Η εξέλιξη της Χώρας της Άνδρου μέσα από τις χωρικές και κοινωνικές συσχετίσεις. by Thalia Evagelia Koratzani

Η εξέλιξη της Χώρας της Άνδρου μέσα από τις χωρικές και κοινωνικές συσχετίσεις

Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Φοιτήτρια : Θάλεια Ευαγγελία Κορατζάνη Επιβλέπουσα καθηγήτρια : Βάσω Τροβά Ιούνιος 2016

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Περίληψη

σελ. 5

Ιστορικό Σημείωμα

σελ. 6

Η Χώρα της Άνδρου 13ος – 17ος αιώνας 18ος - μέσα 20ου αιώνας 20ος αιώνας μέχρι σήμερα

σελ. 8 σελ. 13 σελ. 26

Επίλογος

σελ. 44

Ευρετήριο εικόνων Ευρετήριο χαρτών Βιβλιογραφία

σελ. 47 σελ. 51 σελ. 53

Ευχαριστίες Θα ήθελα να ευχαριστήσω την επιβλέπουσα καθηγήτρια μου Βάσω Τροβά για την καθοδήγηση και την επίβλεψη της παρούσας εργασίας μου. Επίσης θα ήθελα να εκφράσω τις ευχαριστίες και την ευγνωμοσύνη μου στον αρχιτέκτονα-ερευνητή, συγγραφέα κύριο Νίκο Βασιλόπουλο για την δωρεάν παραχώρηση βιβλιογραφικού υλικού και πληροφοριών μέσω των συζητήσεων που είχαμε. Ιδιαίτερες ευχαριστίες θα ήθελα να απευθύνω στον κοινωνιολόγο Νικολό Βογιαζίδη για την καθοριστική βοήθεια του και τις χρήσιμες πληροφορίες που μου παρείχε κατά την διάρκεια της διεξαγωγής της έρευνας μου. Όπως ακόμα και θερμές ευχαριστίες στην Γιώτα Πετρή-Αθανασίου για το χρόνο και την πολύτιμη βοήθεια της στην εύρεση βιβλιογραφικών πηγών και σχεδίων από την πολεοδομία Άνδρου.

Περίληψη Η Άνδρος αποτελεί το δεύτερο μεγαλύτερο νησί των Κυκλάδων μετά τη Νάξο. Το νησί άρχισε να κατοικείται περίπου από την 4η χιλιετία. Στα νοτιοανατολικά βρίσκεται η Χώρα, η πρωτεύουσα του νησιού. Απο τον 13ο αιώνα μέχρι σήμερα η Χώρα έχει επέλθει από διάφορες κυριαρχίες όπως αυτή των Βενετών, των Ιταλών, των Γερμανών και των Τούρκων. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα οι κοινωνικές συνθήκες συνεχώς να αλλάζουν και ως φυσικό επόμενο να μεταλλάσσεται και η μορφή της Χώρας. Μέσα σε αυτές τις κοινωνικές αλλαγές είναι και οι αλλαγές στην οικονομία με αρχική οικονομική δραστηριότητα αυτή της γεωργίας που διαμόρφωσε τον οικισμό της Χώρας στα πλαίσια ενός μεσαιωνικού οικισμού. Στη συνέχεια με την έλευση της ναυτιλίας η Χώρα αποκτά μια άλλη τυπολογία με πολλά νεοκλασικά στοιχεία να παίρνουν την θέση του προηγούμενου μεσαιωνικού χαρακτήρα των κτιρίων και γενικά του ιστού της πόλης, μετατρέποντας την Χώρα σε ένα αστικό κέντρο. Αυτό το αστικό κέντρο γνώρισε μεγάλη ακμή την περίοδο της ναυτιλιακής οικονομίας. Τα τελευταία σαράντα χρόνια και αφήνοντας πίσω την αίγλη της ναυτιλιακής περιόδου η Χώρα έχει να αντιμετωπίσει και να προσαρμοστεί στις επιταγές της νέας εποχής, αυτής της τουριστικής οικονομίας. Μέσα από την παρούσα ερευνητική εργασία παρουσιάζονται οι αλλαγές που έχει υποστεί η Χώρα της Άνδρου σε κοινωνικό επίπεδο με το πέρασμα των χρόνων και συγκεκριμένα από 13ο αιώνα μέχρι σήμερα και πώς αυτές μεταφέρονται χωρικά. Για την καλύτερη εξέταση των αλλαγών αυτών γίνεται χρονολογικός διαχωρισμός κατά περιόδους 13ος - μέσα 18ου, μέσα 18ου - τέλη 20ου και τέλη 20ου μέχρι σήμερα. Ουσιαστικά θα προσπαθήσουμε να απαντήσουμε στο ερώτημα: Κατά πόσο η οικονομία και η διαφορετικές κοινωνικές συνιστώσες μεταφέρονται στον χώρο και επηρεάζουν - κατασκευάζουν τον ιστό της πόλης.

Ιστορικό Σημείωμα Το νησί της Άνδρου ανήκει στο νησιωτικό σύμπλεγμα των Κυκλάδων και βρίσκεται στο βορειότερο σημείο του. Αποτελεί σε έκταση το δεύτερο μεγαλύτερο νησί των Κυκλάδων, με έκταση 380 τ.χλμ. και διεύθυνση Β-ΒΔ προς Ν-ΝΑ. Για το όνομα του νησιού η επικρατέστερη εκδοχή είναι αυτή που θέλει ως πρώτο οικιστή του νησιού τον θεϊκής καταγωγής, Άνδρο, γιό του Άνιου (γιός του θεού Απόλλωνα) και της Κρέουσας (κόρη του Στάφυλου). Χαρακτηρίζεται ως ορεινό νησί με εύφορες κοιλάδες και βραχώδεις τις σχιστολιθικές κορυφές των ορεινών όγκων του. Τα σχιστολιθικά πετρώματα βοήθησαν στην οικοδομική δραστηριότητα. Ο σχιστόλιθος χρησιμοποιήθηκε για 6.000 χρόνια ως οικοδομικό υλικό. Στην αρχή χρησιμοποιήθηκε στην κατασκευή της «ξερολιθιάς», τοιχίων κατασκευασμένων με ιδιαίτερο - χαρακτηριστικό τρόπο ώστε να ορίζουν και διαχωρίζουν τις «εμασιές» (αναβαθμίδες). Στην συνέχεια αποτέλεσε και το βασικό υλικό των κατοικιών, των περιστερώνων και άλλων κτισμάτων. Η Άνδρος, το ιδιαίτερο αυτό κυκλαδίτικο νησί σε αντίθεση με τα άλλα νησιά των Κυκλάδων, έχει πολυάριθμες πηγές οι οποίες βοηθούν στην δημιουργία της πλούσιας βλάστησης του νησιού. Κορωνίδα όλων των πηγών είναι η φημισμένη και ευρέως γνωστή πηγή της «Σάριζας». Στις πολυάριθμες αυτές πηγές οφείλει και το παλαιότερο όνομά της «Υδρούσα». Σύμφωνα με στοιχεία που ήρθαν στο φως από αρχαιολογικές ανασκαφές[1] το νησί άρχισε να κατοικείται από την 4η χιλιετία π.Χ. με τρείς τουλάχιστον οικισμούς στην προϊστορική περίοδο στις τοποθεσίες Μικρογυάλι, Στρόφιλα και αργότερα στην Πλάκα. Οι οικονομικές δραστηριότητες του νησιού εκείνη την περίοδο (4500-1100 π.Χ.), όπως έδειξαν διάφορες βραχογραφίες, ήταν τόσο η καλλιέργεια της γης όσο και η ναυτιλία. Συγκεκριμένα η Άνδρος διέθετε καλοφτιαγμένα πλοία που ταξίδευαν από την Κρήτη ως την Μαύρη θάλασσα, ενώ το έδαφος έδινε πλούσια ποικιλία γεωργικών προϊόντων και ξυλεία. Το νησί ακμάζει κατά την Μυκηναϊκή περίοδο μέχρι και τη Γεωμετρική. Με το τέλος της Γεωμετρικής περιόδου μεγάλη ακμή παρουσιάζει η περιοχή Παλαιόπολη, η οποία παρέμεινε πρωτεύουσα του νησιού για πολλούς αιώνες. Η ισχυρή οχύρωση του νησιού την καθιστά άτρωτη από οποιοδήποτε εχθρό, κάτι το οποίο προδίδουν οι δύο μεγάλες προσπάθειες της Αθήνας να καταλάβει το νησί. Η πρώτη προσπάθεια έγινε με αρχηγό του εκστρατευτικού σώματος τον Θεμιστοκλή, ως τιμωρία για την βοήθεια που είχε παράσχει το νησί στους Πέρσες κατά τους Περσικούς πολέμους, ενώ η δεύτερη (409 π.Χ.) με αρχηγό τον Αλκιβιάδη, αυτή την φορά γιατί το νησί ενώ συμμετείχε στην Α’ Αθηναϊκή Συμμαχία στην πορεία αποστάτησε. Από το 394 π.Χ. μέχρι και την δημιουργία της Βυζαντινής αυτοκρατορίας η Άνδρος υφίσταται συνεχείς πολιτικές αλλαγές υπό Αθηναϊκή, Μακεδονική, Πτολεμαϊκή και Ρωμαϊκή κυριαρχία.

Εικόνα 1: Βραχογραφία στον Στρόφιλα_4000 π.Χ..

Εικόνα 2:Μέρος της αρχαίας πόλης της Άνδρου,Παλαιόπολη.

1. Βλ. Σ.Καμπάνη και Δ. Μπασαντή, « Η Άνδρος μέσα στον χρόνο», 2012 σελ.25-27

Αν και το νησί μέχρι το 11ο αιώνα δέχεται πολλές πειρατικές επιδρομές, αυτό δεν το εμπόδισε από το να αναπτυχθεί, με αποτέλεσμα τον 11ο και 12ο αιώνα γνώρισε μεγάλη οικονομική άνθηση, λόγω της μεταξουργίας, κάνοντας το νησί γνωστό στη Δύση για τα ανδριώτικα μετάξια. Με την άνοδο της Βυζαντινής αυτοκρατορίας η Άνδρος υπάγεται στην επαρχία των νήσων και στη συνέχεια στο ΙΣΤ’ θέμα του Αιγαίου πελάγους μέχρι και την κατάληψή της από τους Βενετούς το 1207μ.Χ.. Μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Σταυροφόρους της Δ’ Σταυροφορίας, η Άνδρος παραχωρείται μαζί με τις υπόλοιπες Κυκλάδες στους Ενετούς και δίνεται στο Μαρίνο Δάνδολο, ο οποίος την καταλαμβάνει το 1207 μ.Χ. και γίνεται ο πρώτος της δυνάστης. Υπό την κατοχή των Βενετών παραμένει μέχρι το 1566 μ.Χ. όπου περνά στην κατοχή της Οθωμανικής αυτοκρατορίας μέχρι την Επανάσταση του 1821 μ.Χ..

Εικόνα 3: Η τοποθεσία που βρισκόταν η αρχαία Πόλη τον 5ο π.Χ. αιώνα.

Εικόνα 4: Η πήγη Σάριζας στην Άνδρο, το 1950.

Χάρτης 1: Δεξιά βρίσκεται χάρτης ολόκληρου του νησιού της Άνδρου. Η Χώρα βρίσκεται στα νοτιοανατολικά πάνω σε μια στενή και βραχώδη χερσόνησο, ενώ στα βορειοδυτικά το λιμάνι του Γαυρίου, το οποίο έγινε το κύριο λιμάνι του νησιού τον 20ο αιώνα.

Η Χώρα της Άνδρου 13ος - 17ος αιώνας Η πρώτη ύπαρξη οργανωμένης κτηριολογικής κατοίκησης στο νησί εμφανίζεται στο πρώτο κάστρο του νησιού, το Κάτω Κάστρο, το οποίο βρίσκεται στο νοτιοανατολικό άκρο της χερσονήσου και αποτελείτο από τρεις αμυντικούς πύργους. Η πρώτη περίοδος που θα εξετάσουμε ξεκινάει χρονικά από τον 13ο αιώνα, εκείνη την περίοδο μέχρι και τα μέσα του 18ου αιώνα η μορφολογία - ανάγλυφο του εδάφους της χερσονήσου ήταν εντελώς διαφορετική από την σημερινή. Ουσιαστικά η χερσόνησος χωριζόταν σε τρία μέρη, από δυο τάφρους, όπου η ανατολική είχε δημιουργηθεί για αμυντικούς λόγους. Η ανατολική νησίδα, στην οποία βρίσκεται και το Κάτω Κάστρο, παραμένει μέχρι και σήμερα ένα μικρό νησάκι αποκομμένο από την υπόλοιπη Άνδρο, ενώ στο κομμάτι γης που βρισκόταν ανάμεσα στις δυο τάφρους ήταν χτισμένος ο πρώτος οικισμός της Χώρας (ο οικισμός του Μέσα Κάστρου). Τα τρία αυτά κομμάτια γης στην πορεία και συγκεκριμένα την περίοδο που ο πληθυσμός αρχίζει να κτίζει και να κατοικεί εκτός του οχυρωμένου οικισμού υπέστησαν μεγάλες εδαφικές επεμβάσεις με σκοπό να μετατραπούν σε οικοδομήσιμα οικόπεδα. Αυτή την περίοδο και συγκεκριμένα το 1204 μ.Χ. το νησί περνά στα χέρια των Βενετών και πρώτος δυνάστης της Άνδρου ορίζεται ο Μαρίνος Δάνδολος. Το 1207 μ.Χ. κτίζεται από τον δυνάστη αυτόν το Κάτω Κάστρο ή αλλιώς το Κάστρο του Δάνδολου, στο νησάκι που βρίσκεται στην άκρη της χερσονήσου και αυτό γιατί η γειτονική κοιλάδα ήταν εύφορη και είχαν αρχίσει να κατοικούν άρχοντες της Δύσης. Από τότε το Κάτω Κάστρο καθιερώθηκε ως διοικητικό κέντρο της Άνδρου. Ένα άλλο κριτήριο επιλογής της τοποθεσίας του Κάτω Κάστρου ήταν για να προστατεύει από τυχόν επιθέσεις κάνοντας έτσι το Πάνω Κάστρο απόρθητο, το οποίο κτίστηκε περίπου 20 χρόνια μετά το Κάτω δηλαδή το 1225μ.Χ. και βρισκόταν στο σημερινό Κόρθι. Γι’ αυτό το λόγο παρατηρούμε ότι οι άρχοντες του νησιού τόσο αυτοί που ήρθαν μετά το 1204 όσο και οι παλαιότεροι έκτιζαν τους πύργους τους στα χωριά του νησιού, μακριά δηλαδή από το Κάτω Κάστρο και τις επιθέσεις που δεχόταν κατά καιρούς μέσω θαλάσσης. Οι νέοι αυτοί ηγεμόνες του νησιού αποφάσισαν να εφαρμόσουν ένα σύστημα γνωστό στη Δύση από τον 11ο αιώνα, αυτό το σύστημα ήταν το τιμαριωτικό ή φεουδαρχικό. Έτσι το νησί χωρίστηκε σε 12 φέουδα και παράλληλα ιδρύεται και ο οχυρωμένος οικισμός Μέσα Κάστρο από τον Βενετό Μαρίνο Δάνδαλο.

ΦΕΟΥΔΑΡΧΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ […]Το σύστημα αυτό είχε ως βάση, μιας αυστηρότατης κοινωνικής πυραμίδας τους δουλοπάροικους ή κολλήγες οι όποιοι αποτελούσαν αναπόσπαστο μέρος της γης. Στην κορυφή αυτής της πυραμίδας βρισκόταν ο εκάστοτε δυνάστης. Αμέσως κάτω απ’ αυτόν ήσαν οι φεουδάρχες, υποτελείς ου (vassali), στον οποίο έδιναν όρκο πίστεως και υποτελείας και οι οποίοι του όφειλαν υπακοή και απέδιδαν τον συμφωνημένο φόρο υπό διάφορες υλικές μορφές. Είχαν στην κυριαρχία τους ένα συμπαγή- κατ’ αρχάς- γεωγραφικό χώρο και ήσαν υπόχρεοι στρατιωτικής υποστηρίξεως στον ηγεμόνα.[…] Βλ. Ν. Βασιλόπουλου « Λατινοκρατία στην Άνδρο Κάστρα, Πύργοι, Εκκλησίες & Φέουδα» 2015 σελ.18

Εικόνα 5: Το Πάνω Κάστρο που έμεινε απόρθητο στην τοποθεσία πάνω από το Κόρθι, αλλά κάποια στιγμή εγκαταλείφθηκε.

Εικόνα 6: Το Κάτω Κάστρο στην νησίδα ανατολικά της χερσονήσου.

Χάρτης 2: Το Κάτω Κάστρο και ο οικισμός του Μέσα Κάστρου στην Χώρα_13ος αιώνας.

Η δόμηση μέσα στον οικισμό του Μέσα Κάστρου ήταν πυκνή. Οι οικοδομικές νησίδες του οικισμού είχαν ακανόνιστο σχήμα εντός του κάστρου και ορθοκανονικό εκτός αυτού, αυτό οφείλεται στον περιορισμένο χώρο της νησίδας που ήταν κτισμένο το Μέσα Κάστρο αλλά και στην ανάγκη για αμυντική διάταξη. Το Κάτω και το Μέσα κάστρο επικοινωνούσαν μεταξύ τους μέσω μιας γέφυρας, η οποία αρχικά ήταν κινητή και στη πορεία κατασκευάστηκε η λίθινη γέφυρα που στέκεται εκεί και σήμερα. Ο οικισμός του Μέσα Κάστρου αναπτύχθηκε σε μικρή απόσταση από το κάστρο του Δανδόλου, όπως αναφέραμε και παραπάνω ήταν κτισμένος στην δυτική νησίδα. Αρχικά αναπτύχθηκε ως ένα οχυρό όπως δηλαδή είχαν αναπτυχθεί και οι μεσαιωνικοί οικισμοί των Κυκλάδων, με στενομέτοπα κτίσματα, τοποθετημένα διάσπαρτα το ένα δίπλα στο άλλο με μικρά ανοίγματα, δημιουργώντας έτσι τον οχυρωματικό περίβολο του οικισμού (καστρότοιχο). Και τα τρία κάστρα (Πάνω, Κάτω και Μέσα) επικοινωνούσαν μεταξύ τους μέσω της «Φαρδειάς Στράτας», ενός δρόμου δηλαδή μεγάλου σε πλάτος (2.50μ.-5.00μ.). Αυτός ο δρόμος χώριζε τον οικισμό σε Νότιο και Βόρειο, στην δυτική του άκρη βρισκόταν η μεγάλη θολωτή Οξώπορτα του Κάστρου που κατέληγε στο Κάτω Κάστρο όπου και εκεί υπήρχε μια αντίστοιχη πύλη. Η σύνδεση αυτή συνέβαλε στην άμυνα από εξωτερικές επιθέσεις και συνάμα ισχυροποίησε την πολιτική και διοικητική τους κυριαρχία. Τμήματα της «Φαρδειάς Στράτας» συναντάμε και στον σημερινό αμαξωτό δρόμο που ενώνει την Χώρα με τον λιμάνι του Γαυρίου. Επίσης το γεγονός ότι οι μεγάλοι φεουδάρχες είχαν κατοικία τόσο στο Πάνω όσο και στο Κάτω Κάστρο έδινε στο δεύτερο το χαρακτήρα ενός Λατινικού Κάστρου και όχι ενός αυτόνομου αστικού κοινωνικού στοιχείου - όπως έγινε σε μικρό βαθμό στην Τήνο και στην Νάξο.

Εικόνα 7: Η μικρή πόλη που υπήρχε πίσω από τα τοίχη του Πάνω Κάστρου.

Εικόνα 8: Το πέτρινο γεφύρι που ένωνε το Κάτω Κάστρο με το Μέσα Κάστρο.

Χάρτης 3: Η ένωση του Κάτω Κάστρου με το Πάνω Κάστρο μέσω της «Φαρδειάς Στράτας».

Κατά τον 14ο αιώνα και ενώ το νησί συνεχίζει να βρίσκεται υπό ενετική κυριαρχία με δυνάστη τώρα τον Πέτρο Ζένο (1384-1427), αρχίζει να αναπτύσσεται μια μεγάλη και προσοδοφόρα επικοινωνία με την Ιταλία τόσο εμπορικά όσο και πολιτισμικά. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα το νησί άρα και η Χώρα, που μέχρι τότε περιοριζόταν στο ανατολικό άκρο της χερσονήσου και στην νησίδα δυτικά αυτού, να διέλθουν από μια οικονομικά, πολιτιστικά και κοινωνικά ακμάζουσα περίοδο. Κάτι το οποίο αποτυπώνεται εμφανέστατα και στον ιστό της Χώρας, με το κτίσιμο των πρώτων πυργόσπιτων. Αυτό το νέο κτίσμα σήμαινε ταυτόχρονα και την δημιουργία μιας πιο εύπορης κοινωνικής τάξης από αυτή ων γεωργών που επικρατούσε έως τότε στον οικισμό. Ο οικισμός αποκτά μια αναγεννησιακή ατμόσφαιρα μέσω εκδηλώσεων και δεξιώσεων που λάμβαναν μέρος στους πύργους των αρχόντων. Μέχρι το 15ο αιώνα το νησί και κατ’ επέκταση και η Χώρα πέρασε από πολλά χέρια δυναστών μέχρι που φτάνει ο Ζάννης Β’, ο οποίος είχε να αντιμετωπίσει ένα νέο κύμα επιδρομών από τους Τούρκους. Το 1468 οι Τούρκοι με αρχηγό τον Κεμάλ Ρεḯς, αποβιβάστηκαν στο γειτονικό της Χώρας, Νημποριό, μια παραθαλάσσια περιοχή βόρεια της Χώρας και στη συνέχεια λεηλάτησαν την ενδοχώρα και απέπλευσαν παίρνοντας μαζί τους 70 αιχμαλώτους και 15.000 δουκάτα. Οι λεηλασίες και οι σφαγές που υπέστη η Χώρα είχαν ως αποτέλεσμα σχεδόν να ερημώσει και να ξεσπάσουν κοινωνικές και θρησκευτικές ταραχές, όπως παρόμοιες την ίδια περίοδο συνέβησαν και στη Νάξο. Παρ’ όλη την κατάσταση που επικρατούσε στο νησί παρατηρείται ένα κύμα μετανάστευσης από Εύβοια και Αττική αφού οι υπό την τούρκικη κυριαρχία περιοχές αυτές βρίσκονταν σε ακόμα χειρότερη κατάσταση. Η Χώρα και συνολικά το νησί γνώρισε μεγάλη ακμή στα χέρια των Βενετών, που βέβαια πολλές φορές γίνονταν καταπιεστικοί σε θρησκευτικό και κοινωνικό επίπεδο. Όμως η Βενετοκρατία στα μέσα του 16ου αιώνα είχε αρχίσει να δυσαρεστεί τους κατοίκους του νησιού επειδή οι απαιτήσεις του εκάστοτε δυνάστη γίνονταν όλο και πιο απαιτητικές και σκληρές. Έτσι το 1566 οι άρχοντες του νησιού με την συναίνεση όλου του λαού αποφάσισαν να παραδώσουν ειρηνικά το νησί στους Τούρκους και μετά το 1579 ήταν υπό την Βαλιντέ Σουλτάνα.

ΠΥΡΓΟΙ Αποτέλεσε ένα οικοδόμημα σήμα κατατεθέν για το νησί, και χαρακτήριζε την τάξη των αρχόντων. Οι πύργοι ήταν διώροφοι ή τριώροφοι. Η είσοδος βρισκόταν στον όροφο, ενώ στο ισόγειο, το οποίο ήταν τυφλό ή με τοξοθυρίδες, υπήρχαν οι χώροι αποθήκευσης της σοδειάς. Στον όροφο υπήρχαν η σάλα, τα υπνοδωμάτια και η κουζίνα.

ΑΓΡΟΤΟΣΠΙΤΑ Τα αγροτόσπιτα ήταν τα σπίτια των μικροκαλλιεργητών ή πιο συχνά των φτωχών κολλήγων. Στην κατώτερη στάθμη υπήρχαν αποθηκευτικοί χώροι τροφίμων, χοιροστάσιο, τζάκι για τις βαριές οικιακές δουλείες (πλύσιμο ρούχων με στάχτη), ενώ στον όροφο και σε αυτό τον τύπο κατοικίας στεγάζονταν η σάλα, τα δωμάτια και η κουζίνα. Βλ. Ν. Βασιλόπουλος, Ελ. Μπενέκη, Ελ. Σαλουβάργου «ΑΝΔΡΟΣ κτίζοντας με το βλέμα στη θάλασσα», Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου 2002 σελ.32-35

Εικόνα 9: Ο πύργος Μπίστη-Μουβελά στις Κάτω Στενιές, κτίστηκε τον 17ο αιώνα.

Ο οικισμός διέθετε δύο εκκλησίες, την Παναγία Παλατιανή και την εκκλησία του Αγίου Γεωργίου. Στην μεν πρώτη πήγαιναν οι ευγενείς και οι άρχοντες, εξού και η ονομασία, δεδομένου ότι βρισκόταν δίπλα στο παλάτι. Η εκκλησία του Αγίου Γεωργίου ήταν η εκκλησία του λαού, η οποία οικοδομήθηκε το 18ο αιώνα στα ερείπια παλαιότερου ναού που υπήρχε εκεί πριν το 1613. Στον χάρτη 4 που ακολουθεί εμφανίζεται ακόμα μια εκκλησία εκτός του οικισμού, αυτή του Αγίου Γεωργίου, η οποία όμως ήταν για τον στρατό που προστάτευε την χερσόνησο από τις κυρίως θαλάσσιες επιθέσεις.

Εικόνα 10: Παναγία Παλατιανή (Αγία Τσουρά) στην Χώρα Ανδρου.

Εικόνα 11: Η εκκλησία της Αγίας Βαρβάρας στην Χώρα, πιθανότατα από τον 15ο αιώνα λειτουργούσε ως η εκκλησία του Αγίου Γεωργίου-Θεοτόκου, και ήταν η εκκλησία του στρατού.

Χάρτης 4: Οι τρεις εκκλησίες στον οικισμό του Μέσα Κάστρου.

Εικόνα 12: Άγιος Γεώργιος του λαού, στην Χώρα.

18ος- μέσα 20ου αιώνας Στις αρχές του 18ου αιώνα τα όρια και η μορφή της Χώρας αυτή την περίοδο αποτυπώνονται με μεγάλη ακρίβεια στη χαλκογραφία του Γάλλου περιηγητή Tournefort, ο οποίος είχε επισκεφθεί το νησί το 1700. Στην συγκεκριμένη χαλκογραφία παρουσιάζεται ο οικισμός να μην έχει επεκταθεί σε μεγάλο βαθμό, αλλά να κρατά την προηγούμενη μεσαιωνική του μορφή. Φτάνουμε, λοιπόν, στα τέλη του 18ου αιώνα και συγκεκριμένα στην περίοδο 17701774 κατά την οποία η Άνδρος περνά υπό την επίβλεψη του ρωσικού στόλου. Το 1770 μ.Χ. τοποθετείται και η αρχή της ναυτιλιακής οικονομίας στο νησί, χωρίς βέβαια αυτό να σημαίνει ότι η γεωργική δραστηριότητα είχε εξαφανιστεί αλλά συνεχίζει να υφίσταται με πιο ήπιους ρυθμούς στον οικονομικό τομέα του νησιού μέχρι και το 1980. Τα όρια του οικισμού αλλάζουν, συγκεκριμένα κτίρια αρχίζουν να οικοδομούνται εκτός των παλιών ορίων προς την ανατολική και την δυτική πλευρά της χερσονήσου, γι αυτό το λόγω όπως βλέπουμε και στον χάρτη παρακάτω το έδαφος αλλάζει για την ακρίβεια οι μέχρι τότε τάφροι καλύπτονται με χώμα και το έδαφος γίνεται ενιαίο .

Εικόνα 13: Κάτω Κάστρο, γκραβούρα του Γάλλου J.P.Tournefort, 1717, Παρίσι.

Χάρτης 5: Απεικόνιση της επέκτασης του οικισμού κατά τον 18ο αιώνα.

