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯É Õÿíàí òîõèîëäóóëñàí:
Ä.Ä¿ãýðæàâ Äýâèä Ìàê-Êâîèä Ìåéñîí
Óëààíáààòàð õîò 2012 îí
DDC 323’023 È-788
2007 îíä õýâëýãäñýí “Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí õºòº÷” íîìûã íýìæ çàñâàðëàâ.
Çîõèîã÷:
Ä.Ä¿ãýðæàâ, Á.Àìàðñàíàà
Ǻâëºõ:
Æ.Áàÿðöýöýã, Íàäåæäà Õðèïòèâøè
Çóðàà÷:
Á.Áàòãýðýë
Ýõ áýëòãýã÷:
Á.Öýðýíëõàì
Õýâëýñýí õóãàöàà:
2012 îíû 12 äóãààð ñàð
Õýâëýëèéí ãàçàð:
ÕǯÕ-èéí Õýâëýõ ¿éëäâýð
© Ýíýõ¿¿ íîìûã “Íýýëòòýé Íèéãýì Ôîðóì” çºâøººðºëã¿éãýýð õýâëýí îëøðóóëàõûã õîðèãëîíî.
ISBN 999-29-1009-7
òºðèéí
áóñ
áàéãóóëëàãûí
ÀÃÓÓËÃÀ
1. Áèçíåñýý õýðõýí ýõëýõ âý? 1.1. Áèçíåñ ýðõëýõ õýëáýð 1.1.1. Õóâèàðàà ýðõëýõ àæ àõóé ãýæ þó âý? 1.1.2. ͺõºðëºëèéí õî¸ð õýëáýð, ò¿¿íèéã áàéãóóëàõ 1.1.2.1. “ÁÁ” 1.1.2.2. “ÇÁ” 1.1.3. Õîðøîî, ò¿¿íèéã áàéãóóëàõ 1.1.4. Êîìïàíè ãýæ þó âý, ò¿¿íèé õî¸ð õýëáýð 1.1.4.1. Êîìïàíè õýðõýí áàéãóóëàõ âý? 2. Áèçíåñýý õýðõýí ÿâóóëàõ âý? 2.1. ͺõºðëºëºº õýðõýí óäèðäàõ âý? 2.2. Õîðøîîã õýðõýí óäèðäàõ âý? 2.3. Êîìïàíèà õýðõýí óäèðäàõ âý? 2.3.1. Õóâüöàà ýçýìøèã÷äèéí õóðàë 2.3.2.Һ뺺ëºí óäèðäàõ çºâëºë 2.3.3. ÿéöýòãýõ çàõèðàë 2.4. Õàðèóöëàãûí òîãòîëöîî 2.4.1. Êîìïàíèéí õàðèóöëàãà 2.4.2. Õóâüöàà ýçýìøèã÷èéí õàðèóöëàãà 2.4.3. Àëáàí òóøààëòíóóäûí õàðèóöëàãà 2.4.4. Èõ õýìæýýíèé õýëöýë 2.4.5. Ñîíèðõëûí çºð÷èëòýé õýëöýë 3. Áèçíåñýý çîãñîîõ 3.1. Êîìïàíèéã ººð÷ëºí áàéãóóëàõ ãýæ þó âý? 3.2. Êîìïàíèéã òàòàí áóóëãàõ 3.3. Äàìïóóðàë
-3-
Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí õºòº÷
3.3.1. Äàìïóóðëûã àíãèëàõ íü 3.3.2. Òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é áàéäàë 3.3.3. Íýõýìæëýã÷äèéí õóðàë 3.3.4. Õýðýã ã¿éöýòãýã÷ 3.3.5. Äàõèí õºðºíãºæ¿¿ëýõ òºëºâëºãºº 3.3.6. Òàòàí áóóëãàõ 3.4. ͺõºðëºë òàòàí áóóãäàõ îíöëîã
-4-
Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é
1.ÁÈÇÍÅÑÝÝ ÕÝÐÕÝÍ ÝÕËÝÕ ÂÝ? ¯ð ä¿í Ýíý á¿ëãèéã ñóäàëñíààð òà äàðààõ ÷àäâàðûã ýçýìøèíý: 1. áèçíåñ ýðõëýõ ÿìàð õýëáýð¿¿ä áàéäãèéã íýðëýõ; 2. çàðèì ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõûã õóóëèàð õîðèãëîäîã áîëîí çàðèì ¿éë àæèëëàãààã ÿâóóëàõûí òóëä òóñãàé çºâøººðºë àâäàã òóõàé ìýäýõ; 3. íºõºðëºë, õîðøîî, êîìïàíèéí îíöëîãèéã òîäîðõîéëæ æèøýýãýýð òàéëáàðëàõ, òýäãýýðèéí èæèë áà ÿëãààòàé òàëûã òîäîðõîéëîõ; 4. áèçíåñ ýðõëýõäýý ÿìàð òºðºë, õýëáýðèéã ñîíãîõ íü çºâ áîëîõûã òîäîðõîéëîõ; 5. áèçíåñèéí áàéãóóëëàãà áàéãóóëàõ ïðàêòèê àëõìóóäûã ìýäýæ áóñäàä òàéëáàðëàæ ºãºõ.
1.1. Áèçíåñ ýðõëýõ õýëáý𠪺ðèéí áîëîí ãýð á¿ëèéíõýý õýðýãöýýíýýñ èë¿¿ á¿òýýãäýõ¿¿í, àæèë, ¿éë÷èëãýý áèé áîëãîæ ò¿¿íèéãýý áóñäàä õóäàëäàõ çàìàà𠺺ðòºº àøèã îëîõ ¿éë àæèëëàãààã áèçíåñ ýðõýëæ áàéíà ãýæ õýëæ áîëíî. Õ¿í òºðºëõòºí ò¿¿õýíäýý áèçíåñ -5-
Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí õºòº÷
ýðõëýõ õàìãèéí ýíãèéíýýñ ýõëýýä á¿ð íàðèéí çîõèîí áàéãóóëàëòòàé õýëáýðèéã, ÿíç á¿ðýýð íýðëýí õºãæ¿¿ëæ èðæýý. Ýäãýýðýýñ äýëõèé äàÿàð íèéòëýã áàéäàã çîõèîí áàéãóóëàëòûí õýëáýð íü õóâèàðàà ýðõëýõ àæ àõóé, íºõºðëºë, êîìïàíè þì (Ñõåì 1-èéã ¿çíý ¿¿). Õàðèí õîðøîîíû õóâüä àøãèéí òºëºº õóóëèéí ýòãýýä áèø áîëîâ÷ ººðèéí õýðýãöýýã õàíãàõ õ¿ðýýíä áèçíåñèéí áàéãóóëëàãàòàé àäèëòãàõóéö ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã íýã õýëáýð ãýæ ¿çýæ áîëîõ òàëòàé áàéíà. Ñõåì 1. Áèçíåñèéí ýðõëýõ õýëáýð
Àæ àõóé õóâèàðàà ýðõëýõ
ͺõºðëºë
Á¿õ ãèø¿¿ä íü á¿ðýí õàðèóöëàãàòàé íºõºðëºë
Çàðèì ãèø¿¿ä íü á¿ðýí õàðèóöëàãàòàé íºõºðëºë
Êîìïàíè
Íýýëòòýé õóâüöààò êîìïàíè
Õààëòòàé õóâüöààò êîìïàíè
Õîðøîî
Õÿçãààðëàãäìàë õàðèóöëàãàòàé êîìïàíè
Áèçíåñèéí áàéãóóëëàãà íü ÿìàð ÷ õýëáýðýýð çîõèîí áàéãóóëàãäñàí õºðºí㺠îðóóëàã÷ íü àøèã õóâààðèëàí àâàõ ¿íäñýí çîðèëãîòîé áàéäàã. Õºðºí㺠îðóóëàã÷ íü îðóóëñàí õºðºíãºòýé㺺 õóâü òýíö¿¿ëýí òóõàéí áàéãóóëëàãûí àøãààñ íîãäîë àøèã àâ÷, øèéäâýð ãàðãàõàä ñàíàë ºãºõ ýðõ ýäëýõ áºãººä àëäàãäëàà ÷ ìºí ýíý çàð÷ìààð õóâààðèëíà. Ýíý áîë áèçíåñèéí áàéãóóëëàãûí èæèë òàë þì. -6-
Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é
Õàðèí ýäãýýð áèçíåñèéí áàéãóóëëàãóóä íü õºðºí㺠îðóóëàã÷èéí òóõàéí áàéãóóëëàãûíõàà áîëîí ò¿¿íèé õàðèëöàã÷äûí ºìíº õ¿ëýýõ õàðèóöëàãààðàà ãîë÷ëîí ÿëãàãääàã. Ò¿¿í÷ëýí áèçíåñèéíõýý öàð õ¿ðýý, áèçíåñýý ÿâóóëàõ, øèéäâýð ãàðãàõàä îðîëöîõ áàéäàë, áèçíåñèéí áàéãóóëëàãàà óäèðäàõ, õÿíàõ ìåõàíèçì çýðãýýðýý ÿëãàãääàã. Áèçíåñ ýðõëýõ îëîí òºðºë, ÷èãëýë áàéäàã áºãººä ýäãýýðèéã äîòîð íü õóóëèàð õîðèãëîñîí, çºâøººðºë àâàõ øààðäëàãàòàé, çºâøººðºëã¿éãýýð ýðõýëæ áîëîõ ãýæ ¿íäñýí òºðºëä àíãèëæ áîëíî. Ìîíãîë Óëñûí õóóëèàð õîðèãëîñîí äàðààõ äºðâºí ¿éë àæèëëàãàà áàéäàã. ¯¿íä: 1. õàð òàìõè, ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ ¿éëäâýðëýõ, èìïîðòëîõ, õóäàëäàõ 2. ñàäàð ñàìóóí ÿâäëûã çîõèîí áàéãóóëàõ, ò¿¿íèéã àëèâàà õýëáýðýýð ñóðòàë÷ëàõ, äýìæèõ 3. êàçèíîãèéí ¿éë àæèëëàãàà ýðõëýõ 4. îëîí øàòëàëò ìàðêåòèíã áóþó ïèðàìèä òîãòîëöîîíû çàìààð õóóðàí ìýõýëæ, àøèã õîíæîî îëîõ ¿éë àæèëëàãàà (Ìîíãîëûí øèíý ñàíàà òºâèéí ¿éë àæèëëàãàà ã.ì ìàíàéä çàðèì òàëààð èëýð÷ áàéñàí). Ýíý òóõàé Àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãààíû òóñãàé çºâøººðëèéí òóõàé õóóëèéí 8 äóãààð ç¿éëä çààñàí áºãººä ýäãýýð ¿éë àæèëëàãààã áèçíåñèéí áàéãóóëëàãà ÿâóóëñàí áàéõ þì áîë óã ¿éë àæèëëàãààã ÿâóóëæ áàéãàà ýòãýýä Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí äàãóó õàðèóöëàãà õ¿ëýýíý. -7-
Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí õºòº÷
̺í çàðèì òºðëèéí ¿éë àæèëëàãààã òºðèéí ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãààñ òóñãàé çºâøººðºë àâñíû ¿íäñýí äýýð ýðõýëäýã. Íèéòèéí ýðõ, àøèã ñîíèðõîë, õ¿íèé ýð¿¿ë ìýíä, õ¿ðýýëýí áàéãàà îð÷èí, óëñ îðíû àþóëã¿é áàéäàëä õîõèðîë ó÷ðóóëæ áîëçîøã¿é áóþó òîäîðõîé íºõöºë, íàðèéí ìýðãýæèë øààðäàõ àæ àõóéí çàðèì ¿éë àæèëëàãààã ýðõëýõýä òóñãàé çºâøººðºë øààðääàã. Ýíý òóñãàé çºâøººðëèéã îëãîõ, ò¿äãýëç¿¿ëýõ, õ¿÷èíã¿é áîëãîõòîé õîëáîîòîé õàðèëöààã äýýð äóðäñàí Àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãààíû òóñãàé çºâøººðëèéí òóõàé õóóëèàð çîõèöóóëæ áàéíà.
Áèçíåñèéí áàéãóóëëàãà áàéãóóëàõäàà ¿¿ñãýí áàéãóóëàã÷äûí õóðëàà íýí òýðã¿¿íä õèéõ íü ç¿éòýé.
-8-
Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é
Áèçíåñ ýðõëýõäýý êîìïàíè, íºõºðëºë, õîðøîî õýëáýð¿¿äèéã àøèãëàæ áîëíî.
Æèøýý íü, ãàäààäàä àæèëëàõ õ¿÷ ãàðãàõ, ãàäààäààñ àæèëëàõ õ¿÷ àâàõ, õºäºëìºð ýðõë¿¿ëýõ òàëààð èðãýäýä çóó÷ëàõ ¿éë÷èëãýý ýðõëýõ, àøèãò ìàëòìàëûí õàéãóóë õèéõ, àøèãëàõ, òàìõèíû óðãàìàë òàðèõ, òàìõè ¿éëäâýðëýõ, ñ¿¿í á¿òýýãäýõ¿¿íýýð íýðñýí øèìèéí àðõèíààñ áóñàä ñîãòóóðóóëàõ óíäàà ¿éëäâýðëýõ, õ¿íèé ýì, ýìíýëãèéí õýðýãñýë ¿éëäâýðëýõ, õóäàëäàõ ãýõ ìýò îëîí òîîíû ¿éë àæèëëàãààã òóñãàé çºâøººðºëòýé㺺ð ýðõëýõýýð çààñàí áàéíà. Õ¿íñíèé ¿éëäâýðëýë, õóäàëäàà ýðõëýõäýý ýð¿¿ë àõóéí õÿíàëòûí áàéãóóëëàãààñ çºâøººðºë àâäàã. Õàðèí íîãîîã àõóéí õýðýãöýýíä çîðèóëæ òàðèõàä ãàçðûí àñóóäëàà øèéäâýðëýñýí áîë ÿìàð íýãýí òóñãàé çºâøººðºë àâàõ øààðäëàãàã¿é. -9-
Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí õºòº÷
Õýðýâ î¸äëûí öåõ áàéãóóëáàë ÿìàð íýãýí òóñãàé çºâøººðºë õýðýãã¿é áàéäàã. Åðºíõèé人 Àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãààíû òóñãàé çºâøººðëèéí òóõàé õóóëüä òóñãàé çºâøººðºë àâàõààð çààãààã¿é áîë òèéì çºâøººðºë àâàõ øààðäëàãàã¿é ãýæ îéëãîõ õýðýãòýé áºãººä ýíý òàëààð òîäðóóëàõ øààðäëàãàòàé áîë ìýðãýøñýí õóóëü÷ààñ çºâëºãºº àâàõ íü ç¿éòýé þì. 1.1.1. Õóâèàðàà ýðõëýõ àæ àõóé ãýæ þó âý? Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëüä èðãýí õóâèéí àæ àõóé ýðõëýõ ýðõòýéã çààñàí áàéäàã. Èðãýí ººðèéí õºðºíãºäºº ¿íäýñëýí òîäîðõîé òºðëèéí áèçíåñèéí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ àøèã îëîõ ¿éë àæèëëàãààã àæ àõóé õóâèàðàà ýðõëýõ ãýæ õýëæ áîëíî. Õýðýâ òóõàéí èðãýí ýíýõ¿¿ ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëàõäàà áóñäûã õºëñëºí àæèëëóóëæ áóñäûí õºäºëìºðèéã àøèãëàæ áàéãàà áîë õóâèàðàà àæ àõóé ýðõëýõ ãýõ áà õàðèí çºâõºí ººðèéí õºäºëìºðèéã àøèãëàí áèçíåñèéí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéãàà áîë õóâèàðàà õºäºëìºð ýðõëýõ ãýæ õýëäýã. Õóâèàðàà àæ àõóé, õºäºëìºð ýðõýëæ áàéãàà èðãýí ãàãöõ¿¿ ººðºº ë áèçíåñèéíõýý òàëààð àëèâàà øèéäâýð ãàðãàõ, áèçíåñýý óäèðäàõ ýðõòýé áàéäàã. Ò¿¿í÷ëýí óã áèçíåñèéí ¿éë àæèëëàãààíààñ ¿¿ññýí ¿¿ðýã, õàðèóöëàãàà ººðºº õ¿ëýýäýã.
