the management of threat by thalia melissa

θάλεια μέλισσα επιβλέποντες: Λόης Παπαδοπουλος/Γιώργος Τζιρτζιλάκης

περιεχόμενα εισαγωγή ........................................................................................1 φόβος...............................................................................................2 ταυτότητες.......................................................................................7 η πόλη ώς πεδίο φόβου..................................................................21 επίλογος.........................................................................................55 βιβλιογραφία..................................................................................57

“

Μέσα στο αβέβαιο αστικό περιβάλλον, αν κάτι θα μπορούσαμε να πούμε με βεβαιότητα είναι πως αυτό έχει γίνει πλέον ένα μέρος απειλητικό. Ίσως, το δεδομένο αυτό, να είναι απο τα λίγα χαρακτηριστικά που με σιγουριά μπορούμε να αποδώσουμε στην σημερινή πόλη, μέσα στην ατελείωτη προσπάθεια συνεχών προσδιορισμών της ταυτότητάς της. Ένα περιβάλλον απειλητικό, ρευστό και ασαφές. Όσο ρευστός είναι και ο χαρακτήρας της μητρόπολης, τόσο ρευστός είναι και ο χαρακτήρας της απειλής μέσα σε αυτή. Η απειλή υπάρχει, διαχέεται με ποικίλους τρόπους,και σαν ένα καλοσχεδιασμένο προϊόν καταφέρνει να φτάσει ακόμα και στα πιό δύσκολα σημεία. Και φυσικά όπου βρεθεί επηρεάζει, μετασχηματίζει και διαμορφώνει το χώρο και τις συμπεριφορές των ανθρώπων. Θα μπορούσαμε να περιγράψουμε την απειλή σαν μια κατάσταση που έχει σαν αποτέλεσμα τη δημιουργία αισθημάτων φόβου και ανασφάλειας σε κάποιο υποκείμενο. Δηλαδή μία κατάσταση που έχει input και output, τροφοδοτείται και με τη σειρά της τροφοδοτεί, επηρεάζει και οδηγεί σε δράση. Η απειλή γεννιέται μέσα στην πόλη, στους σκοτεινούς δρόμους, στις ανακοινώσεις του μετρό, στις περιπολίες της αστυνομίας, στη θέα των αγνώστων και έρχεται να γεννήσει με τη σειρά της το φόβο. Η ετερογένεια του αστικού περιβάλλοντος όμως δε μας αφήνει να μιλήσουμε για συγκεκριμένα υποκείμενα. Οι ρόλοι συνεχώς εναλλάσονται: αυτός που προκαλεί το φόβο μπορεί να είναι ξένος, γείτονας, φορέας εξουσίας...Ο φόβος αλλάζει συνεχώς στρατόπεδο, έχει την ευελιξία να πηδάει απο τη μία κοινωνική ομάδα στη άλλη. Είναι οι άλλοι που φοβόμαστε, και οι άλλοι είναι αυτοί που δεν είμαστε εμείς, τη στιγμή εκείνη, του φόβου. Οι άνθρωποι κάτω απο την επηρροή του φόβου, αντιδρούν. Και οι αντιδράσεις τους αυτές αποτυπώνονται στο αστικό τοπίο με τη μορφή των οχυρώσεων απέναντι στην απειλή. Μπορεί να εκφράζονται χωρικά ή να παραμένουν σε επίπεδο συμπεριφοράς, διαμορφώνουν όμως το περιβάλλον της πόλης και μεταβάλουν το χαρακτήρα του. 1

φόβος

Σαν βάσικό συναίσθημα και μηχανισμός επιβίωσης, ο φόβος συναντάται σε όλα τα ζώα. Θεωρείται ενα απο τα έμφυτα συναισθήματα, και ανήκει στην ίδια κατηγορία με τη χαρά, τη λύπη και το θυμό. Ο φόβος είναι η ικανότητα αναγνώρισης του κινδύνου και αντίδρασης απέναντι σε αυτόν. Η αντίδραση αυτή, κοινή σε ανθρώπους και ζώα που αντιμετωπίζουν μία απειλή εκφράζεται με συμπεριφορές που κυμάινονται μεταξύ φυγής και επίθεσης1. Ο Walter Bradford Cannon έχει ονομάσει την αντίδραση αυτή fight or flight. Υπάρχουν και περιπτώσεις όπου η αντίδραση απέναντι σε μια απειλή μπορεί να είναι αυτή της παράλυσης ή του παγώματος και πρόκειται για αυτό που ονομάζουμε πανικό. Ο φόβος έχει να κάνει και με το μέλλον. Έχει δηλαδή αναφορές σε μια απειλή, ή μια κατάσταση την οποία περιμένουμε να συμβεί. Προκαλείται απο την αβεβαιότητα, απο το αίσθημα ανασφάλειας, απο την έλλειψη εμπιστοσύνης στις άμυνές μας. “Φόβος είναι το όνομα που δίνουμε στην αβεβαιότητά μας:στην άγνοιά μας για την απειλή και για ό,τι πρέπει να κάνουμε-ό,τι μπορούμε και ό,τι δεν μπορούμε να κάνουμε- προκειμένου να την σταματήσουμε καθ’ οδόν -ή να της αντισταθούμε, αν η αναχαίτισή της ξεπερνά τις δυνάμεις μας”2

ετυμολογία

Η λέξη φόβος προέρχεται απο το ρήμα φέβομαι, που σημαίνει φεύγω τρομοκρατημένος, τρέπομαι σε φυγή. Είναι μία απο τις πολλές λέξεις που έχουν χρησιμοποιηθεί για να δηλώσουν το συναίσθημα του φόβου όπως το δέος και ο τρόμος. Η λέξη τρόμος σχηματίστικε απο το θέμα του ρήματος τρέμω, το οποίο σχετίζεται με τα σωματικά συμπτώματα του φόβου στον άνθρωπο ενώ το δέος αναφέρεται σε κάτι γενικευμένο και αφηρημένο. Ο φόβος, αναφέρεται και αυτός σε κάτι συγκεκριμένο, σε μία αντίδραση, αυτή της φυγής3.

μυθολογία

Γιός του Άρη κααι της Αφροδίτης, ο Φόβος στην ελληνική μυθολογία είναι η προσωποποίηση του φόβου. Μαζί με τον αδερφό του Δείμο, ο οποίος ήταν η προσωποποίηση του τρόμου συνόδευαν τον πατέρα τους στους πολέμους πάνω σε ένα άρμα4.

1 Ζ.Bauman, Ρευστός Φόβος, εκδ. Πολύτροπον, 2007, σ.11 2 ο.π. σ.10 3 Γ. Μπαμπινιώτης, Ετυμολογικό λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας, Κέντρο Λεξικολογίας, 2009 2

4 Αικ. Τσοτάκου Καρβέλη, Εικονογραφημένο Λεξικό της Ελληνικής Μυθολογίας, Γνώση, 1998, σ.198

μαθαίνοντας το φόβο

Αν θα μπορούσαμε να αποκομίσουμε μια σημαντική πληροφορία απο τη φυσιολογία του φόβου και την περίπλοκη διαδρομή που αυτός ακολουθεί μέσα στους νευρώνες του εγκεφάλου, είναι πως ο φόβος ξεφεύγει απο το να είναι ένα ζωώδες ένστικτο. Ο φόβος έχει να κάνει με τη μνήμη, με συναισθήματα που ενεργοποιούνται σε σχέση με τα ερεθίσματα, τις σκέψεις και τις αναμνήσεις. Έχουν να κάνουν δηλαδή με τη νοητική εκτίμηση των γεγονότων5. Ο άνθρωπος είναι μέν ένα ζώο που αντιδρά σαν όλα τα υπόλοιπα αλλά και ο φόβος έχει μνήμη. Ο άνθρωπος δηλαδή δε φοβάται απαραίτητα μόνο στιγμιαία και ενστικτωδώς. Φοβάται γιατί θυμάται ή γιατί κάποιος άλλος άνθρωπος τον έμαθε να φοβάται. Ένας άνθρωπος δε χρειάζεται να περάσει απο κάποιο προσωπικό βίωμα για να μοιραστεί το φόβο. Μόνο η ιδέα της ύπαρξης κάποιου απειλητικού στοιχείου είναι ικανή να κάνει κάποιον κοινωνό του φόβου. Οι πιθανότητες να χρειαστεί ο σύγχρονος άνθρωπος να αντιμετωπίσει κάποιον άμεσο κίνδυνο, που απειλεί τη ζωή του είναι αρκετά σπάνιες. Δεν ερχόμαστε συχνά σε επαφή με άλλα ζώα που θέλουν να μας σκοτώσουν, ουτέ με ακραία φαινόμενα της φύσης μπροστά στα οποία αισθανόμαστε ανυπεράσπιστοι. Ο φόβος έχοντας ξεπεράσει το όριο του ζωώδους ενστίκτου και έχοντας πάψει να αποτελεί μηχανισμό επιβίωσης απο τους εξωτερικούς κινδύνους δεν εμφανίζεται μόνο όταν υπάρχει η παρουσία του κινδύνου. Ο φόβος ακολουθεί μια μεγαλύτερη διαδρομή ακροβατώντας ανάμεσα στο πεδίο του φανταστικού και του πραγματικού. Μπορούμε να πούμε πως για τον άνθρωπο μιλάμε για ενα διαφορετικό είδος φόβου, ενα φόβο κοινωνικά και πολιτισμικά ανακυκλωμένο6. Είναι ένας φόβος που συγκροτείται απο τις εκάστοτε κοινωνικές αντιλήψεις ενω ταυτόχρονα τις καθορίζει. Ο φόβος στη σύγχρονη εποχή διαμορφώνει τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο και κατα συνέπεια αντιδρούμε σε σχέση με αυτό, έχει γίνει δηλαδή ένα φίλτρο της κοινωνικής εμπειρίας. Αντικείμενα του φόβου και αντίληψη του περιβάλλοντος είναι δυο δεξαμενές που τροφοδοτούν η μία την άλλη, στη συνεχή διαδικασία των κοινωνικών μετασχηματισμών. Πρόκειται για μια σχέση αμφιδρομη που καθορίζεται εμπειρικά και μη εμπειρικά. 5 Σύμφωνα με πειράματα του LeDoux για την κατανόηση του φόβου στον άνθρωπο, ο ο φόβος μπορεί να ακολουθήσει δύο διαδρομές. Η πρώτη, είναι αυτή της άμεσης, ενστικτώδους αντίδρασης, κάτι που είναι κοινό σε ανθρώπους και ζώα και ενεργοποιεί συναισθήματα μέσω μίας γρήγορης και αυτόματης αξιολόγησης. Η δεύτερη, σχετίζεται με περιοχές του εγκεφάλου που είναι υπεύθυνες για τη μνήμη, την επεξεργασία των πληροφοριών και την αξιολόγηση του κινδύνου. 6 Ζ.Bauman, Ρευστός Φόβος, εκδ. Πολύτροπον, 2007, σ.11

Το παραπάνω δεδομένο, διαμορφώνει μια κατάσταση οπου ο άνθρωπος βρίσκεται σε ενα καθεστώς διαρκούς ανυσηχίας η οποία δεν έχει συγκεκριμένη αφετηρία. “ Ο φόβος φθάνει στο αποκορύφωμά του όταν είναι διάχυτος, διάσπαρτος, ασαφής, όταν δεν συνδέεται με κάτι, όταν παραμένει αποσπασμένος απο την πραγματικότητα κι αιωρείται ελεύθερα, χωρίς σαφή αναφορά ή αιτία όταν μας στοιχειώνει χωρίς ορατό ειρμό ή λόγο, όταν η απειλή που θα έπρεπε να φοβόμαστε μπορεί να αναφανεί φευγαλέα παντού, δεν μπορούμε όμως να την αντικρύσουμε πουθενά”7. Αυτή η ιδιότητα της απειλής, το οτι είναι ασαφής και αόρατη, την έχει μεταφέρει σε ενα διαφορετικό πεδίο. Ένα πεδίο ομιχλώδες, μία δεξαμενή φόβων απο την οποία ο καθένας αντλεί τους δικούς του. Το γεγονός πως πλέον δε μιλάμε για κάτι συγκεκριμένο, δίνει τη δυνατότητα της συνεχούς εμφάνισης νέων φόβων. Είναι οι φόβοι του “ποιός ξέρει τι ξημερώνει αύριο”. Φόβοι που δε γνωρίζουμε τί είναι, είναι όμως κάτι, αόρατο, αόριστο, ασαφές. Πηγάζουν είτε απο υπαρκτούς έιτε απο ανύπαρκτους κινδύνους αλλά αυτό δεν έχει σημασία. Σημασία έχει πως είναι συνεχώς παρόντες. Η λίστα συνεχώς εμπλουτίζεται απο φόβους για πράγματα ορατά και αόρατα, φόβους που γεννιούνται απο υπαρκτούς και μη υπαρκτούς κινδύνους. Η παραπάνω συνθήκη δίνει στους φόβους αυτούς ακόμα μια ιδιότητα: αυτή της μεταδοτικότητας. Οι φόβοι εξαπλώνονται και μεταδίδονται απο τον έναν άνθρωπο στον άλλον, απο τη μία κοινωνική ομαδα στην άλλη. Ο λόγος είναι ακριβώς το οτι δε χρειάζεται να βιώσουμε ή να δούμε κάτι για να το φοβηθούμε. Μας αρκεί μία μαρτυρία, μια είδηση, ο τρόπος αναμετάδοσης του φόβου γίνεται μέσω του λόγου και όχι της εμπειρίας. Προσωπικά δε γνωρίζω κανένα που να τον σταμάτησε κάποιος άγνωστος για του δώσει καραμελίτσες με ναρκωτικά, αλλά οι άνθρωποι αυτοί αποτελούν μια υπαρκτή κατηγορία σε κάθε παιδικό μυαλό. Δε χρειάζεται να μας δαγκώσει ενα φίδι για να φοβόμαστε τα φίδια, δε χρειάζεται να μας κλέψει κάποιος για να φοβόμαστες τους κλέφτες.

7 Ζ.Bauman, Ρευστός Φόβος, εκδ. Πολύτροπον, 2007, σ.10

Η λίστα των φόβων δε θα τελειώσει ποτέ, όλο και κάτι καινούριο θα βρίσκει ο άνθρωπος να φοβάται όλο και θα ξεχνά να φοβάται κάτι άλλο. Στην προσπάθεια ταξινόμησης του φάσματος κατηγοριών που καλύπτει ο φόβος, μπορούμε να πατήσουμε πάνω στη κατηγορία του πολιτικού φόβου για να μπορέσουμε να πορευτούμε στην έρευνα. Του φόβου δηλαδή που “απορρέει απο συγκρούσεις μέσα σε μία κοινωνία ή ανάμεσα σε διαφορετικές κοινωνίες”8. Ο Corey Robin διαχωρίζει το πολιτικό φόβο απο τους προσωπικους: ο πολιτικός φόβος, εξηγεί, είναι αυτός που εκπορεύεται ή έχει συνέπειες στην κοινωνία”9, είναι δηλαδή αυτός που αφορά ολόκληρο ή τμήμα του κοινωνικού συνόλου. Επίσης, ο πολιτικός φόβος προέρχεται απο κάποιο κομμάτι του κοινωνικού συνόλου. Για παράδειγμα, ο φόβος των μεταναστών απέναντι στους ντόπιους και αντίστροφα, είναι πολιτικός φόβος. Ο φόβος των διαδηλωτών απέναντι στην αστυνομία είναι πολιτικός φόβος. Άλλα παραδείγματα πολιτικού φόβου είναι ο φόβος του υπαλλήλου απέναντι στο αφεντικό, του μαθητή απέναντι στο δάσκαλο, της γυναίκας απέναντι στον άντρα... Η έννοια του πολιτικού φόβου είναι βοηθητική γιατί κάνει πιο συγκεκριμένες τις κατηγορίες των ανθρώπων που κατα καιρούς παίρνουν το ρόλο των αποδεκτών των απειλών. Βέβαια, σε μία ρευστή κατάσταση όπως αυτή της σημερινής ζωής στην πόλη, μπορούμε να πούμε πως οι ρόλοι αυτοί εναλάσσονται και πως ο φόβος αλλάζει συνεχώς στρατόπεδα. Το σίγουρο πάντως είναι πως ο φόβος σήμερα είναι ένας πολύ σημαντικός παράγοντας κοινωνικών αλλαγών.

8 Corey Robin, ΦΟΒΟΣ, Η ιστορία μίας πολιτικής ιδέας, εκδόσεις Αλεξάνδρεια, 2010, σ.15 6

9 ο.π. σ.15

ταυτότητες

η συγκρότηση της ταυτότητας

Σε όλες τις κοινωνίες οι άνθρωποι αντιλαμβάνονται τον κόσμο μέσα απο μια διαδικασία κατηγοριοποίησης και ταξινόμησης του περιβάλλοντος. Είναι η διαδικασία δημιουργίας ενός ταξινομητικού συστήματος το οποίο μοιράζεται μια ομάδα ανθρώπων και μέσω αυτού μπορεί να αντιληφθεί τον περιβάλλοντα χώρο. Έχοντας λύσει το πρόβλημα του τί βρίσκεται γύρω μας, έχουμε λύσει και το ζήτημα του ποιοί είμαστε. Ποιά είναι όμως αυτά τα πράγματα που μπαίνουν μέσα σε ένα ταξινομητικό σύστημα; Θα μπορούσαμε να πουμε τα πάντα. Για παράδειγμα, ταξινομητικό σύστημα είναι η κατηγοριοποίηση των ζώων. Ο άνθρωπος, σαν έμβιο ον, που έχει συγκροτήσει κοινότητες έχει τη ανάγκη να ταξινομήσει ό, τι δεν είναι άνθρωπος. Τα ζώα λοιπόν είναι ταξινομημένα σε πολλές κατηγορίες οι οποίες έχουν να κάνουν με τη μορφή τους, τη σωματική τους διάπλαση, το αν είναι βρώσιμα ή όχι καθώς και το τι τρώνε. Θηλαστικά, ερπετά, αμφίβια κλπ κλπ. Το ίδιο ισχύει για οτιδήποτε γύρω μας. Το ταξινομητικό σύστημα δηλαδή είναι αυτό το μέσο που ενοποιεί και απαρτίζει την ανθρώπινη εμπειρία, δημιουργεί κοινούς κώδικες οι οποίοι τυποποιούν καταστάσεις και βοηθούν στην αξιολόγησή τους κάνοντας εφικτή την ανθρώπινη επικοινωνία και τη συγκρότηση του αισθήματος του κοινού.

το ανώμαλο

Τι συμβαίνει όμως όταν η διαδικασία της ταξινόμησης βρίσκει κάποιο εμπόδιο; Στο σημείο αυτό διακόπτεται η κανονική ροή της διαδικασίας της ταξινόμησης. Συνήθως το εμπόδιο αυτό είναι κάτι που δε μπορεί να μπεί σε καμμία απο τις ήδη υπάρχουσες κατηγορίες και ενδέχεται πιθανόν να αναστατώσει ή να ανατρέψει τις αγαπημένες μας ταξινομήσεις10. Η Mary Douglas προσεγγίζει το ζήτημα του εμποδίου αυτού μέσω της έννοιας της ακαθαρσίας. Εξηγεί πως εάν η έννοια της ακαθαρσίας διαχωριστεί απο την παθογένεια και την υγιεινή, η ακαθαρσία μένει με τον παλιό της ορισμό, δηλαδή αυτόν της ύλης εκτός τόπου11. Εξηγεί: απο μόνα τους τα παπούτσια δεν είναι βρώμικα, θεωρείται, όμως, βρωμιά να τα τοποθετούμε πάνω στο τραπέζι του φαγητού. Το φαγητό δεν είναι βρώμικο απο μόνο του, είναι όμως βρωμιά να αφήνουμε τροφή πάνω στα ρούχα12. Βλέπουμε λοιπόν οτι το αντικείμενο που βρίσκεται στη θέση της ύλης εκτός τόπου δεν είναι απο μόνο του ένα βρώμικο αντικείμενο, αλλά βαφτίζεται βρώμικο ανάλογα με το πλαίσιο μέσα στο οποίο βρίσκεται. Ένα αρκετά χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η άποψη για τους μετανάστες που ακούγεται απο μερίδα ξενοφοβικών:δεν έχω πρόβλημα με τους πακιστανούς, ιρανούς ή ό,τι άλλο αρκεί να μην είναι στη χώρα μου. Δεν θεωρείται δηλαδή πρόβλημα απο μόνο του η ύπαρξη ανθρώπων απο άλλες περιοχές, αλλά η συνύπαρξη τους με εμάς, στην περιοχή που κατοικούμε εμείς.