Καθώς, λοιπόν η ναυτιλία παίρνει τα ηνία της οικονομίας από την γεωργία, το νησί κατευθύνεται προς το θαλάσσιο εμπόριο. Αυτή η δραστηριότητα επέφερε αρκετό πλούτο, όχι μόνο οικονομικό αλλά και πλούτο εμπειριών, γνώσεων, τεχνογνωσίας κτλ.. Η Χώρα ακολουθεί μια ανοδική πορεία, μέσα στην οποία διαμορφώνει και μια εντελώς διαφορετική εικόνα από αυτή του σχετικά φτωχού αγροτικού οικισμού. Παράλληλα την ίδια περίοδο ανασυγκροτούνται πολλά μοναστήρια και οικοδομούνται και τα πρώτα καπετανόσπιτα, με πρώτη κατοικία αυτή της οικογένειας των Εμπειρίκων στην Καμάρα 1817[2]. Τώρα οι εύποροι αγροκτηνοτρόφοι, οι οποίοι απέκτησαν περισσότερη δύναμη μέσω της εξαγωγής των προϊόντων τους σε μακρινές αγορές, προσπαθούν να μετατρέψουν τις αγροτικές κατοικίες σε πύργους, ή τουλάχιστον να ενσωματώσουν τα χαρακτηριστικά των πύργων στα μέχρι τότε αγροτικά τους σπίτια. Ο κεντρικός άξονας της Χώρας που αρχικά ένωνε τις δύο πύλες μεγαλώνει σε μήκος και φτάνει να διασχίζει όλη την χερσόνησο, σχίζοντας την νοητά σε βόρεια και νότια. Αυτός ο δρόμοςάξονας ήταν και θα είναι για τα επόμενα χρόνια το μοναδικό σημείο αναφοράς γύρω από το οποίο διαδραματιστήκαν οι οποιεσδήποτε αρχιτεκτονικές και πολεοδομικές δραστηριότητες. Συμπεραίνουμε, λοιπόν, ότι η μέχρι αυτήν την περίοδο πολεοδομική εξέλιξη του οικισμού έχει γίνει με έναν ακανόνιστο τρόπο που το μοναδικό στοιχείο που θέτει κάποιον περιορισμό είναι η θάλασσα που περικλείει την χερσόνησο και ο κεντρικός άξονας. Από την άλλη πλευρά όμως, η κοινωνία της Άνδρου φαίνεται να έχει επηρεαστεί από τρία σημαντικά γεγονότα. Αυτά είναι πρώτον η συνθήκη Κιουτσούκ Καϊναρτζή (1774 μ.Χ. την χρονιά αυτή η Άνδρος περνά και πάλι στα χέρια των Τούρκων), η οποία πρόσφερε αρκετά προνόμια και ευνοϊκές συνθήκες τόσο στην ναυτιλία όσο και στο εμπόριο, με αποτέλεσμα ο εισερχόμενος πλούτος από την ναυτιλία να συνεχιστεί και να αυξάνεται με τον καιρό. Δεύτερον το έφορο έδαφος, το οποίο έδωσε την δυνατότητα για μεγάλη παραγωγική ικανότητα και άρα για μεγάλη ποσότητα εξαγώγιμου εμπορεύματος και τρίτο στοιχείο και τελευταίο είναι ο ερχομός και η εγκατάσταση της οικογένειας των Εμπειρίκων (1800 μ.Χ.), που διαμόρφωσαν ένα μεγάλο μέρος της Χώρας με βάση τις γνώσεις, τις ιδέες και την τεχνογνωσία που είχαν αποκτήσει από τα μέρη που ταξίδευαν. Επίσης οι Εμπειρίκοι ήταν αυτοί που έφεραν και την «καινούργια» κοινωνική τάξη, την αστική, στην οποία προσπάθησαν πολλοί να ενταχθούν από την σταδιακά παρακμάζουσα τάξη των αρχόντων είτε διαμορφώνοντας τις κατοικίες τους με βάση τα πρότυπα που είχαν «ορίσει» οι Εμπειρίκοι είτε ξεκινώντας μια ναυτική καριέρα. Λόγω των γνώσεων, του πλούτου και των μεγάλων εκτάσεων που κατείχαν οι Εμπειρίκοι η συμβολή τους στην σημερινή εικόνα της Χώρας είναι τεράστια.

ΜΟΡΦΗ ΚΑΤΟΙΚΙΩΝ

Τα σπίτια την περίοδο του μεγάλου πλούτου και της ανοδικής πορείας παίρνουν νέα μορφή, αυτή των νεοκλασικών σπιτιών. Τα έντονα διακοσμητικά στοιχεία είναι λίγα, στην θέση του δώματος μπαίνει η απαραίτητη κεραμοσκεπή. Έχουμε τα πρώτα μπαλκόνια στην πρόσοψη προς τον κεντρικό άξονα (αμαξωτός δρόμος), τα οποία άλλοτε είναι πέτρινα και άλλοτε μαρμάρινα στηριζόμενα είτε από σιδηροδοκούς είτε από μαρμάρινα φουρούσια. Το μέχρι τότε χωμάτινο πάτωμα αλλάζει και γίνεται τσιμεντένιο που σε κάποιες περιπτώσεις περιέχει και χρώμα. Τα περισσότερα οικοδομήματα τώρα πια είναι επιχρισμένα, τουλάχιστον η πρόσοψή τους. Η μορφή των κτιρίων είναι πλαστική και η παλιά πλαστικότητα των κατοικιών απουσιάζει. Τέλος η έννοια της ανάπαυσης και της ξεκούρασης στον ελεύθερο χώρο εισάγεται για πρώτη φορά με την δημιουργία ημιυπαίθριων χώρων στην εκάστοτε κατοικία. Επιπλέον ένα νέο στοιχείο είναι αυτό των ημιυπαίθριων χώρων στον όροφο με βρετανικό διπλό τόξο που εδράζεται πάνω σε δύο μαρμάρινες κολώνες, εξαιτίας της κλίσης του εδάφους. Το ύφος αυτό το νεοκλασικό που κάνει την εμφάνιση του στην Χώρα προσπαθεί να εναρμονιστεί με το ύφος του φυσικού περιβάλλοντος. Βλ. Ν. Βασιλόπουλος, Ελ. Μπενέκη, Ελ. Σαλουβάργου «ΑΝΔΡΟΣ κτίζοντας με το βλέμα στη θάλασσα», Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου 2002 σελ. 47-48

Εικόνα 14: Χάρτης Άνδρου του B. Bordone, 1528. 2. Βλ. Σ.Καμπάνη και Δ. Μπασαντή, οπ.π., 2012 σελ.184, 185

Πρωταρχικό τους σκοπός ήταν να εξευγενίσουν την κοινωνία της Άνδρου και αυτό φαίνεται και από τις μεγάλες οικονομικές δωρεές που έκαναν, αλλά και από το αρχιτεκτονικό ύφος που έδωσαν στην Χώρα με την οικοδόμηση των νεοκλασικών κτισμάτων τους. Η κοινωνική τους προσφορά θα μπορούσαμε να πούμε ότι πρόσφερε στην Χώρα πολλές ανέσεις, με την δημιουργία του γηροκομείου, του κέντρου υγείας, των σχολείων κ.α..

ΟΙ ΕΜΠΕΙΡΙΚΟΙ Οι Εμπειρίκοι είχαν χιώτικη καταγωγή, δεν ήταν γόνοι αρχοντικής οικογένειας και αυτό ίσως βοήθησε στο να έχουν έναν πιο ανοιχτόμυαλο και διορατικό τρόπο σκέψης. Ήταν ιδιοκτήτες μεγάλων εκτάσεων γης και παρήγαγαν λεμόνια και κρεμμύδια, τα οποία τα εξήγαγαν. Επιπλέον ασχολιόντουσαν και με την ναυτιλία, καθώς κατείχαν πλοία για να εμπορεύονται στο εξωτερικό. Εξαιτίας του τεράστιου όγκου χρημάτων που περνούσαν από τα χέρια τους κατάφεραν να αγοράσουν μεγάλες εκτάσεις γης ενώ παράλληλα συνέχισαν να ασχολιούνται και με την θάλασσα. Με αυτόν τον τρόπο κατάφεραν να αυξήσουν σημαντικά το εισόδημα τους κάτι που τους οδήγησε να αποκτήσουν ένα αρκετά μεγάλος μέρος της Χώρας και να το οικοδομήσουν με βάση τις γνώσεις και τις εμπειρίες τους από τα ταξίδια. Συγκεκριμένα όλη περιοχή της καμάρας, της Πλακούρας στο Νημποριό και μια μεγάλη έκταση προς το Παραόρτι αγοράζονται και κτίζονται συστηματικά από την οικογένεια των Εμπειρίκων, όταν εγκαθίστανται στην Άνδρο περί τα τέλη του 18ου αιώνα. Αυτή την οικογένεια θα προσπαθήσουν να την μιμηθούν και άλλες οικογένειες και ελάχιστοι άρχοντες την περίοδο που η τάξη των αρχόντων είχε αρχίσει να χάνεται. Βλ. Λία Δανιόλου, «Αστικά σπίτια στην Άνδρο», 2011 σελ. 46,47

Χάρτης 6: Οι εκτάσεις που σταδιακά αγόρασαν οι Εμπειρίκοι και τις έκτισαν είτε με κατοικίες είτε με δημόσια κτήρια. Η περιοχή 1 αρχικά ήταν στα χέρια της οικογένειας Μπίστη μέχρι τον 19ο αιώνα αλλά αργότερα αγοράστηκε από τους Εμπειρίκους, το ίδιο συνέβη και με την περιοχή 2, την οποία αρχικά ήταν στην ιδιοκτησία της οικογένειας Καΐρη.

Εικόνα 15: Τα Μπειρικαίϊκα της Ρίβας.

Παρ’ όλα αυτά η χωρική τοποθέτηση των κτισμάτων τους δεν ακολουθούσε κάποιο πολεοδομικό σχέδιο, άλλωστε δεν υπήρχε και κάποιο τέτοιο σχέδιο, εκτός από το πρώτο ρυμοτομικό σχέδιο του 1865 το οποίο βέβαια ποτέ δεν υλοποιήθηκε. Οι γνώσεις τους και η επιρροή τους περιορίστηκε στο αρχιτεκτονικό ύφος των κτισμάτων και όχι τόσο στην δημιουργία ενός σωστά πολεοδομικά οργανωμένου αστικού ιστού, παρ’ όλο που η πρόθεση τους ήταν να μετατρέψουν την Χώρα σε ένα πρότυπο αστικό κέντρο, σαν εκείνα των μεγάλων πόλεων που ταξίδευαν.[3] Με τον ερχομό της νέας κοινωνικής τάξης στην κοινωνία της Χώρας διαμορφώνεται και μια νέα συνοικία. Η νέα συνοικία ξεκίναγε από την σημερινή πλατεία Καḯρη έξω από το Κάστρο και έφτανε μέχρι την οικία Ζαννή Καμπάνη (1890). Η επέκταση προς τον βορρά έφτανε έως την περιοχή Πλακούρα και στο νότο έως το σημερινό δημοτικό σχολείο, η δόμηση αυτή την περίοδο είναι αραιή, καθώς οι κατοικίες τώρα οικοδομούνται σε μεγάλα οικόπεδα, αυτά των πλουσίων του νησιού.

Εικόνα 16: Σκίτσο του Παραπορτίου, στη Χώρα της Άνδρου, 1994.

Χάρτης 7: Η νέα μορφή του οικισμού μετά τις πρώτες επεμβάσεις των εφοπλιστών στον παλαιό μεσαιωνικό οικισμό, 19ος αιώνας. 3. Βλ. Ν. Βασιλόπουλος, Ελ. Μπενέκη, Ελ. Σαλουβάργου «ΑΝΔΡΟΣ κτίζοντας με το βλέμα στη θάλασσα», Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου 2002 σελ.38,39 Βλ. Σ.Καμπάνη και Δ .Μπασαντή, οπ.π., 2012 σελ. 185,186

Εικόνα 18: Το δημοτικό σχολείο χώρας Άνδρου, στη νότια πλευρά της χερσονήσου της Χώρας.

Εικόνα 17: Η οικία Ζαννή Λ. Καμπάνη, κτίστηκε το 1890 και βρίσκεται στην αρχή του πεζόδρομου της Χώρας. Απο το 1925 μέχρι το 2014 στέγαζε την Λέσχη Ανδριών.

Εικόνα 19: Ιατρικό κέντρο Χώρας Άνδρου, βρίσκεται πίσω απο το γηροκομείο.

Έτσι φτάνουμε στη δεκαετία του 1860 και την δημιουργία του πρώτου ρυμοτομικού σχεδίου το 1865, και στην οικοδόμηση μεγάλων δημόσιων κτηρίων από δωρεές των εύπορων οικογενειών της Χώρας (ναός Κοιμήσεως της Θεοτόκου, κατασκευή της κλίμακας προς την Αγία Θαλασσινή, φάρος του Τουρλίτου κ.α.). Οι απαλλοτριώσεις που το ρυμοτομικό σχέδιο προέβλεπε δεν έγιναν με αποτέλεσμα η υλοποίηση του σχεδίου να καθίσταται αδύνατη. Ρυμοτομικό σχέδιο νεότερο δεν υπάρχει παρά μόνο κάποιες μικρές τροποποιήσεις όπως αυτή του 1971.

Εικόνα 20: Το πολεοδομικό σχέδιο του 1865, όπως αυτό αποτυπώθηκε το 1923 και κατατέθηκε στην πολεοδομία της Άνδρου.

Εικόνα 21: Η εκκλησία της Αγίας Θαλασσινής στην Πλακούρα, παίρνει την μορφή που έχει σήμερα το 1985.

Εικόνα 23: Η τροποποίηση που έγινε το 1971 πάνω στο σχέδιο του 1865.

Εικόνα 22: Ο Φάρος Τουρλίτης ακριβώς απέναντι από το Ενετικό Κάστρο (Κάτω) της Χώρας. Είναι ο μοναδικός φάρος κτισμένος πάνω σε βράχο μέσα στη θάλασσα, κατασκευάστηκε το 1887. Το 1943 από τους Γερμανούς, ενώ το 1994 ανακατασκευάστηκε στην αρχική του μορφή με δωρεά του ζεύγους Αλέκου & Μαριέττας Γουλανδρή εις μνήμην της κόρης τους Βιολάντας.

Εικόνα 24: Η εκκλησία της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στην Χώρα.

Όπως προαναφέρθηκε το ρυμοτομικό σχέδιο του 1860 δεν υλοποιήθηκε πλήρως ποτέ, αφού η χώρα της Άνδρου είχε περάσει στα χέρια των μεγάλων εφοπλιστικών οικογενειών, η καθεμία από τις οποίες είχε στην ιδιοκτησία της και ένα μεγάλο κομμάτι γης της Χώρας, το οποίο διαμορφωνόταν με βάση τις εμπειρίες, τις γνώσεις κτλ του ιδιοκτήτη του. Με γνώμονα όλα τα παραπάνω καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι περισσότερη σημασία είχε δοθεί στην αρχιτεκτονική παρά στην πολεοδομική μορφή της Χώρας. Τότε ήταν που πλακοστρώθηκε ο σημερινός πεζόδρομος με τα μαγαζιά, οποίος αποτελεί κομμάτι του κεντρικού παλαιού άξονα που ένωνε τις δύο πύλες. Η ενέργεια αυτή άλλαξε δραστικά το φυσικό τοπίο αφού χρειάστηκαν έντονες επεμβάσεις στο φυσικό περιβάλλον, όπως εκβραχισμός και διαπλάτυνσης της βόρειας κλιτύος της ράχης. Τη διάνοιξη αυτή ακολούθησε η δημιουργία μιας αρχικά μικρής πλατείας μπροστά από την οξώπορτα που στη συνέχεια μεγεθύνθηκε και αποτελεί την σημερινή πλατεία Καΐρη. Ο δρόμος - κεντρικός άξονας συνέχισε να επεκτείνεται και στο τέλος του κατασκευάστηκε από τους Εμπειρίκους η σημερινή πλατεία του Εμπειρίκιου Γηροκομείου. Στη συγκεκριμένη πλατεία μέσα από το σχέδιο του 1865 είχε προβλεφθεί να οικοδομηθεί η κεντρική εκκλησία κάτι το οποίο δεν υλοποιήθηκε ποτέ. Στην ίδια πλατεία οικοδομήθηκε, με σχέδιο του Γ. Μαμάη και την χρηματοδότηση της οικογένειας των Εμπειρίκων, το Εμπειρίκειο Νοσοκομείο και Γηροκομείο, ως μια κίνηση για τους απόμαχους της θάλασσας. Στη συνέχεια και πάλι από την οικογένεια των Εμπειρίκων και συγκεκριμένα με πρωτοβουλία του Σταμάτη Εμπειρίκου κτίζεται το Εμπειρίκειο Γυμνάσιο, στο οποίο διδασκόντουσαν αγγλικά, τα οποία ήταν απαραίτητα για τους ναυτικούς, σε μια κοινωνία όπου η μέγιστη εκπαίδευση θεωρείτο το δημοτικό. Δίπλα κτίζεται από τους Εμπειρίκους και τους Καΐρηδες η σχολή Ε.Ο.Χ.Α. (επαγγελματική βιοτεχνική εκπαίδευση θηλέων), η οποία βέβαια δεν λειτούργησε πότε ως σχολή.