- 10 -
Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é
Õóâèàðàà àæ àõóé ýðõëýã÷ íü õºðºíãº, áèçíåñèéíõýý òàëàà𠺺𺺠ë øèéäâýð ãàðãàæ ºì÷ õºðºí㺺 çàõèðàí çàðöóóëäàã òóë ýíý íü óã ýçíèé õóâüä äàâóó òàëòàé. Õàðèí óã ¿éë àæèëëàãààíû òàëààð áóñäûí ºìíº õ¿ëýýñýí ¿¿ðãýý ººðèéí á¿õèé ë õºðºí㺺ð, ººðººð õýëáýë, áèçíåñ õèéæ áàéãàà áîëîí õóâèéí ºì÷èéí á¿õ õºðºí㺺𺺠á¿ðýí õàðèóöäàã, ìºí íýã õ¿íèé õºðºí㺠äýýð ¿íäýñëýäýã òóë öàð õ¿ðýýíèé õóâüä èõýâ÷ëýí æèæèã áèçíåñò õàìààðäàã çýðýã ñóë òàëòàé. Õóâèàðàà àæ àõóé, õºäºëìºð ýðõëýõ ãýæ áàéãàà èðãýí ººðèéí îðøèí ñóóãàà íóòàã äýâñãýðèéí òàòâàðûí àëáàíä õàíäàæ òàòâàð òºëºã÷ººð á¿ðòã¿¿ëýí õîëáîãäîõ õóóëèéí äàãóó óðüä÷èëñàí áàéäëààð òàòâàðàà òºëæ, õýðýâ õóóëüä çààñíààð òóñãàé çºâøººðºë õýðýãòýé áîë çºâøººð뺺 àâ÷ ¿éë àæèëëàãààãàà ýõýëíý. Óëèðàë á¿ð òàòâàðûí òàéëàíãàà ãàðãàæ õàðúÿàëàõ òàòâàðûí àëáàòàé õàðèëöàíà. Õóâèàðàà àæ àõóé, õºäºëìºð ýðõëýã÷ íü àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãààíäàà Èðãýíèé õóóëü, Îðëîãûã íü òóõàé á¿ð òîäîðõîéëîõ áîëîìæã¿é àæèë, ¿éë÷èëãýý õóâèàðàà ýðõëýã÷ èðãýíèé îðëîãûí àëáàí òàòâàðûí òóõàé áîëîí Õ¿í àìûí îðëîãûí àëáàí òàòâàðûí òóõàé çýðýã õóóëèóäûã óäèðäëàãà áîëãîí àæèëëàíà. Õóâèàðàà àæ àõóé ýðõëýõ ¿éë àæèëëàãààã ýçýí ººðèéí ¿çýìæýýð õýäèéä ÷ äóóñãàâàð áîëãîæ áîëíî. ̺í ýçýí ñóðàãã¿é àëãà áîëîõ, íàñ áàðàõ, ýðõ ç¿éí ÷àäàìæã¿é áîëîõ çýðýã íü õóâèàðàà àæ - 11 -
Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí õºòº÷
àõóéí ýðõëýõ ¿éë àæèëëàãàà äóóñãàâàð áîëîõ, ¿íäýñëýë áîëíî. Õýðýâ õóâèàðàà ýðõëýõ àæ àõóéí ¿éë àæèëëëàãàà äóóñãàâàð áîëñîí áîë ò¿¿íèé òàòâàðûí àëáà, áóñàä õàðèëöàã÷òàé õèéõ òîîöîîã ýçýí áóþó ò¿¿íèé ºâ çàëãàìæëàã÷ õèéíý. Ïðàêòèê àëõàì Èðãýí õóâèàðàà õºäºëìºð, àæ àõóé ýðõëýõýýð øèéäâýðëýñýí áîë: 1. Áèçíåñ ýðõëýõ îðîí áàéðàà áýëòãýíý. (çàðèì áèçíåñèéã ãýðòýý ÿâóóëàõ áîëîìæòîé áàéäàã) 2. Òóñãàé çºâøººðºë øààðäëàãàòàé áîë ò¿¿íèéã àâñàí áàéõ. (Æèøýý íü, õ¿íñíèé õóäàëäàà ýðõëýõ ãýæ áàéãàà áîë ýð¿¿ë àõóéí õÿíàëòûí ãàçðààñ çºâøººðºë àâíà) 3. Õàðúÿàëàãäàõ ñóì, ä¿¿ðãèéí òàòâàðûí àëáàíä õàíäàæ á¿ðòã¿¿ëíý. 4. Òàòâàðûí óðüä÷èëãàà òºëíº. 5. Áèçíåñýý ýõýëæ ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëíà. 6. Óëèðàë á¿ð òàòâàðûí òàéëàíãàà ãàðãàí òàòâàðûí àëáàòàé òîîöîî õèéíý.
- 12 -
Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é
1.1.2.ͺõºðëºëèéí õî¸ð õýëáýð, ò¿¿íèéã áàéãóóëàõ Õî¸ð áóþó ò¿¿íýýñ äýýø èðãýí õºðºí㺺 áîëîí õºäºëìºðºº íýãòãýí àøèã îëîõ çîðèëãîîð áèçíåñèéí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõäàà íºõºðëºë áàéãóóëäàã. ͺõºðëºë áàéãóóëàõàä íºõºðëºë人 îðóóëàõ õºðºíãèéí äîîä õýìæýýã õóóëèàð òîãòîîäîãã¿é. ªºðººð õýëáýë 1000 òºãðºãòýé㺺ð íºõºðëºë áàéãóóëñàí ÷ áîëíî. Ãîë íü òóõàéí òºðëèéí áèçíåñýý ýõëýõýä øààðäëàãàòàé õºðºí㺺 ãèø¿¿ä àíõ ãýðýýãýýð òîõèðîëöîæ îðóóëäàã. ͺõºðëºëèéã õî¸ð àíãèëäàã áà ýäãýýðèéã òóñ á¿ðò íü äîð àâ÷ ¿çüå. 1.1.2.1. “ÁÁ” áóþó á¿õ ãèø¿¿ä íü á¿ðýí õàðèóöëàãàòàé íºõºðëºë Áóñäûí ºìíº õ¿ëýýñýí ¿¿ðãèéã õàðèóöàõàä íºõºðëºëèéí ýä õºðºí㺠íü õ¿ðýëöýõã¿é òîõèîëäîëä íºõºðëºëèéí á¿õ ãèø¿¿ä íü ººðèéí õóâèéí ºì÷èéí õºðºí㺺ð á¿ðýí õàðèóöëàãà õ¿ëýýõýýð ãýðýýíäýý çààñàí íºõºðëºëèéã á¿õ ãèø¿¿ä íü á¿ðýí õàðèóöëàãàòàé íºõºðëºë ãýíý. Á¿õ ãèø¿¿ä íü á¿ðýí õàðèóöëàãàòàé íºõºðëºëèéí îíîîñîí íýðèéíõ íü àðä “ÁÁ” ãýæ áè÷äýã. Æèøýý àâúÿ. Èðãýí À, Á, Â, Ã, Ä òàâóóëàà á¿õ ãèø¿¿ä íü á¿ðýí õàðèóöëàãàòàé íºõºðëºë áàéãóóëàõäàà òýäíèé òóõàéí áèçíåñýý ýðõëýõèéí òóëä íºõºðëºë人 îðóóëñàí õºðºí㺠íü íèéòäýý 1 - 13 -
Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí õºòº÷
ñàÿ òºãðºã áàéñàí ãýæ ¿çüå. Õýñýã õóãàöààíû äàðàà íºõºðëºë íü ººðèéí õàðèëöàã÷ Ê-ä 1.5 ñàÿ òºãðºãèéí ºðòýé áîëæýý. Ýíý òîõèîëäîëä þóíû ºìíº íºõºðëºëèéí õºðºí㺠áîëîõ 1 ñàÿ òºãðºãèéã Ê-èéí ºðºíä ºãºõ áºãººä öààíà íü äóòàãäàæ áàéãàà 0.5 ñàÿ òºãðºãèéã òóõàéí íºõºðëºëèéí ãèø¿¿í À, Á, Â, Ã, Ä íàð òàâóóëàà õàìòðàí õóâèéí ºì÷èéí õºðºí㺺𺺺 õàðèóöàæ Ê-ä òºëºõ ¿¿ðýãòýé ãýñýí ¿ã þì. Ãèø¿¿ä íü õóâèéí ºì÷èéí ýä õºðºí㺺𺺠èéíõ¿¿ õàðèóöëàãà õ¿ëýýæ áàéãàà íü ÁÁ íºõºðëºëèéí ñóë òàë áîëîâ÷ ãèø¿¿ä íºõºðëºëºº óäèðäàõ, òºëººëºõ ýðõèéã á¿ãä õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæòîé, ººðººð õýëáýë ººðñäèéíõºº ºì÷èä ìàø îéð áàéäàã íü ÁÁ íºõºðëºëèéí äàâóó òàë þì. 1.1.2.2. “ÇÁ” áóþó çàðèì ãèø¿¿ä íü á¿ðýí õàðèóöëàãàòàé íºõºðëºë Áóñäûí ºìíº õ¿ëýýñýí ¿¿ðãèéã õàðèóöàõàä íºõºðëºëèéí ýä õºðºí㺠íü õ¿ðýëöýõã¿é òîõèîëäîëä íààä çàõ íü íýã ãèø¿¿í ººðèéí õóâèéí ºì÷èéí õºðºí㺺ð á¿ðýí õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ, áóñàä íü çºâõºí íºõºðëºëä îðóóëñàí õºðºí㺺𺺠õàðèóöëàãà õ¿ëýýõýýð ãýðýýíäýý çààñàí íºõºðëºëèéã çàðèì ãèø¿¿ä íü á¿ðýí õàðèóöëàãàòàé íºõºðëºë ãýíý. Çàðèì ãèø¿¿ä íü á¿ðýí õàðèóöëàãàòàé íºõºðëºëèéí îíîîñîí íýðèéíõ íü àðä “ÇÁ” ãýæ áè÷äýã. ¯¿íèéã äýýðõ æèøýýãýýð òàéëáàðëàÿ. Èðãýí À, Á, Â, Ã, Ä òàâóóëàà çàðèì ãèø¿¿ä íü á¿ðýí õàðèóöëàãàòàé íºõºðëºë áàéãóóëàõäàà - 14 -
Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é
À, Á íàð á¿ðýí õàðèóöëàãà õ¿ëýýíý, áóñàä íü íºõºðëºëä îðóóëñàí õºðºí㺺𺺠ë õàðèóöëàãà õ¿ëýýíý ãýæ ãýðýýíäýý çààñàí áºãººä òýäíèé òóõàéí áèçíåñýý ýðõëýõèéí òóëä íºõºðëºë人 îðóóëñàí õºðºí㺠íü íèéòäýý 1 ñàÿ òºãðºã áàéñàí ãýæ ¿çüå. Õýñýã õóãàöààíû äàðàà íºõºðëºë íü ººðèéí õàðèëöàã÷ Ê-ä 1.5 ñàÿ òºãðºãèéí ºðòýé áîëæýý. Ýíý òîõèîëäîëä þóíû ºìíº íºõºðëºëèéí õºðºí㺠áîëîõ 1 ñàÿ òºãðºãèéã Ê-èéí ºðºíä ºãºõ áºãººä öààíà íü äóòàãäàæ áàéãàà 0.5 ñàÿ òºãðºãèéã òóõàéí íºõºðëºëèéí á¿ðýí õàðèóöëàãà õ¿ëýýäýã ãèø¿¿í À, Á íàð õî¸óëàà õàìòðàí õóâèéí ºì÷èéí õºðºí㺺𺺠õàðèóöàæ Ê-ä òºëºõ ¿¿ðýãòýé, õàðèí Â, Ã, Ä íàðûí õàðèóöëàãà íü çºâõºí íºõºðëºëä îðóóëñàí õºðºí㺺ð õÿçãààðëàãäàíà ãýñýí ¿ã þì. Ýíý íü òóõàéí òºðëèéí íºõºðëºëèéí õÿçãààðëàãäìàë õàðèóöëàãà õ¿ëýýäýã ãèø¿¿äèéí õóâüä äàâóó òàë ãýæ õýëæ áîëíî. Ãýõäýý õÿçãààðëàãäìàë õàðèóöëàãà õ¿ëýýäýã ãèø¿¿ä íü íºõºðëºëºº óäèðäàõ, òºëººëºõ ýðõã¿é áàéäàã íü ýíý íºõºðëºëèéí õýëáýðèéí õóâüä ñóë òàë áîëäîã. ͺõºðëºëèéã ¿¿ñãýí áàéãóóëàõ áàðèìò áè÷èã íü ò¿¿íèé ãèø¿¿äèéí õîîðîíä áàéãóóëñàí ãýðýý áàéíà. Ãýðýýíä äàðààõ ç¿éëèéã òóñãàíà: À. íºõºðëºëèéí îíîîñîí íýð, îðøèí áàéãàà ãàçàð - 15 -
Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí õºòº÷
Á. ýðõëýõ ¿éëäâýðëýë, ¿éë÷èëãýýíèé òºðºë, ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ õóãàöàà Â. óäèðäàõ òºëººëºõ ýðõ á¿õèé ãèø¿¿íèé îâîã íýð, õàÿã, ðåãèñòðèéí äóãààð Ã. ãèø¿¿í á¿ðèéí îðóóëñàí õºðºíãèéí õýìæýý, ¿íýëãýý, ¿íýëýõ àðãà÷ëàë, áóöààí îëãîõ íºõöºë Ä. àæèëëàõ ÷àäâàðàà íýãòãýæ áóé áîë ¿íýëãýý, ¿íýëýõ àðãà÷ëàë, ¿ç¿¿ëýõ ¿éë÷èëãýý, õóãàöàà Å. àøèã, àëäàãäàë õóâààðèëàõ çàð÷èì ¨. ãýðýý áàéãóóëñàí îãíîî Æ. ãèø¿¿äèéí îâîã íýð, èðãýíèé õàðúÿàëàë, õàÿã, ãàðûí ¿ñýã (õýðýâ “ÇÁ” áîë á¿ðýí áà õÿçãààðëàãäìàë õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ ãèø¿¿äèéã òóñ òóñàä íü áè÷íý), ÇÁ áàéãóóëàõ ãýðýýíä ãèø¿¿í òóñ á¿ðèéí õàðèóöëàãûã ÿëãàæ çààõ Ç. øààðäëàãàòàé ãýæ ¿çñýí áóñàä ç¿éëèéã òóñãàõ áºãººä èéíõ¿¿ ãýðýý áàéãóóëàãäñàíààñ õîéø 7 õîíîãèéí äîòîð á¿ðòãýõ áàéãóóëëàãàä ºðãºä뺺 ãàðãàíà. Áóñàä áèçíåñèéí áàéãóóëëàãóóäûí õóâüä ÷ äýýð äóðäñàí ç¿éë¿¿ä òýäãýýðèéí ¿¿ñãýí áàéãóóëàõ áàðèìò áè÷èãò çààâàë òóñãàãäàõ ¸ñòîé áàéäàã. ͺõºðëºëèéí á¿ðýí õàðèóöëàãàòàé ãèø¿¿í íü íºõºðëºëºº óäèðäàõ òºëººëºõ ýðõ ýäýëæ ººðèéí õºðºíãºäºº èõ îéð áàéäàã äàâóó òàëòàé áîëîâ÷ á¿ðýí õàðèóöëàãàòàé àëü íýã ãèø¿¿í íàñ áàðàõ, ñóðàãã¿é àëãà áîëîõ òîõèîëäîëä íºõºðëºëèéã òàòàí áóóëãàäàã ñóë òàëòàé.