10 Mary Douglas, Καθαρότητα και Κίνδυνος, Μια ανάλυση των εννοίων της μιαρότητας και του ταμπου, Πολύτροπον, 2006, σ.86. �� ο.π. σ.85 8

�� ο.π. σ.86

Βλέπουμε λοιπόν πως αυτό που ονομάζεται ακαθαρσία είναι αυτό που εκείνη τη δεδομένη στιγμή και σε σχέση με ένα συγκεκριμένο πλαίσιο δέν ανήκει κάπου. Είναι δηλαδή αυτό που δεν εμπίπτει σε καμμία κατηγορία. Η Douglas θεωρεί την ακαθαρσία υποπροϊόν της ταξινόμησης και της κατηγοριοποιήσης της ύλης, μια υπολειμματική κατηγορία πραγμάτων που έχουν απορριφθεί απο ταξινομητκό μας σχήμα.Δεν ανήκει δηλαδή πουθενά. Η ακαθαρσία αποτελεί ένα εμπόδιο στη διαδικασία της ταξινόμησης και αυτό που το χαρακτηρίζει εμπόδιο είναι ένας συνδυασμός της ίδιας του της φύσης με αυτό που εμείς θεωρούμε αποδεκτό. Το εμπόδιο αυτό συνήθως βαφτίζεται σαν κάτι ανώμαλο δηλαδή κάτι που έρχεται να διαταράξει τα νερά της ομαλότητας και της ομαλής διαδικασίας της ταξινόμησης. Για τον Michel Foucault ο καθορισμός του ανώμαλου γίνεται βάσει μίας διαδικασίας νορμοποίησης, η οποία αποτελεί τη θέσπιση ενός μοντέλου, ενός βέλτιστου μοντέλου που δομείται αναφορικά με ένα συγκεκριμένο αποτέλεσμα13. Η πειθαρχική κανονικοποίηση απαιτεί την ύπαρξη μίας νόρμας, ενός μοντέλου δηλαδή σε σχέση με το οποίο γίνεται ο καθορισμός του ποιοί είναι αυτοί που θεωρούνται άχρηστοι ή ακατάλληλοι και ποιοί όχι. Ο καθορισμός της νόρμας προηγείται του καθορισμού του ανώμαλου, το οποίο τελικά είναι αυτό που δεν μπορεί να την ακολουθήσει. Το ανώμαλο υπάρχει παντού, παραμονεύει εκεί οπου η τάξη έχει εγκατασταθεί και απειλεί να τη διαταράξει. Το ανώμαλο είναι η αταξία, είναι το άγνωστο, το ασαφές. Το ανώμαλο έρχεται να βρωμίσει εκεί που μόλις καθαρίσαμε. Αυτή η ύπαρξη του ανώμαλου μας κρατά σε μία συνεχή εγρήγορση. Δε μπορούμε να πούμε πως αυτό το μεγάλο ζήτημα της τακτοποίησης έχει λυθεί ποτέ. Συνεχώς κάτι θα προκύπτει, κατι θα εμφανίζεται στις παρειφές των κατηγοριών μας, ετοιμο να τις διαρρήξει. Το ανώμαλο έρχεται να αναστατώσει αυτή την προσπάθεια ταξινόμησης. Το σημαντικό όμως σε αυτό το σημείο οπου εισχωρεί μέσα στο μέχρι τώρα ταξινομημένο περιβάλλον είναι πως τελικά καμμία αναστάτωση δεν προκαλεί αλλά η εμφάνισή του αποτελεί κομμάτι αυτής της διαδικασίας. Όπου υπάρχει ακαθαρσία υπάρχει και σύστημα14. Η διαδικασία της ταξινόμησης, χωρίζεται σε αυτές της ενσωμάτωσης και του αποκλεισμού οι οποίες με τη σειρά τους είναι αλληλένδετες. Ό,τι μπορεί να ταξινομηθεί ανήκει στην κοινότητα, γίνεται κατανοητό είναι εντός. Ό,τι δε μπορεί αποτελεί ύλη εκτός τόπου. Ως τέτοια, οφείλει να είναι αποκλεισμένη απο την κοινότητα �� Michel�� Foucault, ��Βιοπολιτική, Ασφάλεια και η Γέννηση της Αστυνομίας, απο τις διαλέξεις του στο Collège de France (1977-1978) με τίτλο Sécurité, Territoire, Population, Flesh Machine/corps-1, 2η έκδοση, Αθήνα,Σεπτέμβρης 2007, σ. 15 14 Mary Douglas, Καθαρότητα και Κίνδυνος, Μια ανάλυση των εννοίων της μιαρότητας και του ταμπου, Πολύτροπον, 2006, σ.86.

γιατί απλά παρεκλίνει απο τους κανόνες που η ίδια έχει θέσει. Σε αυτό το σημείο είναι που φαίνεται η σχέση των διαδικασιών του αποκλεισμού και της ενσωμάτωσης γιατί η μία δε μπορεί να υπάρξει χωρίς την άλλη. Αποκλειόντας κάτι, δέχεσαι κάτι άλλο. Το απαγορευτικό για κάποιον είναι το εισιτήριο εισόδου για κάποιον άλλον. Τα δύο αυτά μεταξύ τους είναι συνδεδεμένα με τη σχέση του συνεπάγεται. Αυτό σημαίνει πως η διαδικασία της ταξινόμησης είναι μια διαδικασία προσδιορισμού της ταυτότητας που εξαρτάται άμεσα απο την ύπαρξη πραγμάτων που δε μπορούν να ταξινομηθούν. Όταν ορίζουμε κάτι ως ανώμαλο τότε τα όρια του συνόλου, του οποίου δεν αποτελεί μέλος, αποσαφηνίζονται.

το ζήτημα της ταυτότητας

«οι άνθρωποι ήταν άνθρωποι επειδή δεν ήταν τέρατα»15

Η διαδικασία της ταξινόμησης, σαν μία διαδικασία δημιουργίας ταυτοτήτων, δίνει στο ταξινομητικό σύστημα ενα ρόλο εργαλειακό: χρησιμεύει σαν μέσο αντίληψης του κόσμου και σαν τέτοιο σε συνδυασμό με το γεγονός οτι είναι κάτι κοινό ανάμεσα σε ενα αριθμό αθρώπων, διαμορφώνει και τη κουλτούρα τους. Η κουλτούρα απαρτίζεται απο αυτούς τους κοινούς κώδικες που μας βοηθάν στο να κατανοούμε τον κόσμο και να επικοινωνούμε με τους άλλους ανθρώπους, είναι αυτοί οι κώδικες που ορίζουν τις επιμέρους ταυτότητες των ανθρώπων. Στη σύγχρονη εποχή, που χαρακτηρίζεται τόσο απο την πολιτισμική, οικονομική, κοινωνική ετερογένεια όσο και απο το αίσθημα της μοναξιάς, η ταυτότητα έρχεται να βάλει τάξη στο χάος. Είμαι έλληνας, ειμαι κάτοικος αθηνών, είναι ιδιωτικός υπάλληλος, ειμαι ορθόδοξος χριστιανός, μουσουλμάνος κλπ ...όλα αυτά τα επιμέρους είμαι έρχονται να ενωθούν με τα χιλιάδες είμαι άλλων ανθρώπων. Μπορεί να νιώθεις μόνος αλλα δεν είσαι. Ανήκεις σίγουρα σε μια ομάδα ή καλύτερα σε μία κατηγορία. Ο φόβος που προκαλείται απο την αδυναμία προσαρμογής στο σημερινό αχανές και περίπλοκο τοπίο, μοιάζει να καταπολεμάται με την υιοθέτηση της ταυτότητας. Ούτως η άλλως είναι πιο εύκολο να βρίσκεις έτοιμες συνταγές μέσα στην ομάδα σου απο το να βρίσκεσαι σε μία διαδικασία συνεχούς περιπλάνησης, αναζήτησης και εφεύρεσης νέων μέσων επιβίωσης στο δύσκολο αυτό κόσμο. Η ταυτότητα λοιπόν είναι το πρώτο ανάχωμα προστασίας απο το φόβο του μοναχικού ατόμου.

�� Richard Kearney, Ξένοι, Θεοί και Τέρατα, εκδ. Ινδικτος, 2006, σ.249

ατομική και συλλογική ταυτότητα

Εδώ πρέπει να σταθούμε στο ζήτημα της πολλαπλότητας των ταυτοτήτων. Κάθε άνθρωπος έχει μια ταυτότητα, μία μοναδική ταυτότητα η οποία είναι βασισμένη στις συλλογικές ταυτότητες που φυσικά είναι πολλές. Θα μπορούσαμε να περιγράψουμε την ατομική ταυτότητα σαν την πράξη της τομής των συνόλων. Αν το άτομο είναι ο x, τότε το x ανήκει στο συνολο Α,Β...τα οποία με τη σειρά τους ανήκουν σε μία σειρά άλλων μεγαλύτερων συνόλων. Για παράδειγμα, κάποιος είναι έλληνας, κάτοικος βόλου, φοιτητής, νέος, γέρος, αντρας, γυναίκα και τα λοιπά. Η ατομική ταυτότητα του ατόμου είναι λοιπόν ένας συνδυασμός των συλλογικών ταυτοτήτων. Οι συλλογικές ταυτότητες ώντας τα σύνολα που αφορούν και περιέχουν ένα μεγάλο αριθμό ατόμων, έχουν δημόσιο χαρακτήρα και τα χαρακτηριστικά τους είναι κοινώς αποδεκτά.

η απειλή της ταυτότητας

Και ενώ ο πρώτος φόβος, ο φόβος του να μην ανήκει κάποιος κάπου, να βρίσκεται μόνος του σε ενα ομιχλώδες τοπίο έχει μέχρι στιγμής καθησυχαστεί, ενας δεύτερος έρχεται στην επιφάνεια. Το χρονικό σημείο οπου η ταυτότητα συγκροτείται, είναι το ίδιο με αυτό οπου η ταυτότητα απειλείται. Αυτό συμβαίνει γιατί κάθε μία απο τις πολλές ταυτότητες, έχει συγκροτηθεί πάνω σε συγκεκριμένα χαρακτηριστικά και αυτά πολλές φορές είναι αντιφατικά μεταξύ τους. Στο σημείο αυτό πρέπει να γίνει μία διάκριση μεταξύ των συλλογικών και ατομικών ταυτοτήτων με κριτήριο την ακαμψία των χαρακτηριστικών τους και τη μεταβλητότητα των ορίων τους. Σε προσωπικό επίπεδο η αναθεώρηση των ταξινομήσεων και η μετάβαση απο τη μία ταυτότητα στην άλλη είναι κάτι που συμβαίνει σε όλη τη διάρκεια της ζωής του ανθρώπου και οι αλλαγές που υφίσταται θεωρούνται φυσιολογικές. Δε συμβαίνει όμως το ίδιο με τη συλλογική ταυτότητα. Εδώ τα πράγματα είναι διαφορετικά επειδή η συλλογική ταυτότητα, για τους ανθρώπους που τη μοιράζονται είναι κάτι που βρίσκουν ήδη έτοιμο, σταθερό και διακριτό και αποτελεί το θεμέλιο πάνω στο οποίο χτίζονται οι προσωπικές τους ταυτότητες16. Σαν τέτοιο δεν επιδέχεται τροποιήσεις και βελτιώσεις. Αντιγράφω απο Douglas: «Η εμπειρία των ατόμων διαμεσολαβείται απο τον πολιτισμό, νοούμενο ως το σύνολο των δημόσιων, σταθμισμένων αξιών μιας κοινότητας. Ο πολιτισμός παρέχει εκ των προτέρων κάποιες βασικές κατηγορίες, ενα θετικό σχήμα στο πλαίσιο του οποίου τακτοποιούνται ιδέες και αξίες. Και πάνω απο όλα ασκεί μια εξουσία, καθώς ο καθένας συμμορφώνεται επειδή συμμορφώνονται οι άλλοι. Ο δημόσιος, όμως, χαρακτήρας του πολιτισμού καθιστά τις κατηγορίες του πιο άκαμπτες. Στο ιδιωτικό επίπεδο το άτομο μπορεί απο μόνο του να αναθεωρήσει ή όχι τη �� Tzvetan Todorov, Ο φόβος των βαρβάρων, Πέρα απο τη σύγκρουση των πολιτισμών, ΠΟΛΙΣ, 2009, σ.105

δομή των παραδοχών του. Το θέμα είναι προσωπικό. Οι δημόσιες κατηγορίες, όμως, αποτελούν δημόσια υπόθεση. Δεν υπόκεινται εύκολα σε αναθεώρηση17.» Είναι τόσο ισχυρή η σταθερότητα και η ακαμψία των ορίων των συλλογικών ταυτοτήτων που όπως φαίνεται απο τα γεγονότα τα υποκείμενα προτιμούν να εμπλακούν σε καταστάσεις βίας, προτιμούν να θυσιάσουν ή να θυσιαστούν απο το να αναθεωρήσουν ή να αμφισβητήσουν την φύση τους. Ταυτόχρονα με την αποσαφήνιση τη δικής μας ταυτότητας, έχουμε να αντιμετωπίσουμε και την ανάδυση όλων των υπόλοιπων ταυτοτήτων. Όσο πιο αυστηρά είναι τα όρια που έχουμε θέσει εμείς τόσο πιο ευάλωτα είναι στην απειλή. Ο Richard Sennett υποστηρίζει πως αυτός ο αυστηρός καθορισμός των ορίων πατάει πάνω σε μία αναζήτηση για καθαρότητα, για ένα καθαρμό των όρων με τους οποίους αυτοί(οι άνθρωποι) βλέπουν τους εαυτούς τους σε σχέση με τους άλλους και πως η επιθυμία της δημιουργίας μια καθαρής και σαφούς είκόνας για τον εαυτό υπάρχει για να γίνει απρόσβλητος απο τον εξωτερικό κόσμο18. Εδώ βλέπουμε την αναδυση του άλλου, ως απειλητικού στοιχείου. Ο άλλος είναι αυτός που, φέροντας μία διαφορετική ταυτότητα απο τη δική μας, θέτει σε κίνδυνο την καθαρότητα της ταυτότητας μας. Ούτως ή άλλως ζούμε σε ενα κόσμο που η καθαρότητα αυτή είναι πλασματική. Δεν υπάρχει καθαρή ταυτότητα, δεν υπάρχει σταθερή ταυτότητα και όσο μεταβάλεται η ταυτότητα, μεταβάλεται και το τί είναι αυτό που την απειλεί. Το εγώ δεν είναι ποτέ ασφαλές μέσα στον εαυτό του19. Παρ’ όλ’ αυτά μας είναι δύσκολο να δεχτούμε αυτή τη ρευστή πραγματικότητα, προτιμώντας να παραμένουμε κλεισμένοι μέσα σε ασφαλή τείχη καθορισμού και ταξινόμησης, έστω και για λίγο πριν βρεθούμε ξανά μέσα στο χάος.

17 Mary Douglas, Καθαρότητα και Κίνδυνος, Μια ανάλυση των εννοίων της μιαρότητας και του ταμπου, Πολύτροπον, 2006, σ.91 �� Richard Sennet, Οι χρήσεις της αταξίας, εκδ.Τροπή, 2004, σ. 29 12

�� Richard Kearney, Ξένοι, Θεοί και Τέρατα, εκδ. Ινδικτος, 2006, σ.20

{ *1

Το Μάρτιο του 2012, το τμήμα Διεύρυνσης(ELARG) της Ευρωπαϊκής Επιτροπής20 κυκλοφόρησε ένα διαφημιστικό σπότ, το οποίο είχε σκοπό να απευθυνθεί σε νέους (ηλικίας 1624 ετών) σχετικά με το ζήτημα της διεύρυνσης της Ε.Ε21. Το βίντεο αυτό ξεκινάει με μία λευκή γυναίκα που βρίσκεται μόνη της σε ένα μεγάλο άδειο χώρο, κάτι σαν αποθήκη. Η γυναίκα αυτή, φοράει μία κίτρινη ολόσωμη φόρμα με διακριτικές μπλέ ρίγες. Τα χρώματα αντιπροσωπεύουν προφανώς αυτά της ευρωπαϊκής ένωσης, παρόλο που θυμίζουν τη φόρμα της Uma Thurman στις ταινίες Kill Bill. Μετά τον ήχο ενός �� Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, γνωστή σε εμάς ως Κομισιόν, είναι ένα θεσμικό όργανο της Ευρωπαϊκής Ένωσης που έχει ώς σκοπό την προστασία των συμφερόντων των κρατών της Ε.Ε. Στον ιστότοπο(http://ec.europa. eu/about_el.htm) αναφέρεται: Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή εκπροσωπεί το κοινό συμφέρον της Ευρωπαϊκής Ένωσης και έχει την πρωτοβουλία της υποβολής προτάσεων για τη θέσπιση νομοθετικών πράξεων (στο Κοινοβούλιο και το Συμβούλιο). Επίσης, είναι αρμόδια για τη διαχείριση και την υλοποίηση των διαφόρων πολιτικών της Ένωσης, την επιβολή της ενωσιακής νομοθεσίας (από κοινού με το Δικαστήριο) και τις διαπραγματεύσεις στη διεθνή σκηνή. Η Ε.Επιτροπή χωρίζεται σε ΤμήματαΓενικές Διευθύνσεις(Directorates) όπως η Eurostat, Έρευνας και Καινοτομίας, Περιφερειακής πολιτικής και πολλά άλλα. Ένα απο αυτά είναι και αυτό της Διεύρυνσης, που ασχολείται δηλαδή με την ένταξη νέων χωρών στην Ε.Ε.

21 http://www.youtube.com/ watch?v=9E2B_yI8jrI

παραδείγματα γκόνγκ, εμφανίζεται ένας κινέζος, ο οποίος κινείται απειλητικά προς τη γυναίκα με κινήσεις kung fu. Στη συνέχεια ένας δεύτερος άντρας, Ινδός, εμφανίζεται κρατώντας ένα σπαθί και με κινήσεις μίας άλλης πολεμικής τέχνης(kalaripayattu) πλησιάζει και αυτός τη γυναίκα. Τη λίστα των πολεμιστών συμπληρώνει ένας Βραζιλιάνος, με τζιβες και σκουρόχρωμη εμφάνιση, ο οποίος κάνει την επίθεσή του με κινήσεις capoeira. Η γυναίκα τους κοιτά, παίρνει μία βαθιά ανάσα και έπειτα ανοίγοντας τα χέρια της πολλαπλασιάζεται σε πολλές, οι οποίες σχηματίζουν ένα κύκλο κλείνοντας μέσα τους τρείς αντρες. Οι άντρες με τη σειρά τους, αφού δείχνουν να τα έχουν για λίγο χαμένα, παραιτούνται της μάχης και όλοι μαζί κάθονται στο πάτωμα. Στο τελευταίο πλάνο, βλέπουμε τον κύκλο σε κάτοψη. Με ενα fade-out τα σωματα των αντρών εξαφανίζονται, ενώ των γυναικών με τις κίτρινες στολές γίνονται τα αστέρια της σημαίας της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Το βίντεο κλείνει με τη φράση the more we are, the stronger we are , αφήνοντας πίσω του μία μεγάλη σειρά ερωτημάτων για τη φύση του μηνύματος που η Ε.Ε. θέλει να περάσει. Το σποτάκι αυτό, ανοίγει όσο πιο ξεκάθαρα γίνεται το ζήτημα των ταυτοτήτων. Των εθνικών,φυλετικών καθώς και των έμφυλων ταυτοτήτων: η γυναίκα είναι η ευρωπαϊκή ένωση. Είναι λευκή, με καστανά μαλλιά, άοπλη και τέλος είναι γυναίκα. Αυτοί που την απειλούν είναι, πρώτον άντρες, έγχρωμοι και οπλισμένοι. Γίνεται σαφές δηλαδή πως η ευρωπαϊκή ένωση απειλείται απο την έλευση ανθρώπων απο άλλες φυλές. Οι αντιθέσεις ανάμεσα στα δυο στρατόπεδα είναι αρκετές πέρα απο το σεξιστικό άντρας-γυναίκα, οπου το ρόλο του άντρα έχει

αυτός που απειλεί με τη βία και τα όπλα. Μετά έχουμε το ένοπλοςοπλισμένος. Οι επιτιθέμενοι κρατάν όπλα, είναι μυώδεις, είναι γνώστες πολεμικών τεχνών. Η μάχη μοιάζει να είναι άνιση, μιάς και η γυναίκαευρώπη δεν έχει κανένα οπλισμό και είναι σωματικά κατώτερη (σαν γυναίκα). Και εδώ έρχεται το σημείο της άμυνας. Στο τέλος οι κακοί χάνουν αλλά αυτό που έχει εξαιρετικό ενδιαφέρον είναι ο τρόπος. Η αμυνόμενη ευρώπη, δε χρησιμοποιεί οπλισμο αλλά τη σκέψη. Δηλαδή τον πολιτισμό απέναντι στη βαρβαρότητα των ξένων. Είναι η ειρηνοποιός δύναμη απέναντι σε ένα βίαιο και εχθρικό κόσμο. Στο ενάμιση λεπτό του βίντεο, ξεκαθαρίζονται και αποσαφηνίζονται οι ταυτότητες: η λευκή, μη βίαιη ευρώπη και οι υπόλοιποι λαοί του κόσμου

επιθετικοί, οπλισμένοι, απειλητικοί. Ας γίνουμε περισσότεροι για να τους αντιμετωπίσουμε. Πολιορκούμαστε απο τους ξένους, βρισκόμαστε σε μια μάχη ταυτοτήτων. Βέβαια, τα πράγματα δεν είναι τόσο απόλυτα, και οι ρόλοι δεν είναι τόσο σαφείς. Για παράδειγμα, μπορεί η Ευρώπη ή οι ευρωπαίοι να αισθάνονται απειλούμενοι απο τους μετανάστες που περνάν τα σύνορα της Ε.Ε. Στα φυλασόμενα απο τη FRONTEX, σύνορα όμως είναι οι μετανάστες αυτοί που φοβούνται και οι φόβοι τους κάθε άλλο παρά αβάσιμοι είναι μιάς και πολοί απο αυτούς σκοτώνονται στην προσπάθειά τους να μπούν στην ευρώπη. Βλέπουμε λοιπόν, πως ο ρόλος του απειλούμενου περνάει απο το ένα στρατόπεδο στο άλλο, πως είναι ρευστός και πως πολλές φορές αποκτά επικοινωνιακό χαρακτήρα.