Εικόνα 25: Η πλατεία Θεόφιλου Καḯρη το 1950, με την προτομή που στήθηκε το 1912.

Εικόνα 26: Το καφενείο στην πλατεία Καḯρη( 20ος αιώνας), πριν γίνει το ζαχαραπλαστείο Ερμής που υπάρχει σήμερα.

Εικόνα 27: Ο πεζόδρομος της Χώρας το 1905.

Εικόνα 28: Η επαγγελματική σχολή Ε.Ο.Χ.Α.

Εικόνα 29: Πλατεία Γηροκομείου το 1902.

Γενικά με την έλευση του 19ου αιώνα η Χώρα εγκαταλείπει την τοπική αρχιτεκτονική και οδεύει προς αυτή των αστικών κέντρων, με τα χαρακτηριστικά του νεοκλασικισμού να εμφανίζονται όλο και πιο συχνά. Τον αιώνα αυτό αρχίζουν να πραγματοποιούνται πολλές ευεργεσίες από τους εφοπλιστές του νησιού, όπως για παράδειγμα η πλακόστρωση πολλών δρόμων και η οικοδόμηση πολλών φιλανθρωπικών ιδρυμάτων, όπως αναφέραμε ονομαστικά παραπάνω. Οι εφοπλιστές αναλαμβάνουν να εξευγενίσουν την Χώρα, μετατρέποντας την από έναν κυκλαδίτικο οικισμό σε μια αστική πόλη. Για αυτό το λόγο οικοδομούνται εκείνη την περίοδο πολλές νέες κατοικίες εκτός του παλαιού κάστρου και σταδιακά μέσω αυτής της ανοικοδόμησης δημιουργείται και το πρώτο στάδιο της πολεοδομικής μορφής που έχει σήμερα η Χώρα. Η δόμηση και σε αυτή την χρονική στιγμή παραμένει πυκνή, κάτι το οποίο γίνεται εμφανές και στον πίνακα του Άγγλου αξιωματικού του ναυτικού Arthur Tower. Μέσα από τον πίνακα παρατηρούμε μια αύξηση των κτισμάτων, η οποία οφείλεται κατά κύριο λόγο στους Εμπειρίκους.

Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΜΠΟΡΙΚΟΥ ΣΤΟΛΟΥ ΤΗΣ ΆΝΔΡΟΥ «[…]Ονειρεύονται τα όμορφα χωριά του νησιού, με τους κήπους, τα φροντισμένα περιβόλια, τα κυπαρίσσια, τα τρεχούμενα νερά και τις . . . λιχουδιές, που τόσο νόστιμα τις ετοιμάζουν οι αντριώτισσες νοικοκυρές . . . Αυτό είναι το ειδικό θαλασσινό πνεύμα του νησιού μας, φίλε μου ... Έτσι μπορούμε να εξηγήσουμε γιατί η Χώρα δεν πήρε ψαράδικο, λιμανίσιο ύφος, γιατί δε μοιάζει με τη Μύκονο λόγου χάρη. Η μικρή αυτή πόλη αναπτύχθηκε ακριβώς στην περίοδο της ακμής των βαποριών — κι έτσι αναπτύσσεται και τώρα. Αλλά είχε αρχίσει πια ο εικοστός αιώνας. Αν πας στις παλιές συνοικίες, στο Παραπόρτι, στην Καμάρα, θα δεις δρομάκια και σπίτια καθαρά νησιώτικα, γραφικά. Μα οι ναυτικοί που άρχιζαν να πλουτίζουν μετά το 1900, ήταν φυσικό να χτίζουν τα σπίτια τους απάνω στους νέους, τους «αστικούς ρυθμούς». Έτσι, εγκαταλείφθηκε η παλιά, «νησιώτικη πόλη», και η νέα τράβηξε προς τα έξω, με καινούρια σπίτια, μεγάλα, άνετα, συγχρονισμένα για την εποχή. Να γιατί το «ωκεάνειο πνεύμα» δε φαίνεται πουθενά μέσα στην ήσυχη τούτη, καθαρή και σιωπηλή πολίχνη. Μα αν μπούμε σ’ οποιοδήποτε καφενείο, σ’ οποιοδήποτε σπίτι, δε θ’ ακούσεις τίποτ’ άλλο παρά κουβέντες για μακρινές θάλασσες, για ταξίδια, για επιταγές, για την αγωνία των ξενιτεμένων, για ναύλους, κέρδη και ζημιές. Μήπως κι αυτό δεν είναι «θαλασσινή ατμόσφαιρα», μήπως κι αυτό δεν είναι «θαλασσινή Ελλάδα»; Και μάλιστα Ελλάδα απλωμένη σε κοσμοπολίτικα κέντρα, σε διεθνείς διαστάσεις. Αν γεννιόταν κι εδώ ένας Παπαδιαμάντης, πόσα θα είχε ν’ αποκαλύψει και να ζωντανέψει. Γιατί εδώ η θαλασσινή μας ζωή είναι ψυχή, ανάμνηση, φαντασία, ονειροπόληση, σχέδιο για το μέλλον. Δε χτυπά στα μάτια, μα μιλά στην ψυχή όσων καταλαβαίνουν τι θα πει ξενιτεμός, ωκεανός, ξένο λιμάνι, φτάσιμο του καραβιού, φορτηγό, ναύλος. Όποιον και να ρωτήσεις εδώ, θα σου μιλήσει, σαν καλός γεωγράφος για τα πιο απίθανα λιμάνια του κόσμου. Αν πεις να ξουριστείς σ’ ένα κουρείο, θα ιδείς στολισμένους τους τοίχους με φωτογραφίες και εικόνες παλιών φορτηγών, που ανεμοδέρνονται στους μανιασμένους ωκεανούς, ή που ναυαγούν σ’ αφιλόξενες ξέρες. Στα σπίτια των εφοπλιστών, στις σάλες τους, θα δεις να συμπληρώνουν την επίπλωση μεγάλα ομοιώματα των καραβιών τους, φυλαγμένα σε τεράστιες γυάλες. Και κάθε μέρα σχεδόν, στ’ άσπρα ερημοκλήσια μας γίνονται λειτουργίες, για να ‘χουν «καλό κατευόδιο» εκείνοι που θαλασσοδέρνουνται. . .[…] » Απόσπασμα από το βιβλίο του Αντρέα Καραντώνη Ελληνικοί Χώροι, Το ωκεάνειο πνεύμα ενός νησιού, Αθήνα 1979

Εικόνα 30: Ο πίνακας του Άγγλου αξιωματικού του ναυτικού Arthur Tower, που παρουσιάζει την Χώρα από το Παραπόρτι το 1841.

Παραμένοντας στην εποχή της ναυτιλιακής οικονομίας και αφήνοντας πίσω τον 19ο αιώνα και μπαίνοντας στον 20ο αιώνα και συγκεκριμένα μετά το τέλος του Α’ Παγκοσμίου (1914-1918) πολέμου φαίνεται η Χώρα να περνά ξανά από μια φάση μεγάλης οικοδομικής δραστηριότητας, που κυρίως οφείλεται και πάλι σε δωρεές και ευεργεσίες των εφοπλιστών αλλάζοντας έτσι καθοριστικά, για ακόμη μια φορά, το κυκλαδίτικο συγκρότημα της Χώρας. Πιο αναλυτικά τα όρια της μεγαλώνουν άλλα και πάλι αυτό γίνεται γύρω από τον άξονα της κεντρικής οδού. Δημόσια κτίρια, διεύρυνση δρόμων κ.α. συντέλεσαν στον εξωραϊσμό του οικισμού που μετατρεπόταν αργά αλλά σταθερά σε μια αστική πόλη όσο αφορά την αρχιτεκτονική της μορφή. Επιπρόσθετα όλες οι πλατείες πλακοστρώθηκαν, μαρμάρινες κρήνες με αρχαιοελληνικά πρότυπα τοποθετήθηκαν σε αυτές, η πλατεία του Καΐρη αυξήθηκε σε μέγεθος φτάνοντας τις σημερινές της διαστάσεις, και στην πλατεία του Γηροκομείου αντί για την εκκλησία που έχουμε αναφέρει πιο πάνω ότι είχε προβλεφθεί να τοποθετηθεί τώρα τοποθετείται το ηρώο των πεσόντων θυμάτων των βαλκανικών πολέμων, των ηρώων της ολοκλήρωσης του εθνικού κράτους.[4] Τη δεκαετία του 1920 έρχονται μεγάλες αλλαγές στην κοινωνία της Άνδρου. Αρχικά εμφανίζεται ένα μεγάλο μεταναστευτικό κύμα από την Μικρά Ασία εξαιτίας της Μικρασιατικής Καταστροφής, το οποίο εγκαθίσταται στον συνοικισμό του Νημποριού. Επίσης πολλοί εφοπλιστές μεταφέρουν τις έδρες των επιχειρήσεων τους εκτός του νησιού, στην Αγγλία, τον Πειραιά και αλλού, αυτό πλήττει την αστική και οικονομική εξέλιξη του νησιού. Με αποτέλεσμα η οικοδομική έξαρση που έφερε το τέλος του πολέμου, να βαίνει προς το τέλος της. Αυτή η σταδιακή διακοπή των οικοδομικών δραστηριοτήτων, οφείλεται στο γεγονός ότι με την μετακίνηση των επιχειρήσεων και την μετανάστευση των πλούσιων εφοπλιστών, οι τελευταίοι θα διακόψουν σε μεγάλο βαθμό τα κοινωφελή έργα που προσπάθεια είχαν την χωρική ανάπτυξη της Χώρας είτε αυτό σημαίνει το κτίσιμο περίτεχνων κτιρίων είτε την χορήγηση κάποιας μεγάλης δωρεάς, αν και οι τελευταίες δεν εξαφανίστηκαν εντελώς από το προσκήνιο. Ακολουθεί ο Β’ Παγκόσμιος (1939-1943) πόλεμος και αυτό «παγώνει» όλες τις οικοδομικές δραστηριότητες, ενώ παράλληλα εξαιτίας του πολέμου και κατά συνέπεια των βομβαρδισμών που υπέστη το νησί, η μορφή της Χώρας αλλάζει ριζικά (1943). Συγκεκριμένα στις 23 Σεπτεμβρίου του 1943, οι Γερμανοί με σκοπό να αναγκάσουν τον ιταλικό στρατό να παραδοθεί βομβάρδισαν ανηλεώς την Χώρα από την θάλασσα. Επίκεντρο των βομβαρδισμών, ήταν τα Εμπειρικαίϊκα της Πλακούρας εκεί που βρίσκεται σήμερα το σχεδόν κατεστραμμένο «Ξενία», και τα Εμπειρικαίϊκα της Ρίβας, όπου μετέπειτα και μέχρι και τώρα είναι η πλατεία του Αφανούς Ναύτη με το ομώνυμο μνημείο. Πέρα όμως από τα αρχοντικά που καταστράφηκαν, βομβάρδισαν και το μέχρι τότε καλοδιατηρημένο Κάστρο του Δάνδολου.

Εικόνα 31: Η Χώρα μετά τους αλλεπάλληλους βομβαρδισμούς των Γερμανών, την περίοδο του Β’ Παγκοσμίου.

Εικόνα 32: Η Βιβίκα Εμπειρίκου μπροστά από τα κατεστραμμένα Εμπειρικαίϊκα της Ρίβας, το 1951.

Εικόνα 33: Τα Εμπειρικαίϊκα της Πλακούρας πριν τον πόλεμο.

4. Βλ. Μελέτη ΓΑΤΣΙΑ ΕΙΡΗΝΗ, ΠΙΤΤΑΚΙΔΗΣ ΖΑΝΝΗΣ, ΣΙΔΕΡΑΚΗ ΒΙΡΓΙΝΙΑ « Ιστορικό Κέντρο Χώρας Άνδρου», Ε.Μ.Π. 2011, σελ. 7,8

Με το τέλος του πολέμου η οικοδομική αδράνεια ως ένα βαθμό θα συνεχιστεί. Μια μικρή διαφοροποίηση σε αυτή την κατάσταση θα αρχίσει να φαίνεται από το 1950 μ.Χ. και μετά, όπου θα ξεκινήσουν πάλι να οικοδομούνται στο σχεδόν αλλαγμένο από τους βομβαρδισμούς τοπίο της Χώρας. Η επανεκκίνηση της οικοδομικής δραστηριότητας κρατά τα χαρακτηριστικά που είχαν αρχίσει να καθιερώνονται στην Χώρα, πριν το πόλεμο, και αυτά δεν είναι άλλα από αυτά του νεοκλασικισμού και της αστικής πόλης. Σε αυτή την μεταπολεμική περίοδο δεν απουσιάζουν οι δωρεές (οι οποίες όπως προαναφέραμε είχαν μειωθεί εξαιτίας τις απομάκρυνσης των εφοπλιστών από το νησί) των εφοπλιστών και των πλουσίων του νησιού, αυτό είχε ως αποτέλεσμα όλα αυτά τα αξιόλογα αρχιτεκτονικά, πολιτιστικά και πολιτισμικά στοιχεία που μέχρι σήμερα για πολλούς χαρακτηρίζουν την Άνδρο ως την «αρχόντισσα» των Κυκλάδων.[5] Είναι πολύ σημαντικό σε αυτό το σημείο να τονιστεί το γεγονός ότι η εκάστοτε οικονομική ανάπτυξη του νησιού καθόριζε σημαντικά τις εξάρσεις του ανδριώτικου πολιτισμού, και άρα η εύπορη κοινωνική τάξη που κατείχε και διαχειριζόταν τον πλούτο είχε τον πρώτο λόγο σχεδόν σε οποιοδήποτε ζήτημα αφορούσε την εικόνα της Χώρας. Έτσι εξαιτίας πρώτον αυτής της νοοτροπία που σίγα σιγά με το πέρασμα των χρόνων είχε καλλιεργηθεί στους κατοίκους της Χώρας, αλλά και του νησιού, και δεύτερον της απομάκρυνσης των διαχειριστών του πλούτουεφοπλιστών από το νησί, η Χώρα περνά σε μια περίοδο αρχιτεκτονικής, πολιτιστικής και πολιτισμικής στασιμότητας.