- 16 -
Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é
Ïðàêòèê àëõàì: (íºõºðëºë áàéãóóëàõ) 1. ÁÁ, ÇÁ àëèíûã áàéãóóëàõàà ñîíãîíî. 2. ͺõºðëºëèéíõºº íýðèéã ñîíãîæ, õóóëèéí ýòãýýäèéí á¿ðòãýë ýðõýëñýí àëáà (Óëààíáààòàð, àéìãèéí òºâ áàéðëàäàã)-ààñ íýðèéí çºâøººðºë àâíà. 3. ͺõºðëºëèéã áàéãóóëàõ ãýæ áàéãàà ¿¿ñãýí áàéãóóëàã÷ áóþó ãèø¿¿ä íü íºõºðëºë ¿¿ñãýí áàéãóóëàõ ãýðýýãýý áîëîâñðóóëíà. Õýðýâ ÁÁ õýëáýðèéã ñîíãîñîí áîë áóñäûí ºìíº õ¿ëýýñýí ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýõýä íºõºðëºëèéí ýä õºðºí㺠õ¿ðýëöýõã¿é òîõèîëäîëä á¿õ ãèø¿¿ä íü á¿ðýí õàðèóöëàãà õ¿ëýýíý ãýäãýý çààíà. Õàðèí ÇÁ-ã ñîíãîñîí áîë á¿ðýí õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ ãèø¿¿ä áîëîí îðóóëñàí õºðºí㺺𺺠õÿçãààðëàãäìàë õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ ãèø¿¿äèéí íýðñèéã çààãëàí áè÷èæ, òàëóóä ãàðûí ¿ñýã çóðíà. Òóñãàé çºâøººðºë øààðäëàãàòàé ¿éë àæèëëàãàà áîë çºâøººðºë àâíà. 4. Òóñãàé çºâøººðºë, çºâøººðºë àâàõ øààðäëàãàòàé áîë ýäãýýðèéã àâíà. 5. Õàðèëöàõ ä¿¿ðýã áóþó ñóìûí òàòâàðûí àëáàíû äàíñàíä òýìäýãòèéí õóðààìæ òºëíº. 6. ͺõºðëºëèéí äàðãà íü íºõºðëºëºº á¿ðòã¿¿ëýõýýð íèéñëýëä áîë õóóëèéí ýòãýýäèéí á¿ðòãýëèéí ãàçàð, õºäºº îðîí íóòàãò áîë óëñûí á¿ðòãýëèéí àñóóäàë ýðõýëñýí íýãæèä õàíäàíà. Òýíäýýñ çàðèì ìàÿãò àâ÷ áºãëºíº. 7. Óëñûí á¿ðòãýëèéí ãàçàð 7 õîíîãèéí äîòîð ãýð÷èëãýý îëãîíî. 8. Áèçíåñýý ýõýëíý. - 17 -
Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí õºòº÷
Õóóëüä íºõºðëºë áàéãóóëàõàä íààä çàõ íü õè÷íýýí õýìæýýíèé õºðºíãºòýé áàéõ òàëààð ÿìàð íýã øààðäëàãà òàâèàã¿é. Æèøýý íü, áèçíåñèéí óäèðäëàãà, ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûí òàëààð çºâëºãºº ºãºõ õàíãàëòòàé òóðøëàãàòàé íàéçóóä õàìòðààä çºâëºãºº ºãºõ ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ íºõºðëºë áàéãóóëæ áîëîõ þì. Ýíý ÷èãëýëýýð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõàä òýäýíä çààâàë èõ õýìæýýíèé õºðºí㺠øààðäëàãàã¿é. Æèøýýëáýë, ìýðãýæèëòýí, ¿çýã, öààñ õàíãàëòòàé. 1.1.3. Õîðøîî, ò¿¿íèéã áàéãóóëàõ Ýäèéí çàñãèéí áîëîí íèéãýì ñî¸ëûí íèéòëýã õýðýãöýýãýý õàíãàõ çîðèëãîîð õýä õýäýí ýòãýýä ñàéí äóðààðàà íýãäñýí, õàìòûí óäèðäëàãà, õÿíàëò á¿õèé äóíäûí ýä õºðºí㺠äýýð ¿íäýñëýí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõààð áàéãóóëñàí õóóëèéí ýòãýýäèéã õîðøîî ãýíý. ¯¿íýýñ òà á¿õýí õîðøîîíû ¿íäñýí çîðèëãî íü ãèø¿¿äèéíõýý õýðýãöýýã õàíãàõ ÿâäàë áàéäàã ãýæ îéëãîæ áîëíî. ͺõºðëºë íü õî¸ð ãèø¿¿íòýé áàéæ áîëäîã áîë õàäãàëàìæ, çýýëèéí õîðøîîíû õóâüä 20-îîñ äîîøã¿é èðãýí, õàðèí áóñàä õîðøîîã åñººñ äîîøã¿é èðãýí õàìòàð÷ áàéæ áàéãóóëäàã. Ãýõäýý íºõºðëºëèéí íýã àäèë õîðøîîã áàéãóóëàõàä õºðºíãèéí äîîä õÿçãààðûã õóóëü÷ëàí çààæ ºãäºãã¿é. Õîðøîîã ¿¿ñãýí áàéãóóëàõ áàðèìò áè÷èã íü ò¿¿íèé ä¿ðýì áàéíà. - 18 -
Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é
Õîðøîîã ¿¿ñãýí áàéãóóëàõ ïðàêòèê àëõàì áîëîí ä¿ðýìä òóñãàãäàõ ç¿éë íü íºõºðëºëèéíõòýé íýëýýä òºñòýé áºãººä íºõºðëºëèéã áîäâîë èë¿¿ îëîí ãèø¿¿íòýé, õàìòûí óäèðäëàãûí áàéãóóëëàãà òóë óäèðäàõ, õÿíàõ áàéãóóëëàãà, ò¿¿íèé ýðõ õýìæýýíèé òàëààð ä¿ðýìäýý èë¿¿ òîäîðõîé çààñàí áàéäàã. Áóñäûí ºìíº õ¿ëýýõ ¿¿ðãèéã õàðèóöàõàä õîðøîîíû õºðºí㺠õ¿ðýëöýõã¿é áîë õîðøîîíû ãèø¿¿ä íü õóâèéí ºì÷èéí õºðºí㺺ð îðóóëñàí õºðºíãºòýé㺺 õóâü òýíö¿¿ëýí á¿ðýí õàðèóöëàãà õ¿ëýýäýã. ¯¿ãýýðýý õîðøîî íü á¿õ ãèø¿¿ä íü á¿ðýí õàðèóöëàãàòàé íºõºðëºëòýé òºñòýé. Õàðèí õàäãàëàìæ çýýëèéí õîðøîîíû õóâüä ãèø¿¿ä íü çºâõºí õîðøîîíä îðóóëñàí õºðºíãèéíõºº õýìæýýãýýð õÿçãààðëàãäìàë õàðèóöëàãà õ¿ëýýäýã áàéõààð õóóëüä òóñãàéëàí çààñàí áàéäàã. Õîðøîî íü Õîðøîîíû òóõàé, Èðãýíèé õóóëü çýðýã õîëáîãäîõ õóóëèóäûã ¿éë àæèëëàãààíäàà óäèðäëàãà áîëãîíî. 1.1.4. Êîìïàíè ãýæ þó âý, ò¿¿íèé õî¸ð õýëáýð Õóâüöàà ýçýìøèã÷äèéí îðóóëñàí õºðºí㺠íü òîäîðõîé òîîíû õóâüöààíä õóâààãääàã, ººðèéí òóñãàéëñàí õºðºíãºòýé, àøãèéí òºëºº ¿íäñýí çîðèëãîòîé õóóëèéí ýòãýýäèéã êîìïàíè ãýíý. Êîìïàíèéí õóâüöàà ýçýìøèã÷ íü çºâõºí êîìïàíèä îðóóëñàí õºðºíãèéíõºº õýìæýýãýýð - 19 -
Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí õºòº÷
áóþó ýçýìøèæ áàéãàà õóâüöààíûõàà õýìæýýãýýð õàðèóöëàãà õ¿ëýýäýã. ªºðººð õýëáýë, õóâüöàà ýçýìøèã÷äèéí õóâèéí ºì÷èéí õºðºí㺠íü êîìïàíèéí ºðºíä õóðààãäàõã¿é, ¿¿ãýýðýý àæ àõóé õóâèàðàà ýðõëýõ, íºõºðëºë, õîðøîîíîîñ ÿëãààòàé, äàâóó òàëòàé. Æèøýý íü, òóõàéí êîìïàíè íýã á¿ð íü 10000 òºãðºãèéí íýðëýñýí ¿íý á¿õèé 100 øèðõýã õóâüöààíààñ á¿ðäýõ 10 ñàÿ òºãðºãèéí õóâü íèéë¿¿ëñýí õºðºíãºòýé áàéíà ãýõ ìýòýýð òîäîðõîéëäîã. Õóâüöàà ãýäýã íü òóõàéí êîìïàíèä õºðºí㺠îðóóëñàí, êîìïàíèéí ¿éë àæèëëàãààòàé õîëáîîòîé àñóóäàë øèéäâýðëýõýä ñàíàë ºãºõ ýðõòýé, õóóëü áóþó êîìïàíèéí ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãûí øèéäâýðèéí äàãóó îðóóëñàí õºðºíãºòýé㺺 õóâü òýíö¿¿ëýí íîãäîë àøèã àâàõ áîëîí òàòàí áóóãäàõàä ¿ëäñýí ýä õºðºíãºíººñ õóâààðèëóóëàí àâàõ ýðõòýé ãýäãèéã ãýð÷èëäýã ¿íýò öààñíû íýã òºðºë þì. Êîìïàíèéã õÿçãààðëàãäìàë õàðèóöëàãàòàé êîìïàíè (îíîîñîí íýðèéíõ íü àðä “ÕÕÊ” ãýæ áè÷äýã), õóâüöààò êîìïàíè (îíîîñîí íýðèéíõ íü àðä “ÕÊ” ãýæ áè÷äýã) ãýæ õî¸ð àíãèëäàã. Õàðèí õóâüöààò êîìïàíè íü õààëòòàé áîëîí íýýëòòýé õóâüöààò êîìïàíè ãýæ õî¸ð òºðºëòýé. Õÿçãààðëàãäìàë õàðèóöëàãàòàé êîìïàíè íü 50-ààñ äýýøã¿é õóâüöàà ýçýìøèã÷òýé áàéõààñ ãàäíà àëü íýã õóâüöàà ýçýìøèã÷ íü õóâüöààãàà õóäàëäàõ áîë òóõàéí êîìïàíèéí áóñàä õóâüöàà ýçýìøèã÷èä óã õóâüöààã íü òýðã¿¿í ýýëæèíä õóäàëäàæ àâàõ äàâóó ýðõòýé áàéäàã îíöëîãòîé. - 20 -
Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é
Õàðèí õóâüöààò êîìïàíèéí õóâüä õóâüöàà ýçýìøèã÷ íü ýçýìøèæ áàéãàà õóâüöààãàà íèéòýä ÷ºëººòýé õóäàëäàõ áîëîìæòîé áàéäãààðàà õÿçãààðëàãäìàë õàðèóöëàãàòàé êîìïàíèàñ ÿëãààòàé. ÕÊ áîëîí ÕÕÊ-èéí ÿëãààã õ¿ñíýãòýýñ ¿çíý ¿¿. Õ¿ñíýãò 1. Õóâüöààò êîìïàíè • • Õóâüöààãàà ÷ºëººòýé çàõèðàí çàðöóóëàõ ýðõòýé • Õóâüöàà ýçýìøèã÷èéí òîîã • õÿçãààðëàõã¿é • Óäèðäëàãà, õÿíàëòûí • áàéãóóëëàãûí á¿òýö íü õóóëèàð òîäîðõîéëîãäñîí • ¯¿ñãýí áàéãóóëàõ æóðàì íü õóóëèàð òîãòîîãäñîí ã.ì •
Õÿçãààðëàãäìàë õàðèóöëàãàòàé êîìïàíè Õóâüöààã òóõàéí ÕÕÊ-èéí ãèø¿¿ä òýðã¿¿í ýýëæèíä õóäàëäàí àâàõ äàâóó ýðõòýé ¯¿ñãýí áàéãóóëàã÷äûí òîî 50-èàñ äýýøã¿é Óäèðäëàãà, õÿíàëòûí áàéãóóëëàãûí á¿òýö íü ýíãèéí, ä¿ðìýýðýý øèéäâýðëýõ áîëîìæòîé ¯¿ñãýí áàéãóóëàã÷èä õóðëàà õèéæ, ä¿ðìýý áàòàëäàã ã.ì
ÕÕÊ íü õàðüöàíãóé öººõºí õ¿íèé áàéãóóëëàãà ó÷èð óäèðäàõ, õÿíàëò òàâèõ áàéãóóëëàãà áàéãóóëàõ ýñýõýý ãèø¿¿ä íü ººðñ人 ä¿ðýìäýý çààæ øèéäâýðëýõ ºðãºí áîëîìæòîé áàéäàã áîë ÕÊ-èéí õóâüä õóâüöàà ýçýìøèã÷äèéí õóðàë, òºëººëºí óäèðäàõ çºâëºë, õÿíàëòûí çºâëºë çýðýã óäèðäàõ, õÿíàõ áàéãóóëëàãàà çààâàë áàéãóóëàõ òóõàé õóóëü÷ëàí çààñàí òºðèéí çîõèöóóëàëò îðîëöîî èõòýé áàéäàã. - 21 -
Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí õºòº÷
ÕÊ-èéí õóâüöàà ýçýìøèã÷ íàð õóâüöààãàà ÷ºëººòýé, õýíä ÷ õóäàëäàæ áîëäîã áîë ÕÕÊèéí ãèø¿¿í õóâüöààãàà õóäàëäàõ áîë òóõàéí êîìïàíèéí áóñàä õóâüöàà ýçýìøèã÷èä íü òýðã¿¿í ýýëæèíä ººðèéí ýçýìøèæ áàéãàà õóâüöààíäàà õóâü òýíö¿¿ëýí õóäàëäàæ àâàõ ýðõòýé. Èéì ÷ ó÷ðààñ ÕÊ-ã íýýëòòýé êîìïàíè, ÕÕÊ-ã õààëòòàé êîìïàíè ãýäýã. Êîìïàíè íü ¿éë àæèëëàãààíäàà Êîìïàíèéí òóõàé, Èðãýíèé õóóëü çýðýã õîëáîãäîõ áóñàä õóóëèéã óäèðäëàãà áîëãîäîã. 1.1.4.1. Êîìïàíè õýðõýí áàéãóóëàõ âý? Õóâüöààò êîìïàíè áîë õóâüöàà ãàðãàæ, õóâüöààíû çàõèàëãà àâ÷, îëîí õ¿íèé èõ õýìæýýíèé õºðºí㺠òºâëºð¿¿ëýõ çàìààð áàéãóóëàãääàã, áèçíåñèéí áàéãóóëëàãûí õàìãèéí íàðèéí òºâºãòýé õýëáýð þì. Ìàíàé îðíû õóâüä ºì÷ õóâü÷ëàëûí ¿ð ä¿íä õóó÷èí óëñûí ¿éëäâýðèéí ãàçðóóäûã èðãýäèéí ºì÷ õóâü÷ëàëûí ýðõèéí áè÷ãèéí ¿íäñýí äýý𠺺ð÷ëºí áàéãóóëàõ çàìààð îäîîãèéí õóâüöààò êîìïàíèóä áàéãóóëàãäñàí. Õàðèí æèæèã, äóíä áèçíåñèéí õóâüä õÿçãààðëàãäìàë õàðèóöëàãàòàé êîìïàíè áàéãóóëàõ íü èë¿¿ òîõèðîìæòîé áàéäàã. ÕÕÊ áàéãóóëàõûí òóëä õóâü íèéë¿¿ëýõ õºðºíãèéí äîîä õýìæýý ÿìàð áàéõûã çààæ ºãººã¿é áºãººä õàðèí ïðàêòèêò ýíý õýìæýý íü áàíêíû äàíñ íýýõ äîîä ¿ëäýãäëýýð (îäîî 20 ìÿíãàí òºãðºã áàéãàà) òîäîðõîéëîãääîã. - 22 -
Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é
ÕÕÊ ¿¿ñãýí áàéãóóëàõ ãîë áàðèìò áè÷èã íü òóõàéí êîìïàíèéí ä¿ðýì áàéíà. ¯¿ñãýí áàéãóóëàã÷èä ä¿ðìýý áîëîâñðóóëæ òóñ á¿ð õè÷íýýí õóâèéí õóâüöàà ýçýìøèõýý òîõèðîëöîí, ¿¿ñãýí áàéãóóëàõ õóðëàà õèéæ ä¿ðìýý áàòàëæ, êîìïàíèéí óäèðäàõ, õÿíàõ áàéãóóëëàãàà áàéãóóëäàã. ¯¿ñãýí áàéãóóëàã÷èä øààðäëàãàòàé ãýæ ¿çâýë ãýðýý áàéãóóëæ áîëíî. ÕÕÊ íü íýã õóâüöàà ýçýìøèã÷òýé áàéæ áîëîõ áà ýíý òîõèîëäîëä ¿¿ñãýí áàéãóóëàã÷ áóþó òóõàéí êîìïàíèéí öîðûí ãàíö õóâüöàà ýçýìøèã÷ íü õóâèéí ºì÷èéí õºðºíãºíººñºº êîìïàíèéí õºðºíãèéã òóñãààðëàõ ¸ñòîé áºãººä õýðýâ êîìïàíè áóñäûí ºìíº ºð òºëáºðò îðâîë òýðõ¿¿ òóñãàéëñàí ýä õºðºí㺺𺺠õàðèóöëàãà õ¿ëýýäýã. Èëò õóóëü áóñ ç¿éë õèéõýýñ áóñàä òîõèîëäîëä õóâüöàà ýçýìøèã÷èéí õóâèéí ºì÷èéã êîìïàíèéí ºð òºëáºðò õóðààäàãã¿é îíöëîãòîé. ¯¿ãýýðýý íýã ãèø¿¿íòýé êîìïàíè íü õóâèàðàà àæ àõóé ýðõëýõ ÿëãààòàé, ýçíýýñýý òóñäàà áèå äààñàí õóóëèéí ýòãýýä áàéíà.