μέσα των 90’s 2 κάνεις δεΣταθα φανταζόταν πως ένα

αντικείμενο καθημερινής χρήσης όπως το καρότσι του super market θα γινόταν 10 χρόνια αργότερα τόσο μεγάλο θέμα συζήτησης. “Τολμηροί” δημοσιογράφοι κάνουν αποκαλυπτικά ρεπορτάζ στα σκραπατζίδικα όπου οι Αχμέτ και οι Τζαμάλ βγάζουν το μεροκάματο22, κομματικά στελέχη αρθογραφούν για αυτό φαινόμενο “κανιβαλισμού23” με τρομαχτικές επιπτώσεις σε ποικίλους τομείς της δημόσιας ζωής: τεράστια διαφυγόντα κέρδη για το κράτος, μιάς και πρόκειται για παραεμπόριο, περιβαλλοντικές επιπτώσεις απο την καύση των μετάλλων, αισθητική υποβάθμιση του κέντρου της πόλης, κίνδυνος πρόκλησης ατυχημάτων... . Η βουλευτής Φ.Πιπιλή έχει ασχοληθεί αρκετά με αυτό το θέμα, καταγράφοντας και παρακολουθώντας όπως λέει, τις κινήσεις των αλλοδαπών, στέλνοντας επιστολές στους αρμόδιους υπουργούς24. Αναρωτιέται πώς επιτρέπεται να κυκλοφορούν στους δρόμους της Αθήνας μετανάστες και να μαζεύουν παλιοσίδερα απο τα σκουπίδια, τα οποία στην τελική δεν τους ανήκουν. Είναι σίγουρη πως κάποια στιγμή θα γίνει ένα ατύχημα, επειδή κυκλοφορούν στους δρόμους, παραβιάζοντας “το Νόμο25’. Σε αντίστοιχο κλίμα ο 22 Γιάννης Παπαδόπουλος, “Καρότσι μπίζνες” στους δρόμους της κρίσης, ΤΑ ΝΕΑ, 19/12/2011 http://www.tanea.gr/ellada/ article/?aid=4681221 23 Κωστόπουλος Νίκος, “Πράσινο” παραεμπόριο, Το Βήμα, 11/04/2012 http://www.tovima.gr/opinions/ article/?aid=452750&h1=true �� Φωτεινή Πιπιλή,”Εισαγγελέας (επιτέλους) για τα καροτσάκια της ντροπής”, Η δημοκρατία, 09/03/2012 �� Σε άνα άλλο άρθρο, ο Γιάννης Παπαδόπουλος, όμως αναφέρει -ίσως με μία δόση παραπόνου-: “Η Αστυνομία δεν συλλαμβάνει τους συλλέκτες μετάλλων και χαρτιού

Κώστας Ονισένκο, στην Καθημερινή μας πληροφορεί για τις μεγάλες ζημιές (700.000 ευρώ) των αλυσίδων σουπερμαρκετ26. Απόγονος του καλαθιού, το καροτσάκι του super market κατάφερε να καθιερωθεί έπειτα απο αρκετές δυσκολίες, πράγμα που σε εμάς ακούγεται αρκετά περίεργο. Οι άντρες το έβρισκαν θηλυπρεπές, ένα αντικείμενο που πρόσβαλε τις ικανότητές τους να κουβαλήσουν το καλάθι και κατ’ επέκταση τον ανδρισμό τους, ενώ οι γυναίκες το συσχέτιζαν με το καροτσάκι για τα βρέφη, για το οποίο δήλωναν πως δεν ήθελαν να χρησημοποιούν άλλο πιά27. Χρειάστηκε μία διαφημιστική καμπάνια και η πρόσληψη μερικών μοντέλων που τριγυρνούσαν στους διαδρόμους των καταστημάτων επιδεικνύοντας τη λειτουργικότητά του για να γίνει το απαραίτητο σε εμάς σήμερα αντικείμενο για τα ψώνια. Απο την αρχή της ύπαρξής του το καροτσάκι απέκτησε καθώς δεν είναι αδίκημα να σπρώχνεις καρότσι σούπερ μάρκετ στον δρόμο.» ��“Από τον Οκτώβριο μέχρι τον Δεκέμβριο μαζέψαμε 1.200 τέτοια καροτσάκια και τα επιστρέψαμε στα σούπερ μάρκετ, κυρίως από το 3ο και το 6ο διαμέρισμα της Αθήνας» σχολιάζει στην «Κ» ο αρμόδιος αντιδήμαρχος Ανδρέας Βαρελάς. Σύμφωνα με πληροφορίες, μεγάλη αλυσίδα σούπερ μάρκετ ζημιώθηκε 550.000 ευρώ εξαιτίας κλοπών καροτσιών το 2010, ενώ πέρυσι η αντίστοιχη ζημιά ανήλθε στις 700.000 ευρώ.” Κώστας Ονισένκο, Ζημιές και εικόνες υποβάθμισης απο το “σαφάρι” των μετάλλων, Καθημερινή, 07/02/2012 http://portal.kathimerini. gr/4Dcgi/4dcgi/_w_articles_ kathglobal_7_07/02/2012_426468 27 “...men found them effeminate (you mean, with my big strong arm that I can’t carry a darn little basket like that?); women found them suggestive of a baby carriage( I have been pushing enough baby carriages. I don’t want to push any more...)...” http://www.designboom.com/history/ cart.html

ένα συμβολικό νόημα και έγινε αντιληπτό ώς ένα αντικείμενο απόδοσης (στην αρχή έμφυλων) ταυτοτήτων. Το αντικείμενο καρότσι, είναι αρκετά πράγματα παραπάνω απο ένα πρακτικό αντικείμενο. Είναι ένα αντικείμενο σύμβολο. Το αντικείμενο που για δεκαετίες συμβόλιζε την οικονομική μας ευημερία. Όταν το καρότσι γεμίζει όλα είναι στη θέση τους. Ο χρήστης του καροτσιού, είναι αυτός που μπορεί να το γεμίσει, έχει δηλαδή την οικονομική άνεση να το κάνει και ανήκει σε μια κατηγορία ανθρώπων με ομοιόμορφα χαρακτηριστικά. Το καρότσι συμβόλιζε τις μέρες της αφθονίας, των γεμάτων ραφιών στα σουπερμαρκετ, της άνεσης με την οποία τοποθετούσαμε μέσα σε αυτό τα προϊόντα. Ισχυρό σύμβολο του καπιταλισμού, ήταν το μέσο εξαγοράς της οικονομικής μας ασφάλειας. Γιατί αυτό το αντικείμενο που τόσα χρόνια και τόσες φορές εχει γεμίσει και αδειάσει με την καταναλωτική μας ευτυχία δέχεται τόσο μεγάλη επίθεση; Μα απλά γιατί δεν είναι πια το καρότσι που αγαπήσαμε. Το καρότσι που αγαπήσαμε το βρίσκουμε να μας περιμένει στις εισόδους των μεγάλων καταστημάτων, είναι άδειο και καθαρό, περιμένει εμάς, τους προσωρινούς του ιδιοκτήτες να το γεμίσουν. Το καρότσι που αγαπήσαμε το κρατάει ένας ομοεθνής μας, συνήθως καλοντυμένος, έχει οικογένεια, δουλειά και ένα αμαξι που περιμένει στο πάρκινγκ του σουπερμάρκετ. Είναι ένα αντικείμενο που απευθύνεται σε συγκεκριμένη κατηγορία ανθρώπων, ενα αντικείμενο που υποδηλώνει και καθορίζει την ταυτότητα του χρήστη. Το καρότσι είναι ενα αντικείμενο προορισμένο να κουβαλάει την ευτυχία μας, όχι το σκράπ της ζωής μας. Έχουμε να κάνουμε δηλαδή με την προβολή συγκεκριμένων ταυτοτήτων: την ταυτότητα που

φέρει το ίδιο το αντικείμενο η οποία καθορίζει και την ταυτότητα που φέρει ο χρήστης. Τι γίνεται όμως όταν η ταυτότητα του χρήστη αλλάζει, δεν είναι αυτή για την οποία το αντικείμενο προορίζεται; Τότε αλλάζει και η ταυτότητα του αντικειμένου. Μεταμορφώνεται το ίδιο απο συμβολο ευημερίας σε σύμβολο ανέχειας. Όταν ο καταναλωτής παίρνει ένα καρότσι απο το σουπερμαρκετ, δεν αισθάνεται το ίδιο όμορφα: η εικόνα του καροτσιού δίπλα σε ένα κάδο σκουπιδιών είναι κομμάτι της καθημερινότητάς του. Το καρότσι έχει χάσει την αίγλη του. Άστεγοι και άνθρωποι που έχουν δικό τους σπίτι, ντόπιοι και μετανάστες, εύποροι και εξαθλιωμένοι άνθρωποι, νομοταγείς και παραβατικοί. Πλέον όλοι το χρησιμοποιούν. Με τη διαφορά οτι οι πρώτοι αντιλαμβάνονται τους δεύτερους σαν απαλλωτριωτές της μέχρι πρότινος οικειοποιημένης ταυτότητάς του. Η κατάσταση αυτή έχει ανατρέψει τη δύναμη της εικόνας του καροτσιού το οποίο θα μπορούσαμε να πούμε πως εκλαμβάνεται πλέον ως ύλη εκτός τόπου: μπορεί να βρίσκεται στο διάδρομο του καταστήματος, δε μπορεί όμως να βρίσκεται στο δρόμο ή στο πεζοδρόμιο. Αντίστοιχα, μπορεί να γεμίζει με καινούρια προϊόντα, αγορασμένα, όχι όμως με σκουπίδια και σίδερα προς ανακύκλωση. Η εικόνα του μετανάστη ή του άστεγου με το καρότσι στα χέρια προκαλεί σύγχυση, αναστατώνει τα χαρακτηριστικά της ταυτότητάς του και ώς τέτοια δεν μπορεί να γίνει αποδεκτή.

{ 17

μηχανισμοί προστασίας

Απο τη στιγμή εντοπισμού της απειλής, αυτού του στοιχείου το οποίο έρχεται να διαταράξει την υπάρχουσα κανονικότητα, ξεκινάει και η διαδικασία αντιμετώπισής του. Εδώ έχουμε να κάνουμε με την ενεργοποίηση διάφορων μηχανισμών διαχείρησης της απειλητικής κατάστασης. Μηχανισμοί που αναπτύσσονται είτε μέσα απο τους θεσμούς του κράτους, με σκοπό τη διατήρηση ενός βαθμού ομοιογένειας και τάξης εντός τους, είτε μέσα στην ίδια την κοινωνία. Ο Althusser για παράδειγμα διαχωρίζει τους μηχανισμούς σε κατασταλτικούς και ιδεολογικούς. Κατασταλτικοί είναι αυτοί οι μηχανισμοί που λειτουργούν με τη βία: η αστυνομία, ο στρατός, τα δικαστήρια, οι φυλακές... . Δίπλα σε αυτούς τους μηχανισμούς, υπάρχουν οι ιδεολογικοί μηχανισμοί του κράτους, ορισμένες πραγματικότητες, που εμφανίζονται στον άμεσο παρατηρητή με τη μορφή διακριτών και ειδικευμένων θεσμών28. Το σχολείο, η εκκλησία, η οικογένεια, οι νόμοι, τα ΜΜΕ είναι μερικοί απο αυτούς. Σε αντίθεση με τους κατασταλτικούς μηχανισμούς, λειτουργούν με ιδεολογία. Βέβαια, όπως εξηγεί αυτή η διάκριση δεν είναι τόσο απόλυτη. Στην ουσία κάθε μηχανισμός λειτουργεί ταυτόχρονα με βία και ιδεολογία και αυτό που τους διαφοροποιεί είναι το ποσοστό συμμετοχής των δυο αυτών στοιχείων στη λειτουργεία τους. Δηλαδή, οι καταπιεστικοί μηχανισμοί λειτουργούν με κυρίαρχο στοιχείο τη φυσική βία και δευτερευόντως με την ιδεολογία. Αντίστοιχα, οι ιδεολογικοί, λειτουργούν περισσότερο με την ιδεολογία, χωρίς όμως να αποκλείεται και η χρήση της βίας, έστω και με μία συμβολική μορφή. Η ενεργοποίηση αυτών των μηχανισμών και ο συνδυασμός τους είναι οι μηχανισμοί προστασίας και διατήρησης της κυριαρχίας του κράτους. Με παράδειγμα την αρρώστια, ο Foucault αναλύει τους διαφορετικούς τρόπους αντιμετώπισης της απειλητικής ανωμαλίας, η οποία έρχεται να διαταράξει την υγιή κανονικότητα της πόλης. Στα παραδείγματα αυτά βλέπουμε τη διαφοροποίηση απο των τεχνολογιών εξουσίας, το πέρασμα απο την αρχή του αποκλεισμού σε αυτή της πειθάρχησης. Στο παράδειγμα της λέπρας, έχουμε να κάνουμε με ένα δυαδικό διαχωρισμό των ατόμων: άρρωστοι και υγιείς. Ακολουθώντας τη λογική του αποκλεισμού, οι λεπροί τοποθετούνται εκτός των ορίων της πόλης και μέσω αυτού του μοντέλου, η πόλη διατηρείται καθαρή. Το παράδειγμα της πανούκλας εισάγει ένα διαφορετικό μοντέλο διαχείρησης. Σε αυτή την περίπτωση η πόλη χωρίζεται σε συνοικίες, όπου διορίζεται ένας επόπτης. Κάθε δρόμος έχει απο ένα επίτροπο-επιτηρητή, ο οποίος κλειδώνει τα σπίτια και παραδίδει τα κλειδιά στον επόπτη. Απαγορεύεται η κυκλοφορία στους δρόμους,με 18

�� Louis Althusser, Θέσεις, εκδ. Θεμέλιο, 1977, σ. 83

εξαίρεση τους επόπτες, του επιτηρητές, το στρατό και τα “κοράκια”. Ο επιτηρητής ελέγχει ένα ένα τα σπίτια και τους κατοίκους(πόσοι μένουν σε κάθε σπίτι, την ηλικία, το φύλο, την κατάσταση τη υγείας τους). Οι αναφορές του επόπτη, μεταβιβάζονται στις διάφορες βαθμίδες της εξουσίας. Για τη θεραπεία της πανούκλας τα σπίτια απολυμαίνονται ένα-ένα, ξεχωριστά. Πρόκειται για ένα μοντέλο πειθαρχικού συστήματος, με ένα κλειστό και τεμαχισμένο χώρο , που επιτηρείται σε όλα του τα σημεία29. Κάθε άτομο έχει συγκεκριμένη θέση, οι κινήσεις είναι ελεγχόμενες και τα πάντα καταγράφονται. “Η λέπρα είναι στιγματισμένη· o λοιμός αναλύεται και κατανέμεται. [...] Η πρώτη είναι το όραμα μίας εξαγνισμένης κοινότητας, ο δεύτερος είναι το όραμα μίας πειθαρχειμένης κοινωνίας”30. Η Douglas, εντοπίζει πέντε τρόπους, πέντε μηχανισμούς άμυνας για την αντιμετώπιση της ανωμαλίας ώς απειλητικού για την τάξη στοιχείου. Αναγνωρίζοντας πως η ανωμαλία παράγεται απο το ταξινομητικό σχήμα του κάθε πολιτισμού, εξηγεί πως κάθε πολιτισμός λαμβάνει τα μέτρα του για την αντιμετώπιση των αμφίσημων ή ανώμαλων γεγονότων31 και εντοπίζει πέντε τέτοιους μηχανισμούς. Πρώτον, τον περιορισμό στην αποδοχή κάποιας ερμηνείας η οποία δε χρειάζεται να έχει μια λογική βάση, αρκεί να καλύπτει κάποια ερωτηματικά για την ύπαρξή του. Δεύτερον, έχουμε τον έλεγχο της ανωμαλίας, για παράδειγμα μέσω της θανάτωσης κάποιου ατόμου που θεωρείται ανώμαλο. Τρίτον, την αποφυγή του, την απαγόρευση δηλαδή της επαφής με αυτό. Τέταρτον, τον προσδιορισμό του ώς κάτι επικίνδυνο, κάτι που δεν πρέπει καν να αποτελεί θέμα συζήτησης και τέλος τη χρήση του σε τελετουργίες ή στην ποίηση και τη λογοτεχνία με σκοπό να στραφεί η προσοχή σε άλλα επίπεδα ύπαρξης.

�� Michel�� Foucault,Ε�� πιτήρηση και Τιμωρία, Η γέννηση της φυλακής, εκδ. ΡΑΠΠΑ, 2005, σ.261 �� ο.π. σ.263 31 Mary Douglas, Καθαρότητα και Κίνδυνος, Μια ανάλυση των εννοίων της μιαρότητας και του ταμπου, Πολύτροπον, 2006, σ.92

η πόλη

ως πεδίο φόβου

Η επιλογή της πόλης, συμβαίνει γιατί η πόλη είναι το μέρος οπου συμβαίνουν με μεγάλη ένταση και πυκνότητα οι αλλαγές οι οποίες επηρεάζουν τελικά ολόκληρο το κοινωνικό σύνολο και διαμορφώνουν το αστικό τοπίο “...η ιδιαιτερότητα της αστικής ζωής...καθιστά την πόλη ένα θερμοκήπιο της ανακάλυψης και της καινοτομίας, της αυτοκριτικής, της αποστροφής, της διαφωνίας και της παρότρυνσης της εξέλιξης”32. Οι αστικές περιοχές χαρακτηρίζονται απο ανομοιογένεια, πυκνότητα και απο τη συγκέντρωση εντός τους πολλών διαφορετικών στοιχείων, τόσο σε υλικό όσο και σε φυσικό επίπεδο. «...ο όρος μητρόπολη, όταν χρησιμοποιείται για να περιγράψει το αστικό οικοδόμημα, κουβαλάει αυτή τη δομική ανομοιογένεια εντός του»33. Αυτό το αστικό οικοδόμημα, όταν χαρακτηρίζεται απο μεγάλη πυκνότητα του αστικού ιστού περιλαμβάνει μια σειρά απο διαφορετικές καταστάσεις οι οποίες διεισδύουν η μία μέσα στην άλλη δημιουργώντας στο τέλος ενα πολύχρωμο μωσαϊκό ετερογενών μεταξύ τους πραγμάτων. Αν πάρουμε για παράδειγμα το κέντρο της Αθήνας, βλέπουμε ένα αρκέτα πυκνό χτισμένο περιβάλλον μέσα στο οποίο συναντάμε διοικητικά κτίρια, εμπορικές χρήσεις, κατοικία, στοιβαγμένους μετανάστες, πρεζακια, πανεπιστήμια.. Είναι στις πόλεις που συναντάμε όλες τις αντιφάσεις του καπιταλισμού. Δεν μας είναι αγνωστες άλλωστε οι εικόνες με τις φαβέλες και τις παραγκουπόλεις σε κάποιες μακρινές πόλης της Λατινικής Αμερικής ή της Ασίας. Αλλά αν αυτό είναι το προφανές και είναι μακρυά, δε χρειάζεται παρα να ρίξουμε μια ματιά και στις δικές μας πόλεις, τις δυτικές-πρωτοκοσμικές-ανεπτυγμένες. Δεν απέχουν πολύ οι κλοσάρ του Παρισιού απο τους “νεοπτωχους” της Αθήνας και ίσως το Τότεναμ να είναι πιό κοντά απ’ όσο πιστεύουμε. Στη σημερινή περίοδο της κρίσης, οι αντιθέσεις αυτές γίνονται όλο και πιο έντονες. Η πόλωση μεταξύ των κοινωνικών στρωμάτων έχει ξεκινήσει εδω και καιρό με καποια αποτελέσματά της να αποτυπώνονται χωρικά στη δημιουργία γκέτο, ζωνών χρήσης, πολεοδομικών παρεμβάσεων που σκοπό έχουν των αποκλεισμό κάποιων κατώτερων οικονομικά ομάδων. Αυτές οι χωρικές αποτυπώσεις είναι προφανώς το αποτέλεσμα των οικονομικών μεταβολών που συμβαίνουν σε ενα οχι και τόσο παράλληλο σύμπαν. Οσο μεγαλώνουν οι οικονομικές αντιθέσεις, τοσο θα γίνεται επιτακτικότερη η ανάγκη του χωρικού διαχωρισμού. Οικονομία και πόλη συνδέονται άμεσα. 32 Z.Bauman, Πόλη των Φόβων, Πόλη των Ελπίδων, περιοδικό Κομπρεσέρ, για την πόλη και το χώρο, τ.3, Γενάρης 2012, σ.9 33 Giorgio Agamben, Metropolis, περιοδικό Black Out στο κοινωνικό εργοστάσιο, τ.9, Μάιος 2007

Υπάρχει ένα καθοριστικό χρονικό σημείο που μπορούμε να πούμε πως άλλαξε την πόλη τόσο μορφολογικά όσο και κοινωνικά. Η αλλαγή του οικονομικού μοντέλου, το πέρασμα δηλαδή απο την συντεχνιακή οργάνωση στην καπιταλιστική. Η παραπάνω αλλαγή οδήγησε στην εξάπλωση των πόλεων και ταυτόχρονα στην αύξηση του πλυθησμού της, επανανοηματοδοτώντας την έννοια του ξένου στην πόλη. Η οικονομία της μεσαιωνικής πόλης βασιζόταν στην αγορά με τη μορφή της ανταλλαγής και της ανθρώπινης συνύπαρξης στον ίδιο χώρο. Βασιζόταν δηλαδή σε σχέσεις εγγύτητας, οι οποίες με τη σειρά τους έχτιζαν δεσμούς εμπιστοσύνης ανάμεσα στους κατοίκους. Στη μεσαιωνική πόλη η έννοια του ξένου δεν είχε την ίδια σημασία με σήμερα. Η διαφορά βρίσκεται στο οτι οι ξένοι στη μεσαιωνική πόλη δεν είχαν για πάντα αυτή την ιδιότητα. Όσοι δεν επρόκειτο να την οικειοποιηθούν ποτέ δε έμπαιναν και ποτέ μέσα στην πόλη ή απλά εκδιώχνονταν. Το παραπάνω προσέφερε ένα επίπεδο ασφάλειας και σταθερότητας της αστικής ζωής. “Οι ξένοι δεν είναι καινούρια ανακάλυψη, αλλά οι ξένοι που παραμένουν ξένοι για πολύ καιρό στο ίδιο μέρος, είναι34”.