Εικόνα 34: Ο δρόμος Γαύριο - Χώρα, λίγο πριν φτάσουμε στην πλάτεια Ιερού Λόχου, η οποία είναι ουσιαστικά ο κόμβος - είσοδος στην χερσόνησο της Χώρας.

Χάρτης 8: Η Χώρα της Άνδρου έτσι όπως είχε διαμορφωθεί σχεδόν στις αρχές του 20ου αιώνα. 5. Βλ. Σ.Καμπάνη και Δ .Μπασαντή « Η Άνδρος μέσα στον χρόνο», 2012 σελ. 189-191

Εικόνα 35: Πλατεία Ιερού Λόχου. Είναι η πρώτη πλατεία που συναντάμε στην Χώρα, τα όρια αυτής δημιουργούνται απο πέντε σημαντικά δείγματα αστικής αρχιτεκτονικής του νησιού. Αυτα είναι οι οικίες Τρικόγλου, Βογιαζίδη και Βούλγαρη, το κτίριο της αστυνομίας και η Καΐρειος Βιβλιοθήκη.

Εικόνα 36: Οικία Θεόδωρου Βούλγαρη. Κτίστηκε το 1917. Ο Θεόδωρος Βούλγαρης καταγόταν απο το χωριό Λειβάδια, και αυτό ήταν και ο λόγος που επέλεξε αυτην την τοποθεσία για να χτίσει την οικία του, ώστε να μπορεί να ατεχίζει το χωριό του. Σήμερα είναι ιδιοκτησία του Δήμου και στεγάζει το δημαρχείο.

Εικόνα 37: Οικία Λεωνίδα Βογιαζίδη. Κτίστηκε το 1917. Καταστράφηκε απο τους Γερμανούς και στη συνέχεια οι ντόπιοι πήραν απο το σπίτι οτι είχε απομείνει.

Εικόνα 38: Οικία Ελευθέριου Τρικόγλου. Κτίστηκε το 1925. Σήμερα ανήκει στον Λεωνίδα Αποσκίτη, εγγονό του Ελευθέριου απο την κόρη του.

Εικόνα 39: Το κτίριο που σήμερα στεγάζει το Αστυνομικό τμήμα της Χώρας. Κτίστηκε το 1912. Το σπίτι αρχικά ανήκε στον οδοντίατρο Μάρκο Δράκο και στη συνέχεια δωρίσθηκε στο Ναό της Παναγίας της Χώρας.

Εικόνα 41: Το Εμπειρίκειο γυμνάσιο της Χώρας. Κτίστηκε το 1923.

Εικόνα 40: Η Καΐρειος βιβλιοθήκη στην είσοδο της Χώρας. Ήταν η διώροφη νεοκλασική οικία ιδιοκτησίας Μ. Κυδωνιέως που κτίστηκε 1916-1917. Τα εγκαίνια ως βιβλιοθήκη έγιναν 17 Ιουλίου 2002.

Εικόνα 42: Το παλιό δημαρχείο της Χώρας.

Εικόνα 43: Οίκια Νικ. & Βιολαντώς Εμπειρίκου. Κτίστηκε το 1863.

20ος αιώνας μέχρι σήμερα Με την απομάκρυνση των ναυτιλιακών επιχειρήσεων από το νησί η κυριαρχία της ναυτιλίας στον τομέα τόσο της οικονομίας όσο και της κοινωνικής, αρχιτεκτονικής και πολεοδομικής εξέλιξης αρχίζει να μπαίνει στο παρασκήνιο, αφού την περίοδο αυτή δηλαδή περίπου την δεκαετία του 1960 εμφανίζεται ο τουρισμός όπως στην υπόλοιπη Ελλάδα έτσι και στην Άνδρο. Η πρώτη προσπάθεια επικοινωνίας ολοκλήρου του νησιού έγινε με την χάραξη του δρόμου ΧώραΓαυριο (σημερινό λιμάνι Άνδρου), ο οποίος βέβαια διανοίχτηκε το 1929, χαλικοστρώθηκε το 1930 και ασφαλτοστρώθηκε την δεκαετία του 1960. Αυτός ο δρόμος ενώνει την Χώρα με το Μπατσί (τουριστικό κέντρο) και το Γαυριο (κύριο λιμάνι). Την ίδια δεκαετία παρατηρείται μεγάλη απομάκρυνση – φυγή των Ανδριωτών από το νησί προς την Αθήνα.

Εικόνα 44: Η χερσόνησος της Χώρας τον Μάϊο του 2016.

Χάρτης 9: Η μορφή της χερσονήσου της Χώρας όπως αυτή έχει διαμορφωθεί μέχρι σήμερα.

Εικόνα 45: Η συνέχεια του δρόμου Γαύριο-Χώρα που οδηγεί στον πλακοστρωμένο πεζόδρομο της Χώρας με τα καταστήματα. Στα δεξιά βρίσκεται το κτίριο της Αστυνομίας και στα αριστερά η Καΐρειος Βιβλιοθήκη.

Εικόνα 46: Η στροφή στο τέρμα του ασφαλτομένου δρόμου Γαύριο-Χώρα που οδηγεί στο σταθμό των Κτέλ. Στο βάθος το θερινό σινεμά της Χώρας.

Εικόνα 47: Η αρχή του πλακοστρωμένου πεζόδρομου με τα καταστήματα της Χώρας. Στα αριστερά βρίσκεται το κτίριο που στεγαζόταν η Λέσχη Ανδριωτών.

Εικόνα 48: Η σημερινή εικόνα της πλατείας Γηροκομείου.

Εικόνα 49: Η σημερινή εικόνα της πλατείας Θεόφιλου Καΐρη, με τις καφετέρειες, τις ταβέρνες και τα ουζερί να έχουν απλώσει τα τραπέζια τους και να ετοιμάζονται για την καλοκαιρινή σεζόν.

Εικόνα 50: Η οξώπορτα του παλιού Μέσα Κάστρου στέκει μέχρι σήμερα και θυμίζει το τότε μεσαιωνικό οικισμό.

Εικόνα 51: Το πλακοστρωμένο δρομάκι (οδός Αλκ. Εμπειρίκου) που οδηγεί στην πλατεία του Αφανή Ναύτη. Λίγο πριν στρίψεις στην οδό Φιλελλήνων, συναντάς το δημοτίκο θέατρο Άνδρου.

ΤΟ ΜΝΗΜΕΙΟ ΤΟΥ ΑΦΑΝΟΥΣ ΝΑΥΤΗ Στο σημείο που δεσπόζει σήμερα το μνημείο του Αφανούς Ναύτη, ήταν κτισμένα μέχρι και τα μέσα του 20ου αιώνα τα Εμπειρικέικα της Καμάρας. Στις 23 Σεπτεμβρίου του 1943 (Β’ Παγκόσμιος πόλεμος) οι Γερμανοί βομβάρδισαν την ιταλική φρουρά της Χώρας και έτσι τα Εμπειρικέικα καταστράφηκαν. Μετά από την καταστροφή τους οι Εμπειρίκοι δώρισαν τον χώρο στον Δήμο της Άνδρου. Μετά από χρόνια και ενώ δήμαρχος ήταν ο Μιχαήλ Σ. Πολέμης, αποφασίστηκε να διαμορφωθεί ο χώρος σε μια πλατεία και να τοποθετηθεί σε αυτή το μνημείου του Αφανούς Ναύτη, προς τιμή όλων των ναυτικών που έχασαν την ζωή τους στην θάλασσα. Αρχιτέκτονας της πλατείας ήταν ο Λ.Δ. Κριεζής, γλύπτης ο Μ. Τόμπρος ενώ για ακόμα μια φορά χορηγός ήταν η οικογένεια Νικολάου Ιωάννου Εμπειρίκου. Το έργο ολοκληρώθηκε στις 5 Νοεμβρίου του 1959, και παρέμεινε να στολίζει την πλατεία μέχρι και τις 30 Απριλίου του 2001, όπου εξαιτίας ενός δυνατού ανέμου έπεσε στα μάρμαρα της πλατείας. Στη συνέχεια βέβαια με τις απαραίτητες διαδικασίες τοποθετήθηκε ξανά στην αρχική του θέση.

Εικόνα 52: Η πλατεία του Αφανούς Ναύτη και στο βάθος το ναυτικό μουσείο.

Βλ. Ν. Βασιλόπουλος, Ελ. Μπενέκη, Ελ. Σαλουβάργου «ΑΝΔΡΟΣ κτίζοντας με το βλέμα στη θάλασσα», Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου 2002 σελ.42-44

Εικόνα 53: Το μνημείο του Αφανούς ναύτη.

Εικόνα 54: Πρωτομαγία του 2001, όταν λόγου δυνατού αέρα το μνημείο του Αφανούς ναύτη έπεσε.

Ο τουρισμός μπορεί να εμφανίστηκε την δεκαετία του 1960, αλλά ήδη από την δεκαετία του 1950 υπάρχουν αναφορές σε έντυπα και εφημερίδες του νησιού για την εμφάνιση του. Ενώ, λοιπόν εμφανίζεται ο τουρισμός, η Άνδρος και συγκεκριμένα η Χώρα της, εξακολουθεί να κινείται με τους ρυθμούς της προηγούμενης περιόδου, στην οποία η αστική τάξη σιγά σιγά απομακρύνεται από το κοινωνικό χάρτη της Χώρας και η αγροτική τάξη συνεχίζει να παρακμάζει. Η δημιουργία μιας νέας κοινωνίας και η επικοινωνία μέσα στο νησί φαίνεται δύσκολη, δεδομένου ότι πέρα από τον κεντρικό αμαξωτό δρόμο Χώρα - Γαύριο υπήρχαν μόνο δυο δρόμοι που διανοίχτηκαν ένα χρόνο μετά τον πόλεμο. Είναι σημαντικό βέβαια να αναφέρουμε ότι παρ’ όλο που η Χώρα δείχνει να μην προσαρμόζεται με γρήγορους ρυθμούς στις επιταγές της νέας εποχής, εντούτοις μικρά βήματα είχαν αρχίσει να γίνονται προς αυτήν, όπως για παράδειγμα η αρχή της πρώτης τακτικής γραμμής Ραφήνα - Γαύριο το 1960. Την ίδια δεκαετία σταματά και η εν πλω επικοινωνία του λιμανιού της Χώρας με τον Πειραιά και του Μπατσίου.

Εικόνα 55 : Λιμάνι Γαυρίου 1900.

Χάρτης 10: Ακτοπλοϊκά δρομολόγια από το λιμάνι του Γαυρίου.

Ο λόγος που το λιμάνι μεταφέρθηκε στο Γαύριο και παρέμεινε να είναι το μοναδικό λιμάνι του νησιού ήταν η γεωγραφική του θέση και τα φυσικά του χαρακτηριστικά, δεδομένου ότι ο φυσικός αυτός όρμος βρίσκεται σε μια πιο υπήνεμη τοποθεσία σε σχέση με την θέση του λιμανιού της Χώρας και του Μπατσίου και επίσης βρίσκεται πιο κοντά στον Πειραιά και στην Ραφήνα.

Χάρτης 11: Το λιμάνι του Γαυρίου, βορειοδυτικά της Χώρας.

ΤΟ ΛΙΜΑΝΙ ΜΑΣ (ΤΗΣ ΧΩΡΑΣ) Τί καταιγίδα ήταν αυτή; Σωστή θεομηνία! Αγριεμέν’ η θάλασσα ξεσπούσε με μανία απάνω στο λιμάνι μας για να το προσπεράσει στην αμμουδι’ ανεμπόδιστα να φτάσει, να κοπάσει. Να καταπιεί στα βάθη της ό,τι βρεθεί μπροστά της με θύελλα πρωτόγνωρη κι’ οργή στα κύματα της. Ενώ πιο πέρα στ’ ανοιχτά όγκοι τρανοί κυμάτων, φαίνονταν όλα ταπεινά μπροστά στο πέρασμα των. Τώρα απόμεινε σβηστό και ισοπεδωμένο το άτυχο λιμάνι μας μισοκατεστραμμένο.

ΤΟ ΛΙΜΑΝΙ ΤΟΥ ΓΑΥΡΙΟΥ

Εικόνα 56: Το λιμάνι του Γαυρίου σήμερα αποτελέι το κύριο και μοναδικό λιμάνι του νησιού.

Εικόνα 57: Το λιμάνι της Χώρας το 1903. Τα καράβια έριχναν άγκυρα σε μικρή απόσταση απο την στερία και στη συνέχεια με μικρές βάρκες οι επιβάτες αποβιβάζονταν στην Πλακούρα της Χώρας.

Τόπος χαράς αλλά και μιας πρόσκαιρης είναι λύπης σαν ταξιδέψεις για να πας κάπου αλλού, να λείπεις. ‘Η όταν θα ξανάρχεσαι σ’ ευλογημένη ώρα από μιαν άλλη μακρυνή πέρ’ από ξένη χώρα. Διπλό ‘ναι το συναίσθημα σ’ όποιον θα ‘ρθεί ή φύγει. Άλλοτε νιώθει της χαράς, κι’ άλλοτε λύπης ρίγη. Είναι στιγμές που δάκρυα κυλούν για εν’ αγόρι σαν φύγει πρωτοτάξιδο για «μπάρκο» σε βαπόρι. Γυναίκες ανεμίζουνε μαντήλια - χαιρετάνε όσους αφήνουν το νησί και σ’ άλλα μέρη πάνε. Φεύγει καθένας με ευχές πολλές και δακρυσμένος για να βρεθεί σ’ άλλη στεριά στους ξένους μέσα ξένος. Όσοι αρμενίζουν ναυτικοί κι’ άλλοι για κει που μένουν του γυρισμού να ‘ρθεί στιγμή ποθούν και περιμένουν. Και τότε ανθεί χαμόγελο στου νιόφερτου τα χείλη, δικοί του σαν το δέχονται και συγγενείς και φίλοι. Είναι ανείπωτ’ η χαρά σ’ αυτόν που καταφθάνει και με το γέλιο του πατά του Γαύριου το λιμάνι Από την συλλογή Ανδριώτικα Αναπολήματα- στίχοι ενός φυσιολάτρη, Αθήνα 1994, του Σωκράτη Φραγκέτη Androspoets.homestead.com

Ένα αξιοσημείωτο γεγονός είναι η οικοδόμηση του ξενοδοχείου «Ξενία» το 1958, το πρώτο μπορούμε να πούμε ξενοδοχείο της Χώρας στην περιοχή της Πλακούρας βόρεια της χερσονήσου. Στην χώρα της Άνδρου εκείνη την περίοδο υπάρχουν δύο ξενοδοχεία η «Αίγλη» το οποίο λειτουργεί όλο το χρόνο και το ξενοδοχείο «Μαντζαβελάκη» («Παράδεισος») το οποίο λειτουργεί μόνο τους θερινούς μήνες. Συνάμα παρατηρούμε μια μικρή οικοδομική δραστηριότητα και εξέλιξη προς την περιοχή του Νημποριού, η οποία ήταν τα προηγούμενα χρόνια η βιομηχανική περιοχή της Χώρας. Ενώ στην περιοχή του Παραπορτίου δεν γίνεται καμία οικοδομική δραστηριότητα παρά μόνο η κατασκευή του δημοτικού γηπέδου ποδοσφαίρου και μένει έτσι μέχρι σήμερα σχεδόν αναξιοποίητο, κάτι το οποίο οφείλεται τόσο στο ότι ο πληθυσμός εγκαθίστατο στην χερσόνησο της Χώρας και στην βιομηχανική περιοχή του Νημπορίου όσο και στο γεγονός ότι το λιμάνι που εξυπηρετούσε την Χώρα βρισκόταν από την μεριά του Νημπορίου που ήταν πιο υπήμενη από το Παραπόρτι.