- 23 -
Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí õºòº÷
Áèçíåñèéí áàéãóóëëàãà íü áàíêèíä äàíñòàé áàéõ õýðýãòýé.
Êîìïàíè íü õî¸ð õýëáýðòýé.
- 24 -
Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é
Ïðàêòèê àëõàì /ÕÕÊ áàéãóóëàõ/ 1. Íýã õóâüöàà ýçýìøèã÷òýé áàéãóóëàõ óó ýñâýë ò¿¿íýýñ äýýø òîîíû õóâüöàà ýçýìøèã÷òýé áàéãóóëàõ ýñýõýý øèéäâýðëýíý. 2. Êîìïàíèéí ÿâóóëàõ ¿éë àæèëëàãààíû ÷èãëýë, ººðèéí õºðºíãèéí õýìæýý, õóâüöààíû òîî, íýðëýñýí ¿íý õýä áàéõûã øèéäâýðëýíý. 3. Îëîí ãèø¿¿íòýéãýýð áàéãóóëàõ ãýæ áàéãàà áîë õýí íü òóõàéí êîìïàíèéí õýäýí õóâüöààã ýçýìøèõèéã òîõèðîëöîíî. 4. Ä¿ðýì áîëîâñðóóëíà. Óëñûí á¿ðòãýëèéí ãàçàðò êîìïàíèéí ä¿ðìèéí çàãâàðóóä áàéäàã òóë òýäãýýð çàãâàðûã àøèãëàí áàéãóóëàõ ãýæ áàéãàà êîìïàíèéõàà îíöëîãèéã òóñãàõ õýðýãòýé. 5. Òàëóóä ìºí ãýðýý áàéãóóëàõ íü ç¿éòýé ãýæ ¿çâýë ãýðýýãýý áè÷íý. 6. Êîìïàíèéõàà íýðèéã ñîíãîæ, Óëñûí á¿ðòãýëèéí ãàçàð (Óëààíáààòàð õîò, àéìãèéí òºâä áàéðëàäàã)-ààñ íýðèéí çºâøººðºë àâíà. 7. ¯¿ñãýí áàéãóóëàõ õóðëàà õèéæ, ä¿ðìýý áàòàëæ, óäèðäàõ, õÿíàõ áàéãóóëëàãûíõàà á¿ðýëäýõ¿¿íèéã ñîíãîíî. 8. Òýìäýãòèéí õóðààìæ çîõèõ äàíñàíä òóøààíà. 9. Óëñûí á¿ðòãýëèéí ãàçàðò õàíäàíà. Òýíäýýñ õîëáîãäîõ ìàÿãò àâ÷ áºãëºíº. 10. Óëñûí á¿ðòãýëèéí ãàçàð Ãýð÷èëãýý îëãîíî. 11. Áèçíåñýý ýõýëíý.
- 25 -
Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí õºòº÷
2.ÁÈÇÍÅÑÝÝ ÕÝÐÕÝÍ ßÂÓÓËÀÕ ÂÝ? ¯ð ä¿í Ýíý á¿ëãèéã ñóäàëñíààð òà äàðààõ ÷àäâàðûã ýçýìøèíý: 1. áèçíåñýý ºäºð òóòàì ÿàæ óäèðäàõ òàëààð ìýäýæ áóñäàä òàéëáàðëàõ; 2. áèçíåñýý óäèðäàõ ÿìàð ñîíãîëò áàéãààã ìýäýæ àâàõ; 3. áèçíåñèéí áàéãóóëëàãóóäûí õàðèóöëàãûí òàëààð ìýäýæ, áóñäàä çºâëºõ; 4. áèçíåñèéí áàéãóóëëàãûã óäèðäàõòàé õîëáîîòîéãîîð ¿¿ññýí òîäîðõîé òîõèîëäîëä çºâ øèéäâýð ãàðãàõ.
2.1.ͺõºðëºëºº õýðõýí óäèðäàõ âý? Àëèâàà áàéãóóëëàãûã íýã áóþó õýä õýäýí õ¿í óäèðäàæ òºëººëíº ãýäýã íü áèçíåñèéí õàðèëöààíä ò¿¿íèé íýðèéí ºìíººñ ãýðýý õýëöýë áàéãóóëæ, ¿¿ðýã õ¿ëýýõ áîëîìæ þì. Èéíõ¿¿ óäèðäàæ, òºëººëæ áàéãàà äàðãà, çàõèðëûí ¿éëäýë íü òóõàéí áàéãóóëëàãûí ¿éëäýë ãýæ òîîöîãääîã. Á¿õ ãèø¿¿ä íü á¿ðýí õàðèóöëàãàòàé íºõºðëºëèéã ò¿¿íèé ãèø¿¿í á¿ð óäèðäàõ, òºëººëºõ ýðõòýé. - 26 -
Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é
Ãýâ÷ àìüäðàë äýýð õ¿í á¿ð íºõºðëºëºº òºëººëæ ãýðýý õýëöýë õèéæ, ººð ººð øèéäâýð ãàðãàæ áóäèëàõã¿éí òóëä èõýâ÷ëýí íýã ãèø¿¿íäýý òºëººëºõ ýðõ îëãîõîîð ãýðýýíäýý çààäàã. Ýíý òîõèîëäîëä òºëººëºõ ýðõòýé ãèø¿¿í íü àëèâàà ãýðýý õýëöýë õèéõ øèéäâýð ãàðãàõ áºãººä íºõºðëºëèéí ¿éë àæèëëàãààíû òàëààð áóñàä ãèø¿¿äýä ìýäýýëæ áàéõ ¿¿ðýãòýé. Һ뺺ëºõ ¿¿ðãýý çîõèõ ¸ñîîð áèåë¿¿ëýýã¿é áîë ãèø¿¿ä ò¿¿íèéã ÷ºëººëºõ ýðõòýé. Óäèðäàõ òºëººëºõ ýðõèéã íýã áóþó õýä õýäýí õ¿íä îëãîñîí áîë òýäíèé ¿éë àæèëëàãààíä áóñàä ãèø¿¿ä õÿíàëò òàâèõ ýðõòýé áàéäàã. Á¿õ ãèø¿¿í íü á¿ðýí õàðèóöëàãàòàé íºõºðëºëèéí ãèø¿¿í íü ººð íºõºðëºëèéí ãèø¿¿í áàéõûã õîðèãëîõ áà ãèø¿¿í á¿ð íºõºðëºëèéí ¿éë àæèëëàãààíä çààâàë áèå÷ëýí îðîëöîíî. ÁÁ íºõºðëºëèéí ãèø¿¿äèéí á¿ðýëäýõ¿¿íä ººð÷ëºëò îðîõ íü íºõºðëºë òàòàí áóóãäàõ ¿íäýñëýë áîëäîã. Èéìä ÁÁ íü õàìãèéí òîãòâîðã¿é áèçíåñèéí áàéãóóëëàãà þì. Çàðèì ãèø¿¿ä íü á¿ðýí õàðèóöëàãàòàé íºõºðëºëèéã ò¿¿íèé á¿ðýí õàðèóöëàãàòàé ãèø¿¿í íü óäèðäàõ òºëººëºõ ýðõòýé. ÇÁ íºõºðëºëèéí õÿçãààðëàãäìàë õàðèóöëàãàòàé ãèø¿¿í íü èéì ýðõ ýäëýõã¿é áºãººä óäèðäàõ òºëººëºõ ýðõ á¿õèé ãèø¿¿íèéõýý ¿éë àæèëëàãààíä õÿíàëò òàâèõ ýðõòýé.
- 27 -
Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí õºòº÷
ͺõºðëºëèéí ãèø¿¿í íü ãýðýýíä ººðººð çààãààã¿é áîë îðóóëñàí õºðºíãºòýé㺺 õóâü òýíö¿¿ëýí ñàíàëûí ýðõ ýäëýõ áà á¿õ ãèø¿¿ä ñàíàëûí ýðõèéí îëîíõèîð àëèâàà øèéäâýð ãàðãàäàã. Íîãäîë àøãèéã ÷ ìºí ãèø¿¿íèé îðóóëñàí õºðºíãºòýéãýý õóâü òýíö¿¿ëýí õóâààðèëíà. 2.2. Õîðøîîã õýðõýí óäèðäàõ âý? Õîðøîîíû ýðõ áàðèõ äýýä áàéãóóëëàãà íü Á¿õ ãèø¿¿äèéí õóðàë áàéíà. Á¿õ ãèø¿¿äèéí õóðàëä ãèø¿¿í á¿ð îðóóëñàí õºðºí㺺ñ ¿ë õàìààðàí íýã ñàíàëûí ýðõòýé áàéíà. Á¿õ ãèø¿¿äèéí õóðëààð õîðøîîíû ä¿ðýìä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ, Óäèðäàõ çºâëºë, õîðøîîíû äàðãà, õÿíàëòûí çºâëºëèéã ñîíãîõ, ÷ºëººëºõ, òàéëàíã ñîíñîæ ä¿ãíýëò ºãºõ, õîðøîîíû òàéëàí òýíöëèéã õýëýëöýæ, ä¿ãíýëò ºãºõ, îðëîãî õóâààðèëàõ çýðýã àñóóäëûã øèéäâýðëýäýã. Æèëä íýãýýñ äîîøã¿é óäàà õóðàëäàíà. Õîðøîî íü Á¿õ ãèø¿¿äèéí ÷ºëººò öàãò õîðøîîã óäèðäàõ ýðõ á¿õèé Óäèðäàõ çºâëºë áàéãóóëàõààð ä¿ðìýíäýý çààæ áîëíî. Óäèðäàõ çºâëºë íü õîðøîîíû îéðûí áîëîí õýòèéí òºëºâ, ¿éë àæèëëàãààíû ÷èãëýëèéã òîäîðõîéëîõ, óäèðäëàãûí àïïàðàòûí á¿òýö, çîõèîí áàéãóóëàëò, á¿òöèéã òîäîðõîéëîõ, õºðºí㺠çàõèðàí çàðöóóëàõ çýðýã á¿ðýí ýðõòýé. Õýðýâ òóõàéí õîðøîî Óäèðäàõ çºâëºë áàéãóóëààã¿é áîë ýíý á¿ðýí ýðõèéã õîðøîîíû äàðãà õýðýãæ¿¿ëäýã. - 28 -
Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é
Õóóëüä Óäèðäàõ çºâëºë ÿìàð õóãàöààíä õóðàëäàæ áàéõ ¸ñòîéã òîäîðõîéëîîã¿é áºãººä ýíý òàëààð ä¿ðýìäýý çààõ íü ç¿éòýé. Åð íü ñàð á¿ð, íààä çàõ íü óëèðàë á¿ð õóðàëäàæ áàéõààð çîõèöóóëàõ øààðäëàãàòàé áàéäàã. Õîðøîîíû äàðãà áîë õîðøîîíû ºäºð òóòìûí ¿éë àæèëëàãààã óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëæ, õîðøîîã òºëººëæ ãýðýý õýëöýë áàéãóóëæ, á¿õ ãèø¿¿äèéí õóðëààñ òîãòîîñîí õ¿ðýýíä õîðøîîíû ºì÷ õºðºíãèéã çàõèðàí çàðöóóëæ, ø¿¿õ, àðáèòð, ãóðàâäàã÷ ýòãýýäòýé õàðèëöäàã. Óäèðäàõ çºâëºë áîëîí õîðøîîíû äàðãûã õîðøîîíû ã¿éöýòãýõ áàéãóóëëàãà ãýæ ¿çäýã. Õîðøîîíû ã¿éöýòãýõ áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààíä õÿíàëò òàâèõ ýðõ, ¿¿ðýã á¿õèé Õÿíàëòûí çºâëºë áóþó íýã õÿíàí øàëãàã÷èéã Á¿õ ãèø¿¿äèéí õóðëààñ òîìèëäîã. Õÿíàëòûí çºâëºëä ã¿éöýòãýõ áàéãóóëëàãûí á¿ðýëäýõ¿¿íä áàéãàà áîëîí õºäºëìºðèéí ãýðýýãýýð àæèëëàæ áàéãàà õ¿íèéã ñîíãîæ áîëîõã¿é. Õÿíàëòûí çºâëºë íü õîðøîîíû ¿éë àæèëëàãààòàé õîëáîîòîé ìýäýýëëèéã ãàðãóóëàí àâàõ, èëýðñýí çºð÷èë äóòàãäëûã àðèëãàõ àðãà õýìæýý àâàõóóëàõ çýðýã á¿ðýí ýðõòýé áàéäàã. Õÿíàëòûí çºâëºë æèëä íýãýýñ äîîøã¿é óäàà õóðàëäàíà.
- 29 -
Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí õºòº÷
2.3. Êîìïàíèà õýðõýí óäèðäàõ âý? Áèä êîìïàíèéã íýã óëñ þì ãýæ áîäâîë ò¿¿íèé ýðõ áàðèõ äýýä áàéãóóëëàãà áóþó ïàðëàìåíò íü Õóâüöàà ýçýìøèã÷äèéí õóðàë þì. Õóâüöàà ýçýìøèã÷äèéí õóðàë íü ä¿ðýìäýý íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõààñ ýõëýýä êîìïàíèéí õóâüä ãîë ÷óõàë øèéäâýð¿¿äèéã ãàðãàäàã. Õóâüöàà ýçýìøèã÷äèéí õóðëààñ ò¿¿íèé ÷ºëººò öàãò ¿éë àæèëëàãààã ÿâóóëàõ Һ뺺ëºí óäèðäàõ çºâëºëèéã áàéãóóëíà. Һ뺺ëºí óäèðäàõ çºâëºë íü òîäîðõîé õóãàöààíä õóðàëäàõ õýëáýðýýð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ, êîìïàíèéí îéðûí áîëîí õýòèéí áîäëîãûã òîäîðõîéëæ, áèçíåñ òºëºâëºãººã áàòëàõ çýðýã á¿ðýí ýðõòýé. Õàðèí êîìïàíèéí ºäºð òóòìûí ¿éë àæèëëàãààã óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëæ, õóâüöàà ýçýìøèã÷äèéí áîëîí Һ뺺ëºí óäèðäàõ çºâëºëèéí øèéäâýðèéã õýðýãæ¿¿ëäýã, óëñààð áîë Çàñãèéí ãàçàð íü ÿéöýòãýõ óäèðäëàãà þì. ÿéöýòãýõ óäèðäëàãûí ýðõ ìýäëèéã Çàõèðàë, ÿéöýòãýõ çàõèðàë ãýæ íýðëýãääýã íýã õ¿íä îëãîæ áîëîõîîñ ãàäíà õýä õýäýí õ¿íèé á¿ðýëäýõ¿¿íòýé áàãò îëãîæ áîëíî. Òóõàéí êîìïàíè ýíý àñóóäëûã ä¿ðìýýðýý òîäîðõîéëäîã. Êîìïàíèéí óäèðäëàãà áîëîõ Һ뺺ëºí óäèðäàõ çºâëºë, ÿéöýòãýõ óäèðäëàãûí ¿éë àæèëëàãààíä õóâüöàà ýçýìøèã÷äèéí ýðõ àøãèéí ¿¿äíýýñ õÿíàëò òàâèõ ýðõ á¿õèé Õÿíàí øàëãàõ çºâëºë (ýñõ¿ë íýã õÿíàí øàëãàã÷)-èéã Õóâüöàà ýçýìøèã÷äèéí õóðëààñ áàéãóóëæ àæèëëóóëäàã. - 30 -
Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é
Cõåì 2 Õóâü íèéë¿¿ëýã÷äèéí õóðàë
Һ뺺ëºí óäèðäàõ çºâëºë
ÿéöýòãýõ óäèðäëàãà
Öººõºí ãèø¿¿íòýé ÕÕÊ-èéí õóâüä çààâàë ÒÓÇ, õÿíàí øàëãàõ çºâëºë áàéãóóëàõã¿éãýýð ò¿¿íèé õóóëüä çààñàí á¿ðýí ýðõèéã ã¿éöýòãýõ óäèðäëàãàä øèëæ¿¿ëýõ çàìààð ä¿ðýìäýý òóñãàæ áîëíî. 2.3.1. Õóâüöàà ýçýìøèã÷äèéí õóðàë Êîìïàíèéí ýðõ áàðèõ äýýä áàéãóóëëàãà íü õóâüöàà ýçýìøèã÷äèéí õóðàë áàéíà. Íýã õóâüöàà ýçýìøèã÷òýé êîìïàíèéí õóâüä õóâüöàà ýçýìøèã÷äèéí õóðëûí á¿ðýí ýðõèéã ººðºº õýðýãæ¿¿ëäýã. Õóâüöàà ýçýìøèã÷äèéí õóðëûã ýýëæèò áà ýýëæèò áóñ õóðàë ãýæ àíãèëäàã. Ýýëæèò õóðëûã æèë á¿ð õèéäýã. Øààðäëàãàòàé ãýæ ¿çâýë ÒÓÇ (áàéõã¿é áîë ã¿éöýòãýõ óäèðäëàãà) ýýëæèò - 31 -
Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí õºòº÷
áóñ õóðëûã çàðëàí õóðàëäóóëíà. ̺í ñàíàëûí ýðõèéí 10 áà ò¿¿íýýñ äýýø õóâèéã ýçýìøèæ áàéãàà õóâüöàà ýçýìøèã÷äèéí øààðäëàãààð ýýëæèò áóñ õóðëûã õóðàëäóóëæ áîëäîã. Õóâüöàà ýçýìøèã÷äèéí õóðàë äàðààõ àñóóäëûã õýëýëöýæ øèéäâýðëýõ á¿ðýí ýðõòýé: 1. êîìïàíèéí ä¿ðýìä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ; 2. êîìïàíèéã ººð÷ëºí áàéãóóëàõ; 3. êîìïàíèéã òàòàí áóóëãàõ áîëîí òàòàí áóóëãàõ êîìèññûã òîìèëîõ; 4. ÒÓÇ, õÿíàí øàëãàõ çºâëºëèéí ãèø¿¿äèéã ñîíãîõ, á¿ðýí ýðõèéã íü õóãàöààíààñ íü ºìíº äóóñãàâàð áîëãîõ; 5. êîìïàíèéí æèëèéí ¿éë àæèëëàãààíû áîëîí ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíãèéí òàëààðõ òºëººëºí óäèðäàõ çºâëºëèéí ãàðãàñàí ä¿ãíýëòèéã õýëýëöýæ áàòëàõ ã.ì. Õóóëüä ººðººð çààãààã¿é áîë íýã õóâüöàà ñàíàëûí íýã ýðõòýé áàéíà. Àñóóäëûã õóðàëä ñàíàëûí ýðõòýé îðîëöîæ áàéãàà õóâüöàà ýçýìøèã÷äèéí ñàíàëûí îëîíõèîð øèéäâýðëýäýã íèéòëýã æóðàìòàé. Õàðèí ÒÓÇ (áàéõã¿é áîë ã¿éöýòãýõ óäèðäëàãà)-èéí ãèø¿¿äèéã ñîíãîõäîî íýð äýâøèã÷äýýñ õàìãèéí îëîí ñàíàë àâñàí õ¿íèéã ñîíãîäîã îíöëîãòîéã àíõààðàõ íü ç¿éòýé.