Με την αλλαγή του οικονομικού μοντέλου και την διόγκωση των πόλεων ήρθε και η κατάρρευση της σταθερότητας. Η πόλη μετατράπηκε σε τόπο συγκέντρωσης αγνώστων, αγνώστων που θα παρέμεναν απο εδώ και στο εξής άγνωστοι. Ο καπιταλισμός δεν ενδιαφέρεται για τις ανθρώπινες σχέσεις, δεν ασχολείται με την απορρόφηση, την αφομοίωση και την ενσωμάτωση των ξένων μεταξύ τους ανθρώπων. Η πόλη είναι ο τόπος συσσωρευσης, και η συνύπαρξη με αγνώστους είναι ο κανόνας. Οι όποιοι ηθικοί κανόνες που λειτουργούσαν σαν αρμός των κοινωνικών σχέσεων υποχωρούν μπροστά στην αναγκαιότητα της ανάπτυξης των επιχειρηματικών δραστηριοτήτων επηρεάζοντας φυσικά ολόκληρη τη δομή της αστικής ζωής. Χωρικά, το παραπάνω εκφράστηκε με δυο τρόπους. Ο πρώτος ήταν η εξάπλωση των πόλεων, η επέκτασή τους πέρα απο τα προηγούμενα όρια. Οι βιομηχανίες εγκαθήσταντο έξω απο την πόλη και η πόλη εξαπλώνονταν προς τις βιομηχανικές περιοχές. Ο δεύτερος ήταν η ισοπέδωση παλαιών τμημάτων της πόλης, η εξαφάνιση των παλαιών καταλυμάτων και η εμφάνιση νέων. Τα νέα αυτά καταλύματα απείχαν πολύ απο την παροχή των στοιχειωδών όρων αξιοπρεπούς επιβίωσης, ήταν βρώμικα χώρις τις βασικές παροχές όπως αποχετεύσεις, σκουπίδια ήταν στοιβαγμένα στους δρόμους.

34 Z.Bauman, Πόλη των Φόβων, Πόλη των Ελπίδων, περιοδικό Κομπρεσέρ, για την πόλη και το χώρο, τ.3, Γενάρης 2012, σ.9

Οι συνθήκες αυτές οδήγησαν στο να γίνουν οι πόλεις του 19ου αιώνα χώροι αποτύπωσης των οικονομικών αντιφάσεων και της ανομοιογένειας του πληθυσμού. Πλούσιοι και φτωχοί ζούσαν στην ίδια πόλη, αλλά κάτω απο διαφορετικές συνθήκες και για διαφορετικούς λόγους. Οι μέν για το κέρδος, οι δε για την επιβίωση. Είναι προφανές πως η πόλη δε θα αργούσε να γίνει πεδίο συγκρούσεων, οι οποίες ήταν συγκρούσεις προτεραιοτήτων: ο υπολογισμός των κερδών και των δαπανών απέναντι στα ανθρώπινα δικαιώματα και την αξιοπρεπή διαβίωση. Το γεγονός αυτό οδήγησε σε μια κατάσταση αντιπαραθέσεων και διαρκούς ανταγωνισμού δύο διαφορετικών πλευρών. Η ανάδυση του κράτους πρόνοιας και η λήψη μέτρων που αφορούσαν τα εργοστάσια, τα συνδικάτα και τους δήμους ήταν η μόνη πιθανότητα να βρεθεί κάποια λύση για την ενσωμάτωση του συνεχώς αυξανόμενου πληθυσμού με κατεύθυνση μία καινούργια, λιγότερο επικίνδυνη κοινωνική θέσμιση35.

κατασκευή υπονόμου κάπου στο Λονδίνο του 19ου αιώνα

35 Νίκος Βλαντής,Παύλος Μπαλτάς, Επόμενη στάση: Χαμένες λεωφόροι, Μια περιδιάβαση στην κοσμογονία της αμερικάνικης και ευρωπαϊκής μητρόπολης, FUTURA, 2004, σ.47

Ένας παράγοντας που ανάγκασε στη λήψη μέτρων για τη βελτίωση των συνθηκών της ζωής στην πόλη είναι αυτός της εδαφικής συνύπαρξης. Η προσκόληση στο έδαφος, σημαίνει πως εάν ένα κομμάτι της πόλης υποβαθμιστεί, θα επηρεάσει και τα υπόλοιπα. Οι ασθένειες των φτωχών μπορούν να μεταδοθούν στις πλουσιότερες περιοχές της πόλης, η υποβάθμιση των φτωχών συνοικιών θα οδηγήσει στην εμφάνιση εγκληματικότητας στραμμένης εναντίων των πλουσίων. Έχουμε να κάνουμε δηλαδή με ένα φόβο των ευκατάστατων κατοίκων, ενα φόβο που πατάει πανω στο γεγονός οτι δε μπορούν να αποφύγουν τη αλληλεπίδραση με τους υπόλοιπους. Ο φόβος αυτός οδήγησε στην αναβάθμιση των φτωχότερων περιοχών μέσω έργων για τη βελτίωση των συνθηκών ζωής μέσω της εκκαθάρισης των φτωχογειτονιών, της παροχής πόσιμου νερού, δικτύων αποχέτευσης, της περισυλλογής των σκουπιδιών και τη φτηνή αλλά αξιοπρεπή στέγαση των φτωχών. Οι δυο πλευρές ήταν αναγκασμένες να συναντιόνται ξανά και ξανά μιας και ήταν αδύνατο να αποδεσμευτούν απο το έδαφος της πόλης. Η συνθήκη αυτής της συνύπαρξης, σήμαινε μια συνεχή αλληλουχία συγκρούσεων και διεκδικήσεων.

Στη “ρευστή νεωτερική” εποχή μπορούμε ακόμα να εντοπίσουμε την ανάδυση αυτών των συγκρούσεων. Αν και τα πράγματα είναι αρκετά πιό πολύπλοκα, όπως και η δομή της κοινωνίας, ίσως να μπορoύμε να πούμε πως η παγκοσμιοποιημένη οικονομία έχει οδηγήσει στην εμφάνιση μίας ανώτερη τάξης, η οποία έχει την ικανότητα -σε αντίθεση με το παρελθόν- της αποδέσμευσης της απο το έδαφος. Ο Bauman χρησημοποιεί τον όρο αποεδαφικοποίηση(extraterritoriality), εξηγώντας πως πρόκειται για την απόσχιση της ελίτ απο το έδαφος και τη δημιουργία ενός χάσματος μεταξύ αυτών που μπορούν να φύγουν και αυτών που μένουν πίσω: η ικανότητα της ισχύος και η κυριαρχία, εμπεριέχονται, αυτές τις μέρες, στην ικανότητα να απαγκιστρώνεσαι36. Το παραπάνω σημαίνει πως πλέον, η ανώτερη τάξη αναπτύσσεται μέσω ενός παγκόσμιου “εικονικού” ή “κυβερνο”χώρου επιτρέποντάς της να αποκτήσει μια αυτονομία απο το φυσικό γεωγραφικό χώρο. Το αποτέλεσμα αυτής της αλλαγής είναι η δημιουργία δύο διαφορετικών χώρων, των οποίων η οικονομική κατάσταση είναι που καθορίζει και τη σχέση τους με την πόλη. Όταν μιλάμε για την ανώτερη τάξη, μιλάμε για μία τάξη που έχει ανα πάσα στιγμή τη δυνατότητα μετακίνησης απο τον ένα τόπο στο άλλο. Μπορεί να

36 Z.Bauman, Πόλη των Φόβων, Πόλη των Ελπίδων, περιοδικό Κομπρεσέρ, για την πόλη και το χώρο, τ.3, Γενάρης 2012, σ.15

βρίσκεται μεν σε έναν τόπο, δεν ανήκει όμως σε αυτόν. Έχοντας τη δυνατότητα να μετακινηθεί όποτε το θελήσει και με εξασφαλισμένη μια άνετη ζωή δεν έχει την ανάγκη να μείνει αμετακίνητος στην υπεράσπιση των συμφερόντων του πάνω στην πόλη. Η πόλη για αυτούς που ανήκουν στον κόσμο αυτό είναι ένα μέρος μεταξύ των πολλών και υπο αυτό το πρίσμα αντιμετωπίζουν τον πληθυσμό της με διαφορετικό τρόπο απο αυτόν που οι ιδιοκτήτες των εργοστασίων και οι έμποροι υλικών αγαθών αντιμετώπιζαν τις ιδιοκτησίες τους: σαν μια πηγή πλούτου της οποίας είχαν την ευθύνη και έπρεπε να την επιτηρούν ή να την φροντίζουν. Αντίθετα, ο άλλος χώρος, των “απο τα κάτω”, ώντας αποκομμένος απο αυτό το παγκόσμιο δίκτυο επικοινωνίας είναι καταδικασμένος να παραμείνει προσκολλημένος στο έδαφος που κατοικεί δίνοντας εκεί το αγώνα για επιβίωση. Η παραπάνω αλλαγή, η απόσχιση δηλαδή της ελίτ απο το έδαφος και η γέννηση αυτού του χάσματος μεταξύ αυτών που μπορούν να φύγουν και αυτών που μένουν πίσω έχει οδηγήσει στο διαχωρισμό των δυνάμεων που διαμορφώνουν τις συνθήκες ζωής απο τα θεσμικά όργανα της πολιτικής δράσης ο οποίος με τη σειρά του γεννά ένα διαχωρισμό θεμάτων: τα “υπερτοπικά” θέματα, δηλαδή αυτά που καθορίζονται στον παγκόσμιο χώρο και για τα οποία δε μπορούμε να κάνουμε πολλά πράγματα και τα τοπικά, τα θέματα άμεσης πρόσβασης αυτά για τα οποία η πολιτική μπορεί να δράσει, να επέμβει. Τα υπερτοπικά θέματα γίνονται αντιληπτά και εισέρχονται στην τοπική σφαίρα μέσω των επιπτώσεών τους: η μόλυνση της ατμόσφαιρας ή των υδάτων εισέρχεται στη σφαίρα της πολιτικής μέσω της δημιουργίας χωματερών στη γειτονιά μας, η εμπορευματοποίηση της υγείας μέσω της υποβάθμισης των τοπικών παροχών υγείας. Το προβληματικό με αυτή την κατάσταση είναι πως σε τοπικό επίπεδο, οι κάτοικοι των πόλεων και τα θεσμικά όργανα καλούνται να βρούν λύσεις σε τοπικά ζητήματα τα οποία όμως έχουν τις ρίζες τους σε παγκόσμιες αντιθέσεις. Οι τοπικές κοινότητες φαίνεται να είναι όλο και πιο ανυπεράσπιστες απέναντι στις επιπτώσεις των αποφάσεων που λαμβάνονται σε ένα μακρινό για αυτές χώρο στο οποίο δεν έχουν καμμία πρόσβαση. Μη έχοντας ευελιξία σε σχέση με το χώρο αυτό ο τοπικός χώρος παραμένει προσκολλημένος σε μια προσπάθεια υπεράσπισης των δικαιωμάτων τους στην πόλη με ανεπαρκή μέσα. Πάνω στο θέμα της υπεράσπισης των δικαιωμάτων έρχεται να προστεθεί ακόμα ένας παράγοντας. Αυτός της φυσικής παρουσίας στο χώρο της πόλης της παγκόσμιας ελίτ η οποία μπορεί μεν να δρα σε ενα παγκοσμιοποιημένο χώρο, η φυσική της οντόντητα όμως απαιτεί την εγκατάστασή της σε φυσικό χώρο. Ο Bauman υποστηρίζει πως η γραμμή που χωρίζει τους δυο αυτούς κόσμους μπορεί μεν να εξυπηρετεί τη θεωρία αλλά στην πραγματικότητα της αστικής ζωής τα πράγματα είναι πιο περίπλοκα και δε μπορούμε να πούμε πως αυτοί οι δύο κόσμοι είναι τόσο αυστηρά διαχωρισμένοι.Το ευρύ πεδίο της κινητικότητας της δίνει μεν τη δυνατότητά να μετακινείται όποτε τα πράγματα γίνονται μη ανεκτά, -δυνατότητα που οι υπόλοιποι 25

κάτοικοι της πόλης δεν έχουν- απο την άλλη αυτό δε σημαίνει οτι δεν επηρρεάζει το αστικό τοπίο. “Το περιβάλλον καθορίζεται και συνεχώς προσαρμόζεται εκ νέου βάσει των ανθρώπινων αγώνων για το νόημα και την ταυτότητά τους”.37 Έχουμε λοιπόν να κάνουμε με δύο χώρους αντιμαχόμενους: τον χώρο των ροών και τον χώρο των τόπων. Σε αυτή τη μάχη δε μπορεί να υπάρξει κάποιος νικητής, δε μπορούμε να έχουμε κάποιο αποτέλεσμα. Αυτό σημαίνει πως οι δύο αυτοί χώροι βρίσκονται σε αλληλεξάρτηση μεταξύ τους και κανένας δε μπορεί να επιβιώσει απο μόνος του. Ο ένας αντλεί τη δύναμή του απο τις κινήσεις του άλλου. Οι αλλαγές του αστικού τοπίου είναι το αποτέλεσμα αυτής της διαρκούς σύγκρουσης των χώρων, μιας σύγκρουσης συνεχούς που καθιστά το μέλλον της πόλης απρόβλεπτο. Η πόλη έχει γίνει ένα πεδίο συνεχών διεκδικήσεων, συγκρουσης διαφορετικών επιθυμιών ένα πεδίο μάχης στο οποίο οι παγκόσμιες δυνάμεις, τα τοπικά νοήματα και οι ταυτότητες συναντιούνται, συγκρούονται και αναζητούν μια ικανοποίηση ή απλά έναν διακανονισμό.

Η πόλη έχει μετατραπεί σε ένα τόπο συσσώρευσης αγνώστων και η ζωή σε αυτή συνεπάγεται τη συνεχή συνάντηση, συναναστροφή και αλληλεπίδραση μαζί τους. Η επαφή με το άγνωστο είναι αναποφεκτη, όσο αναποφεκτη είναι και η μη ανατροπή αυτής της κατάστασης. Αυτό το χαρακτηριστικό, υπεύθυνο πολλές φορές για τις συνεχείς αλλαγές του χώρου, είναι που προκαλεί τα αισθήματα αβεβαιότητας και ανασφάλειας και μιας και πρόκειται για ένα δεδομένο μη αναστρέψιμο αποτελεί μία μόνιμη πηγή άγχους. Ο άνθρωπος βρίσκεται συνεχώς σε μία διαδικασία προσαρμογής στις αλλαγές που συμβαίνουν. Η προσαρμογή αυτή συμβαίνει με την κατα καιρούς υιοθέτηση ταυτοτήτων, σαν μία προσπάθεια τοποθέτησης του εαυτού και των γύρω σε μία τάξη, νοηματοδότησης της δικιάς του κατάστασης, οργάνωσης του περιβάλλοντος χώρου και των υπόλοιπων αγνώστων. Είναι ο τρόπος επιβίωσης στην συνεχώς μεταβαλλόμενη αστική συνθήκη. Η πόλη μετετρέπεται σε μια δεξαμενή φόβου. Ενός φόβου που διαχέεται σε όλα τα κοινωνικά στρώματα και αλλάζει συνεχώς μορφή. Είναι πιο εύκολο συνεπώς να μπορέσουμε να δούμε να αναδύονται συγκρουσιακά γεγονότα που έχουν ώς αφετηρία τον φόβο καθώς και τις αλλαγές στις οποίες ο χώρος της πόλης υποβάλλεται με βάση αυτόν.

37 Z.Bauman, Πόλη των Φόβων, Πόλη των Ελπίδων, περιοδικό Κομπρεσέρ, για την πόλη και το χώρο, τ.3, Γενάρης 2012, σ.18

Αυτά τα συγκρουσιακά γεγονότα, άλλοτε ορατά και άλλοτε αόρατα, συμβαίνουν κυρίως στο δημόσιο χώρο, πράγμα που είναι φυσικό μιας και ο δημόσιος χώρος είναι ο τόπος συνάντησης,το πεδίο προβολής και αποτύπωσης της κοινωνικής συνθήκης που επικρατεί, ο φυσικός χώρος που ερχόμαστε σε επαφή με τον άλλο. Ίσως αυτή η συνθήκη, η αναγκαστική συνάντηση και συμβίωση με τον άλλο, να έχει παίξει σημαντικό ρόλο στη τάση αποφυγής του ατόμου να βρεθεί στο δημόσιο χώρο. Ταυτόχρονα, η μετατροπή του σε χώρο κατανάλωσης ή καλύτερα σε χώρο που καταναλώνεται έχει δώσει στο δημόσιο χώρο ένα χαρακτήρα θεαματικότητας κάνοντας το χρήστη του όλοένα και πιο αμέτοχο και αρνούμενο στην οποιαδήποτε προσπάθεια οικειοποίησης του. Δεν τον αντιλαμβάνεται δηλαδή σαν ένα χώρο που του ανήκει, αλλά σαν ένα χώρο που προσωρινά “νοικιάζεται”, προσωρινά χρησιμοποιείται κάτω απο κανόνες που έχουν δημιουργηθεί απο άλλους και που αυτός δεν έχει κανένα λόγο. Συγκεντρώνοντας εντός του όλες τις διαφορετικές ταυτότητες που συναντά κανείς στην πόλη, γίνεται ο ίδιος το πεδίο οπου η πιθανότητα της έκφρασης των διαφορών και της ανάδυσης των συγκρούσεων ολοένα και αυξάνεται. Το αποτέλεσμα είναι ακαθόριστο αλλά το σίγουρο είναι πως ο δημόσιος χώρος έχει αποκτήσει το χαρακτήρα ενός ανοίκειου τόπου. “Πρέπει να ανακαταλάβουμε το δημόσιο χώρο και να μήν υποταχθούμε σε αυτούς που θέλουν τους πολίτες υποταγμένους στο φόβο” Μ. Χρυσοχοίδης

Ο δημόσιος χώρος, γίνεται αντιληπτός απο τους κατοίκους της πόλης σαν ανασφαλής χώρος εικοσιτετράωρης βάσης. Αν το πρωί είναι ένας χώρος που τον βιώνουμε σαν θεατές-καταναλωτες, το βράδυ, είναι ο ζωτικός χώρος του εγλήματος. Οι πόλεις έχουν μετατραπεί σε τόπους οπου φοβόμαστε αδίστακτους τρομοκράτες που σκοτώνουν αθώους πληθυσμούς, εκληματίες που παραμονεύουν στους σκοτεινούς δρόμους, τους πορτοφολάκηδες στο λεωφορείο αλλά και τη βρώμια στις χειρολαβές του.

η τοπογραφία του φόβου

Ξεκινώντας την αναζήτηση των χωρικών εκφράσεων όλων των παραπάνω μπορούμε να σταθούμε σε πολλά σημεία της πόλης και να χρησημοποιήσουμε διαφορες ταξινομήσεις προκειμένου να τα εντοπίσουμε. Ψάχνουμε λοιπόν το πώς η έκφραση του φόβου, οι αντιδράσεις δηλαδή στην αίσθηση της απειλής, τόσο απο την πλευρά των πολιτών όσο και απο την πλευρά της κυριαρχίας (η οποία εμπλέκεται και στην αναπαραγωγή του), η αναζήτηση των ταυτοτήτων μέσα στο αχανές περιβάλλον της μητρόπολης, οι συμπεριφορές που αναπτύσσονται με βάση όλα αυτά επηρεάζουν τη μορφή της πόλης και τη ζωή μέσα σε αυτή. Ο διαχωρισμός πληθυσμού και κυριαρχίας δεν αποσκοπεί τόσο στο να γίνει μια ανάλυση των σημερινών κοινωνικών δομών όσο στο να μπορέσουμε να δούμε τη διαφορετική κλίμακα των παρεμβάσεων. Δηλαδή, δε κάνω μια θεώρηση πως υπάρχει ένα κακό κράτος που καταπιέζει και επιτιθεται και οι καλοί πολίτες που αμύνονται. Οι ρόλοι είναι ρευστοί. Το κράτος έχει σαφώς πλεονέκτημα όσον αφορά το μονοπώλιο της βίας, μπορεί πιο εύκολα να γίνει η πηγή της απειλής, η ίδια η απειλή. Αυτό δε σημαίνει πως έχει την αποκλειστικότητα του ρόλου αυτού. Δηλαδή, οι κοινωνικές ομάδες που συμβιώνουν στη μητρόπολη,μπορούν κάλλιστα-και γινεται- να γίνονται απειλητικές η μία απέναντι στην άλλη πράγμα που συμβαίνει συχνότερα ενώ σπανιότερα απειλούν με την ύπαρξή τους το κράτος. Η απειλή δεν ακολουθεί μια γραμμική κάθετη πορεία, αλλά ακολουθεί μία γραμμική κάθετη πορεία η οποία διασπάται και διαχέεται μέσω πολλών οριζόντιων.