Εικόνα 58: Το ξενοδοχείο «Ξενία» την δεκαετία του 70’.

Εικόνα 59: Η Πλακούρα βόρεια της Χώρας, με το κατεστραμμένο πια «Ξενία» και δεξιά το Νημποριό.

Εικόνα 60: Το σχεδόν ανεκμετάλευτο Παραπόρτι νότια της Χώρας.

Εικόνα 61: Η σημερινή (2016) εικόνα του «Ξενία», της Άνδρου.

Εικόνα 62: Το ξενοδοχείο «Μικρά Αγγλία» στην Χώρα της Άνδρου. Αρχικά ήταν η οικία Καμματά και κτίστηκε το 1939, απο το 2009 ανήκει στην οικογένεια Βαλμά που το μετέτρεψε σε ξενοδοχείο.

Εικόνα 63: Το ξενοδοχείο «Αίγλη» πάνω στον πεζόδρομο της Χώρας.

Εικόνα 64: Το ξενοδοχείο «Παράδεισος» στην Άνδρο.

Από άποψη λειτουργιών τα κτίσματα διατηρούν τις μέχρι τότε χρήσεις τους, ενώ στις αρχές του 21ου αιώνα ανοίγουν κάποιες επιπλέον επιχειρήσεις τόσο στον πεζόδρομο της Χώρας όσο και στην συνοικία του Μέσα Κάστρου μετά δηλαδή την οξώπορτα. Τα ενοικιαζόμενα δωμάτια και γενικά οι χώροι φιλοξενίας της Χώρας παραμένουν ελάχιστοι. Ο παράγοντας που πιθανότατα έπαιξε σημαντικό ρόλο στην αργή εξέλιξη της Χώρας, είναι και το γεγονός ότι κατά τις δεκαετίες του 1950 και 1960 παρατηρείται ένα μεγάλο μεταναστευτικό κύμα, από την Άνδρο αυτή τη φορά, το οποίο φαίνεται από την πληθυσμιακή απογραφή του 1981 όπου οι κάτοικοι δεν ξεπερνούσαν τους 8.500 μόνιμους κατοίκους σχεδόν τους μίσους από την απογραφή του 1951 (14.705 μόνιμοι κάτοικοι). Από την άλλη μεριά με την έλευση του τουρισμού παρατηρείται μια σημαντική ανάπτυξη και εξέλιξη των περιοχών ανάμεσα στη Χώρα και στο Γαύριο, με το Μπατσί να μετατρέπεται σε τουριστικό κέντρο, τον Άγιο Πέτρο σε τουριστικό θέρετρο και γενικά την Βορειοδυτική Άνδρο να επιδεικνύει έντονα το τουριστικό της πρόσωπο, ενώ όπως προαναφέραμε η Χώρα κρατάει μια πιο συγκρατημένη στάση απέναντι στο ραγδαίο κύμα του τουρισμού, τουλάχιστον τις πρώτες δεκαετίες. Με την καθιέρωση του Γαυρίου ως κύριο λιμάνι του νησιού, τα πρώτα σημάδια τουρισμού στη Χώρα εμφανίζονται μεταξύ 1970 και 1980.

Εικόνα 66: Η σημερινή εικόνα του πεζόδρομου της Χώρας με τα καταστήματα.

Εικόνα 65: Το παλαιό κεντρικό δρομάκι του οικισμού του Μέσα Κάστρο, σήμερα έχει πλακοστρωθεί και στην αρχή του έχει αρκετά μικρά μαγαζιά, από τα οποία τα περισσότερα άρχισαν να λειτουργούν την τελευταία οχταετία.

Εικόνα 67: Το Νειμποριό στα τέλη του 20ου αιώνα με την έλευση του τουρισμού, να οδηγεί στο άνοιγμα χώρων διαδκέδασης.

Εικόνα 68: Το τουριστικό Μπατσί της Άνδρου.

Εικόνα 69: Ο σταθμός των Κτελ πίσω απο την εκκλησία της Κοιμήσεως της Θεοτόκου το 1960.

Εικόνα 70: Η παλιά βιομηχανική περιοχή του Νειμποριού με τις καφετέριες- bar και τις ταβέρνες, όπως έχει διαμορφωθεί μέχρι σήμερα.

Εικόνα 71: Ο ναυτικός όμιλος Άνδρου, ο οποίος ιδρύθηκε το 1957, απέναντι απο την Πλακούρα.

Σε αυτό το σημείο είναι αναγκαίο να τονίσουμε ότι ένας από τους κυριότερους λόγους της ανάπτυξης του τουρισμού στην Χώρα αποτέλεσε η οικοδόμηση την δεκαετία του 1980 του αρχαιολογικού μουσείου Άνδρου με δωρεά του ιδρύματος Βασίλη και Ελίζας Γουλανδρή καθώς και του μουσείου σύγχρονης και μοντέρνας τέχνης επίσης του ιδρύματος Βασίλη και Ελίζας Γουλανδρή, καθώς και του ιδρύματος Πέτρου & Μαρίκας Κυδωνιέως από την ομώνυμη οικογένεια. Ουσιαστικά η εν λόγω οικοδόμηση αυτών των τριών ιδρυμάτων σηματοδότησε και την αρχή πολλών καλλιτεχνικών και όχι μόνο εκθέσεων καθώς και άλλων πολιτισμικών εκδηλώσεων στην Χώρα της Άνδρου, βάζοντας έτσι την Χώρα της Άνδρου στον τουριστικό χάρτη της Ελλάδος ως έναν πολιτιστικό προορισμό.[6]

Εικόνα 73: Μουσείο μοντέρνας τέχνης του ιδρύματος Βασίλη και Ελίζας Γουλανδρή, στη Χώρα.

Εικόνα 72: Μουσείο σύγχρονης τέχνης του ιδρύματος Βασίλη και Ελίζας Γουλανδρή, στη Χώρα.

Εικόνα 74: Το αρχαιολογικό μουσείο της Χώρας, το οποίο βρίσκεται στην πλατεία Καΐρη.

6. Βλ. Σ.Καμπάνη και Δ .Μπασαντή, « Η Άνδρος μέσα στον χρόνο», 2012 σελ. 198-202

Εικόνα 75: Το ίδρυμα Κυδωνιέως ιδρύθηκε το 1994 και από τότε φιλοξενεί διάφορες εκθέσεις κυρίως τους θερινούς μήνες.

Εικόνα 76: Το λύκειο της Χώρας. Πάνω απο το λύκειο υπάρχει parking.

Εικόνα 77&78: Το ανοιχτό θέατρο Άνδρου, βρίσκεται απέναντι απο το λύκειο Χώρας Άνδρου. Τα εγκαίνια έγιναν το καλοκαίρι του 2015.

Στην Άνδρο αναπτύσσεται και ο θρησκευτικός τουρισμός. Ο προσκυνηματικός τουρισμός είχε και έχει προορισμό κατά κύριο λόγο το θαυματουργό μοναστήρι της Αγίας Μαρίνας, αλλά και την Μονή της Παναχράντου καθώς επίσης και το μοναστήρι του Αγίου Νικολάου. Και τα τρία μοναστήρια είναι ανακαινισμένα και βρίσκονται κοντά στην Χώρα, προσθέτοντας έτσι στον πολιτιστικό τουρισμό της Χώρας και τον θρησκευτικό. Το γεγονός αυτό σε συνδυασμό με τον τουρισμό που ερχόταν για τις εκθέσεις των μουσείων της Χώρας, είναι ίσως και η πιο σημαντική κινητήριος δύναμη στη Χώρα, που ως ένα βαθμό την ώθησαν ώστε να κάνει κάποιες ενέργειες για την υποδοχή και την φιλοξενία των συγκεκριμένων τουριστών.

Εικόνα 79: Η Ιερά Μονή Αγίας Μαρίνας, στην περιοχή των Αποικίων, βόρεια της Χώρας (1.325 μ.Χ.).

Εικόνα 80: Η εκκλησία του Αγίου Παντελεήμονα στην Ιερά Μονή της Παναγίας Παναχράντου στην Άνδρο. Η μονή κτίστηκε από τον αυτοκράτορα Νικηφόρο Φωκά το 963-969.

Εικόνα 81: Ιερά Μονή Αγίου Νικολάου Αποικίων, στην πλαγιά του βουνού στη θέση Ώρες, βόρεια της Χώρας.Κτίστηκε το 16ο αιώνα.

Ο τουρισμός έφερε στο νησί και συνάμα στην Χώρα μια ανάπτυξη βασισμένη στις δικές του επιταγές. Μέρη όπως το Μπατσί, το Γαύριο (κύριο λιμάνι), Άγιος Πέτρος κ.α. κατάφεραν και εξέλιξαν την εικόνα τους από την εικόνα ενός οικισμού σε αυτή της τουριστικής περιοχής, με ότι αυτό συνεπάγεται, δηλαδή την οικοδόμηση χώρων φιλοξενίας, διασκέδασης και γενικά με όλες τις κατάλληλες υποδομές για να μπορέσουν να υποδεχτούν την νέα εποχή του τουρισμού. Σε αντίθεση η Χώρα, παρά τις κάποιες κινήσεις προς αυτή την κατεύθυνση, δεν μπορούμε να πούμε ότι η σημερινή της εικόνα έχει εναρμονιστεί με την νέα εποχή. Φυσικά έγιναν πολλές προσπάθειες τόσο στο τομέα της διασκέδασης, της μαζικής εστίασης και της φιλοξενίας στη Χώρα αλλά και στο γειτονικό της Νημποριό, όμως όπως το γνωστό ξενοδοχείο «Ξενία», του Άρη Κωνσταντινίδη έχει αφήσει απλά τον σκελετό του να στέκεται ερημωμένος, έτσι και πολλές επιχειρήσεις που ξεκίνησαν δυναμικά την δεκαπενταετία 1990-2005 αναγκάστηκαν να κλείσουν για οικονομικούς λόγους. Σήμερα στη Χώρα από την μία συναντάμε το ένδοξο παρελθόν της αστική πόλης, της περιόδου 18ος - μέσα 20ου αιώνα, κυρίως στα αξιόλογα και φημισμένα αρχοντικά και στα δημόσια κτήρια, από δωρεές των εφοπλιστών που και αυτά με την σειρά τους διαθέτουν το νεοκλασικό ύφος που πρωτοήρθε στο νησί με την ανάπτυξη της ναυτιλίας και από την άλλη την προσπάθεια της Χώρας να αναπτυχθεί με βάση τις αρχές της νέας εποχής του τουρισμού. Η μεν δεύτερη εικόνα βρίσκεται ακόμα, όπως συμπεραίνουμε και από τα παραπάνω σε πρώιμο στάδιο.

Εικόνα 84: Η οικία Γεώργιου Καρυστινάκη. Κτίστηκε το 1910.

Εικόνα 82: Το εξωκλήσι του Αγίου Αθανασίου στην νότια πλευρά της χερσονήσου απο την μεριά του Παραπορτίου. Κτίστηκε το 1960.

Εικόνα 83: Οικία Ιωάννη Κουτσούκου - «Αρχοντικό Ελένη». Άρχισε να κτίζεται το 1890 και ολοκληρώθηκε το 1900 όπου και κατοικήθηκε απο τον πρώτο ιδιοκτήτη του Αλέξανδρο Εμπειρίκο. Το 1961 το αγόρεσε ο Χαρίλαος Ι. Κουτσούκος όπου και κατοίκησε σε αυτό μέχρι το 1969. Απο το 1969 μέχρι το 2002 ήταν νοικιασμένο στο δήμο και λειτουργούσε εκέι το λύκειο Χώρας. Απο το 2002 όπου ανακαινίστηκε και ξενοικιάστηκε λειτουργεί ως ξενοδοχείο.

Εικόνα 85: Τα σκαλάκια δεξιά της οξώπορτας που οδηγούν στην παραλία του Παραπορτίου. Εκεί ήταν το νότιο τμήμα της τάφρου που υπήρχε μπροστά απο την οξώπορτα του μεσαιωνικού οικισμού και τα σπίτια όπως φαίνονται και στην εικόνα αποτελούσαν το τοίχος του οικισμού.

Εικόνα 87: Ο ποταμός του Παραπορτίου που καταλήγει στην ομώνυμη παραλία.

Εικόνα 86: Το μονοπάτι αριστερά της οξώπορτας που οδηγεί στην Πλακούρα και το Νειμποριό. Εκεί ήταν το βόρειο τμήμα της τάφρου που υπήρχε μπροστά απο την οξώπορτα του μεσαιωνικού οικισμού και εδώ τα σπίτια όπως φαίνονται και στην εικόνα αποτελούσαν το τοίχος του οικισμού, συνέχεια του νότιου τμήματος του τοίχους.

Εικόνα 88: Ο δρόμος (οδός Φιλελλήνων) από και πρός την πλατεία Αφανούς Ναύτη, με κατά μήκος τα σπίτια το ένα δίπλα στο άλλο.

Εικόνα 89, 90, 91, 92, 93, 94, 95, 96: Τα στενά και μικρά δρομάκια στη Ρίβα, τα οποία μαρτυρούν την ύπαρξη του μεσαιωνικού οικισμού με τα μικρα και στενομέτωπα σπίτια που ήταν τοποθετημένα το ένα δίπλα στο άλλο αφήνοντας μικρά περάσματα. Με αυτόν τον τρόπο δημιουργούσαν και το καστρότοιχος. Η μόνη διαφορά τώρα πια είναι οτι τα τότε αγροτόσπιτα έχουν αντικατασταθεί με αρχοντικά και σπίτια με νεοκλασικά και αστικα στοιχεία.