- 32 -
Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é
2.3.2.Һ뺺ëºí óäèðäàõ çºâëºë Õóâüöàà ýçýìøèã÷äèéí õóðëààñ ò¿¿íèé ÷ºëººò öàãò êîìïàíèéã óäèðääàã Һ뺺ëºí óäèðäàõ çºâëºëèéã áàéãóóëíà. Һ뺺ëºí óäèðäàõ çºâëºë íü òîäîðõîé õóãàöààíä õóðàëäàõ õýëáýðýýð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ, êîìïàíèéí îéðûí áîëîí õýòèéí áîäëîãûã òîäîðõîéëæ, áèçíåñ òºëºâëºãººã áàòëàõ çýðýã á¿ðýí ýðõòýé. Õóâüöààò êîìïàíè íü Һ뺺ëºí óäèðäàõ çºâëºëèéã çààâàë áàéãóóëàõ áºãººä ò¿¿íèé ãèø¿¿íèé òîî 9-ººñ áàãàã¿é áàéíà. ÒÓÇ-èéí ãèø¿¿ä äîòðîîñîî ÒÓÇ-èéí äàðãûã ñîíãîõ áà òýðýýð ÒÓÇ-èéí õóðëûã äàðãàëæ, êîìïàíèéã òºëººëºõ ýðõòýé áàéíà. 2.3.3. ÿéöýòãýõ çàõèðàë Êîìïàíèéí ºäºð òóòìûí ¿éë àæèëëàãààã óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëæ, õóâüöàà ýçýìøèã÷äèéí áîëîí Һ뺺ëºí óäèðäàõ çºâëºëèéí øèéäâýðèéã õýðýãæ¿¿ëäýã, óëñààð áîë Çàñãèéí ãàçàð íü ÿéöýòãýõ óäèðäëàãà áóþó ã¿éöýòãýõ çàõèðàë þì. ÿéöýòãýõ óäèðäëàãà íü õºäºëìºðèéí ãýðýý áàéãóóëàõ, ø¿¿õ, àðáèòðò êîìïàíèà òºëººëæ íýõýìæëýã÷, õàðèóöàã÷ààð îðîëöîõ áóþó ãóðàâäàã÷ ýòãýýäòýé êîìïàíèà òºëººëæ ãýðýý, õýëöýë áàéãóóëæ, êîìïàíèéã óäèðääàã. ÒÓÇ-èéí øèéäâýðýýð ã¿éöýòãýõ óäèðäëàãûí ºì÷ õºðºí㺠çàõèðàí çàðöóóëàõ òàëààðõ ýðõ ìýäëèéã õÿçãààðëàõ çýðãýýð æóðàì òîãòîîæ áîëíî. - 33 -
Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí õºòº÷
2.4. Õàðèóöëàãûí òîãòîëöîî ͺõºðëºë, õîðøîîíû õóâüä óã õóóëèéí ýòãýýä, ò¿¿íèé õºðºí㺠îðóóëàã÷èéí õàðèóöëàãà õýðõýí òîäîðõîéëîãääîãèéã áèä ºìíºõ ñýäâ¿¿äýýð ¿çñýí. Õàðèí êîìïàíèéí õóâüä áóñäûí õºðºíãèéã òºâëºð¿¿ëæ õóóëüä çààñàí òîäîðõîé óäèðäàõ, òºëººëºõ, õÿíàëò òàâèõ áàéãóóëëàãóóä áàéãóóëæ óã õºðºí㺠äýýð ¿íäýñëýí àøèã îëîõ ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã òóë òýäãýýð îðîëöîã÷èä, ÿëàíãóÿà êîìïàíèéí íýðèéí ºìíººñ øèéäâýð ãàðãàõ ýðõ á¿õèé ýòãýýä¿¿äèéí õàðèóöëàãûã èë¿¿ íàðèéí òîäîðõîéëîõ øààðäëàãàòàé áàéäàã. Ýíä êîìïàíèéí õàðèóöëàãûí òîãòîëöîîã îíöãîéëîí àâ÷ ¿çýõ íü ç¿éòýé ãýæ ¿çëýý. Õ¿ñíýãò 2 Êîìïàíè
Õóâüöàà ýçýìøèã÷
Ýçýìøèæ áàéãàà õóâüöààíûõàà õýìæýýãýýð õÿçãààðëàãäìàë õàðèóöëàãà õ¿ëýýíý ªºðò áàéãàà á¿õ ýä õºðºíãº, Êîìïàíèéí ýä õºðºíãèéí áîëîí õóâèéí ýðõýýðýý áóñäûí ýä õºðºí㺺 ºìíº õ¿ëýýñýí çààãëààã¿é áîë ¿¿ðãýý õàðèóöíà êîìïàíèéí ºð òºëáºðèéã õóâèéí ºì÷èéí õºðºí㺺ð á¿ðýí õàðèóöíà - 34 -
Ýðõ á¿õèé àëáàí òóøààëòàí Õóóëü áóñ ¿éë àæèëëàãààíààñàà êîìïàíèä ó÷ðóóëñàí õîõèðëûã õàðèóöíà
Ýíãèéí õóâüöààíû 20-îîñ äýýø õóâèéã ýçýìøèã÷ íü ýðõ á¿õèé àëáàí òóøààëòíû íýã àäèë õàðèóöëàãà õ¿ëýýíý
Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é
2.4.1. Êîìïàíèéí õàðèóöëàãà Êîìïàíè íü àëèâàà ýòãýýäèéí ºìíº ººðèéí õºðºí㺺𺺠õàðèóöëàãà õ¿ëýýíý. Æèøýý íü, À êîìïàíè áàíêíààñ çýýë àâñàí áîë áàíêíû ºìíº õ¿ëýýñýí ¿¿ðãýý ººðò áàéãàà ýðãýëòèéí áîëîí ¿íäñýí õºðºí㺺𺺠òºëæ áàðàãäóóëàõ ¿¿ðýãòýé. Áàíê ýíýõ¿¿ çýýëèéã òºëæ áàðàãäóóëàõûã êîìïàíèéí àëèâàà õºðºí㺠îðóóëàã÷ áóþó êîìïàíèéí õàðèëöàã÷ààñ øààðäàæ áîëîõã¿é. 2.4.2. Õóâüöàà ýçýìøèã÷èéí õàðèóöëàãà Õóâüöàà ýçýìøèã÷èéí õàðèóöëàãà íü ò¿¿íèé ýçýìøèæ áàéãàà õóâüöààãààð õÿçãààðëàãäàíà. Èðãýí Á ãýã÷ Õ ãýäýã ÕÕÊ-èéí íèéòäýý 10 ñàÿ òºãðºãººð ¿íýëýãäýõ íýã á¿ðèéí 1 ñàÿ òºãðºãèéí íýðëýñýí ¿íý á¿õèé 10 øèðõýã õóâüöààã ýçýìøäýã ãýæ ¿çüå. Ãýòýë Õ êîìïàíè áóñäûí ºìíº îëîí çóóí ñàÿàð õýìæèãäýõ ºð òºëáºðòýé áîëñîí ãýâýë èðãýí Á-ãèéí õàðèóöëàãà íü 10 ñàÿ òºãðºãººð õÿçãààðëàãäàíà. ªºðººð õýëáýë Á-ãèéí 10 ñàÿ òºãðºãèéí õºðºí㺠îðóóëàëò Õ êîìïàíèéí ºðèéã áàðàãäóóëàõàä çàðöóóëàãäàæ, ¿¿íýýñ èë¿¿ õýìæýýíèé ºð Á-ä ¿¿ñýõã¿é. Ìàíàé îðíû íýã îíöëîã áîë ªì÷ õóâü÷ëàëûí õóóëèéí äàãóó á¿õ õ¿í àëü íýã õóâüöààò êîìïàíèéí õóâüöàà ýçýìøèã÷ áîëñîí. Ãýòýë õóâüöàà ýçýçìøèã÷ ìààíü íîãäîë àøãàà ÷ àâäàãã¿é, õóðàëäàà ÷ î÷äîãã¿é, ººðèéí õóâüöààã ýçýíã¿é ìýò îðõèñîí òîõèîëäîë ìàø ò¿ãýýìýë áàéíà. - 35 -
Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí õºòº÷
Ýíý íü òóõàéí êîìïàíèéí òîìîîõîí õóâüöàà ýçýìøèã÷ áóþó ã¿éöýòãýõ óäèðäëàãàä õóâüöàà ýçýìøèã÷èéí ýðõ àøãèéí ¿¿äíýýñ òàâèõ øààðäëàãà, õÿíàëò ¿ã¿é áîëîõîä õ¿ðãýäýã. Èéì íºõöºëä çàðèì êîìïàíèéí óäèðäëàãûí ç¿ãýýñ êîìïàíèéí õºðºíãèéã äóðààðàà çàõèðàí çàðöóóëæ, ¿éë àæèëëàãààã íü çîãñîîõ, òýð ÷ á¿¿ õýë, êîìïàíèéí õºðºíãèéã õóäàëäàæ õóâüäàà ººð êîìïàíè áàéãóóëæ çàâøñàí òîõèîëäîë ÷ áàéäàã. Èéìä æèæèã õóâüöàà ýçýìøèã÷ íàð àøèã ñîíèðõëîî íýãòãýí ýðõ àøãàà õàìãààëàí êîìïàíèéõàà ¿éë àæèëëàãààíä èäýâõòýé îðîëöîæ, ºì÷ õóâü÷ëàëûí ¿ð øèìèéã õ¿ðòýõèéã ýðìýëçýõ ¸ñòîé. ¯¿íèé òóëä Õºðºíãèéí áèðæ, ¯íýò öààñíû òºëáºð òîîöîî, òºâëºðñºí õàäãàëàìæèéí òºâ (ýäãýýð áàéãóóëëàãà íü íèéñëýëä, õóó÷èí ÝëäýâÎ÷èð êèíîòåàòðò áàéðëàäàã)-ä õàíäàæ, ººðèéí õóâüöàà ýçýìøèã÷èéí ýðõýý áàòàëãààæóóëæ, êîìïàíèéõàà ¿éë àæèëëàãààòàé õîëáîãäñîí ìýäýýëýë àâ÷, õóâüöàà ýçýìøèã÷èéíõýý ýðõèéã ýäýëæ ñóðàõ øààðäëàãàòàé áàéíà. Õóâüöààãààð èëýðõèéëýãäýõ ýðõýý õýðýãæ¿¿ëýõýä áýðõøýýëòýé áîë õóâüöààãàà õóäàëäàæ ìºí㺺 îëæ àâ÷ áîëíî. 2.4.3. Àëáàí òóøààëòíóóäûí õàðèóöëàãà Áèçíåñèéí õàðèëöààíû àëèâàà îðîëöîã÷ íü áóñäûí ºìíº õ¿ëýýñýí ¿¿ðãýý ¸ñ ç¿éí õóâüä øóäàðãààð ã¿éöýòãýõ ¸ñòîé.