Όπως είδαμε στην αρχή, ο φόβος είναι ικανός να προκαλέσει μια σειρά αντιδράσεων οι οποίες κυμαίνονται απο τη φυγή μέχρι και την επίθεση. Οι αντιδράσεις αυτές πηγάζουν απο το φόβο απέναντι στο άλλο, στο ξένο, διαφορετικό και την ανάγκη συγκρότησης μίας ταυτότητας. Η φύση τόσο του άλλου όσο και της ταυτότητας βρίσκεται σε μία συνεχή διαδικασία προσδιορισμού και διαμόρφωσης. Αυτό που θα μας βοηθήσει να εντοπίσουμε τα παραπάνω είναι τα αποτελέσματα των πράξεων που πηγάζουν απο αυτό το φόβο, συγκεκριμένα εδώ οι αλλαγές που συμβαίνουν στο αστικό τοπίο. Όσο η ζωή στην πόλη γίνεται αγριότερη, τα διάφορα κοινωνικά περιβάλλοντα υιοθετούν στρατηγικές και τεχνολογίες ασφάλειας σύμφωνα με τα μέτρα που διαθέτουν38. Αναζητούμε λοιπόν οχυρώσεις, απο τους (μη αστικούς) φράχτες στον Έβρο, τους ελέγχους στα αεροδρόμια(είσοδοι των πόλεων), τις αναπλάσεις στις γειτονιές μέχρι τις πόρτες ασφαλείας στα σπίτια. Οχυρώσεις και κατα καιρούς επιθέσεις όπως τα στρατόπεδα συγκέντρωσης(αμυγδαλέζα πχ), τις φυλακές, την αστυνομική παρουσία(άλλωτε επιθετική και άλλοτε απλα σαν παρουσία), τις επιχειρήσεις σκούπα, τις περιφράξεις στις γειτονιές, τις απειλητικές πινακίδες στις πόρτες. Οχυρωσεις και επιθέσεις συχνά συγχέονται, και ίσως αυτά τα δύο να πρέπει απο δω και στο εξής να τα αντιμετωπίζουμε σαν κάτι ενιαίο: τις φοβικές συμπεριφορές.

�� Mike Davis, Πέρα απο το Blade Runner, Aστικός έλεγχος-Η οικολογία του φόβου, futura, 2008, σ.20

τα τείχη

Το τείχος του παρελθόντος αποτελούσε το πιό εμφανές στοιχείο οχύρωσης. Τα μεγάλα τείχη που υψώνονταν στις εισόδους των πόλεων, προστάτευαν απο τους εξωτερικούς εισβολείς και οριοθετούσαν την πόλη. Ήταν αυστηρά και ξεκάθαρα. Η ιστορία των οχυρώσεων είναι αυτή του πολέμου. Οσο υπάρχει ο πόλεμος, υπάρχει και ενα τείχος για να μας προστατεύει. Οσο υπάρχει μια πόλη υπάρχει και η αντιστοιχη οχύρωση. Στην αρχαιότητα τα τείχη ήταν βασικό στοιχείο της άμυνας των πόλεων. Απο τα πρώτα τείχη που γνωρίζουμε είναι αυτά της πόλης Uruk στη Μεσοποταμία και της Ιεριχού στη Δυτική Όχθη που χρονολογούνται απο το 8000 π.Χ. Τείχη επίσης συναντάμε στους Ασσύριους, στην κοιλάδα του Ινδού ποταμού, στη Βαβυλώνα. Στην Ευρώπη συναντάμε επίσης πολλά τείχη και οχυρώσεις:αρχαίοι Έλληνες, Ρωμαίοι, Κέλτες ύψωναν τείχη γύρω απο τις πόλεις τους. Ακολουθόντας τα ίχνη των τειχών, θα μπορούσαμε να συνθέσουμε και τα κομμάτια της ιστορίας μίας πόλης. Τα τείχη μετατοπίζονται κάθε φορά, εκεί που εντοπίζεται η απειλή. Επίσης τα τείχη μεταβάλλονται και προσαρμόζονται στο είδος της απειλής που καλούνται να αναχαιτίσουν. Σήμερα, τα παλιά τείχη περιμετρικά των πόλεων είναι απλά θραύσματα παλαιότερων εποχών. Αυτό όμως δε σημαίνει πως τα τείχη έχουν εξαφανιστεί. Ας μην ξεχνάμε πως το διάσημο τείχος του Βερολίνου υπήρχε πρίν 15 μόλις χρόνια ενώ άλλα όπως στο Ισραήλ, είναι ακόμα όρθια. Αν αναλογιστούμε τα τείχη σαν οχυρώσεις απέναντι σε έναν απειλητικό άλλο και προσπαθώντας να εντοπίσουμε τις μορφές που μπορεί να πάρει αυτός ο άλλος στη σημερινή πόλη, τότε θα μπορέσουμε να βρούμε και τις μορφές των σημερινών οχυρώσεων. Μπορεί κάποιες να φέρουν μορφολογικά ίχνη απο αυτές του 30

παρελθόντος και άλλες όχι, το σίγουρο είναι πως οι οχυρώσεις υπάρχουν, είναι παρούσες σε μία καθημερινότητα που αρέσκεται στην κατασκευή απειλών και τη γέννηση φόβων. Το οτι τα τείχη διασπώνται, δε σημαίνει πως καταργούνται. Αντιθέτως μετατοπίζονται και μεταμορφώνονται. Τα σημερινά τείχη δεν υπάρχουν για να προστατεύσουν απο μία πολιορκία, απο κάποιον εξωτερικό εχθρό. Υπάρχουν για να θυμίζουν πως ο εχθρός βρίσκεται πλέον μέσα στην πόλη. Δεν χρειάζεται να είναι ανθεκτικά απέναντι σε κάποια επίθεση, βρίσκονται εκεί μόνο για να υπενθυμίζουν την ύπαρξη της απειλής, να οριοθετούν, να διαχωρίζουν. Τα σημερινά τείχη λοιπόν μπορούμε να δούμε να υψώνονται γύρω μας ή ακόμα και να τα υψώνουμε εμεις και σίγουρα είναι φτιαγμένα για να μας οχυρώνουν απο πολύ περισσότερες κατηγορίες απειλών απ’ ότι παλαιότερα. Τα σημερινά τείχη είναι τα μέτρα προστασίας μας απο τις καθημερινές απειλές, το μέσο οχύρωσής μας απο τους αστικούς φόβους. Πλέον, δεν εντοπίζονται γύρω απο την πόλη σε μία μεγάλη κλίμακα, αλλά μέσα σε αυτή. Είναι οι μεγάλοι δρόμοι που χωρίζουν περιοχές, οι οποίες με τη σειρά τους έχουν τις δικές τους περιφράξεις. Τα σημερινά τείχη μπορούμε να τα εντοπίσουμε σε κλίμακα οικοδομικού τετραγώνου, στις πόρτες, τα παράθυρα, στα πεζοδρόμια, στις τεχνολογίες ασφάλειας, στους φοβισμένους ανθρώπους.

τα τείχη της Αθήνας

3500-600 π.Χ.

600-479 π.Χ.

479-338 π.Χ.

338-86 π.Χ.

86 π.Χ.-276 μ.Χ.

276-408 μ.Χ.

408-565 μ.Χ.

565-1205 μ.Χ.

1205-1456 μ.Χ.

1456-1687 μ.Χ.

1687-1833 μ.Χ.

αεροδρόμιο

Το αεροδρόμιο είναι ένα απο τα σημεία εισόδου και εξόδου της πόλης, ένας μεταβατικός τόπος ιδιαίτερης σημασίας, όπου οι απαιτήσεις της ασφάλειας είναι αυξημένες. Το αεροδρομιο λειτουργεί 24 ώρες το 24ωρο, βρίσκεται συνεχώς σε επαγρύπνηση, είναι συνεχώς κατώ απο το καθεστώς της απειλής και του φόβου.

Λειτουργώντας σαν το φίλτρο των εισερχόμενων στην πόλη, οφείλει να μπλοκάρει τους μετανάστες, τους τρομοκράτες, τους αρρώστους. Ο εισβολέας προσωποποιείται στον εθνικό άλλο, στο θρησκευτικό άλλο, στον μή-υγιή39. Όλο και περισσότερα μέτρα ασφάλειας εφαρμόζονται, τα οποία το κάνουν να μοιάζει με εργαστήριο πειραματισμού πάνω στις τεχνολογίες και τις πολιτικές της ασφάλειας. Τα σώματα σκανάρονται, το νερό απαγορεύεται, το ίδιο και άλλα καθημερινά πράγματα όπως οι οδοντόκρεμες και τα αποσμητικά. Στο αεροδρόμιο μπορούν τα πάντα να μετατραπούν σε όπλα και οι πάντες σε εγκληματίες. Μοιάζει με ένα τόπο απογυμνωμένο απο οποιασδήποτε μορφής δικαιώματα, ένα τόπο οπου ο συναγερμός δε λήγει ποτέ.

39 Ο μη υγιής άλλος, είναι κατα καιρούς απο τους κορυφαίους απειλητικούς παράγοντες. Η αρρώστια, η απουσία της υγείας, διεκδικεί μία απο τις πρώτες θέσεις στη λίστα των απειλών. Αρρώστιες που φέρουν πληθυσμοί απο άλλες ηπείρους, αρρώστιες που φέρουν οι τροφές, που μεταδίδονται μέσω της σωματικής επαφής. Με εξάρσεις υστερίας, ο φόβος για την αρρώστια και κατ’ επέκταση για τον άρρωστο, το φορέα, διαμορφώνει τις ανθρώπινες συμπεριφορές και έρχεται να προσθέσει μια ακόμη σειρά οχυρώσεων, αυτή τη φορά, στα σώματα των ανθρώπων.

πεδίο μαχών

Είναι αδιαμφισβήτητο, πως ο σχεδιασμός των πόλεων σχετίζονταν πάντα με τις εκάστοτε διαθέσιμες τεχνολογίες πολέμου. Ο τρόπος διεξαγωγής του πολέμου όπως η αεροπορικές επιδρομές ή η απειλή του πυρηνικού πολέμου για παράδειγμα, ήταν αυτός που γεννούσε και τους αντίστοιχους φόβους. Παρόλο που στην εποχη μας ο πόλεμος φαντάζει κάτι “ μακρινό”, αυτό δε σημαίνει πως οι πόλεις μας δεν είναι προετοιμασμένες για αυτό. Ούτως η άλλως, έχουν μετατραπεί και αυτές σε πεδία μαχών στο παρελθόν και ακόμα και σήμερα παραμένουν τέτοια. Ο ρόλος τους, τα χαρακτηρηστικά τους και η φύση τους είναι που τις καθιστούν στόχους, οι οποίοι πρέπει να προστατευτούν. Η μεγάλη ανάπτυξη των πόλεων τους τελευταίους αιώνες έχει σαν αποτέλεσμα τη μετατροπή τους σε τόπους συγκέντρωσης και κυκλοφορίας των εμπορευμάτων, καθώς και τόπους κατοικίας του μεγαλύτερου μέρους του πληθυσμού. Η πόλη είναι το θυσαυροφυλάκιο του καπιταλισμού. Σαν τέτοιο είναι εκτεθειμένο και οφείλει να είναι προστατευμένο απο τους εκάστοτε εισβολείς. Οι πόλεις είναι επίσης οικονομικά και διοικητικά κέντρα, διαθέτουν υποδομές όπως λιμάνια, αεροδρόμια και σιδηροδομικούς σταθμούς οι οποίες είναι σημαντικές για τη μετακίνηση του στρατού. “Αυτή η συγκέντρωση τεχνολογιών, υποδομής και κεφαλαίου που καθιστά τις πόλεις ακόμη πιο τρωτές απέναντι σε επιθέσεις τόσο ξένων στρατευμάτων όσο και τρομοκρατικών οργανώσεων. Η απόκτηση του ελέγχου των πόλεων θεωρείται τώρα ο μοναδικός αποτελεσματικός τρόπος ελέγχου ενός κράτους”40.

40 Phillip Misselwitz & Eyal Weizman, �� Οι στρατιωτικές επιχειρήσεις ως αστικός σχεδιασμός, περιοδικό FUTURA, τ.9,σ.49

Για το στρατό όμως η μάχη μέσα σε πόλη είναι μία αρκετά δύσκολη υπόθεση. Αυτό οφείλεται στη φύση τόσο της ίδιας της πόλης όσο και του στρατού. Τα όπλα μεγάλου βεληνεκούς είναι άχρηστα σε μία μάχη που εκτυλίσεται σε επίπεδο οικοδομικού τετραγώνου: τα όπλα αυτά κινούνται στην ευθεία του φωτός τη στιγμή που το εχθρικό πεζικό θα κρύβεται και θα κινείται μέσα απο κτίρια41. Η χρήση των αεροπλάνων δεν είναι και αυτή τόσο εύκολη σε περιοχές με πυκνή δόμηση. Η μικρή απόσταση των εμπλοκών αυξάνει τον κίνδυνο φίλιων πυρών ενώ τα αεροπλάνα χαμηλής πτήσης είναι εκτεθειμένα σε αντίπαλα πυρά πυραύλων εδάφους/ αέρους και ρουκετών. Οι μονάδες αντιμετωπίζουν δυσκολίες στο να αναφέρουν τις θέσεις, τόσο τις δικές τους όσο και των φιλικών ή εχθρικών δυνάμεων. Οι ελιγμοί είναι δύσκολοι καθώς οι δρόμοι καθορίζουν ασφυκτικά την κίνηση των χερσαίων οχημάτων. Έτσι οι διαδρομές γίνονται προβλέψιμες και αυξάνεται ο κίνδυνος της ενέδρας. Οι ασύρματοι, τα GPS και τα διάφορα άλλα συστήματα καθοδήγησης δεν έχουν καλή απόδοση όταν ο χρήστης βρίσκεται σε πυκνοκατοικημένες περιοχές ή μέσα σε κτίρια. Πέρα απο τα τεχνικά και στρατηγικά προβλήματα, υπάρχουν και πολιτικά όπως αυτό της καταστροφής ζωτικών υποδομών και πολιτιστικών μνημείων ή των παράπλευρων απωλειών(άμαχοι). Όλα αυτά τα προβλήματα, κανουν την πόλη να φαντάζει σαν μια δύσκολη πίστα για τους στρατηγούς και έχει οδηγήσει σε πολλά χρόνια έρευνας και δημιουργίας στρατηγικών για τη μάχη μέσα σε αυτή. Ο συνεχώς μεταβαλλόμενος χαρακτήρας της, κάνει αυτή την έρευνα αέναη, μια συνεχή προσπάθεια προετοιμασίας για την εφαρμογή ενός σχεδίου λειτουργικού στο χάος. Μπορούμε με σιγουριά να πούμε πως ο πόλεμος σαν συνθήκη ή σαν πιθανότητα είναι ένας πολύ σημαντικός παράγοντας διαμόρφωσης του αστικού τοπίου. Δεν αποτελεί κρατικό μυστικό άλλωστε το γεγονός πως η πολεοδομία είναι άμεσα συνδεδεμένη με τις στρατιωτικές επιχειρήσεις, αντίθετα πρόκειται για μία παλαιά πρακτική42. Οι στρατιωτικές επιχειρήσεις δεν είναι όμως απαραίτητα προορισμένες για διενέξεις μεταξύ κρατών, ούτε και η διαμόρφωση της πόλης με βάση αυτές έχει αποκλειστική εφαρμογή απο το στρατό. Οι ταυτότητες των εμπλεκομένων στη μάχη μπορούν να ποικίλουν απο τη διένεξη μεταξύ εθνικών στρατών, τακτικού στρατού και ανταρτών έως και της αστυνομίας με το πλήθος43. �� Daryl G.Press, “Οι πόλεις σαν πεδία μαχών. Δυνατότητες, προβλήματα και το μέλλον”, Αδειάζοντας Υπνοδωμάτια με Οπλοπολυβόλο, Λέσχη Κατασκόπων του 21ου αι, Οκτώβριος 2004, σ.7 �� Χαρακτηριστικό είναι το δόγμα �� M.O.U.T.(Military Operation on Urbanized Terrain), στα ελληνικά, Στρατιωτικές Επιχειρήσεις σε Αστικοποιημένο Έδαφος, το οποίο άρχισε να διαμορφώνεται στα τέλη της δεκαετίας του ‘70 στις ΗΠΑ ή η στρατιωτική άσκηση «ΚΑΛΛΙΜΑΧΟΣ» που πραγματοποιήθηκε στο Κιλκίς στις 04/02/2012, http://www.youtube.com/watch?v=DCrtYGr5Lc4 36

�� Η αναφορά στην αστυνομία σε αυτό το σημείο υπάρχει γιατί τα τελευταία χρόνια βλέπουμε μια τάση στρατιωτικοποίησης της. Οι

Μιλάμε δηλαδή για την απειλή που βρίσκεται μέσα στην πόλη η οποία με τη σειρά της δεν αμύνεται σαν ενιαίο σώμα απέναντι σε έναν εισβολέα στα όριά της αλλά είναι απλά το τερραίν αντιπάλων που βρίσκονται στο εσωτερικό της. Οπότε απο δω και στο εξής δεν προσπαθούμε να εντοπίσουμε τις μεταβολές που προκαλούνται μόνο απο τον πόλεμο, αλλά απο μάχη μέσα στην πόλη γενικότερα. Βέβαια, στις αστικές αυτές μάχες ο στρατός δεν είναι παρών σαν φυσική παρουσία. Δεν πρέπει όμως να ξεχνάμε με ποιό τρόπο η ύπαρξή του τις έχει επηρεάσει.

στρατιωτική οργάνωση πόλεων

Ξεκινώντας την αναζήτηση του πώς το ενδεχόμενο μάχης έχει επηρρεάσει την πολεοδομία βλέπουμε να παρελαύνει πρώτο και κύριο το βαρώννο Haussmann στα βουλεβάρτα του Παρισιού γύρω στο 1850. Οι λύσεις ήρθαν μέσω των χαράξεων καινούργιων δρόμων, διαπλατύνσεων, ισοπέδωσης ολόκληρων περιοχών. Βασίστηκε πάνω στη δημιουργία “περιφράξεων” μέσω του αποκλεισμού των κατώτερων στρωμάτων απο τη δημόσια σφαίρα μετατρέποντας το κέντρο απο πολυσυλεκτική περιοχή σε περιοχή κατοικίας της ανώτερης και μεσαίας τάξης44. Το βουλεβάρτο πέρα απο την ίδια του τη μορφολογία έρχεται να επενδυθεί με μια σειρά απο λειτουργίες όπως εμπορικά κέντρα, καφέ κλπ, λειτουργίες κατανάλωσης, δημόσιας προβολής . Απο eδω και στο εξής είναι ο χώρος της αστικής τάξης. Ο Haussmann δηλαδή δεν ήρθε να μας πεί κάτι εξωφρενικό ούτε παράλογο, ήρθε να βάλει μια ταξή στο χάος, το χάος του όχλου και των παραγκών που καθιστούσαν τον έλεγχο της πόλης τόσο δύσκολο. Ο συνδυασμός με την ομοιογένεια της εικόνας των κτιρίων, κανόνας που θέσπισε ο ίδιος, ανέδυσε το ρόλο του θεάματος της πόλης και στην πόλη. Ο δημόσιος χώρος μετατρέπεται σε χώρο κατασκευής ηθικής. Αυτή η ισοπεδωτική τακτική, όμως, δεν αποτελεί πρωτοτυπία για την εποχή του Haussmann. Άλλωστε, ο ίδιος είχε διαβάσει την πραγματεία με τίτλο La Guerre des Rues et des Maisons, η οποία δημοσιεύτηκε το 1847 απο τον στρατηγό Thomas Robert Bugeaud. O στρατηγός Bugeaud ήταν αυτός που κατάφερε έπειτα απο επτά χρόνια να κάμψει την αντίσταση των αλγερινών καταστρέφοντας τις πόλεις τους: αναπλάσεις πόλεων,διαπλατύνσεις δρόμων, ισοπεδώσεις μάχες της αστυνομίας με το πλήθος σε ορισμένες περιπτώσεις θυμίζουν πολεμικές συνθήκες. Ανάλυση για την αστυνομία, τη φύση της και τις μάχες της θα γίνει όμως παρακάτω. 44 Νίκος Βλαντής,Παύλος Μπαλτάς, Επόμενη στάση: Χαμένες λεωφόροι, Μια περιδιάβαση στην κοσμογονία της αμερικάνικης και ευρωπαϊκής μητρόπολης, FUTURA, 2004, σ.47

ολόκληρων γειτονιών ήταν τα “όπλα” του απέναντι στην αλγερινή αντίσταση. Ηταν αυτός που συνέδεσε την οργάνωση του χώρου με τη δυνατότητα ελέγχου και έκανε συνείδηση πως εφόσον ο εχθρός είναι ήδη μέσα στην πόλη, η πόλη έπρεπε να ελέγχεται εκ των έσω45.

η μάχη της Αθήνας

Το γνωστό κείμενο με τίτλο “Πολεοδομία και δημόσια τάξη, Αθήνα: οχυρωμένη πόλη” μας δίνει μία σειρά πολύ ενδιαφέροντων παραδειγμάτων σχετικά με τις αλλαγές που υπέστη ο πολεοδομικός ιστός της Αθήνας, επειτα απο τη μάχη της Αθήνας το Δεκέμβρη του ‘44 επιτρέποντάς μας να δούμε στην πράξη αυτές τις αλλαγές. Για τους συγγραφείς αυτού του κειμένου, ο Δεκέμβρης του ‘44 υπήρξε τομή στην πολεοδομική εξέλιξη της Αθήνας επειδή συνέδεσε την πολεοδομική μορφή με την ταξική υπόσταση των κατοίκων, ανέδειξε την οξυμένη αντιπαράθεση των φτωχών και των πλούσιων, κατέδειξε την ταυτότητα των στεγανά διαχωρισμένων τμημάτων του χώρου της και διαμόρφωσε τις μετέπειτα πολεοδομικές επεμβάσεις στην πόλη46. Ας δούμε αρχικά με ποιό τρόπο επηρέασε η πολεοδομία τις κινήσεις και τις μάχες τόσο του τακτικού όσο και του αντάρτικου στρατού.