Επίλογος Στην ιστορική περίοδο από τον 13ο μέχρι και τον 20ο αιώνα η Χώρα είχε αρκετές περιόδους πολιτισμικής και οικονομικής ακμής. Αυτές εμφανίζονται σε διάφορα κτίσματα, που αποτελούν ίχνη των εποχών και των ανθρώπων στο τοπίο. Η Χώρα της Άνδρου, αλλά και γενικά όλο το νησί, δεν ακολουθεί την κλασική κυκλαδίτικη αρχιτεκτονική, αντιθέτως η αρχιτεκτονική εκφράζει τις διαφορετικές κατά περιόδους κοινωνικές και οικονομικές καταστάσεις στις οποίες δημιουργήθηκε. Υπάρχουν σημεία μέσα στη Χώρα που προδίδουν πως η μια κοινωνία εξελίχτηκε πάνω στην άλλη, όπως για παράδειγμα η αστική Χώρα του 18ου αιώνα μετάπλασε και ενσωμάτωσε στον αστικό ιστό κτίσματα της αγροτικής κοινωνίας των προηγούμενων αιώνων. Όπως φαίνεται η οικονομία και οι κοινωνία καθόρισε τις εξάρσεις του ανδριώτικου πολιτισμού όπως αυτός αποτυπώνεται στην αρχιτεκτονική και στην πολεοδομική εικόνα της Χώρας σήμερα. Αρχικά ήταν ο πολιτισμός της αγροτικής κοινωνίας που συνδεόταν άμεσα με την παραδοσιακή κουλτούρα και εμφανίστηκε στην παραδοσιακή αρχιτεκτονική των αγροτόσπιτων στα ήθη, τα έθιμα κτλ. Αυτό όμως που έκανε την Χώρα και κατ’ επέκταση και την Άνδρο να ξεχωρίσει ήταν ο αστικός πολιτισμός που αναπτύχθηκε το 18ο μέχρι τον 20ο αιώνα και βασίστηκε στην ναυτιλία. Αυτός ο αστικός πολιτισμός έδωσε το σημερινό ύφος στα κτίρια, τα καπετανόσπιτα, στους ελευθερους χώρους κτλ. και αυτός ο πολιτισμός και η κουλτούρα ήταν και η τελευταία μετεξέλιξη του παλιού πολιτισμού της Χώρας. Ενώ, λοιπόν η Χώρα αρχικά από τον 13ο μέχρι τον 18ο ακολουθεί τα πρότυπα των κυκλαδίτων νησιών, με τον μεσαιωνικό οικισμό, τα αγροτόσπιτα, τους πύργους των ευγενών, τα μικρά δρομάκια και την άτακτή πολεοδομική μορφή, φτάνει ο 18ος αιώνας, και η ναυτιλία, κατά τον οποίον ουσιαστικά η Χώρα εκτοξεύεται πολιτισμικά και κοινωνικά και αυτό χωρικά αποτυπώνεται στο νέο ύφος που παίρνει. Αυτό το νέο ύφος είναι αυτό της αστικής κοινωνίας, και οφείλεται εξολοκλήρου στον πλούτο από την ναυτιλία και στην αγάπη των Ανδριωτών προς των τόπο τους, την Άνδρο. Η νέα κοινωνία που εισήγαγαν οι πλούσιοι ναυτικοί ήταν αυτή των περίτεχνων κτιρίων με νεοκλασικά στοιχεία και των δημόσιων κτιρίων με σκοπό την αναβάθμιση του ανδριώτικου πολιτισμού. Από την άλλη μεριά, ο πολεοδομικός σχεδιασμός φαίνεται να μην βαδίζει εξίσου ανοδικά, αλλά στην ουσία να παραμένει με μικρές διαφοροποιήσεις ο ίδιος και αυτό οφείλεται τόσο στο γεγονός ότι δεν υπάρχει κάποιο νεότερο ρυμοτομικό σχέδιο από αυτό του 1865 όσο και στο ότι οι ναυτικοί που έφεραν τα καινούργια στοιχεία (τεχνογνωσία, αρχιτεκτονικό ύφος κτλ) για την μέχρι τότε αγροτική κοινωνία της Άνδρου, δεν ασχολήθηκαν με τον πολεοδομικό σχεδιασμό.

Χάρτης 12: Συνολικά η πολεοδομική πορεία της Χώρας απο τον 13ο αιώνα μέχρι σήμερα, σε μορφή χαρτών.

Επίσης ούτε την κοινωνία της Άνδρου φαίνεται να την απασχολεί αυτό το κομμάτι δεδομένου ότι είχαν αφεθεί στις δωρεές των εφοπλιστών και σε οτιδήποτε αυτοί πρόσφεραν στο νησί χωρίς να έχουν επιπλέον απαιτήσεις. Όλα αυτά όμως πέρα από την θετική τους όψη την οποία γνώρισε η κοινωνία της Χώρας από τον 18ο αιώνα έχουν και την αρνητική τους μεριά με την οποία ήρθαν αντιμέτωποι όταν οι εφοπλιστές και γενικά ο πλούτος από την ναυτιλία άρχισε να απομακρύνεται από την Άνδρο. Η απομάκρυνση αυτή μπορεί να μην σταμάτησε εξολοκλήρου τις δωρεές και τα κοινωφελή έργα αλλά ουσιαστικά ήταν σαν να αφήνει μια κοινωνία να σταθεί απέναντι στον τουρισμό του 20ου αιώνα χωρίς την ίδια δυναμική και αποφασιστική αρωγή των δύο προηγούμενων αιώνων. Το 1960 με τον ερχομό του τουρισμού η Χώρα περνά για ακόμα μια φορά από μια νέα μεταβατική περίοδο που δεν ήταν το ίδιο επιτυχημένη με αυτή του 18ου αιώνα που περνά από την αγροτική κοινωνία στην αστική. Οι επιταγές που φέρνει ο τουρισμός δεν απορροφιόνται από τον κοινωνικό ιστό και οι όποιες προσπάθειες έγιναν να συντονιστούν αυτές οι δύο κοινωνίες (τουριστική και παλιά αστική-κλειστή κοινωνία της Χώρας) δεν ευδοκίμησαν. Ίσως σε αυτό να έπαιξε σημαντικό ρόλο ότι άλλες περιοχές ανάμεσα στο λιμάνι και την Χώρα μετατράπηκαν γρήγορα σε τουριστικά θέρετρα και απορροφούσαν πιο εύκολα τον εισαγόμενο τουρισμό και λόγο τοποθεσίας (πιο κοντά στο λιμάνι) και λόγο ανάπτυξης. Η κοινωνία της Χώρας ήταν μια κλειστή κοινωνία όσο αναφορά τους τουρίστες και αυτό γιατί οι ναυτικοί που έφερναν τον πλούτο δεν ήθελαν ξένους τουρίστες στην Χώρα τους την στιγμή που εκείνοι ταξίδευαν για χρόνια μακριά από την Άνδρο και άφηναν πίσω την «απροστάτευτη» οικογένεια τους κι από την άλλη οι οικογένειες τους δεν είχαν ανάγκη την ανάπτυξη που θα έφερνε ο τουρισμός δεδομένου ότι ο πλούτος από την ναυτιλία ήταν μεγάλος. Σήμερα που αυτός ο πλούτος δεν υπάρχει πια, τουλάχιστον όχι σε τόσο μεγάλο βαθμό, η κοινωνία της Χώρας καλείται να αλλάξει τον μέχρι τώρα τρόπο σκέψης του και να ανοιχτεί και να υποδεχτεί με κατάλληλες υποδομές την νέα εποχή. Όπως προαναφέραμε , αυτό δεν έχει στεφθεί ακόμα με επιτυχία, παρ’ όλα αυτά τα οικονομικά και άλλα προβλήματα που έρχονται στο προσκήνιο κατά καιρούς φαίνεται να δημιουργούν μια έντονη ανάγκη για αλλαγή αυτής της κατάστασης.

Εικόνα 97: Η χερσόνησος της Χώρας της Άνδρου τον 21ο αιώνα.

Ευρετήριο εικόνων Εικόνα εξωφύλλου : ΑΝΔΡΟΣ ΣΧΕΔΙΑ ΚΑΙ ΕΝΤΥΠΩΣΕΙΣ ΑΠΟ ΤΟ ΝΗΣΙ ΜΟΥ, Γιάννης Δ. Παντζόπουλος Εικόνα 1: Η ΆΝΔΡΟΣ ΜΕΣΑ ΣΤΟΝ ΧΡΟΝΟ, 2012, Σταμάτης Μ. Καμπάνης, Διαμαντής Μπασαντής Εικόνα 2: Η ΆΝΔΡΟΣ ΜΕΣΑ ΣΤΟΝ ΧΡΟΝΟ, 2012, Σταμάτης Μ. Καμπάνης, Διαμαντής Μπασαντής Εικόνα 3: Η ΆΝΔΡΟΣ ΜΕΣΑ ΣΤΟΝ ΧΡΟΝΟ, 2012, Σταμάτης Μ. Καμπάνης, Διαμαντής Μπασαντής Εικόνα 4: carte postale Εικόνα 5: Η ΆΝΔΡΟΣ ΜΕΣΑ ΣΤΟΝ ΧΡΟΝΟ, 2012, Σταμάτης Μ. Καμπάνης, Διαμαντής Μπασαντής Εικόνα 6: Προσωπικό αρχείο της συγγραφέως, Σεπτέμβριος 2015 Εικόνα 7: Η ΆΝΔΡΟΣ ΜΕΣΑ ΣΤΟΝ ΧΡΟΝΟ, 2012, Σταμάτης Μ. Καμπάνης, Διαμαντής Μπασαντής Εικόνα 8: Προσωπικό αρχείο της συγγραφέως, Σεπτέμβριος 2015 Εικόνα 9: ΑΝΔΡΟΣ κτίζοντας με το βλέμμα στη θάλασσα, 2013, Ν. Βασιλόπουλος, Ελ. Μπενέκη, Ελ. Σαλουβάρδου, Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών Εικόνα 10: Προσωπικό αρχείο της συγγραφέως, Μάιος 2016 Εικόνα 11: Προσωπικό αρχείο της συγγραφέως, Μάιος 2016 Εικόνα 12: Προσωπικό αρχείο της συγγραφέως, Μάιος 2016 Εικόνα 13: Η ΆΝΔΡΟΣ ΜΕΣΑ ΣΤΟΝ ΧΡΟΝΟ, 2012, Σταμάτης Μ. Καμπάνης, Διαμαντής Μπασαντής Εικόνα 14: Η ΆΝΔΡΟΣ ΜΕΣΑ ΣΤΟΝ ΧΡΟΝΟ, 2012, Σταμάτης Μ. Καμπάνης, Διαμαντής Μπασαντής Εικόνα 15: Η ΆΝΔΡΟΣ ΜΕΣΑ ΣΤΟΝ ΧΡΟΝΟ, 2012, Σταμάτης Μ. Καμπάνης, Διαμαντής Μπασαντής Εικόνα 16: Η ΆΝΔΡΟΣ ΣΧΕΔΙΑ ΚΑΙ ΕΝΤΥΠΩΣΕΙΣ ΑΠΟ ΤΟ ΝΗΣΙ ΜΟΥ, Γιάννης Δ. Παντζόπουλος Εικόνα 17: Προσωπικό αρχείο της συγγραφέως, Μάιος 2016 Εικόνα 18: Προσωπικό αρχείο της συγγραφέως, Νοέμβριος 2015 Εικόνα 19: Προσωπικό αρχείο της συγγραφέως, Μάιος 2016 Εικόνα 20: Ρυμοτομικό σχέδιο (1865) απο την πολεοδομία Άνδρου Εικόνα 21: Τροποποίηση ρυμοτομικού σχεδίου (1971) απο την πολεοδομία Άνδρου Εικόνα 22: Προσωπικό αρχείο της συγγραφέως, Μάιος 2016 Εικόνα 23: Προσωπικό αρχείο της συγγραφέως, Μάιος 2016 Εικόνα 24: Προσωπικό αρχείο της συγγραφέως, Νοέμβριος 2015 Εικόνα 25: Η ΆΝΔΡΟΣ ΜΕΣΑ ΣΤΟΝ ΧΡΟΝΟ, 2012, Σταμάτης Μ. Καμπάνης, Διαμαντής Μπασαντής Εικόνα 26: Η ΆΝΔΡΟΣ ΜΕΣΑ ΣΤΟΝ ΧΡΟΝΟ, 2012, Σταμάτης Μ. Καμπάνης, Διαμαντής Μπασαντής Εικόνα 27: Η ΆΝΔΡΟΣ ΜΕΣΑ ΣΤΟΝ ΧΡΟΝΟ, 2012, Σταμάτης Μ. Καμπάνης, Διαμαντής Μπασαντής Εικόνα 28: ΑΝΔΡΟΣ κτίζοντας με το βλέμμα στη θάλασσα, 2013, Ν. Βασιλόπουλος, Ελ. Μπενέκη, Ελ. Σαλουβάρδου, Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών Εικόνα 29: Η ΆΝΔΡΟΣ ΜΕΣΑ ΣΤΟΝ ΧΡΟΝΟ, 2012, Σταμάτης Μ. Καμπάνης, Διαμαντής Μπασαντής Εικόνα 30: Η ΆΝΔΡΟΣ ΜΕΣΑ ΣΤΟΝ ΧΡΟΝΟ, 2012, Σταμάτης Μ. Καμπάνης, Διαμαντής Μπασαντής