- 36 -
Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é
Õýðýâ êîìïàíèéí ýðõ á¿õèé àëáàí òóøààëòàí (ÒÓÇ áîëîí ÿéöýòãýõ óäèðäëàãûí ãèø¿¿í, ÿéöýòãýõ çàõèðàë, ñàíõ¿¿ãèéí àëáàíû äàðãà, åðºíõèé íÿãòëàí áîäîã÷, åðºíõèé ìýðãýæèëòí¿¿ä) áóðóóòàé ¿éë àæèëëàãààãààðàà êîìïàíèä õîõèðîë ó÷ðóóëáàë ò¿¿íèéã àðèëãàõ ¿¿ðýãòýé. Æèøýý íü: çàõèðàë ñàíààòàéãààð òàòâàð íîãäîõ îðëîãîî áóóðóóëæ òºëºõ òàòâàðàà áàãàñãàæ òàòâàðûí õóóëü òîãòîîìæ çºð÷èõ áóþó àëáàí òóøààëàà óðâóóëàí àøèãëàæ êîìïàíèä õîõèðîë ó÷ðóóëáàë òàòâàðûí áîëîí ýð¿¿ãèéí õóóëèéí äàãóó õàðèóöëàãà õ¿ëýýíý. Ýíý òóõàé òà á¿õýí Òàòâàðûí ýðõ ç¿é, Ýð¿¿ãèéí ýðõ ç¿é ãýñýí ñýäâýýñ èë¿¿ äýëãýðýíã¿é ñóäëààðàé. 2.4.4. Èõ õýìæýýíèé õýëöýë Êîìïàíèéí ýíãèéí õóâüöààíû 25 õóâèàñ èë¿¿ õýìæýýíèé ¿íýëãýý á¿õèé àëèâàà õýëöëèéã èõ õýìæýýíèé õýëöýë ãýíý. Èõ õýìæýýíèé õýëöëèéã êîìïàíèéã òºëººëºõ ýðõ á¿õèé ÿéöýòãýõ çàõèðàë áóþó ÒÓÇ-èéí äàðãà äàíãààðàà øèéäâýð ãàðãàæ õèéõ ýðõã¿é. Õóóëüä çààñíààð èõ õýìæýýíèé õýëöýë õèéõ àñóóäëûã ÒÓÇ-èéí õóðëààð õýëýëöýõ áºãººä óã õóðàë äýýð 100 õóâèéí ñàíàë àâ÷ äýìæèãäýýã¿é áîë çºâõºí Õóâüöàà ýçýìøèã÷äèéí õóðàë ë óã èõ õýìæýýíèé õýëöëèéã õèéõ ýñýõ øèéäâýðèéã ãàðãàäàã æóðàìòàé. Ýíý æóðìûã çºð÷èæ õèéñýí õýëöýë õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ áàéíà. - 37 -
Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí õºòº÷
2.4.5. Ñîíèðõëûí çºð÷èëòýé õýëöýë Êîìïàíèéí õèéõ ãýæ áàéãàà õýëöëèéí íºãºº òàë íü òóõàéí êîìïàíèéí ýðõ á¿õèé àëáàí òóøààëòàí, ò¿¿íèé ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿í, îéð äîòíûõ íü õ¿í áàéâàë èéì õýëöëèéã ñîíèðõëûí çºð÷èëòýé õýëöýë ãýíý. Æèøýý íü: À êîìïàíè çàõ çýýë äýýð 10 ñàÿ òºãðºãººð ¿íýëýãäýí õóäàëäàãäàæ áîëîõ íýã ìàøèíàà çàðàõ ãýæ øèéäæýý. Ãýòýë óã ìàøèíûã òóõàéí êîìïàíèéí ÒÓÇ-èéí ãèø¿¿í Ó-ãèéí íºõºð õóäàëäàæ àâàõààð ñîíèðõæýý. Ýíý òîõèîëäîëä Ó íü À êîìïàíèéí ÒÓÇ-èéí ãèø¿¿íèé õóâüä óã ìàøèíûã àëü áîëîõ ºíäºð ¿íýýð õóäàëäâàë êîìïàíèéí ýðõ àøèãò íèéöíý. Ãýòýë Ó-ãèéí íºõºð íü óã ìàøèíûã àâàõ ãýæ áàéãàà òóë Ó àëü áîëîõ õÿìä ¿íýýð íºõºðòºº ìàøèí àâàõ ñîíèðõîëòîé áàéõ íü ìýäýýæ þì. Ýíä Ó-ãèéí õî¸ð ñîíèðõîë õîîðîíäîî çºð÷èëäºæ áàéãàà òóë áèä èéì õýëöëèéã ñîíèðõëûí çºð÷èëòýé õýëöýë ãýäýã. Èéì õýëöëèéã õèéõ æóðìûã Êîìïàíèéí òóõàé õóóëèàð òîãòîîñîí áàéíà. Ñîíèðõëûí çºð÷èëòýé áàéãàà õ¿í ýíý òóõàéãàà êîìïàíèéõàà óäèðäëàãàä ìýäýãäýõ ¿¿ðýãòýé. Ýíý õýëöëèéã õèéõ, ººðººð õýëáýë áèäíèé æèøýýí äýýð óã ìàøèíûã Ó-ãèéí íºõºðò õýäýí òºãðºãººð õóäàëäàõ òóõàé àñóóäëûã ÒÓÇ-èéí õóðëààð õýëýëö¿¿ëíý. ÒÓÇ-èéí õóðàëä ñîíèðõëûí çºð÷èëòýé áàéãàà ãèø¿¿í (áèäíèé æèøýýí äýýð Ó) ñàíàë ºãºõ - 38 -
Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é
ýðõã¿é. Õàðèí ÒÓÇ-ûí ãèø¿¿ä ñàíàë íýãòýéãýýð óã õýëöëèéã õèéõ øèéäâýð ãàðãàñàí áîë óã õýëöëèéã êîìïàíè áàéãóóëíà. Õýðýâ ÒÓÇ 100 õóâèéí ñàíàëààð øèéäâýð ãàðãààã¿é áîë ãàãöõ¿¿ Õóâüöàà ýçýìøèã÷äèéí õóðëààð ë õýëýëöýæ øèéäâýð ãàðãàíà. Áèä êîìïàíèéã õýðõýí óäèðäàõ òàëààð ãîë ãîë ç¿éëèéã ìýäýæ àâëàà. Õýðýâ ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëò, øóäàðãà áóñ ºðñºë人íèéã õîðèãëîõ, ¿íýò öààñíû çàõ çýýëèéí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûí çýðýã àñóóäëààð ýðõ ç¿éí çºâëºãºº àâàõ øààðäëàãàòàé áîë àëü íýã õóóëü ç¿éí òîâ÷îî áóþó ºì㺺ëºã÷èä õàíäààðàé.
- 39 -
Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí õºòº÷
3.ÁÈÇÍÅÑÝÝ ÇÎÃÑÎÎÕ ¯ð ä¿í Ýíý á¿ëãèéã ñóäàëñíààð òà äàðààõ ÷àäâàðûã ýçýìøèíý: 1. õóóëèéí ýòãýýäèéã ººð÷ëºí áàéãóóëàõ, òàòàí áóóëãàõ ¿íäýñëýë, æóðìûí òàëààð ìýäëýãòýé áîëæ, ýíý òàëààð áóñäàä òàéëáàðëàæ ºãºõ; 2. ººð÷ëºí áàéãóóëàõ, òàòàí áóóëãàõ ¿éë àæèëëàãààã õýðõýí ÿâóóëàõ ïðàêòèê àëõàìóóäûã ìýäýõ; 3. íàéäâàðã¿é õàðèëöàã÷èéã ñîíãîñîí áîë ýðñäëýý ººðºº õàðèóöàõ çàõ çýýëèéí õàòóó õóóëèéã ìýäýæ, àëèâàà õýëöëèéã õèéõèéí ºìíº áîäîõ õýðýãòýé ãýäãèéã ìýäýõ. Áèçíåñèéí áàéãóóëëàãà áàéãóóëæ áîëîõûí àäèëààð õóóëüä çààñàí ¿íäýñëýëýýð áèçíåñýý áóþó õóóëèéí ýòãýýäèéí ¿éë àæèëëàãààã çîãñîîæ áîëäîã. Òóõàéí õóóëèéí ýòãýýäèéã ººð÷ëºí áàéãóóëàõ áóþó òàòàí áóóëãàõ ãýñýí õî¸ð àðãààð ò¿¿íèé ¿éë àæèëëàãààã çîãñîîæ äóóñãàâàð áîëãîíî. (Ñõåì-ýýñ õàðíà óó). Õóóëèéí ýòãýýäèéã ººð÷ëºí áàéãóóëàõ ãýäýã íü äóóñãàëòûí òàéëàí ãàðãàæ ýðõ, ¿¿ðãèéã - 40 -
Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é
íü ººð÷ëºëòèéí ¿ð ä¿íä áèé áîëæ áàéãàà ººð õóóëèéí ýòãýýäýä øèëæ¿¿ëýõèéã õýëíý. ªºð÷ëºí áàéãóóëàõ, òàòàí áóóëãàõ àðãóóä íü íºõºðëºë, õîðøîî, êîìïàíèéí àëü àëèíä íü õàìààðíà. 2 ÀÐÃÀ
Òàòàí áóóëãàõ
ªºð÷ëºí áàéãóóëàõ
Äàìïóóðñàí
Íèéëýõ
Íýã ÷ ãèø¿¿í ¿ëäýýã¿é
Íýãäýõ
ÕÍ øèéäñýí
Õóâààõ
Õóóëüä çààñàí áóñàä
Òóñãààðëàõ
ªºð÷ëºõ
Õóóëèéí ýòãýýäèéã òàòàí áóóëãàõ ãýäýã íü ò¿¿íèé á¿õ ýä õºðºíãèéã òîäîðõîéëæ, óã õºðºíãºíººñ íýõýìæëýã÷ íàðûí øààðäëàãûã õóóëüä çààñàí äàðààëëûí äàãóó õàíãààä ¿ëäñýí ýä õºðºíãèéã ýðõ á¿õèé ýòãýýäýä õóâààðèëàí óëñûí á¿ðòãýëýýñ õàñóóëæ ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû îðîëöîã÷ áàéõ ÿâäëûã äóóñãàâàð áîëãîíî ãýñýí ¿ã þì. - 41 -
Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí õºòº÷
Áèçíåñèéí áàéãóóëëàãûã ººð÷ëºí áàéãóóëàõ, òàòàí áóóëãàõòàé õîëáîãäñîí õàðèëöààã Èðãýíèé õóóëü, ͺõºðëºë, Õîðøîî, Êîìïàíèéí áîëîí Äàìïóóðëûí òóõàé õóóëèàð çîõèöóóëíà. Áèä ýíý òàëààð êîìïàíèéí æèøýýí äýýð èë¿¿ òîäîðõîé àâ÷ ¿çýõèéí çýðýãöýý áóñàä áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààã äóóñãàâàð áîëãîõòîé õîëáîîòîé îíöëîãèéã ÷ äýä õýñã¿¿äýýñ òàíèëöàõ áîëíî. 3.1. Êîìïàíèéã ººð÷ëºí áàéãóóëàõ ãýæ þó âý? Õóóëèéí ýòãýýäèéã, òóõàéëáàë êîìïàíèéã ººð÷ëºí áàéãóóëàõ òàâàí àðãà áàéíà. ¯¿íä: íèéëýõ, íýãäýõ, õóâààõ, òóñãààðëàõ, ººð÷ëºõ. Õî¸ð áóþó õýä õýäýí êîìïàíèéí ¿éë àæèëëàãààã çîãñîîæ, òýäãýýðèéí ýðõ, ¿¿ðýã, õàðèóöëàãûã øèíýýð áèé áîëñîí êîìïàíèä øèëæ¿¿ëýõèéã êîìïàíèóä íèéëýõ ãýíý. Íýã êîìïàíèéí ¿éë àæèëëàãààã çîãñîîæ, ò¿¿íèé ýðõ, ¿¿ðýã, õàðèóöëàãûã ººð êîìïàíèä øèëæ¿¿ëýõèéã êîìïàíè íýãäýõ ãýíý. Íýã êîìïàíèéí ¿éë àæèëëàãààã çîãñîîæ, ò¿¿íèé ýðõ, ¿¿ðãèéã øèíýýð ¿¿ñýõ õî¸ð áîëîí ò¿¿íýýñ äýýø òîîíû êîìïàíèóäàä á¿ðýí øèëæ¿¿ëýõèéã êîìïàíèéã õóâààõ ãýíý. Êîìïàíèéã õóâààõ òóõàé øèéäâýðò ººðººð çààãààã¿é áîë õóâààãäàæ áàéãàà êîìïàíèéí ýíãèéí õóâüöàà ýçýìøèã÷èä íü êîìïàíèéí õºðºíãèéí õóâààãäñàí õýìæýýòýé õóâü òýíö¿¿ëýí øèíýýð áèé áîëñîí - 42 -
Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é
êîìïàíè òóñ á¿ðèéí ýíãèéí õóâüöààíû ýçýìøèã÷ áîëíî. Êîìïàíèéã õóâààõàä ò¿¿íèé ýðõ, ¿¿ðýã øèíýýð áàéãóóëàãäñàí êîìïàíèóäàä õóâààõ áàëàíñûí äàãóó øèëæèíý. Êîìïàíèéí ¿éë àæèëëàãààã çîãñîîõã¿éãýýð ò¿¿íèé çàðèì õºðºíãº, ýðõèéã øèíýýð áàéãóóëàãäñàí êîìïàíèä øèëæ¿¿ëýõèéã êîìïàíèéã òóñãààðëàõ ãýíý. Æèøýý íü: À êîìïàíè ººðèéí õºðºí㺺ñ 15 ñàÿ òºãðºã áóþó ýä õºðºí㺺 òóñãààðëàæ øèíýýð Á êîìïàíèéã áàéãóóëæ áîëíî. ̺í ÕÊ íü ÕÕÊ, ÕÕÊ íü ÕÊ áîëîõ çàìààð êîìïàíèéã ººð÷èëæ áîëíî. Ýíý òîõèîëäîëä ººð÷ëºãäºæ áàéãàà êîìïàíèéí ýðõ, ¿¿ðýã õýâýýð õàäãàëàãääàã. Êîìïàíèéã ººð÷ëºõ òîõèîëäîëä õîëáîãäîõ ººð÷ëºëòèéã êîìïàíèéí îíîîñîí íýð áîëîí ä¿ðýìä òóñãàæ, ýíý òóõàé óëñûí á¿ðòãýëä á¿ðòãýíý. Íýãäýõýýñ áóñàä õýëáýðýý𠺺ð÷ëºí áàéãóóëàãäàæ áàéãàà íºõöºëä øèíýýð áèé áîëæ áàéãàà êîìïàíèéã óëñûí á¿ðòãýëä á¿ðòãýñíýýð, íýãäýõ õýëáýðýý𠺺ð÷ëºí áàéãóóëàãäàæ áàéãàà òîõèîëäîëä íýãäýæ áàéãàà êîìïàíèéã óëñûí á¿ðòãýëýýñ õàñ÷, íýãòãýñýí êîìïàíèéí ä¿ðýìä õýðýâ ººð÷ëºëò îðñîí áîë ò¿¿íèéã óëñûí á¿ðòãýëä á¿ðòãýñíýýð òýäãýýðèéã ººð÷ëºí áàéãóóëàãäñàíä òîîöäîã. Ýäãýýð 5 àðãàà𠺺ð÷ëºí áàéãóóëàõ òºñëèéã Һ뺺ëºí óäèðäàõ çºâëºë, áàéõã¿é áîë ã¿éöýòãýõ óäèðäëàãà áîëîâñðóóëàí õóâüöàà ýçýìøèã÷äèéí - 43 -
Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí õºòº÷
õóðëààð õýëýëö¿¿ëýí ñàíàëûí ýðõòýé õóðàëä îðîëöîã÷äûí ñàíàëûí äèéëýíõ îëîíõèîð øèéäâýð õ¿÷èí òºãºëäºð áîëîõ áºãººä óã òºñºëä ÿìàð àñóóäàë òóñãàãäàõûã õóóëüä íàðèéâ÷ëàí çààñàí áàéäàã. Õóâüöàà ýçýìøèã÷äèéí õóðëûí øèéäâýðýýð êîìïàíèéã õóóëüä çààñàí æóðìûí äàãóó ººð÷ëºí áàéãóóëàõààñ ãàäíà õóóëüä çààñàí òîõèîëäîëä ø¿¿õ êîìïàíèéã õóâààõ, òóñãààðëàõ øèéäâýð ãàðãàæ áîëíî. Êîìïàíèéã ººð÷ëºí áàéãóóëàõ àðãàä õàìààðäàãã¿é áîëîâ÷ êîìïàíè ñàíõ¿¿ãèéí õ¿íäðýëýýñ ãàðàõ íýã àðãà çàì áîë ºðèéã õóâüöààãààð ñîëèõ ÿâäàë áàéäàã. Êîìïàíèéí õóâüöààíààñ áóñàä ¿íýò öààñ áîëîí ºðèéã õóâüöààãààð ñîëüæ áîëîõ áºãººä ¿¿íèéã ºðèéã õóâüöààãààð ñîëèõ ãýíý. Êîìïàíèéí ºðèéã õóâüöààãààð ñîëèõîä õóâüöàà àâàõ òóõàéí çýýëä¿¿ëýã÷, õàðèëöàã÷èéí çºâøººðëèéã àâíà. Ìàíàé îðíû ïðàêòèêò ¿éëäâýð¿¿äèéí ñîöèàëèçìûí ¿åä àâñàí óëñûí çýýëèéí ºðèéã õóâü÷ëàãäàõ ¿åä õóâüöààãààð ñîëüæ, òóõàéí êîìïàíèéí õóâüöààã òºð ýçýìøèõ ìàÿãààð àñóóäëûã øèéäâýðëýñýí íýëýýä õýäýí òîõèîëäîë áàéäàã áºãººä èõýíõ íü Êîìïàíèéí òóõàé øèíý õóóëèàð ýíý çîõèöóóëàëòûã áèé áîëãîõîîñ ºìíº áîëñîí ÿâäëóóä áàéäàã. Èéìä ºðèéã õóâüöààãààð ñîëèõ íü íèéãìèéí øààðäëàãààð, öàã ¿åýñýý õîæóó ãàð÷ èðñýí áîëîâ÷ öààøèä ÷ à÷ õîëáîãäîëòîé çîõèöóóëàëò áîëñîí þì. - 44 -
Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é
Ïðàêòèê àëõàì: 1. Õóâüöàà ýçýìøèã÷äèéí õóðëààñ ººð÷ëºí áàéãóóëàõ òóõàé øèéäâýð ãàðãàæ, ººð÷ëºí áàéãóóëàõ àæëûã çîõèîí áàéãóóëàõ êîìèññ áàéãóóëíà. 2. Êîìèññ ººð÷ëºí áàéãóóëàõ òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëíà. (Òºëºâëºãººíä þó òóñãàõûã Êîìïàíèéí òóõàé õóóëüä çààñàí áàéäàã) 3. Òºëºâëºãººã ÒÓÇ õýëýëöýæ áàòàëíà. 4.Òºëºâëºãººã õýðýãæ¿¿ëæ, ººð÷ëºí áàéãóóëàãäñàíû óëìààñ ¿éë àæèëëàãàà íü çîãñîæ áàéãàà êîìïàíèéí äóóñãàëòûí òàéëàí, øèíýýð áèé áîëæ áàéãàà áóþó ¿éë àæèëëàãàà íü ¿ðãýëæèëæ áàéãàà êîìïàíèéí ýõëýëòèéí áàëàíñûã áàòàëíà. 5. ªºð÷ëºí áàéãóóëàãäñàí òóõàé á¿ðòãýõ áàéãóóëëàãàä õàíäàæ á¿ðòã¿¿ëíý.