“Η μάχη να επιζητηθεί μέσα σε κατοικημένους τόπους. Οι διοικητές των μεγάλων μονάδων να λάβουν σοβαρώς υπ’ όψιν τους τον παράγοντα της συμμετοχής του λαού εις την αναλαμβανόμενην επιχείρησιν”. Γενική Διαταγή επιχειρήσεων ΕΛΑΣ 06-12-1944 “Να εμπλακώμεν με τον εχθρόν εις ανοικτόν χώρον” Στρατηγός Σκόμπυ47

Οι οδηγίες αυτές έχουν πολλά να μας πούν για τα χαρακτηριστικά του αστικού ιστού που η καθε πλευρά θεωρούσε πως τη βοηθούσαν ή όχι. Οι μεγάλοι δρόμοι(Συγγρού, Θησεώς, Βουλιαγμένης, Πειραιώς, Λένορμαν, Ιερά οδός) προτιμούνταν απο τον τακτικό στρατό επειδή ήταν οι άξονες κίνησης των τανκς και μέσω αυτών ήταν που κατάφεραν οι Αγγλοι να κερδίσουν σημαντικό έδαφος. Ο τακτικός στρατός όμως δυσκολεύτηκε αρκετά στις πυκνοκατοικημένες συνοικίες οι οποίες βοηθούσαν τους αντάρτες. Κτίρια ανατινάζονταν για να γίνουν οδοφράγματα, που κάναν αδύνατη την κίνηση των τανκ, τα στενά δρομάκια επίσης. 45 Phillip Misselwitz & Eyal Weizman, �� Οι στρατιωτικές επιχειρήσεις ως αστικός σχεδιασμός, περιοδικό FUTURA, τ.9,σ.45 �� Πολεοδομία και δημόσια τάξη, Αθήνα οχυρωμένη πόλη, έκδοση της Λέσχης κατασκόπων του 21ου αιώνα, Ιούνιος 2002,σ.30 38

�� ο.π.,σ.30

Οι αντάρτες κυκλοφόρούσαν διαμέσου των κτιρίων ανατινάζοντας τοίχους, είχαν καλύτερη γνώση της περιοχής και την υποστήριξη των κατοίκων. Η πρώτη κατειλημένη περιοχή απο τους Αγγλους ήταν το Κολωνάκι(Λυκαβηττός), το Σύνταγμα, το γειτονικό της πλατείας τμήμα της Πλάκας και το τμήμα ανάμεσα στην οδό Ακαδημίας και τη Σταδίου απο το Συντάγμα μέχρι την Ομονοία. Οι συγγραφείς του κειμένου σχολιάζουν: “είναι χαρακτηριστικό ότι το πρώτο τμήμα που μπόρεσαν να καταλάβουν ήταν η πρώτη πολεοδομικά οργανωμένη περιοχή της Αθήνας, που κατασκευάστηκε εξ’ ολοκλήρου απο αρχιτέκτονες”48. Τέλος, ένα ακόμη μορφολογικό χαρακτηριστικό της Αθήνας αποτέλεσε εμπόδιο για το στρατό: το φυσικό όριο του Ιλισού. Η κοίτη του Ιλισού χώριζε τις ανατολικές συνοικίες απο την πόλη αποτελώντας ταυτόχρονα ένα αναχωμα για τον ΕΛΑΣ, γεγονός που δυσκόλεψε πολύ την κατάληψή τους απο τους Άγγλους.

Όλα τα παραπάνω αποτέλεσαν γεγονότα που λήφθηκαν υπ’ όψιν στο μετέπειτα πολεοδομικό σχεδιασμό της Αθήνας. Μόλις το 1945 βλέπουμε τις πρώτες προτάσεις για πολεοδομικές επεμβάσεις και μέσα στις αλλαγές που προτάθηκαν ειναι και η δημιουργία νέων δρόμων. Οι νέοι αυτοί δρόμοι θα εξυπηρετούσαν στην ένωση των αποκομμένων απο το κέντρο περιοχών, στην ενσωμάτωσή τους δηλαδή στον αστικό ιστό4950. Πολύ σημαντικό έργο που άλλαξε τη πολεοδομική μορφή της Αθήνας είναι η κάλυψη του Ιλισού, που ολοκληρώθηκε το 1962. Το φυσικό όριο που κόστισε αρκετά στις �� ο.π.σ.31 �� Μετά τον Α’ παγκόσμιο πόλεμο, υπάρχει μία μεγάλη συσσώρευση προσφυγικών πλυθησμών στην Αθήνα. Τότε, επιλέχθηκε η εγκατάστασή τους σε οικισμούς σε απόσταση 1 εώς και 4 χιλιομέτρων απο την περίμετρο της πόλης γεγονός που διαδραμάτισε πολύ σημαντικό ρόλο στον εμφύλιο μιας και αυτές οι εσωστρεφείς περιοχές αποτέλεσαν εστίες ανταρτών. Πολεοδομία και δημόσια τάξη, Αθήνα οχυρωμένη πόλη, έκδοση της Λέσχης κατασκόπων του 21ου αιώνα, Ιούνιος 2002,σ.34 �� Ίσως το επιχείρημα της διάνοιξης δρόμων σαν μέσο αντιμετώπισης μίας εσωτερικής απειλής στην πόλη να έχει ένα βαθμό αυθαιρεσίας. Ας μην ξεχνάμε πως τόσο στο Παρίσι του οσμαν όσο και στη μεταπολεμική Αθήνα έχουμε να κάνουμε με περιόδους μεγάλων κοινωνικών αλλά και οικονομικών αλλαγών. Υπάρχει μια άποψη που λέει πως ναι μεν ο Haussmann έκανε την ανάπλαση έχοντας στο μυαλό του την εξαφάνιση των “επικίνδυνων” πολυπληθών περιοχών και των στενών δρόμων αλλά μιλάμε ταυτόχρονα για μια περίοδο μεγάλης οικονομικής αλλαγής. Ο Haussmann ήθελε επισης να δημιουργήσει την πόλη-βιτρίνα. Η Αθήνα, έχοντας τους δικούς της διαφορετικούς ρυθμούς, βρίσκεται σε μία κατάσταση συσσώρευσης πληθυσμού μετά τον πόλεμο. Οσοι δρόμοι τελικά ανοίχτηκαν, είναι μία απάντηση σε μία συνθήκη ολοένα αυξανόμενου αριθμού των κατοίκων και κατα συνέπεια της ανάγκης τους για μετακίνηση. Ας μην ξεχνάμε άλλωστε πως οικονομία και πολεοδομία βαδίζουν μαζί.

μάχες του τακτικού στρατού, καταργείται για να δημιουργηθεί στη θέση του η λεωφόρος Αγ.Κωνσταντίνου και Αρδηττού. Οι δρόμοι όμως με τη σειρά τους, οι μεγάλοι δρόμοι, που προορίζονται για τα αυτοκίνητα, αποτελούν φυσικά όρια, μια μορφή οχύρωσης και διαχωρισμού των περιοχών. Είναι ένα μέσο οργάνωσης του αστικού ιστού που ακολουθεί μια λογική τακτοποίησης, διαχωρισμού και εκκαθάρισης. Είδαμε εδώ πώς ο δρόμος, δεν είναι απλά ένα μέσο μετακίνησης αλλά ένα καθοριστικό μέσο κοινωνικής διαμόρφωσης του αστικού τοπίου. Ο δρόμος ενωνει και χωρίζει ταυτόχρονα. Ενσωματώνει και αποκλείει. Λύνει προβλήματα και γεννάει άλλα. Υποβαθμίζει και αναβαθμίζει.

ο χωροταξικός άλλος

H χάραξη αρτηριών και δρόμων, εξυπηρετεί στον καλύτερο έλεγχο της πόλης, διαχωρίζοντάς τη σε επιμέρους περιοχές, ταξινομώντας τη. Ο διαχωρισμός της πόλης είναι η αλφάβητος της πολεοδομικής πρακτικής και εφαρμόζεται σαν απάντηση στην πολυλειτουργικότητα των περιοχών που έχουν σαν αποτέλεσμα την ετερογένεια του πληθυσμού και την ένταση των αντιφάσεων. Η χάραξη ζωνών, δημιουργεί πολλές επιμέρους περιοχές, καθεμία με τα δικά της χαρακτηριστικά, τη δική της ταυτότητα. Όσο πιο αυστηρός είναι αυτός ο διαχωρισμός τόσο πιο ξεκάθαρα τα πράγματα για την πόλη. Καθορίζοντας της ταυτότητα μιας περιοχής, ταυτόχρονα καθορίζεται και ποιοί είναι αυτοί που επιτρέπεται να εισέλθουν σε αυτή. Καθορίζεται δηλαδή και η ταυτότητα των χρηστών της, δινεται μια απάντηση στο χάος της ετερογένειας, που είναι αυτό που προκαλεί το μόνιμο άγχος. Αν υπάρχει κάτι που μπορεί να επιβάλει την τάξη αυτό είναι η ομοιογένεια. Με την ομοιογένεια έρχεται και ο εφησυχασμός,η αίσθηση της ασφάλειας. Για τους λόγους αυτούς η επιβολή ζωνών χρήσης είναι ένα όπλο απέναντι στην αστική ανυσηχία...

Τέτοιου είδους περιοχές μπορούμε να δουμε να εμφανίζονται στις σημερινές πόλεις. Απο τα αμερικάνικης έμπνευσης προάστια μέχρι τις κλειστές κοινότητες (gated communities) που αποτελούν μία ξεκάθαρη έκφραση των φοβιών της μεσαίας τάξης απέναντι σε ένα πολυπληθές και πολυπολιτισμικό αστικό κέντρο. Είναι το καταφύγιο μίας μερίδας της κοινωνίας που αναζητά την απομάκρυνση απο την απειλητική πόλη. Στο προάστιο επιτυγχάνεται η καθαρότητα, μία καθαρότητα κυρίως εθνοτική (μιάς και συνήθως οι πλυθησμοί που έχουν τη δυνατότητα να το κατοικήσουν είναι οι ντόπιοι) και οικονομική: το προάστιο είναι ο τόπος κατοικίας μεσαίων και ανώτερων στρωμάτων. Έτσι η κατοικία μετατρέπεται στο ιδιωτικό οχυρό των κατοίκων. Στη σημερινή πόλη, η κατοικία δεν προσφέρει ασφάλεια τόσο απο φυσικές απειλές όσο απο κοινωνικές, δηλαδή τους άλλους ανθρώπους, ενώ εξοπλίζεται/θωρακίζεται με διάφορες επιμέρους οχυρώσεις: κλειδαριές, πόρτες ασφαλείας, συναγερμοί, σκύλοι, κάμερες, λέιζερ και γενικά ό,τι προϊόν μπορεί να εγγυηθεί κάποια δόση ασφάλειας.

there is no place like home

Θα περίμενε κανείς πως στο απειλητικό περιβάλλον της πόλης, η κατοικία θα ερχόταν να δώσει την απάντηση και την απαραίτητη δόση ασφάλειας στους κατοίκους. Κάτι τέτοιο όμως δεν ισχύει. Η κατοικία, αποτελεί ένα απο τα πρώτα μέρη οπου η απειλή κάνει αισθητή την παρουσία της. Επίσης είναι αξιο λόγου πως η κατοικία αποτελεί συχνά το μέρος οπου ξεκινάνε οι αστικοί φόβοι. Αντί για μέρος ασφάλειας, η κατοικία έχει μετατραπεί σε χώρο οπου εισβάλουν καθημερινά τα απειλητικά μηνυματα απο τη στιγμή που μέσα όπως η τηλεόραση αποτελεί την πύλη στο φόβο. Η συνθήκη αυτή έχει συρρικνώσει τη διάρκεια του αισθήματος ασφάλειας, στην στιγμή που κάποιος περνάει το κατώφλι της πόρτας. Αφού έχει γλυτώσει απο τις απειλές των δρόμων, τώρα μία καινούργια σειρά απο εφιάλτες έρχεται να ξεκινήσει. Για αυτό ακόμα και σε περιοχές με μικρή εγκληματικότητα, αναπτύσσονται φοβικές συμπεριφορές και γίνεται όλο και πιο επιτακτική η ανάγκη για καθαρότητα και ομοιογένεια.

Ταυτόχρονα με την εκκαθάριση απο συγκεκριμένες κατηγορίες ανθρώπων,έρχεται και η εκκαθάριση απο συγκεκριμένες λειτουργίες ή συμπεριφορές. Για παράδειγμα, σε αντίθεση με το κέντρο της πόλης, οπου οι λειτουργίες περιπλέκονται, τα προάστια συνήθως είναι περιοχές αμιγούς κατοικίας. Αυτό σημαίνει πολλά για τον τρόπο ζωής σε αυτά κυρίως διότι όταν περιορίζεται το φάσμα των συμπεριφορών είναι πιο εύκολο να εντοπιστούν και να απαγορευθούν οι συμπεριφορές που είναι παρεκλίνουσες. Ίσως ο Mike Davis να μην υπερβάλλει οταν μιλάει για “περιφέρειες κοινωνικού ελέγχου51”, αναφερόμενος στους “εθνικούς θύλακες” και τις “ιδιαίτερες αρχιτεκτονικές οικολογίες” που εμφανίζονται στο αστικό τοπίο. Βέβαια, αυτή η διαδικασία εκκαθάρισης, δεν αγγίζει μόνο τα προάστια αλλά και το κέντρο της πόλης. Οι υποβαθμισμένες περιοχές του κέντρου, που πλεόν κατοικούνται απο χαμηλότερα στρώματα, δεν παύουν να είναι υποψήφιες προς οικονομική εκμετάλλευση, αντιθέτως είναι τα “φιλέτα” της πόλης. Ο γνωστός εξευγενισμός (gentrification) είναι η πιό δημοφιλής τακτική αλλαγής της ταυτότητας περιοχών του κέντρου52 και ενώ για κάποιους γίνεται αντιληπτός σαν την εμφάνιση καινούριων περιοχών διαδκέδασης και κατοικίας στην πόλη, για κάποιους άλλους είναι μία πολύ βίαιη διαδικασία. Η πόλη χωρίζεται σε ολοένα και περισσότερο κατηγοριοποιημένες περιοχές,περιοχές με ετικέτες(tags), με αυστηρά καθορισμένη ταυτότητα. Ήσυχες, επικίνδυνες, καθαρές, βρώμικες, πλούσιες, φτωχές. Τα Εξάρχεια είναι άβατο, το Γκάζι είναι για γκέι, το κέντρο είναι επικίνδυνο, η Γλυφάδα κυριλέ,η Κυψέλη γκετο.

�� Mike Davis, Πέρα απο το Blade Runner, Aστικός έλεγχος-Η οικολογία του φόβου, FUTURA, 2008, σ.44 �� Περισσότερα για τον εξευγενισμό στην Αθήνα: “Εξευγενίζοντας” τους πληβείους, (Ορισμένες) διαδικασίες “κυριλοποιήσης” στην Αθήνα, Τα παιδιά της γαλαρίας, τ.15

υβριδικοί χώροι

Η εξέλιξη της πόλης με τη δημιουργία των προαστίων σαν το καταφύγιο της μεσαίας τάξης απο το επικίνδυνο κέντρο, οδήγησε και στη δημιουργία χώρων όπως τα εμπορικά κέντρα τα οποία θα μπορούσαν να καλύψουν τις καταναλωτικές ανάγκες της. Οι χώροι αυτοί έχουν τεράστιο ενδιαφέρον και πολλά επίπεδα ανάλυσης, εδώ όμως θα προσπαθήσω να σταθώ στα ζητήματα της δημιουργίας και της λειτουργίας τους με βάση τους φόβους και τις ταυτότητες των χρηστών τους.

Φόβοι και ταυτότητες είναι έννοιες που στην προκειμένη σχετίζονται μεταξύ τους, το ένα οδηγεί στη συγκρότηση του άλλου και αυτή η συγκρότηση οδηγεί στη γέννηση του πρώτου. Ας ξεκινήσουμε με τη ταυτότητα του εμπορικού κέντρου λέγοντας πως πρόκειται για ένα χώρο ο οποίος επιδιώκει-και τα καταφέρνει- να συγκεντρώσει αρχικά ένα μεγάλο αριθμό εμπορευμάτων προς κατανάλωση. Είναι δηλαδή κατα βάση ένας χώρος κατανάλωσης. Δε σταματά όμως σε αυτό, (αλλιώς η εικόνα του θα έμοιαζε περισσότερο με αποθήκη) καθώς ενσωματώνει πολλές λειτουργίες, πολλές απο αυτές που συναντάμε μέσα στην πόλη: εστιατόρια, καφέ, κινηματογράφοι, λούνα πάρκ...53, επιδιώκει να είναι κάτι παραπάνω απο εμπορικό κέντρο, επιδιώκει να γίνει ένας πυκνωτής αστικής εμπειρίας. Το εμπορικό κέντρο λοιπόν δεν έχει τίποτα να ζηλέψει απο την παραδοσιακή εμπορική περιοχή μίας πόλης, το αντίθετο: υπάρχει ένα σημείο που το εμπορικό κέντρο κερδίζει και αυτό δεν είναι άλλο απο αυτό της ασφάλειας. Αυστηρά ελεγχόμενο,με κλειστά κυκλώματα παρακολούθησης, σεκιούριτι κλπ το εμπορικό κέντρο έρχεται να δώσει τις εγγυήσεις που ο δημόσιος χώρος δε μπορεί.

�� Το The �� Mall Athens �� για παράδειγμα προσφέρει στο κοινό εκτός όσων έχουν αναφερθεί, μια σειρά απο υπηρεσίες όπως ΕΛΤΑ, ΟΤΕ Shop, ταξιδιωτικό πρακτορείο, φαρμακείο, κομμωτήριο, μανικιούρ, τράπεζα, super market, εκθεσιακό χώρο, baby parking(sic!), χώρο πρώτων βοηθειών, κ.α. http://www.themallathens.gr/index.php?option=com_content&task=view &id=12&Itemid=40

Στο σημείο αυτό θα μεταφερθούμε στην Αμερική του 1955 και συγκεκριμένα στην Καλιφόρνια, οπου ανοίγει το θεματικό πάρκο Disney World. Είναι η εποχή της ανάκαμψης απο τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, η εποχή του ψυχρού πολέμου, μία εποχή ανάπτυξης, αύξησης του πληθυσμού, ενός πληθυσμού που γυρνάει την πλάτη στις κορεσμένες πλέον και επικίνδυνες μητροπόλεις, η εποχή του αυτοκινητόδρομου, η εποχή τέλος, που ανατέλλουν τα αμερικάνικα προάστια. Παρότι πρόκειται για ένα θεματικό πάρκο, ο χώρος του Disney World ή αργότερα η ευρωπαική Disneyland έχει ασκήσει μεγάλες επιρροές στο δημόσιο χώρο. Δομημένη σαν μια μικρή πόλη, με της δικές της υποδομές, συγκοινωνίες, αστικό εξοπλισμό, τα δικά της εστιατόρια, καταλύματα, τα δικά της χρήματα. H Disneyland είναι μία πόλη, δίπλα στην πόλη. Θα μπορούσαμε να τη χαρακτηρίσουμε σαν ένα υβριδικό δημόσιο χώρο, ενα χώρο που είναι ιδιωτικός μεν αλλά μέσα σε αυτόν οι άνθρωποι συναντάν τον ιδανικό για αυτούς δημόσιο χώρο. Το θεματικό πάρκο δηλαδή είναι κάτι παραπάνω απο ένας χώρος διαδκέδασης. Αντικατοπτρίζει την εικόνας της “ιδανικής” πόλης.

“Το τοπίο της Disneyland δημιουργεί μια δημόσια κουλτούρα τυποποιημένης ευγένειας και ασφάλειας που θυμίζει ένα ξεχασμένο κόσμο. Εδώ δεν υπάρχουν όπλα, δεν υπάρχουν άστεγοι, παράνομα ποτά και ναρκωτικά. Χωρίς τη βοήθεια μια ορατής κατασταλτικής πολιτικής αρχής, η Disneyland επιβάλει την τάξη στους απείθαρχους, ετερογενείς πληθυσμούς- τις ορδές τουριστών και το εργατικό δυναμικό που τους εξυπηρετεί- κάνοντάς τους να νιώθουν ευγνώμονες που βρίσκονται εκεί, περιμένοντας στις ουρές. Η Disneyland δίνει ένα παράδειγμα πολλά υποσχόμενο το οποίο μπορεί να κάνει τους κοινωνικούς διαχωρισμούς λιγότερο απειλητικούς και το δημόσιο χώρο πιο ασφαλή54”.

Τόσο στη Disneyland όσο και στα malls έχουμε να κάνουμε με χώρους οριοθετιμένους, ελεγχόμενους και συγκροτημένους55. Χαρακτηριστικά που προσφέρουν ασφάλεια στους επισκέπτες του, οι οποίοι με τη σειρά τους έχουν πολλά κοινά κυρίως ως προς την οικονομική τους κατάσταση. Όταν όλοι είναι σαν και εσένα, τότε μπορείς να τους εμπιστεύεσαι. “Οι σχεδιαστές των εμπορικών κέντρων και των ψευδοδημόσιων χώρων επιτίθενται στο πλήθος ομογενοποιώντας το”56.Η Zukin χαρακτηρίζει τους χώρους αυτούς “middle-class spaces57” χώρους δηλαδή της μεσαίας τάξης.