3.2. Êîìïàíèéã òàòàí áóóëãàõ Êîìïàíèéã õóâüöàà ýçýìøèã÷äèéí õóðàë ýñõ¿ë ø¿¿õèéí øèéäâýðýýð Èðãýíèé õóóëü, Êîìïàíèéí òóõàé õóóëü áîëîí áóñàä õóóëüä çààñíû äàãóó òàòàí áóóëãàæ áîëíî. Òàòàí áóóëãàõ ãýäýã íü òóõàéí õóóëèéí ýòãýýäèéã áàéõã¿é áîëãîæ áàéíà ãýñýí ¿ã áºãººä õóóëü ç¿éí õóâüä öààøèä îðøèí áàéõûã íü: Ø¿¿õ êîìïàíèéã äîð äóðäñàí ¿íäýñëýëýýð òàòàí áóóëãàíà: 1.äàìïóóðñàí; 2.íýã ÷ ãèø¿¿í ¿ëäýýã¿é; - 45 -
Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí õºòº÷
3.õóóëüä çààñàí áóñàä ¿íäýñëýë. Òóõàéëáàë, Èðãýíèé õóóëüä çààñíààð õóóëèéã óäàà äàðàà (ãóðàâ áóþó ò¿¿íýýñ äýýø óäàà) áóþó íîöòîé çºð÷ñºí (æèøýý íü: ¿éë àæèëëàãààãààðàà áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ õóóëèéã íîöòîé çºð÷èæ, îð÷íûã áîõèðäóóëæ áàéãàà) áîë ø¿¿õ òàòàí áóóëãàõ øèéäâýð ãàðãàõ ýðõòýé áàéäàã Ò¿¿í÷ëýí òóñãàé çºâøººðëèéí ¿íäñýí äýýð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã áàéãóóëëàãûí õóâüä óã òóñãàé çºâøººðëèéã îëãîñîí ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãà íü öóöàëñàí áîë ò¿¿íèé ¿éë àæèëëàãàà ¿ðãýëæëýõ ¿íäýñëýëã¿é áîëíî. Ýíý òîõèîëäîëä òóõàéí êîìïàíèéí ýðõ áàðèõ äýýä áàéãóóëëàãà áóþó õóâüöàà ýçýìøèã÷äèéí õóðàë íü òàòàí áóóëãàõ òóõàé øèéäâýð ãàðãàæ, òàòàí áóóëãàõ àæèëëàãààã õýðýãæ¿¿ëíý. Õóâüöàà ýçýìøèã÷äèéí õóðëààñ êîìïàíèéã òàòàí áóóëãàõ òóõàé øèéäâýð ãàðãàõàä ÿìàð íýãýí ¿íäýñëýë, øàëòãààí çààõûã øààðäàõã¿é. Ãàãöõ¿¿ õóâüöàà ýçýìøèã÷äèéí õóðàë çîõèõ æóðìûí äàãóó çàðëàãäàæ, õóóëüä çààñàí èðöèéí øààðäëàãà õàíãàæ, òàòàí áóóëãàõûí òºëºº õóóëüä çààñàí çîõèõ õýìæýýíèé ñàíàë ºãºãäñºí áàéõàä õàíãàëòòàé. ªºðººð õýëáýë, íýãýíò ñàéí äóðààðàà áàéãóóëñàí áàéãóóëëàãàà ñàéí äóðààðàà õóóëèéí äàãóó øèéäâýð ãàðãàæ òàòàí áóóëãàõ ýðõ íýýëòòýé áàéäàã ãýñýí ¿ã þì. - 46 -
Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é
ÈÐÃÝÍÈÉ ÕÓÓËÈÀÑ: 32 äóãààð ç¿éë. 32.5.Òàòàí áóóãäàæ áàéãàà õóóëèéí ýòãýýäýä õîëáîãäîõ øààðäëàãûã äàðààõü äàðààëëààð õàíãàíà: 32.5.1.áóñäûí àìü íàñ, ýð¿¿ë ìýíäýä ó÷ðóóëñàí ãýì õîðûã àðèëãóóëàõ áîëîí ø¿¿õèéí øèéäâýðýýð ãàðãóóëàõ áóñàä òºëáºð; 32.5.2.õýðýã ã¿éöýòãýã÷ áóþó òàòàí áóóëãàõ êîìèññ, òýäãýýðòýé àäèëòãàõ áóñàä ýòãýýäèéí ýðõ, ¿¿ðãèéíõýý õ¿ðýýíä ã¿éöýòãýñýí ¿éë àæèëëàãààíû çàðäàë; 32.5.3.äàìïóóðëûí ¿åä õàðèóöàã÷èéã äàõèí õºðºíãºæ¿¿ëýõ ÿâöàä áàéãóóëñàí ãýðýý, õýëöëèéí äàãóó ãàðãàñàí øààðäëàãà; 32.5.4.õàäãàëàìæ ýçýìøèã÷èéí ìºíãºí õºðºíãº; 32.5.5.õºäºëìºðèéí ãýðýýãýýð àæèëëàãñäàä òºëºõ õºäºëìºðèéí õºëñ; 32.5.6.õóóëü òîãòîîìæèä çààñíû äàãóó áóñàä ýòãýýäòýé õèéõ òîîöîî. 32.6.Òàòàí áóóãäàæ áàéãàà õóóëèéí ýòãýýäýä õîëáîãäîõ øààðäëàãûã õàíãàõäàà ýõíèé äàðààëëûí òºëáºðèéã á¿ðýí áàðàãäóóëñíû äàðàà ò¿¿íèé äàðààãèéí äàðààëëûí òºëáºðèéí øààðäëàãûã õàíãàõ çàð÷ìûã áàðèìòàëíà. 32.7.Õóóëèéí ýòãýýäýä áàéãàà ìºíãºí õºðºí㺠íü õàðèëöàã÷äûí øààðäëàãûã õàíãàõàä õ¿ðýëöýõã¿é áîë òàòàí áóóëãàõ êîìèññ ò¿¿íèé áóñàä ýä õºðºíãèéã õóóëüä çààñàí æóðìûí äàãóó õóäàëäàæ, òºëáºðèéã áàðàãäóóëæ áîëíî.
- 47 -
Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí õºòº÷
32.8.Òàòàí áóóãäàæ áàéãàà õóóëèéí ýòãýýäèéí ýä õºðºí㺠òºëáºð òºëºõºä õ¿ðýëöýõã¿é áîë ò¿¿íèé ýä õºðºíãèéã òºëáºë çîõèõ òºëáºðèéí õýìæýýíä õóâü òýíö¿¿ëýí çîõèõ äàðààëëûí äàãóó õàðèëöàã÷äàä õóâààðèëíà. 32.9.Õàðèëöàã÷äûí øààðäëàãûã õàíãàñíû äàðàà ¿ëäñýí ýä õºðºíãèéã õóóëü ¸ñíû ºì÷ëºã÷èä, õóóëü áóþó ä¿ðýìä çààñàí áîë ýðõ á¿õèé ýòãýýäýä øèëæ¿¿ëíý. 32.10.Òàòàí áóóãäàæ áàéãàà õóóëèéí ýòãýýäèéí ýä õºðºíãèéã õ¿ëýýæ àâàõ ýòãýýä áàéõã¿é áîë òºðèéí ºì÷ëºëä øèëæ¿¿ëíý.
- 48 -
Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é
Ïðàêòèê àëõàì 1. Õóâüöàà ýçýìøèã÷äèéí õóðàë (õîðøîî, íºõºðëºëèéí õóâüä á¿õ ãèø¿¿äèéí õóðàë) òóõàéí õóóëèéí ýòãýýäèéã òàòàí áóóëãàõ òóõàé øèéäâýð ãàðãàæ òàòàí áóóëãàõ êîìèññ áàéãóóëíà. 2. Êîìèññ íü òàòàí áóóëãàõ ¿éë àæèëëàãààã óäèðäàíà. ¯¿íä: õºðºíãèéã íü õàìãààëàëòäàà àâ÷, á¿õ õýëöë¿¿äèéã øàëãàæ ºð, àâëàãûã òîäîðõîéëíî. 3. Òàòàí áóóãäàæ áàéãàà òàëààð îëîí íèéòèéí ìýäýýëëèéí õýðýãñëýýð íèéòýä ìýäýýëæ, íýõýìæëýë õ¿ëýýí àâàõ õóãàöààã 2 ñàðààñ áàãàã¿é, 6 ñàðààñ èõã¿é áàéõààð òîãòîîæ çàðëàíà. 4. Õóóëèéí ýòãýýäèéí àâëàãûã öóãëóóëàõ àðãà õýìæýý àâíà. 5. Õýðýâ íýõýìæëýã÷ íàðûí íýõýìæëýëèéí øààðäëàãûã õàíãàõàä ìºíãºí õºðºí㺠íü õ¿ðýëöýõã¿é áîë êîìïàíèéí ýä õºðºíãèéã äóóäëàãà õóäàëäààíä îðóóëæ áîðëóóëíà. 6. Íýõýìæëýã÷ íàðûí íýõýìæëýëèéí øààðäëàãûã Èðãýíèé õóóëèéí 32 äóãààð ç¿éëä çààñàí äàðààëëààð áàðàãäóóëæ êîìïàíèéí äóóñãàëòûí òàéëàí ãàðãàíà. 7. Õóóëèéí ýòãýýä òàòàí áóóãäñàí òóõàé á¿ðòãýõ áàéãóóëëàãàä õàíäàæ á¿ðòã¿¿ëíý.
- 49 -
Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí õºòº÷
3.3.Äàìïóóðàë Äàìïóóðàë ãýäýã íü ýíãèéí îéëãîëòîîð áóñäûí ºìíº õ¿ëýýñýí ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëæ ÷àäàõã¿é áàéãàà áàéäëûã îéëãîäîã. Æèøýýëáýë ºð òºëáºðºº òºëæ ÷àäàõã¿é áàéõûã ýíãèéíýýð îéëãîõ íü áèé. Ãýõäýý ýíý íü õóóëü ç¿éí õóâüä á¿õ ºð òºëáºðºº òºëæ ÷àäàõã¿é áàéõûã õýëýõã¿é, êîìïàíèéí ººðèéí õºðºíãèéí òîäîðõîé (10 õóâü) õóâèàñ äýýø õýìæýýòýé ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëæ ÷àäàõã¿é áàéãààã õýëäýã. Äàìïóóðëûí ¿éë ÿâö íü ¿íäñýíäýý ø¿¿õ, ò¿¿íýýñ äààëãàâàð àâñàí ýòãýýäèéí õàðàà õÿíàëò äîð ÿâàãääàã áºãººä äàðààõ õî¸ð ¿éë ÿâöûã îéëãîäîã. Íýãä, õóóëèéí ýòãýýäèéã ø¿¿õèéí îðîëöîîòîéãîîð äàõèí õºðºíãºæ¿¿ëýõ òºëºâëºãºº õýðýãæ¿¿ëæ õýâèéí ¿éë àæèëëàãààã íü ñýðãýýõ, õî¸ðò äàìïóóðñàíä òîîöîæ òàòàí áóóëãàõ ¿éë àæèëëàãàà áºãººä ýäãýýðèéã Äàìïóóðëûí òóõàé 1997 îíû õóóëèàð çîõèöóóëäàã. Õóóëèéí ýòãýýä äàìïóóðñíû óëìààñ ãàðäàã ãîë ñºðºã òàë íü õàðèëöàã÷ òàë ºð òºëáºðºº á¿ðýí àâ÷ ÷àäàõã¿éä õ¿ðýõ, îëîí õ¿í àæèëã¿é áîëîõ, çàõ çýýë äýõ ºðñºëäºã÷äèéí òîî öººðºõ, èíãýñíýýðýý çàõ çýýëèéí íèéë¿¿ëýëò áóóðàõ çýðýã áàéäàã. Õàðèí íºãºº òàëààñ ýíý íü óäèðäëàãà çîõèîí áàéãóóëàëò ìóóãààñ äàìïóóðàëä õ¿ðñýí õóóëèéí ýòãýýäèéã ººð÷ëºí áàéãóóëæ, äàõèí õºðºíãºæ¿¿ëýõ, øóäàðãà áóñ ãýðýý õýëöëèéã èëð¿¿ëæ õóóëèéí äàãóó àðãà õýìæýý àâàõ áîëîìæ îëãîäîã, òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é àòëàà - 50 -
Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é
õýëáýð òºäèé㺺ð îðøèí òîãòíîæ õàðèëöàã÷äûã òººðºãä¿¿ëæ áàéäàã áàéãóóëëàãûã òàòàí áóóëãàñíààð ýäèéí çàñãèéã öýâýðø¿¿ëäýã çýðýã äàâóó òàëòàé þì. 3.3.1. Äàìïóóðëûã àíãèëàõ íü Äàìïóóðëûã ñàéí äóðûí áà ñàéí äóðûí áóñ äàìïóóðàë ãýæ õî¸ð àíãèëíà. 1. Ñàéí äóðààð äàìïóóðàõ ãýäýã íü òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é áîëñîíîî ø¿¿õ áîëîí õàðèëöàã÷ òàë áèçíåñèéí áàéãóóëëàãàò ººðºº ìýäýãäýæ äàìïóóðëûí ïðîöåññ ýõë¿¿ëýõèéã õýëíý. 2. Ñàéí äóðûí áóñ äàìïóóðàë ãýäýã íü òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é ó÷èð ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýõýýñ òàòãàëçñàí áèçíåñèéí áàéãóóëëàãûí õàðèëöàã÷ íàð íü ò¿¿íèéã äàìïóóðñàíä òîîöóóëàõààð ø¿¿õýä íýõýìæëýë ãàðãàõûã îéëãîäîã. Äàìïóóðëûí òóõàé õóóëèàð äàìïóóðñàíä òîîöîãäîõ ýòãýýä áóþó õàðèóöàã÷ íü òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é áîëñîí íºõºðëºë, õîðøîî, êîìïàíè, òºðèéí áîëîí îðîí íóòãèéí ºì÷èò ¿éëäâýðèéí ãàçàð, ¿¿íýýñ ãàäíà õóóëèéí ýòãýýäèéí ýðõ á¿õèé òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà áàéäàã. 3.3.2.Òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é áàéäàë. Òîäîðõîé áèçíåñèéí áàéãóóëëàãà äàìïóóðñàíä òîîöîõ ãîë ¿íäýñëýë íü ò¿¿íèé òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é áàéäàë áàéíà. - 51 -
Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí õºòº÷
Äàìïóóðëûí òóõàé Ìîíãîë Óëñûí õóóëüä õàðèóöàã÷ /äàìïóóð÷ áóé õóóëèéí ýòãýýä/-èéí ¿íäñýí õºðºíãº, ýðãýëòèéí õºðºíãèéí ¿íèéí ä¿íãýýñ áóñäàä òºëºõ íèéò çýýë, ºð òºëáºðèéã õàññàí çºð¿¿ã ò¿¿íèé ººðèéí õºðºí㺠ãýæ òîäîðõîéëîîä, ººðèéí õºðºíãèéí 10-ààñ äîîøã¿é õóâüòàé òýíöýõ õýìæýýíèé ¿¿ðãýý õóóëü áóþó ãýðýýíä çààñàí õóãàöààíä áèåë¿¿ëýõã¿é áîë òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é áàéäàë ãýæ ¿çñýí þì. Æèøýýí äýýð àâ÷ ¿çâýë “À” êîìïàíèéí ¿íäñýí áà ýðãýëòèéí õºðºí㺠íü íèéëýýä 11 ñàÿ, ò¿¿íèé áóñäààñ àâñàí çýýë òºëáºð íü 10 ñàÿ òºãðºã áàéãàà íºõöºëä “À” êîìïàíèéí ººðèéí õºðºí㺠íü 1 ñàÿ áîëîõ áºãººä ò¿¿íèé 10 õóâü áóþó 100 000 áóþó ò¿¿íýýñ äýýø òºãðºãèéí ºð òºëáºðºº ãýðýý áóþó õóóëüä çààñàí õóãàöààíä òºëººã¿é áîë òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é áàéíà ãýæ ¿çýõ ¿íäýñëýëòýé þì.