�� Sharon Zukin, The cultures of cities, Blackwell, 1995, σ.52 �� Η οπτική συνοχή, είναι ένα βασικό εργαλείο ενίσχυσης του αισθήματος ασφάλειας. �� Mike Davis, �� Πέρα απο το �� Blade Runner, A�� στικός έλεγχος-Η οικολογία του φόβου, futura, 2008, σ.152 �� ο.π.,51, �� σ.64

αριστερά: DisneyWorld, Kαλιφόρνια δεξιά: μαρίνα Φλοίσβου, Αθήνα

Οι χώροι αυτοί γυρνάνε τη πλάτη τους στην πόλη και καλούν τους επισκέπτες τους να κάνουν το ίδιο58 απολαμβάνοντας την αίσθηση εμπιστοσύνης που εμπνέουν. Παρ’όλο που πρόκειται για χώρους διασκέδασης και κατανάλωσης, χώρους δηλαδή που χρησιμοποιούνται στον ελεύθερο χρόνο και δεν αποτελούν ζωτικά σημεία της πόλης, τελικά οι χώροι αυτοί έχουν τη δύναμη να δημιουργούν πρότυπα τα οποία ξεφεύγουν απο τα κλειστά τους παράθυρα και προβάλλονται πάνω στο δημόσιο χώρο. Μπορούμε πλέον να μιλάμε για τη ντισνευοποίηση του δημόσιου χώρου, μια κατεύθυνση δηλαδή εξομοίωσης του με τους ελεγχόμενους, καθαρούς και πειθαρχημένους αυτούς χώρους. Μπορεί σε χώρους όπως τα εμπορικά κέντρα ή τα θεματικά πάρκα η συνταγή να μοιάζει απλή, στο δημόσιο χώρο όμως αυτό δεν είναι τόσο απλό πράγμα επειδή ό,τι οι προηγούμενοι μπορούν να κρύψουν ή να αποκλείσουν στο δημόσιο χώρο είναι ορατό. Χρειάζεται ένας συνδυασμός στατηγικών προκειμένου να επιτευχθεί αυτή η καθαρότητα που θα μπορέσει να δώσει το αίσθημα της ασφάλειας στους πολίτες. Συνήθως αυτό που συμβαίνει είναι η μετατροπή του σε χώρο επιθετικό απέναντι στην κατηγορία των ανθρώπων που είναι ανεπιθύμητοι. Κάποιες φορές χρειάζεται η χρήση της βίας για να εκδιωχθεί μια μερίδα του πλυθησμού απο ένα μέρος, ενώ άλλες ένα κυλινδρικό παγκάκι είναι αρκετό59. �� Παρόλο που η πιό συχνή τοποθεσία για ένα εμπορικό κέντρο είναι το προάστιο, τα συναντάμε και στο κέντρο της πόλης. Και πάλι, η μορφολογία τους είναι τέτοια που εντείνει την εσωστρέφειά τους. Τα κλειστά παράθυρα δεν αφήνουν κανένα τρόπο επαφής με την πόλη. Ο χρήστης έχει τη δυνατότητα να ξεφύγει απο την εικόνα της πόλης, ακόμα και καδραρισμένη, ανάμεσα στα εμπορεύματα.

�� Στο Πέρα απο το Blade Runner, o Mike Davis αναφέρεται σε ένα κυλινδρικό παγκάκι σε στάση λεωφορείου το οποίο προσφέρει ελάχιστη επιφάνεια κάνοντας το κάθισμα άβολο και τον ύπνο αδύνατο με σκοπό να μή μπορούν να κοιμούνται οι άστεγοι. Με μία γρήγορη αναζήτηση στο διαδύκτιο μπορούμε να βρούμε μία ποικιλία άβολων παγκακίων σε διάφορες πόλεις του κόσμου: παγκάκια κυλινδρικά, καμπυλωτά, παγκάκια με κλίση, παγκάκια με διαχωριστικά, παγκάκια για ένα άτομο... . Στην Ελλάδα, τέτοιου είδους παγκάκια δεν υπάρχουν παρ’ όλ’ αυτά η εξαφάνιση στις 28/11/2011, των παγκακίων απο την πλατεία Κλαυθμώνος ξεσήκωσε αρκετές αντιδράσεις με το δήμο να βγάζει ανακοινωση πως

αστικός εξοπλισμός

Η χρήση μη εμφανούς καταστολής είναι ίσως ο πιο έξυπνος τρόπος αλλαγής του χαρακτήρα μίας περιοχής και ο αστικός εξοπλισμός μπορεί να μετατραπεί σε πολύ βοηθητικό εργαλείο προς αυτή την κατευθυνση. “Ως αστικός εξοπλισμός ορίζονται οι πάσης φύσεως μόνιμες ή προσωρινές εγκαταστάσεις του πεζοδρομίου, που αποβλέπουν στην ασφάλεια, πληροφόρηση, εξυπηρέτηση και υγιεινή όλων των χρηστών του»60. Είναι δηλαδή τα φώτα και οι πλακοστρώσεις των δρόμων, τα παγκάκια, τα καθε λογής κάγκελα και κολωνάκια, οι σκουπιδοτενεκέδες, τα καρτοτηλέφωνα, οι δημόσιες τουαλέτες, οι κάμερες κ.α. Ο αστικός εξοπλισμός αποτελείται απο αντικείμενα καθημερινής χρήσης που προορίζονται για κοινή χρήση απο όλους. Η ύπαρξή τους ή η μή υπαρξή τους, καθώς και η μορφή ή η τοποθέτησή τους στο χώρο, υποδεικνύουν τον τρόπο χρήσης τους, διαμορφώνουν την ταυτότητα του δημόσιου χώρου καθορίζοντας τα απαγορεύεται και τα επιτρέπεται της κίνησης και της συμπεριφοράς μέσα στην πόλη. Εκτός απο το κυλιδρικό παγκάκι ο Mike Davis μας δίνει μια σειρά παραδειγμάτων πάνω σε αυτή την κατεύθυνση όπως η επιθετική τοποθέτηση υπαίθριων εκτοξευτών βροχής στο “Skid Row Park” , οπου το υπερυψωμένο ποτιστικό σύστημα προκειμένου να αποτρέψει τον ύπνο στο πάρκο, είναι προγραμματισμένο να καταβρέχει σε άτακτα χρονικά διαστήματα κατα τη διάρκεια της νύχτας. Το σύστημα αυτό αντιγράφηκε απο πολλούς τοπικούς επιχειρηματίες για να απομακρύνουν τους άστεγους απο τα παρακείμενα πεζοδρόμια. Η εφευρετικότητα όμως δε σταματάει εκεί: κυανούχο αλάτι προστίθεται στα σκουπίδια ή προστατευτικοί κλωβοί με κλειδαριές και καρφιά κατασκευάζονται για να μή μπορούν να τα πλησιάσουν οι άστεγοι61. Και αν αυτοί οι τρόποι έχουν να κάνουν με την τοποθέτηση, ο άλλος έχει να κάνει με την απουσία του αστικού εξοπλισμού όπως τουαλέτες, βρύσες κλπ. Οι τουαλέτες είτε απουσιάζουν, είτε είναι τόσο βρώμικες που γίνονται ακαταλληλες για χρήση (πράγμα αρκετά οξύμωρο για μία πολιτική σχεδιασμού που επικαλείται συνεχώς την “καθαρή πόλη”) και οι μόνες προσβάσιμες είναι αυτές των καφέ, εστιατορίων κλπ. Η μερίδα του πληθυσμού που δεν καταναλώνει, αυτομάτως αποκλείεται απο έχει σκοπό να τα αντικαταστήσει για να μοιάζει η πόλη περισσότερο με ευρωπαική πρωτευουσα εν όψη των χριστουγιεννιάτικων εκδηλώσεων. http://www.cityofathens.gr/node/19377 �� Απο το υπουργείο Ενέργειας Περιβάλλοντος και Κλιματικής Αλλαγής. http://www.minenv.gr/1/16/162/16203/g1620314.html �� Mike Davis, Πέρα απο το Blade Runner, Aστικός έλεγχος-Η οικολογία του φόβου, futura, 2008, σ.120-121

τη δυνατότητα της προσωπικής υγιεινής. Το γεγονός αυτό οφείλεται στη γενικότερη απαξίωση του δημόσιου χώρου και τη μετατροπή του σε χώρο κατανάλωσης έχοντας μερικές φορές απο πίσω του μία συνειδητή πολιτική όπως στην περίπτωση του Los Angeles οπου, ύστερα απο σύσταση του LAPD, οι δημόσιες τουαλέτες στο Skid Row κατεδαφίστηκαν, χωρίς να αντικατασταθούν με άλλες, γεγονός που αποτελεί μία πολιτική και όχι σχεδιαστική απόφαση62. Τα παραπάνω παραδείγματα κάνουν το σχεδιασμό του δημόσιου χώρου να μοιάζει με διαγωνισμό κυνικότητας. Ας μην ξεχνάμε όμως εδώ και ποιός είναι ο ρόλος του αστικού εξοπλισμού σε συνθήκες αστικών ταραχών: η εικόνα των οδοφραγμάτων απο καδους σκουπιδιών και κάγκελα μας είναι οικεία, όπως και τα οδοφράγματα απο τα ξηλωμένα πλακοστρωτα πεζοδρόμια στο Παρίσι του 68. Ζαρτινιέρες, κάδοι σκουπιδιών, κάγκελα, παγκάκια, γραμματοκιβώτια συνεισφέρουν αποτελεσματικά στα οδοφράγματα ενω μάρμαρα και πλάκες πεζοδρομίων χρησιμοποιούνται για την επίθεση ή την άμυνα των διαδηλωτών. Αντίθετα οι κάμερες, χρησιμοποιούνται εναντίων τους λόγω της πιθανότητας ταυτοποίησης και μετέπειτα δίωξης προσώπων.

�� ο.π.,�� σ�� .�� 121

παίρνοντας το χώρο στα χέρια τους

Υπάρχουν αρκετές περιπτώσεις που η χρήση του αστικού εξοπλισμού δε γίνεται απο τους πολίτες για λόγους άμυνας ή επίθεσης απέναντι σε κάποιο κρατικό μηχανισμό όπως η αστυνομία αλλά απέναντι σε κάποια άλλη ομάδα: “Ένας 38χρονος Γεωργιανός διαρρήκτης σκοτώθηκε χθες λίγο

μετά τα μεσάνυχτα ύστερα από ένοπλη συμπλοκή μεταξύ κακοποιών και αστυνομικών της ΔΙΑΣ και δύο τη νύχτα στη συμβολή των οδών Αγνάντων και Οβρένοβιτς, στα Πετράλωνα. Σύμφωνα με στοιχεία της Αστυνομίας οι δύο δράστες-από τη Γεωργία ηλικίας 38 και 33 χρονων- εισέβαλαν σε ισόγειο διαμέρισμα οπού μένει ένα ζευγάρι. Αφού χτύπησαν τον 38χρονο άνδρα, άρπαξαν χρήματα, κοσμήματα και τα κλειδιά του αυτοκινήτου. Όταν πήγαν να πάρουν το ΙΧ για να διαφύγουν , έγιναν αντιληπτοί από διερχόμενους αστυνομικούς της ΔΙΑΣ. Τότε ο ένας από τους δύο Γεωργιανούς άρχισε να πυροβολεί εναντίον των αστυνομικών κι ο διαρρήκτης έπεσε νεκρός από τα πυρά των ένστολων. Ο άλλος Γεωργιανός συνελήφθη κι οδηγήθηκε στον εισαγγελέα»63

Το περιστατικό αυτό απο μόνο του ίσως να μην έχει να προσθέσει και πολλά στη λίστα της εγκληματικότητας στην πόλη. Αυτό που έχει ενδιαφέρον σε αυτό είναι πως την επόμενη μέρα οι κάτοικοι της γειτονιάς αποφασίσαν να κόψουν τα δέντρα του δρόμου τα οποία έκρυβαν το ηλεκτρικό φώς. Γι’ αυτούς το ηλεκτρικό φώς είναι το μέσο προστασίας. Ο φόβος τους απεναντι στον εισβολέα ήταν αυτός που τους κινητοποίησε στο να επέμβουν και ο φόβος τους απέναντι στο σκοτάδι, το φυσικό περιβάλλον της αβεβαιότητας64, το ζωτικό χώρο του άγνωστου εισβολέα, ήταν αυτός που τους οδήγησε να αποφασίσουν να κόψουν τα δέντρα.

�� Το Βήμα, Πετράλωνα: Ένας νεκρός στη διάρκεια συμπλοκής αστυνομικών με ενόπλους, δημοσίευση 30/06/2012, http://www.tovima.gr/society/article/?aid=464844 �� Ζ.�� Bauman, Ρευστός Φόβος, εκδ. Πολύτροπον, 2007, σ.10

Η κίνηση αυτή είναι επίσης σημαντική γιατί εδώ έχουμε να κάνουμε με επεμβαση των κατοίκων στο δημόσιο χώρο. Τέτοιου είδους επεμβάσεις δεν είναι τόσο μεγάλης κλίμακας όσο οι επεμβάσεις του κράτους. Συνήθως περιορίζονται σε μετασχηματισμούς του αστικού εξοπλισμού, αποκλεισμούς ή διεκδικήσεις δημόσιων χώρων. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, η παιδική χαρά του Αγ.Παντελεήμονα, την οποία οι “επιτροπές κατοίκων” αποφάσισαν να κλειδώσουν65. Οι πολίτες επεμβαίνουν συνήθως στην περιοχή που μένουν, στην περιοχή που κινούνται, όταν αντιλαμβάνονται την απειλή δίπλα τους. Όταν ο άλλος βρίσκεται στο ίδιο τετράγωνο με αυτούς66. Συχνά κινητοποιούνται ύστερα απο παρότρυνση του ίδιου του κράτους:

“Ο άντρας που μένει στο τέλος του δρόμου δε μιλάει αρκετά με τους γείτονες γιατί του αρέσει να κλείνεται στον εαυτό του, πληρώνει με μετρητά επειδή δεν έχει λογαριασμό στην τράπεζα και οι κουρτίνες του είναι πάντα κλειστές γιατί το σπίτι του είναι πάνω στο δρόμο. Τα παραπάνω μπορεί να μη σημαίνουν τίποτα απο μόνα τους, αλλά όλα μαζί μπορούν να σας οδηγήσουν στο να έχετε υποψίες. Λοιπόν, έχετε να παίξετε ένα ρόλο στην καταπολέμηση της τρομοκρατίας. Εάν υποπτεύεστε κάποιον καλέστε την εμπιστευτική αντιτρομοκρατική γραμμή στο 0800 789 321.”67

Η απειλή τώρα βρίσκεται στη γειτονιά. Ο κακός άλλος ακολουθεί συνήθειες που πιθανό να ακολουθούμε και εμείς, μοιάζει με εμάς και μπορεί να είναι οποιοσδήποτε άγνωστος. Βλέπουμε λοιπόν,να αναπτύσσονται συμπεριφορές, σε κλίμακα γειτονιάς, στις οποίες κάτοικοι περιοχών, αναλαμβάνουν ρόλους φύλακα και αστυνόμου. Στην Αμερική της δεκαετίας του ‘80 οι κάτοικοι σε συνεργασία με τους τοπικούς αστυνομικούς φορείς επαγρυπνούν για την προστασία της περιουσίας και της ευημερίας καθενός και όλων68. Στην Ελλάδα, αυτό το φαινόμενο είναι πιό πρόσφατο με �� Η παιδική χαρά του Αγ.Παντελεήμονα(μία απο τις περιοχές της Αθήνας με τη μεγαλύτερη συγκέντρωση μεταναστών) σφραγίστηκε την άνοιξη του 2009 απο τις “επιτροπές κατοίκων” (σε εισαγωγικά γιατί στην ουσία πρόκειται για μέλη ρατσιστικών οργανώσεων) για να μήν είναι δυνατή σε αυτή η πρόσβαση των μεταναστών. Περισσότερα για τον Αγ.Παντελεήμονα: “ Ο Φασισμός στο σαλόνι μας”, http://www.thepressproject.gr/folder/21531/o-fasismos-sto-saloni-mas �� Αντιθέτως, οι επεμβάσεις του κράτους είναι μεγαλύτερης κλίμακας και στρέφονται συνήθως εναντίον της απειλής του πολιτεύματος ή της εθνικής ταυτότητας (δημοκρατία, ελληνισμός κλπ) ενώ συχνά έχουν μόνιμο χαρακτήρα. �� Μήνυμα της Βρετανικής Αστυνομίας που καλεί τους πολίτες να αναλάβουν δράση στην καταπολέμηση της τρομοκρατίας. Τέτοιες πρακτικές, όπως ο αριθμός 170 της ελληνικής αστυνομίας, εφαρμόζονται συχνά απο κρατικούς φορείς. http://www.youtube.com/watch?v=GIAFHjL3ZMg

�� Mike Davis, Πέρα απο το Blade Runner, Aστικός έλεγχος-Η οικολογία του φόβου, FUTURA 2008, σ.51 Πρόκειται για το πρόγραμμα Neighborhood Watch (NW), το οποίο αποτελείται απο ομάδες πολιτών

τις ανακοινώσεις για δημιουργία σύγχρονων ποτιλοφυλακών και ταγμάτων εφόδου, τα οποία θα έρθουν να αποδώσουν τη δικαιοσύνη για να “ξεβρωμίσει ο τόπος”.

αστυνομία

“Σύμφωνα με το νόμο 2800/2000, είναι Σώμα Ασφάλειας και έχει ως αποστολή: την εξασφάλιση της δημόσιας ειρήνης και ευταξίας και της απρόσκοπτης κοινωνικής διαβίωσης των πολιτών, που περιλαμβάνει την άσκηση της αστυνομίας γενικής αστυνόμευσης και τροχαίας. την πρόληψη και καταστολή του εγκλήματος και την προστασία του Κράτους και του δημοκρατικού πολιτεύματος, στα πλαίσια της συνταγματικής τάξης, που περιλαμβάνει την άσκηση της αστυνομίας δημόσιας και κρατικής ασφάλειας.”69. Η αστυνομία, είναι ο κατ’ εξοχήν κρατικός μηχανισμός που είναι ταυτισμένος με το ζήτημα της προστασίας, της ασφάλειας αλλά και της καταστολής. Ο ρόλος της είναι κομβικός στη διαμόρφωση των κοινωνικών σχέσεων και των ανθρώπινων συμπεριφορών. Είναι πολύ σημαντικό να παρατηρήσουμε πως οι κάτοικοι της πόλης αντιλαμβάνονται την παρουσία της αστυνομίας στους δρόμους. Για κάποιους είναι ο προστάτης, για άλλους η πηγή του φόβου. Αυτή η σχέση μεταβάλλεται ανάλογα με τη χρονική περίοδο, την τοποθεσία και φυσικά με τη ταυτότητα του υποκειμένου.

οι οποίοι αναλαμβάνουν το ρόλο της πρόληψης του εγκλήματος με το να παρακολουθούν και να εντοπίζουν υπόπτους. Οι ομάδες αυτές κανονικά, συνεργάζονται με τις αρχές πράγμα που σημαίνει πως όταν εντοπίζουν κάποιον ύποπτο πρέπει να καλούν την αστυνομία. Παρ’ όλ αυτά έχουν σημειωθεί περιστατικά αυτοδικίας με πολίτες να ξυλοκοπούν ή ακόμα και να δολοφονούν τους υπόπτους. Εκτός απο τις ΗΠΑ, τέτοια προγράμματα υπάρχουν και στη Βρετανία, την Αυστραλία, τη Νέα Ζηλανδία, τον Καναδά, τη Νορβηγία, τη Β.Κορεά, την Αυστραλία, την Ινδονησία, τη Ρωσσία, την Ολλανδία. [πηγη: wikipedia. http://en.wikipedia.org/wiki/ Neighborhood_watch#cite_ref-maryland_case_9-0] 69 http://www.astynomia.gr/index.php?option=ozo_content&perform=view& id=1831&Itemid=528&lang=

Ο Φουκώ σε μία απο τις διαλέξεις του στο Collège de France, αναλύει το συσχετισμό αστυνομίας και πόλης. Κατ’ αρχήν, θεωρεί την πόλη σαν τον τόπο ανάπτυξης της αστυνομίας και αναφερεται σε ενα εγχειρίδιο που κυκλοφόρησε το 18ο αιώνα γραμμένο απο το Delamare, σχετικά με την πρακτική της αστυνομίας. Στο εγχειρίδιο αυτό εντοπίζονται 13 τομείς με τους οποίους ασχολείται η αστυνομία: η θρησκεία, τα ήθη, η υγεία και η επιβίωση, ο δημόσιος χώρος, η φροντίδα των κτιρίων των πλατειών και των λεωφόρων, οι επιστήμες και οι ελεύθερες τέχνες, το εμπόριο, η μανιφαχτούρα και οι μηχανικές τέχνες, οι υπηρέτες και οι εργάτες, το θέατρο και τα παιχνίδια, η φροντίδα και η πειθάρχηση των φτωχών. Η λέξη πειθάρχηση αναφέρεται μόνο στο τελευταίο τομέα (η πειθάρχηση των φτωχών) και αυτό δικαιολογείται παρακάτω σαν ενα σημαντικό μέρος του δημόσιου καλού. Η αστυνομία λοιπόν, είναι ενας μηχανισμός του κράτους ο οποίος είναι υπευθυνος για τη ομαλή λειτουργία της ζωής συνολικότερα. Βλέπουμε λοιπόν πως η αστυνομία κατα το 17ο και 18ο αιώνα έχει σαν αντικείμενο ενασχόλησής της ενα πολύ μεγάλο φάσμα δραστηριοτήτων και πως το κράτος στρέφει το βλέμμα του προς το τρόπο ζωής των πολιτών προσπαθώντας να εξασφαλίσει οχι μόνο τα βασικά για την επιβίωσή τους αλλά να μπορέσει να ελέγξει ολόκληρη την καθημερινότητά τους. Απο τη διαδκέδαση μέχρι την παραγωγή, απο τις επιστήμες μέχρι τις τέχνες, απο το δημόσιο χώρο μέχρι την προσωπική υγιεινή. Δεύτερον, βλέπουμε πως το σύνολο αυτών των τομέων ενασχόλησης της αστυνομίας έχει να κάνει με την πόλη. Μιλάμε δηλαδη για αστεακά αντικείμενα. “Είναι αστεακά με την έννοια οτι ορισμένα υπάρχουν μέσα στην πόλη και επειδή υπάρχει μια πόλη”70. Δρομοι, πλατείες, λεωφόροι, κτήρια έχουν να κάνουν με το αστικό ιστό. Εμπόριο, μανιφακτούρα, μηχανικές τέχνες, με την κυκλοφορία των εμπορευμάτων και κατ’ επέκταση του χρήματος. Η επιβίωση,ο επισιτισμός, η υγεία, οι αλήτες και οι ζητιάνοι είναι προβλήματα της πόλης,προβλήματα συνύπαρξης, και πυκνής συνύπαρξης.

Ο Foucault υποστηρίζει πως οι πρακτικές αυτές αποτελούν συνέχεια των παλαιότερων πρακτικών που συναντάμε το μεσαίωνα λόγω του οτι θεσμοί-τομείς όπως η πόλη, ο δρόμος, η αγορά προυπήρχαν της αστυνομίας. “οι πρακτικές και οι θεσμοί της αστυνομίας συχνά αναλαμβάνουν προγενέστερες αστεακές

�� Michel�� Foucault, ��Βιοπολιτική, Ασφάλεια και η Γέννηση της Αστυνομίας, απο τις διαλέξεις του στο Collège de France (1977-1978) με τίτλο Sécurité, Territoire, Population, Flesh Machine/corps-1, 2η έκδοση, Αθήνα,Σεπτέμβρης 2007, σ. 57

ρυθμίσεις που αναπτύχθηκαν κατά τον μεσαίωνα και αφορούσαν τις μορφές της συμβίωσης, της κατασκευής αγαθών και την πώληση των τροφίμων. Έτσι η αστυνομία του 17ου και 18ου αιώνα επιτελεί ένα είδος προέκτασης αυτής της αστεακής ρύθμισης”.71 Η αστυνομία του 17ου και 18ου αιώνα γινόταν νοητή υπο τους όρους της αστικοποίησης του εδάφους. Δηλαδή της οργάνωσης ολόκληρης της επικράτειας με βάση το μοντέλο της πόλης καθώς και την αναγκαιότητα της ύπαρξης της αστυνομίας για την ύπαρξη της πόλης. Πόλη και αστυνομία συνδέονται με ενα δεσμό τόσο ισχυρό που η ύπαρξη της μιας αποτελεί απαραίτητη συνθήκη για την ύπαρξη της άλλης: με την αυστηρή έννοια των όρων, αστυνόμευση και αστικοποίηση είναι το ένα και το αυτό72 73. Η παραπάνω περιγραφή εντάσεται στο κείμενο για να μπορέσουμε να δούμε πως η αστυνομία συνδέεται άμεσα με την πόλη, πως δηλαδή η σημερινή δεδομένη παρουσία της στους δρόμους συνδέθηκε άμεσα με την καθημερινότητα της αστικής ζωής και με τους αστικούς φόβους. Ο ρόλος της, η εξασφάλιση της δημόσιας ειρήνης και ευταξίας, φαίνεται να επιτυγχάνεται μέσω μίας συνεχούς προσπάθειας πρόκλησης φόβου στους πολίτες. Ο φόβος αυτός βασίζεται πάνω στις συνέπειες, όπως τον ξυλοδαρμό, τη σύλληψη, τη φυλάκιση74. �� ο.π. σ.58 �� ο.π. σ.5� 9 �� Ο Foucault �� θεωρεί πως ενα πολύ σημαντικό στοιχείο σύνδεσης της αστυνομίας με την πολη είναι αυτό των εμπορικών συναλλαγών οι οποίες λαμβάνουν χώρα στην πόλη. Μιλώντας για τον μερκαντιλισμό, τον οποίο ορίζει σαν μια κυβερνητική θεωρία και πρακτική η οποία αποβλέπει στην ενίσχυση της εξουσίας των ανταγωνιζόμενων ευρωπαικών κρατών μέσω της ανάπτυξης του εμπορίου και της νέας δύναμης των εμπορικών σχέσεων. Υποστηρίζει πως ο μερκαντιλισμός σαν λογική διακυβέρνησης είναι η βάση της ανάπτυξης των ευρωπαικών κρατών και για το λόγο αυτό καθιστάται τόσο σημαντική η αστυνόμευση αυτών των εμπορικών σχέσεων. Πέρα όμως απο αυτό, ο Foucault εντοπίζει την αναδυση μιας διαφορετικής κυβερνητικής πολιτικής κατα τη διάρκεια του 17ου αιώνα η οποία έχει να κάνει με κάτι περισσότερο απο τις εμπορικές συναλλαγές: τη ζωή και την ευζωία των ατόμων. Συγκεκριμένα μιλάει για τη “μορφοποίηση μιας τέχνης διακυβέρνησης η οποία οργανώνεται με αναφορά στην αρχή μιας λογικής του Κράτους[raison d’État-fr], μια πολιτική ανταγωνισμού υπο τη μορφή της Ευρωπαϊκής ισορροπίας, η αναζήτηση μιας τεχνικής για την ανάπτυξη των δυνάμεων του κράτους μέσω μιας αστυνομίας της οποίας βασικός στόχος είναι η οργάνωση των σχέσεων μεταξύ ενός πληθυσμού και της παραγωγής εμπορευμάτων” . Πάνω σε αυτή τη μορφή διακυβέρνησης υποστηρίζει τόσο τη θέση για τη σχέση αστυνομίας και πόλης όσο και το οτι η κυριαρχία μετέτρεψε την πόλη σε ενα μοντέλο κρατικής παρέμβασης στη ζωή των ανθρώπων. ο.π. σ.59-60 �� Εδώ αξίζει να τονιστεί πως η φυλακή καταφέρνει με την ύπαρξή της και μόνο αποτελεί μία πηγή φόβου ο οποίος οδηγεί στην αυτο-πειθάρχηση του πλυθησμού.

Με καθημερινή παρουσία, η αστυνομία έχει ενταχθεί στο αστικό τοπίο. Για ένα κάτοικο της Αθήνας, οι συνήθεις θέσεις της στο κέντρο, δεν προκαλούν εντύπωση. Αυτό δε σημαίνει πως περνάει απαρατήρητη ή πως δε μετασχηματίζει το αστικό τοπίο. Οι δρόμοι γύρω απο κτίρια όπως οι πρεσβείες, η βουλή, τα αστυνομικά τμήματα είναι απροσπέλαστα απο τους πολίτες, αποτελούν περιφραγμένες ζώνες. Επίσης το σύνηθες είναι κάποιος να αλλάξει τη διαδρομή του ουτως ώστε να αποφύγει τη συνάντηση με τις αστυνομικές δυνάμεις που στρατοπεδεύουν στους δρόμους. Σε περιπτώσεις διαδηλώσεων ή άλλων εκτακτων καταστάσεων αυτό γίνεται αναγκαστικά και είναι η αστυνομία αυτή που καθορίζει την κυκλοφορία στους δρόμους. Επίσης η αστυνομία μπορεί να δώσει εντολές για τη διακοπή της λειτουργίας σταθμών μετρό, επηρεάζοντας και με αυτόν το τρόπο την κίνηση μέσα στην πόλη. Η αστυνομία δηλαδή προκαλεί προσωρινούς μετασχηματισμούς, μεσαίας ή μικρής κλίμακας. Πέρα απο τους προσωρινούς μετασχηματισμούς, η αστυνομία είναι το εκτελεστικό όργανο, που επεμβαίνει πρίν γίνουν οι μόνιμοι μετασχηματισμοί στην πόλη. Όπως πρίν απο αναπλάσεις περιοχών όπου χρειάζεται η εκκαθάριση, προηγείται μια επειχήρηση σκούπα για να εκτοπιστούν οι υπάρχοντες πληθυσμοι. Είναι η αστυνομία αυτή που θα κάνει τη βρώμικη δουλεία. Ο ρόλος της ξεπερνάει αυτό της προστασίας απο τον άλλο και φτάνει σε αυτό της προετοιμασίας του εδάφους ουτως ώστε οι μετασχηματισμοί αυτοί να μπορούν να συμβούν. Η επιχείρηση σκούπα, μια κίνηση βίαιης εκτόπισης των ανεπιθύμητων πληθυσμών, συνήθως στρέφεται εναντίων μεταναστών, μπορούμε όμως να τη δούμε να στρέφεται και εναντίων άλλων ομάδων όπως τα πρόσφατα γεγονότα με τις οροθετικές στην Αθήνα και τους ρομά στη Γαλλία. Ο σκόπος της επιχείρησης σκούπα δεν είναι η επίλυση κάποιου προβληματος αλλά στοχεύει περισσότερο στο να κάνει αισθητή την παρουσία του κράτους, είναι μια επιδειξη δύναμης ενώ ταυτόχρονα εφοδιάζει τις κοινότητες με μία ταυτότητα συνεκτική, καλλιεργώντας το αίσθημα του ποιός ανήκει σ’ αυτήν (εμείς) και του ποιός δεν ανήκει (αυτοί)75. Η επιχείρηση σκούπα στοχοποιεί. Δείχνει ξεκάθαρα ποιός είναι ο άλλος, είναι με άλλα λόγια μία διαδικασία αποδιοπόμπησης.

�� Richard Kearney, Ξένοι, Θεοί και Τέρατα, εκδ. Ινδικτος, 2006, σ.57

επίλογος

Αυτές οι επιμέρους τοπογραφίες, είναι μια προσπάθεια καταγραφής των αντιδράσεων απέναντι σε μία απειλή και του τρόπου που αυτή επηρεάζει τη μορφή της πόλης. Είναι μία προκαταρτική έρευνα σε ένα πεδίο ανεξάντλητο, πολυεπίδεδο και κυρίως ζωντανό. Στο κείμενο θίγονται ζητήματα το καθένα εκ των οποίων αξίζει τη δικιά του ξεχωριστή ανάλυση. Η αγωνία του κειμένου όμως είναι να εντοπίσει τα κοινά στοιχεία, τις κοινές συμπεριφορές, τις κοινές εκφράσεις των φοβικών συμπεριφορών. Εστιάζω κυρίως στο δημόσιο χώρο, το χώρο που συμπυκνώνει τις ετερότητες τις πόλης και αποτελεί πηγή των αστικών φόβων, περιγράφοντας μία σειρά συμπεριφορών και αστικών μετασχηματισμών. Αν συνοψίσουμε αυτές τις συμπεριφορές, αν προσπαθήσουμε να δούμε σε ποιά σημεία αυτές συγκλίνουν ή αποκλίνουν και να σκιαγραφήσουμε ένα γενικό σχήμα, αυτό που βλέπουμε είναι ένας συνδυασμός πρακτικών οι οποίες μπορεί να έχουν διαφορετικούς αποδέκτες έχουν όμως κοινές αναφορές που τις βλέπουμε στην αποφυγή της επαφής με τους άλλους, την επιλογή δηλαδή της απομόνωσης μέσω μίας σειράς περιφράξεων-οχυρώσεων. Όταν η ταυτότητα απειλείται, παράγεται φόβος. Αλλά οι επιλογές που κάνουν οι άνθρωποι είναι σε μεγάλο βαθμό συνειδητές. Επεχείρησα να δείξω ότι ο φόβος είναι μάλλον ένας παράγοντας μετασχηματισμού, διαμόρφωσης ή/και αλλοίωσης της συμπεριφοράς και όχι η εξήγηση ούτε, πολύ περισσότερο, η δικαίωσή της. Περιοχές περιφράσονται, άνθρωποι εκτοπίζονται, σπίτια θωρακίζονται, τα σώματα προφυλάσονται. Ο φόβος ειναι παντού παρών και οι μηχανισμοί που αναπτύσονται εξαιτίας του ίσως να ποικίλουν, έχουν ομως κοινές αναφορές και κοινό παρονομαστή. Πίσω απο τις μορφολογικές τους διαφορές μπορούμε να δούμε μία ρητορική βασισμένη σε όρους της τάξης, της καθαρότητας1. Οι οχυρώσεις απαγορεύουν και περικλείουν, ταξινομούν καθαρίζουν το χώρο απο τις ύλες εκτός τόπου. Οι οχυρώσεις έχουν λεξιλόγιο, μιλάνε και χρησιμοποιούν συγκεκριμένες και όχι τυχαίες εκφράσεις. Μιλάνε για ταξη, μιλάνε για ηθική, μιλάνε τέλος για καθαρότητα. Η γλώσσα έρχεται να πάρει τη θέση αυτού κοινού παρονομαστή. Εξυγίανση, εξευγενισμός, επιχείρηση σκούπα, παράσιτο, άνθρωποι-σκουπίδια, επέμβαση, θωράκιση, ξεβρώμισμα. Η γλώσσα έρχεται να ενοποιήσει, να γίνει ο αρμός που ενώνει σε ένα 1 καθαρότητα η [kaθarótita] Ο28 : 1. η ιδιότητα: α. του καθαρούI1β, που δεν περιέχει ουσίες ή στοιχεία ξένα ή περιττά , Λεξικό της κοινής νεοελληνικής, http://www.greek-language.gr/greekLang/ index.html

σχήμα την καθαρότητα, τη ηθική και την υγεία με το χώρο. Αυτή η προσπάθεια “κάθαρσης” όμως μοιάζει με σφουγγάρισμα της θάλασσας, σε ένα πόλεμο ενάντια σε μία πραγματικότητα που έχει να κάνει με τη φύση της πόλης, η οποία δε μπορεί παρά να είναι ένας τόπος συγκέντρωσης ετεροτήτων. Και οι φοβικές συμπεριφορές φαίνεται σαν να μήν ενδιαφέρονται για το λόγο ύπαρξη της απειλής ούτε για τους λόγους βαπτίσματος κάποιας συνθήκης ως απειλητική, ή ακόμα και πέρα απο αυτό δεν φαίνεται να επιδιώκουν τη ζωή χωρίς την απειλή. Οι φοβικές συμπεριφορές μοιάζουν να τείνουν όλο και περισσότερο σε μια άλλωτε καμουφλαρισμένη και άλλωτε όχι διαδικασια του ψεκάστε σκουπίστε τελειωσατε και οι άνθρωποι μοιάζουν όλο και περισσότερο διατεθιμένοι να ανταλλάξουν κομμάτια της πραγματικής ζωής με την ασφαλή ζωή. Οι οχυρώσεις έρχονται να αλλάξουν τις ταμπέλες, να αναθεωρήσουν τις ταυτότητες, να θυσιάσουν το κοινό για το ασφαλές, τους άλλους για το εμείς, σε μία διαδικασία που δεν είναι προορισμένη να σταματήσει ποτέ. Αντιθέτως, παίρνοντας ένα τελετουργικό χαρακτήρα, φαίνεται ότι παίζει το ρόλο ενός φίλτρου της κοινωνικής εμπειρίας. Θα μπορούσαμε να τη παρομοιάσουμε με ενα εργοστάσιο κατασκευής τεράτων, πλασμάτων δηλαδή που έρχονται να ανακατέψουν τις δικές μας οριοθετέσεις. “τα τέρατα ειναι ό,τι μας κρατά ξάγρυπνους το βράδυ και ό,τι μας προκαλεί άγχος τη μέρα.” 2

2 Richard Kearney, Ξένοι, Θεοί και Τέρατα, εκδ. Ινδικτος, 2006, σ.21

βιβλιογραφία Agamben Giorgio, «Metropolis», Περιοδικό Black Out στο κοινωνικό εργοστάσιο, τεύχος 9ο, Θεσσαλονίκη Μάιος 2007

Althusser Louis, «Θέσεις: 1964-1975», Σειρά: Σύγχρονη Σκέψη, Εκδόσεις Θεμέλιο, Αθήνα 1977 Αικ. Τσοτάκου Καρβέλη, Εικονογραφημένο Λεξικό της Ελληνικής Μυθολογίας, Γνώση, 1998 Bauman Zygmount, «Ρευστός φόβος», Εκδόσεις Πολύτροπον, Αθήνα 2007 Bauman Zygmount, «Πόλη των Φόβων, Πόλη των Ελπίδων», Περιοδικό Κομπρεσέρ, τεύχος 3ο: Για την πόλη και το χώρο, Ιανουάριος 2012 Βλαντής Νίκος, Μπαλτάς Παύλος, «Επόμενη Στάση: Χαμένες Λεωφόροι, Μια περιδιάβαση στην κοσμογoνία της αμερικάνικης και της ευρωπαϊκής μητρόπολης», FUTURA, 2004 Corey Robin, «Φόβος. Η ιστορία μιας πολιτικής ιδέας», Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2010 Davis Mike, «Πέρα απο το Blade Runner. Aστικός έλεγχος - Η οικολογία του φόβου», Εκδόσεις Futura, Αθήνα 2008

Douglas Mary, «Καθαρότητα και κίνδυνος, Μία ανάλυση των εννοιών της μιαρότητας και του ταμπού», Εκδόσεις Πολύτροπον, Αθήνα 2007 Foucault Michel, «Επιτήρηση και Τιμωρία. Η γέννηση της φυλακής», Εκδόσεις ΡΑΠΠΑ, Αθήνα 2005 Foucault Michel, «Βιοπολιτική, ασφάλεια και η γέννηση της αστυνομίας», από τις διαλέξεις του στο College de France (19771978) με τίτλο «Sécurité, territoire, Population», Περιοδικό Flesh Machine/corps-1, 2η έκδοση, Αθήνα Σεπτέμβριος 2007 Kearney Richard, «Ξένοι, Θεοί και Τέρατα», Εκδόσεις Ίνδικτος, Αθήνα 2006 Καλλίτσης Φοίβος, «Αστικοί φόβοι και μεταλλαγές του χώρου, Η έννοια του καταφυγίου μέσα απο το πεντάπτυχο των Νεκρών του George A. Romero», ΔΠΜΣ Α’ Σχεδιασμός-Χώρος-Πολιτισμός, Αθήνα 2008

Misselwitz Phillip & Weizman Eyal, «Οι στρατιωτικές επιχειρήσεις ως αστικός σχεδιασμός», Περιοδικό FUTURA, τεύχος 9ο, χχ

Daryl G.Press, «Οι πόλεις σαν πεδία μαχών. Δυνατότητες, προβλήματα και το μέλλο, αδειάζοντας υπνοδωμάτια με οπλοπολυβόλο»,Έκδοση της Λέσχης Κατασκόπων του 21ου αι, Οκτώβριος 2004 Sennet Richard, «Οι χρήσεις της αταξίας. Προσωπική ταυτότητα και ζωή της πόλης», Εκδόσεις Τροπή, Αθήνα 2003 Tzvetan Todorov, «Ο φόβος των βαρβάρων. Πέρα από τη σύγκρουση των πολιτισμών», Εκδόσεις Πόλις, Αθήνα 2009 Zukin Sharon, «The cultures of cities», Blackwell Publishers, 1995 «Πολεοδομία και δημόσια τάξη, Αθήνα οχυρωμένη πόλη», Έκδοση της Λέσχης κατασκόπων του 21ου αιώνα, Αθήνα Ιούνιος 2002 «Περισσότερα για τον εξευγενισμό στην Αθήνα: “Εξευγενίζοντας” τους πληβείους, (Ορισμένες) διαδικασίες “κυριλοποιήσης” στην Αθήνα», Περιοδικό Τα παιδιά της γαλαρίας, τεύχος 15ο, Αθήνα 2010 άρθρα Κωστόπουλος Νίκος, «Πράσινο παραεμπόριο», Εφημερίδα Το Βήμα, 11 Απριλίου 2012-09-15 http://www.tovima.gr/opinions/article/?aid=452750&h1=true Ονισένκο Κώστας, «Ζημιές και εικόνες υποβάθμισης απο το “σαφάρι” των μετάλλων», Εφημερίδα Η Καθημερινή, 7 Φεβρουαρίου 2012 http://portal.kathimerini.gr/4Dcgi/4dcgi/_w_articles_ kathglobal_7_07/02/2012_426468 Παπαδόπουλος Γιάννης, «Καρότσι μπίζνες στους δρόμους της κρίσης», Εφημερίδα Τα ΝΕΑ, 19 Δεκεμβρίου 2011 http://www.tanea.gr/ellada/article/?aid=4681221 Πιπιλή Φωτεινή, «Εισαγγελέας (επιτέλους) για τα καροτσάκια της ντροπής», Εφημερίδα Η δημοκρατία, 9 Μαρτίου 2012 http://fpipili.blogspot.gr/2012/03/blog-post_12.html Σουλιώτης Γιάννης, «Επιστρέφει η ασφάλεια στο κέντρο της Αθήνας», Εφημερίδα Η Καθημερινή, 07 Αυγούστου 2012 http://news. kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_ell_100034_07/08/2012_491560 Αγνώστου, «Πετράλωνα: Ένας νεκρός στη διάρκεια συμπλοκής αστυνομικών με ενόπλους», Εφημερίδα Το Βήμα, δημοσίευση 30 Ιουνίου 2012 http://www.tovima.gr/society/article/?aid=464844

ηλεκτρονική βιβλιογραφία «the (all american) history of shopping (carts)» http://www.designboom.com/history/cart.html http://www.minenv.gr/1/16/162/16203/g1620314.html