- 52 -
Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é
3.3.3.Íýõýìæëýã÷äèéí õóðàë Êîìïàíèéí õóâüä ýðõ áàðèõ ãîë áàéãóóëëàãà íü õóâüöàà ýçýìøèã÷äèéí õóðàë áàéäàã áîë êîìïàíè ñàéí äóðûí ýñõ¿ë ñàéí äóðûí áóñ ¿íäñýí äýýð äàìïóóð÷ áóé áîë êîìïàíèàñ àâëàãàòàé íýõýìæëýã÷äèéí õóðàë íü êîìïàíèéí ãîë àñóóäëûã øèéäâýðëýõ, ýðõ áàðèõ ýðõòýé áàéíà. Íýõýìæëýã÷äèéí õóðàëä íýõýìæëýã÷ á¿ð á¿õ íýõýìæëýëèéí íèéò øààðäëàãûí ä¿íä ººðèéí íýõýìæëýëèéí øààðäëàãûí ýçëýõ õóâüòàé òýíö¿¿ ñàíàëûí ýðõòýé îðîëöîõ áà ñàíàëûí ýðõèéí 66,7-îîñ äýýø õóâèàð áàòàëñàí áîë øèéäâýð õ¿÷èí òºãºëäºð áîëíî. Íýõýìæëýã÷äèéí õóðëààð: • õýðýã ã¿éöýòãýã÷èéã òîìèëóóëàõ, ò¿¿íèé öàëèí õºëñ, ¿éë àæèëëàãààíû çàðäëûí õýìæýýã òîãòîîõ; • õàðèóöàã÷èéí ¿éë àæèëëàãààòàé õîëáîãäîõ àñóóäëààð ø¿¿õýä õàíäàõ; • äàõèí õºðºíãºæ¿¿ëýõ òºëºâëºãººã áàòëàõ ýñýõ, áèåëýëòýíä íü õÿíàëò òàâèõ; • õýðýã ã¿éöýòãýã÷èéí ä¿ãíýëòòýé òàíèëöàõ òàéëàíã õýëýëöýõ; • õàðèóöàã÷èéã òàòàí áóóëãàõ òóõàé ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã ø¿¿õèéí îðîëöîîã¿éãýýð áèåë¿¿ëýõ ýñýõ çýðýã àñóóäëûã õýëýëöýí øèéäâýðëýäýã.
- 53 -
Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí õºòº÷
3.3.4. Õýðýã ã¿éöýòãýã÷ Õàðèóöàã÷èéã òàòàí áóóëãàõ, ýñõ¿ë äàõèí õºðºíãºæ¿¿ëýõ àæëûã ýðõëýí ã¿éöýòãýã÷, äàõèí õºðºíãºæ¿¿ëýõ àæèëëàãààíä õÿíàëò òàâèõ, õàðèóöàã÷èéí ýä õºðºíãèéã õàìãààëàõ ýðõòýéãýýð íýõýìæëýã÷äèéí õóðëààñ ñàíàë áîëãîñíîîð ø¿¿õ òîìèëñîí ýòãýýäèéã õýðýã ã¿éöýòãýã÷ ãýíý. Õýðýã ã¿éöýòãýã÷ íü õàðèóöàã÷èéí ¿éë àæèëëàãààíä õóâèéí ñîíèðõîëã¿é, õóóëü, ñàíõ¿¿, ýäèéí çàñãèéí äýýä áîëîâñðîëòîé õóâü õ¿í ýñõ¿ë, õóóëü ç¿é, ýäèéí çàñàã, ñàíõ¿¿ãèéí ÷èãëýëýýð ìýðãýæëèéí çºâëºãºº, ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ ýðõ, ¿¿ðýã á¿õèé õóóëèéí ýòãýýä áàéíà. Õàðèí: * õàðèóöàã÷, íýõýìæëýã÷äèéí óäèðäëàãà, ò¿¿íèé ãèø¿¿í * õóâüöààò êîìïàíèàñ áóñàä õàðèóöàã÷ õóóëèéí ýòãýýäèéí ãèø¿¿í * íýõýìæëýã÷ õóâü õ¿í * Ýäãýýðèéí ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿íèéã õýðýã ã¿éöýòãýã÷ýýð òóñ òóñ òîìèëæ áîëîõã¿é.
- 54 -
Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é
ÄÀÌÏÓÓÐËÛÍ ÒÓÕÀÉ ÕÓÓËÈÀÑ: 19 ä¿ãýýð ç¿éë. Õàðèóöàã÷èéí õèéñýí õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ õýëöýë 19.1. Õàðèóöàã÷èéí õèéñýí äîð äóðäñàí ãýðýý, õýëöýë õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ áàéíà: 19.1.1. äàìïóóðëûí õýðýã ¿¿ñãýõýýñ ºìíº 2 æèëèéí äîòîð õàðèó òºëáºðã¿éãýýð õàðèóöàã÷èéí óäèðäàõ áàéãóóëëàãûí ãèø¿¿ä, òýäãýýðèéí ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äèéí ºì÷ëºëä ýä õºðºí㺠øèëæ¿¿ëýõ òóõàé ãýðýý, õýëöýë; 19.1.2. äàìïóóðëûí õýðýã ¿¿ñãýõýýñ ºìíº 1 æèëèéí äîòîð õàðèó òºëáºðã¿éãýýð ýíý õóóëèéí 19.1.1-ä çààñíààñ áóñàä ýòãýýäèéí ºì÷ëºëä ýä õºðºí㺠øèëæ¿¿ëýõ òóõàé ãýðýý, õýëöýë; 19.1.3. äàìïóóðëûí õýðýã ¿¿ñãýõýýñ ºìíº 1 æèëèéí äîòîð áóñäàä èëò äàâóó áàéäëààð ýä õºðºí㺠õóäàëäàõ, ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ òóõàé ãýðýý, õýëöýë; 19.1.4. òîäîðõîé íýõýìæëýã÷äýä äàâóó ýðõ îëãîõ çîðèëãîîð äàìïóóðëûí õýðýã ¿¿ñãýõýýñ ºìíº 120 õîíîãèéí äîòîð õèéñýí ãýðýý, õýëöýë; 19.1.5. äàìïóóðëûí õýðýã ¿¿ñãýñíýýñ õîéø ýíý õóóëèéã çºð÷èæ õèéñýí ãýðýý, õýëöýë.
Õýðýã ã¿éöýòãýã÷ õàðèóöàã÷èéí ¿éë àæèëëàãààíä ä¿ãíýëò õèéõ ÿâöäàà á¿õ ãýðýý õýëöë¿¿äèéã øàëãàæ, õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ õýëöýë áàéãàà ýñýõèéã õÿíàæ, äýýðõ ¿íäýñëýë áàéâàë ø¿¿õýä õàíäàæ, ¿ð äàãàâðûã õýðýãëýõèéã øààðäàõ àðãà õýìæýý àâíà.
- 55 -
Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí õºòº÷
Õýðýã ã¿éöýòãýã÷ äàðààõ ýðõ ¿¿ðýãòýé. • ø¿¿õèéí øèéäâýðèéí äàãóó õàðèóöàã÷èéí ýä õºðºíãº, õîëáîãäîõ áàðèìò áè÷ãèéã áèò¿¿ìæëýõ, õàìãààëàëòàä àâ÷ òîîëëîãî ÿâóóëàõ; • íýõýìæëýã÷äèéí õóðëûã çàðëàí õóðàëäóóëàõ; • ø¿¿õýä õàíäàõ; • äàìïóóðëûí õýðýã ¿¿ñãýõýýñ ºìíº áàéãóóëñàí ãýðýý, õýëöëèéã õÿíàæ, Äàìïóóðëûí òóõàé õóóëèéí 19, 20 äóãààð ç¿éëä çààñàí ãýðýý, õýëöëèéã õ¿÷èíã¿éä òîîöóóëàõ àñóóäëûã íýõýìæëýã÷äèéí õóðàëä îðóóëàõ; • ººðèéí ä¿ãíýëòèéã õîëáîãäîõ ýòãýýä¿¿äýä òàíèëöóóëàõ; • äàõèí õºðºíãºæ¿¿ëýõ, òàòàí áóóëãàõ àæèëëàãààã çîõèîí áàéãóóëàõ çýðýã ýðõ ¿¿ðýãòýé áàéíà. Õýðýã ã¿éöýòãýã÷ íü ø¿¿õýýð áàòëàãäñàíààñàà õîéø 20 õîíîãèéí äîòîð õàðèóöàã÷èéí ¿éë àæèëëàãààíä ä¿ãíýëò õèéæ, ýíý òóõàéãàà ø¿¿õ, õàðèóöàã÷, íýõýìæëýã÷èä òàíèëöóóëíà. Ä¿ãíýëòýä õàðèóöàã÷èéí ñàíõ¿¿, ýäèéí çàñãèéí òîîöîî, òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é áîëñîí øàëòãààí, óäèðäëàãûí ¿éë àæèëëàãààíû òàëààðõ ä¿ãíýëò, íýõýìæëýë òóñ á¿ðèéí ä¿í, õàðèóöàã÷èéã äàõèí õºðºíãºæ¿¿ëýõ, ýñõ¿ë äàìïóóðñàíä òîîöîæ òàòàí áóóëãàõ òàëààðõ ñàíàë çýðãèéã òóñãàíà. Õàðèóöàã÷ äàõèí õºðºíãºæ¿¿ëýõ òºëºâëºãºº ãàðãààã¿é, ýñâýë ø¿¿õ òºëºâëºãººã áàòëààã¿é - 56 -
Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é
áóþó òàòàí áóóëãàõ øèéäâýð ãàðãàâàë õàðèóöàã÷èéí ýä õºðºíãèéã çàõèðàí çàðöóóëàõ, àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãààã óäèðäàõ ýðõèéã ø¿¿õ õýðýã ã¿éöýòãýã÷èä øèëæ¿¿ëíý. 3.3.5. Äàõèí õºðºíãºæ¿¿ëýõ òºëºâëºãºº Õàðèóöàã÷èéã ººð÷ëºí áàéãóóëæ äàõèí õºðºíãºæ¿¿ëñíýýð íýõýìæëýã÷äèéí øààðäëàãûã õàíãàæ óëìààð äàõèí ñýðãýýæ, ¿éë àæèëëàãààã íü ¿ðãýëæë¿¿ëýõ áîëîìæ îëãîäîã àðãà õýðýãñýë íü õàðèóöàã÷èéã äàõèí õºðºíãºæ¿¿ëýõ òºëºâëºãºº þì. Ø¿¿õ õàðèóöàã÷èéã òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿éä òîîöñîíîîñ õîéø 60 õîíîãèéí äîòîð õàðèóöàã÷, õýðýã ã¿éöýòãýã÷, íèéò íýõýìæëýëèéí øààðäëàãûí 1/3-ýýñ äýýø õóâèéã íýõýìæèëæ áóé íýõýìæëýã÷èä òóñ á¿ð ø¿¿õýä äàõèí õºðºíãºæ¿¿ëýõ ººð ººðñäèéí òºëºâëºãºº èð¿¿ëýõ ýðõòýé. Õàðèóöàã÷èéí ¿éë àæèëëàãààã öààøèä ¿ðãýëæë¿¿ëýõ ñàíõ¿¿, óäèðäëàãûí áîëîí áóñàä áîëîìæ, òýäãýýðèéí òîîöîî, ººð÷ëºí áàéãóóëàãäñàí àæ àõóéí íýãæèéí õýòèéí òºëºâèéí òàëààð ýðõ á¿õèé ýòãýýäèéí áîëîâñðóóëæ, ø¿¿õýä îðóóëæ áóé áàðèìò áè÷ãèéã äàõèí õºðºíãºæ¿¿ëýõ òºëºâëºãºº ãýíý. Ñàíàë áîëãîñîí òºëºâëºãººã íýõýìæëýã÷äèéí õóðëààð õýëýëö¿¿ëýõ àæëûã õýðýã ã¿éöýòãýã÷ çîõèîí áàéãóóëíà. Íýõýìæëýã÷äèéí õóðàë òºëºâëºãººã çºâøººðâºë ø¿¿õýä òºëºâëºãººã ÿâóóëàõ áà ø¿¿õ òºëºâëºãººã çºâøººðâºë õýðýãæ¿¿ëæ ýõýëíý. Ø¿¿õ òºëºâëºãººã ýñ - 57 -
Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí õºòº÷
çºâøººðâºë õàðèóöàã÷èéã äàìïóóðñàíä òîîöîæ, òàòàí áóóëãàõ øèéäâýð ãàðãàíà. Òºëºâëºãººã áèåë¿¿ëýõ àæëûã 2 æèëèéí äîòîð õàðèóöàã÷ þìóó, ýñõ¿ë õýðýã ã¿éöýòãýã÷ çîõèîí áàéãóóëíà. Õýðýâ õàðèóöàã÷ òºëºâëºãººã õýðýãæ¿¿ëýõýýð ø¿¿õ øèéäâýðëýâýë òýðýýð õýðýã ã¿éöýòãýã÷èéí øóóä õÿíàëò äîð àæèëëàíà. ßâöûí äóíä òºëºâëºãººã õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæã¿é áîëáîë ø¿¿õ õàðèóöàã÷èéã äàìïóóðñàíä òîîöîæ, òàòàí áóóëãàõ øèéäâýð ãàðãàíà. Òºëºâëºãººã á¿ðýí áèåë¿¿ëæ äóóññàí, òºëºâëºãººã áèåë¿¿ëæ äóóñààã¿é áîëîâ÷ íýõýìæëýã÷äèéí íýõýìæëýëèéí øààðäëàãûã òºëºâëºãººíèé äàãóó á¿ðýí õàíãàñàí áîë ø¿¿õ äàìïóóðëûí õýðãèéã õýðýãñýõã¿é áîëãîæ òóõàéí õóóëèéí ýòãýýäèéí õýâèéí ¿éë àæèëëàãààã ñýðãýýíý. 3.3.6. Äàìïóóðëûí õýðãèéí ¿ð ä¿íä òàòàí áóóëãàõ Ýðõ á¿õèé ýòãýýäýýñ äàõèí õºðºíãºæ¿¿ëýõ òºëºâëºãºº èðýýã¿é, èðñýí áîëîâ÷ ø¿¿õ ò¿¿íèéã áàòëààã¿é ýñõ¿ë òºëºâëºãººã áèåë¿¿ëýõ áîëîìæã¿é áîë ø¿¿õ õàðèóöàã÷èéã äàìïóóðñàíä òîîöîæ òàòàí áóóëãàõ òóõàé øèéäâýð ãàðãàæ ýíý òóõàé íèéòýä ìýäýýëíý. Ýíý òîõèîëäîëä õýðýã ã¿éöýòãýã÷ íü ýä õºðºíãèéí òîîëëîãî ÿâóóëæ, äóóäëàãà õóäàëäààã çîõèîí áàéãóóëàí ìºíãºí õºðºíãèéã Èðãýíèé õóóëèéí 32 äóãààð ç¿éëä çààñàí äàðààëëûí äàãóó íýõýìæëýã÷äýä õóâààðèëàõ àæèëëàãààã ÿâóóëíà. - 58 -
Áèçíåñèéí ýðõ ç¿é
3.4. ͺõºðëºë òàòàí áóóãäàõ îíöëîã ͺõºðëºë íü ãèø¿¿äèéí õîîðîíä áàéãóóëñàí ãýðýýíèé ¿íäñýí äýýð áàéãóóëàãääàã áºãººä á¿ðýí õàðèóöëàãàòàé ãèø¿¿í íü íºõºðëºëèéíõºº ¿éë àæèëëàãààíä çààâàë áèå÷ëýí îðîëöîõ ¸ñòîé áàéäàã. Õýðýâ á¿ðýí õàðèóöëàãàòàé ãèø¿¿í íàñ áàðàõ, ñóðàãã¿é àëãà áîëîõ çýðãýýð íºõºðëºëèéí ¿éë àæèëëàãààíä áèå÷ëýí îðîëöîõ áîëîìæã¿é áîë íºõºðëºë òàòàí áóóãäàõ ¿íäýñëýë áîëäîã. Õàðèí ¿ëäñýí ãèø¿¿ä íü øèíýýð ãýðýý áàéãóóëæ ¿éë àæèëëàãààãàà ¿ðãýëæë¿¿ëæ áîëíî. Çàðèì ãèø¿¿ä íü á¿ðýí õàðèóöëàãàòàé íºõºðëºëèéí á¿ðýí õàðèóöëàãà õ¿ëýýäýã ãèø¿¿ä íü íºõºðëºëººñ ãàðâàë íºõºðëºë ìºí òàòàí áóóãäàíà. Çàðèì ãèø¿¿ä íü á¿ðýí õàðèóöëàãàòàé íºõºðëºë òàòàí áóóãäàõàä íºõºðëºëèéí íýõýìæëýã÷ íàðûí íýõýìæëýëèéí øààðäëàãûã õàíãàñíû äàðàà ¿ëäñýí ýä õºðºíãèéã ãèø¿¿äýä õóâààðèëàõàä õÿçãààðëàãäìàë õàðèóöëàãàòàé ãèø¿¿ä íü á¿ðýí õàðèóöëàãàòàé ãèø¿¿äýýñýý ò¿ð¿¿ëæ îðóóëñàí õºðºí㺺 õóâààðèëóóëàí àâàõ äàâóó ýðõòýé áàéäàã.
- 59 -