σ. 212 σ. 38 σ. 33 σ. 68 σ. 68 σ. 20

σ. 166 σ. 74 σ. 296

σ. 261 σ. 198 σ. 27 σ. 25 σ. 284 σ. 117

Εικόνα 31: Ε͗Ν ἌΝΔΡῼ, «ΤΑ ΕΓΚΛΉΜΑΤΑ ΤΩΝ ΓΕΡΜΑΝΏΝ ΣΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΊΑ ΤΗΣ ΆΝΔΡΟΥ», άρθρο του Δημήτρη Σταυρόπουλου http://www.enandro.gr/2015-04-02-04-50-45.html Εικόνα 32: Ε͗Ν ἌΝΔΡῼ, «ΤΑ ΕΓΚΛΉΜΑΤΑ ΤΩΝ ΓΕΡΜΑΝΏΝ ΣΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΊΑ ΤΗΣ ΆΝΔΡΟΥ», άρθρο του Δημήτρη Σταυρόπουλου http://www.enandro.gr/2015-04-02-04-50-45.html Εικόνα 33: Ε͗Ν ἌΝΔΡῼ, «ΤΑ ΕΓΚΛΉΜΑΤΑ ΤΩΝ ΓΕΡΜΑΝΏΝ ΣΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΊΑ ΤΗΣ ΆΝΔΡΟΥ», άρθρο του Δημήτρη Σταυρόπουλου http://www.enandro.gr/2015-04-02-04-50-45.html Εικόνα 34: Προσωπικό αρχείο της συγγραφέως, Μάιος 2016 Εικόνα 35: Προσωπικό αρχείο της συγγραφέως, Μάιος 2016 Εικόνα 36: Προσωπικό αρχείο της συγγραφέως, Μάιος 2016 Εικόνα 37: Προσωπικό αρχείο της συγγραφέως, Μάιος 2016 Εικόνα 38: Προσωπικό αρχείο της συγγραφέως, Μάιος 2016 Εικόνα 39: Προσωπικό αρχείο της συγγραφέως, Μάιος 2016 Εικόνα 40: Προσωπικό αρχείο της συγγραφέως, Νοέμβριος 2015 Εικόνα 41: Προσωπικό αρχείο της συγγραφέως, Μάιος 2016 Εικόνα 42: Προσωπικό αρχείο της συγγραφέως, Μάιος 2016 Εικόνα 43: Προσωπικό αρχείο της συγγραφέως, Μάιος 2016 Εικόνα 44: Προσωπικό αρχείο της συγγραφέως, Μάιος 2016 Εικόνα 45: Προσωπικό αρχείο της συγγραφέως, Μάιος 2016 Εικόνα 46: Προσωπικό αρχείο της συγγραφέως, Μάιος 2016 Εικόνα 47: Προσωπικό αρχείο της συγγραφέως, Μάιος 2016 Εικόνα 48: Προσωπικό αρχείο της συγγραφέως, Νοέμβριος 2015 Εικόνα 49: Προσωπικό αρχείο της συγγραφέως, Μάιος 2016 Εικόνα 50: Προσωπικό αρχείο της συγγραφέως, Μάιος 2016 Εικόνα 51: Προσωπικό αρχείο της συγγραφέως, Μάιος 2016 Εικόνα 52: Προσωπικό αρχείο της συγγραφέως, Σεπτέμβριος 2015 Εικόνα 53: Προσωπικό αρχείο της συγγραφέως, Σεπτέμβριος 2015 Εικόνα 54: Ο ΠΕΡΙΓΥΡΟΣ ΤΗΣ ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΙΚΗΣ ΛΕΣΧΗΣ ΑΝΔΡΟΥ, «Ο Αφανής μας Ναύτης στη Χώρα της Άνδρου» http://androsfilm.blogspot.gr/2011/01/blog-post_24.html Εικόνα 55: Η ΆΝΔΡΟΣ ΜΕΣΑ ΣΤΟΝ ΧΡΟΝΟ, 2012, Σταμάτης Μ. Καμπάνης, Διαμαντής Μπασαντής Εικόνα 56: Προσωπικό αρχείο της συγγραφέως, Μάιος 2016 Εικόνα 57: Η ΆΝΔΡΟΣ ΜΕΣΑ ΣΤΟΝ ΧΡΟΝΟ, 2012, Σταμάτης Μ. Καμπάνης, Διαμαντής Μπασαντής Εικόνα 58: Ο ΠΕΡΙΓΥΡΟΣ ΤΗΣ ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΙΚΗΣ ΛΕΣΧΗΣ ΑΝΔΡΟΥ, «ΑΖΉΤΗΤΟ ΓΙΑ ΜΊΑ ΑΚΌΜΗ ΦΟΡΆ ΤΟ ΞΕΝΙΑ ΆΝΔΡΟΥ» http://androsfilm.blogspot.gr/2013/11/blog-post_3503.html Εικόνα 59: Προσωπικό αρχείο της συγγραφέως, Μάιος 2016

σ. 200 σ. 220

Εικόνα 60: Προσωπικό αρχείο της συγγραφέως, Μάιος 2016 Εικόνα 61: Προσωπικό αρχείο της συγγραφέως, Νοέμβριος 2015 Εικόνα 62: Προσωπικό αρχείο της συγγραφέως, Μάιος 2016 Εικόνα 63: Προσωπικό αρχείο της συγγραφέως, Μάιος 2016 Εικόνα 64: Προσωπικό αρχείο της συγγραφέως, Μάιος 2016 Εικόνα 65: Προσωπικό αρχείο της συγγραφέως, Μάιος 2016 Εικόνα 66: Προσωπικό αρχείο της συγγραφέως, Μάιος 2016 Εικόνα 67: carte postale Εικόνα 68: http://www.gourmed.gr/mare-e-vista-epaminondas-monadikes-diakopes-stin-andro Εικόνα 69: carte postale Εικόνα 70: Προσωπικό αρχείο της συγγραφέως, Μάιος 2016 Εικόνα 71: Προσωπικό αρχείο της συγγραφέως, Νοέμβριος 2015 Εικόνα 72: Προσωπικό αρχείο της συγγραφέως, Νοέμβριος 2015 Εικόνα 73: Προσωπικό αρχείο της συγγραφέως, Νοέμβριος 2015 Εικόνα 74: ΝΗΣΟΣ ΑΝΔΡΟΣ, «ΜΟΥΣΕΙΑ - ΙΔΡΥΜΑΤΑ», HTTP://WWW.ANDROSWEB.GR/P006R.HTM Εικόνα 75: Προσωπικό αρχείο της συγγραφέως, Νοέμβριος 2015 Εικόνα 76: Προσωπικό αρχείο της συγγραφέως, Νοέμβριος 2015 Εικόνα 77: Προσωπικό αρχείο της συγγραφέως, Νοέμβριος 2015 Εικόνα 78: Προσωπικό αρχείο της συγγραφέως, Νοέμβριος 2015 Εικόνα 79: Προσωπικό αρχείο της συγγραφέως, Απρίλιος 2012 Εικόνα 80: Προσωπικό αρχείο της συγγραφέως, Αύγουστος 2015 Εικόνα 81: Ε͗Ν ἌΝΔΡῼ, «ΤΟ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΌ ΚΌΡΘΙ ΑΠΟΚΑΛΎΠΤΕΤΑΙ... », http://www.enandro.gr Εικόνα 82: Προσωπικό αρχείο της συγγραφέως, Μάιος 2016 Εικόνα 83: Προσωπικό αρχείο της συγγραφέως, Μάιος 2016 Εικόνα 84: Προσωπικό αρχείο της συγγραφέως, Μάιος 2016 Εικόνα 85: Προσωπικό αρχείο της συγγραφέως, Μάιος 2016 Εικόνα 86: Προσωπικό αρχείο της συγγραφέως, Μάιος 2016 Εικόνα 87: Προσωπικό αρχείο της συγγραφέως, Μάιος 2016 Εικόνα 88: Προσωπικό αρχείο της συγγραφέως, Αύγουστος 2015 Εικόνα 89: Προσωπικό αρχείο της συγγραφέως, Αύγουστος 2015 Εικόνα 90: Προσωπικό αρχείο της συγγραφέως, Αύγουστος 2015 Εικόνα 91: Προσωπικό αρχείο της συγγραφέως, Αύγουστος 2015 Εικόνα 92: Προσωπικό αρχείο της συγγραφέως, Μάιος 2016 Εικόνα 93: Προσωπικό αρχείο της συγγραφέως, Μάιος 2016 49

Εικόνα 94: Προσωπικό αρχείο της συγγραφέως, Μάιος 2016 Εικόνα 95: Προσωπικό αρχείο της συγγραφέως, Μάιος 2016 Εικόνα 96: Προσωπικό αρχείο της συγγραφέως, Μάιος 2016 Εικόνα 97: iAndros.gr, «ΑΝΔΡΟΣ ΧΏΡΑ… ΠΌΣΟ ΠΙΟ ΌΜΟΡΦΑ ΕΊΝΑΙ ΑΠΌ ΨΗΛΆ!» HTTP://WWW.IANDROS.GR/ANDROS-CHORA-POSO-PIO-OMORFA-INE-APO-PSILA/

Ευρετήριο χαρτών Χάρτης 1: Χάρτης της Άνδρου που δημιουργήθηκε έχοντας ως υπόβαθρο τον πολιτικό χάρτη της Άνδρου. Χάρτης 2: Χάρτης του οικισμού του Κάτω & Μέσα Κάστρου της Χώρας κατά τον 13ο αιώνα, ο οποίος σχεδιάστηκε απο την συγγραφέα έχοντας ως υπόβαθρο νεότερο χάρτη της Χώρας (Α14) από την μελέτη του Ε.Μ.Π. : « Ιστορικό Κέντρο Χώρας Άνδρου», Ειρ. Γρατσία, Ζαννής Πιττακίδης, Βιργ. Σιδεράκη. Χάρτης 3: Χάρτης που απεικονίζει τον δρόμο («Φαρδειάς Στράτας») που ένωνε το Κάτω Κάστρο με το Πάνω Κάστρο, σχεδιάστηκε απο την συγγραφέα έχοντας ως υπόβαθρο τον πολιτικό χάρτη της Άνδρου. Χάρτης 4: Χάρτης του οικισμού του Κάτω & Μέσα Κάστρου της Χώρας κατά τον 13ο αιώνα με τις τρεις εκκλησίες του οικισμού, ο οποίος σχεδιάστηκε απο την συγγραφέα έχοντας ως υπόβαθρο νεότερο χάρτη της Χώρας (Α14) από την μελέτη του Ε.Μ.Π. : « Ιστορικό Κέντρο Χώρας Άνδρου», Ειρ. Γρατσία, Ζαννής Πιττακίδης, Βιργ. Σιδεράκη και βιβλιογραφικές πηγές. Χάρτης 5: Χάρτης με τα όρια της Χώρας κατά τον 18ο αιώνα, ο οποίος σχεδιάστηκε απο την συγγραφέα έχοντας ως υπόβαθρο νεότερο χάρτη της Χώρας (Α14) από την μελέτη του Ε.Μ.Π. : « Ιστορικό Κέντρο Χώρας Άνδρου», Ειρ. Γρατσία, Ζαννής Πιττακίδης, Βιργ. Σιδεράκη και βιβλιογραφικές πηγές. Χάρτης 6: Χάρτης της Χώρας με τις εκτάσεις που κατείχαν οι Εμπειρίκοι, ο οποίος σχεδιάστηκε απο την συγγραφέα έχοντας ως υπόβαθρο νεότερο χάρτη της Χώρας (Α14) από την μελέτη του Ε.Μ.Π. : « Ιστορικό Κέντρο Χώρας Άνδρου», Ειρ. Γρατσία, Ζαννής Πιττακίδης, Βιργ. Σιδεράκη και βιβλιογραφικές πηγές. Χάρτης 7: Χάρτης των νέων ορίων της Χώρας κατά τον 19ο αιώνα, ο οποίος δημιουργήθηκε έχοντας ως υπόβαθρο νεότερο χάρτη της Χώρας (Α14) από την μελέτη του Ε.Μ.Π. : « Ιστορικό Κέντρο Χώρας Άνδρου», Ειρ. Γρατσία, Ζαννής Πιττακίδης, Βιργ. Σιδεράκη και βιβλιογραφικές πηγές. Χάρτης 8: Χάρτης της Χώρα της Άνδρου έτσι όπως είχε διαμορφωθεί σχεδόν στις αρχές του 20ου αιώνα, ο οποίος σχεδιάστηκε απο την συγγραφέα έχοντας ως υπόβαθρο νεότερο χάρτη της Χώρας (Α14) από την μελέτη του Ε.Μ.Π. : « Ιστορικό Κέντρο Χώρας Άνδρου», Ειρ. Γρατσία, Ζαννής Πιττακίδης, Βιργ. Σιδεράκη και βιβλιογραφικές πηγές. Χάρτης 9: Χάρτης της Χώρας της Άνδρου όπως έχει διαμορφωθεί μέχρι σήμερα (21ος), ο οποίος δημιουργήθηκε έχοντας ως υπόβαθρο νεότερο χάρτη της Χώρας (Α14) από την μελέτη του Ε.Μ.Π. : « Ιστορικό Κέντρο Χώρας Άνδρου», Ειρ. Γρατσία, Ζαννής Πιττακίδης, Βιργ. Σιδεράκη και βιβλιογραφικές πηγές. Χάρτης 10: Χάρτης με τα ακτοπλοϊκά δρομολόγια από το λιμάνι του Γαυρίου προς Ραφήνα, Σύρο, Τήνο, που δημιουργήθηκε έχοντας ως υπόβαθρο τον πολιτικό χάρτη της Άνδρου. Χάρτης 11: Χάρτης που απεικονίζει το λιμάνι του Γαυρίου, δημιουργήθηκε έχοντας ως υπόβαθρο τον πολιτικό χάρτη της Άνδρου. Χάρτης 12: Συνολικός χάρτης με την πολεοδομική πορεία της Χώρας από τον 13ο αιώνα μέχρι σήμερα, χρησιμοποιήθηκαν οι χάρτες 2, 5, 7, 9.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Βιβλία Καμπάνης, Σ. και Μπασαντής, Δ., 2012, Η ΑΝΔΡΟΣ ΜΕΣΑ ΣΤΟΝ ΧΡΟΝΟ, Αθήνα: GUTENBERG. Βασιλόπουλος, Ν., Μπενέκη, Ε. και Σαλουβάρδου, Ε., 2013, ΑΝΔΡΟΣ κτίζοντας με το βλέμμα στη θάλασσα, Αθήνα: Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, Περιφέρεια νοτίου Αιγαίου. Βασιλόπουλος, Ν., 2015, ΛΑΤΙΝΟΚΡΑΤΙΑ ΣΤΗΝ ΑΝΔΡΟ Κάστρα, Πύργοι, Εκκλησίες & Φέουδα, Άνδρος: Γαρυφάλλου Σ. Δανιόλου, Λ., 2011, ΑΣΤΙΚΑ ΣΠΙΤΙΑ ΤΗΣ ΑΝΔΡΟΥ, Αθήνα: ΤΡΟΙΑ ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΕΜΠΟΡΙΚΗ Α.Ε. και Χαϊδεμένος Ν. Γρατσία, Ε., Πιττακίδης, Ζ. και Σιδεράκη Β., 2002, Προστασία και Συντήρηση σε κλίμακα Ιστορικού Αστικού Κέντρου ή Οικισμού-«ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΑΝΔΡΟΥ», Αθήνα: Ε.Μ.Π., Διατμηματικό Πρόγραμμα Σπουδών «Προστασία Μνημείων». Παντζόπουλος Γ., 2006, ΆΝΔΡΟΣ σχέδια και εντυπώσεις από το νησί μου, Αθήνα: ΤΑΞΙΔΕΥΤΗΣ και Παντζόπουλος Γ.

Διαδίκτυο (Internet) «Ο ΠΕΡΙΓΥΡΟΣ ΤΗΣ ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΙΚΗΣ ΛΕΣΧΗΣ ΑΝΔΡΟΥ, 2011, Ο Αφανής μας Ναύτης στη Χώρα της Άνδρου!, Ανασύρθηκε στις 23 Φεβρουαρίου 2016 από: http://androsfilm.blogspot.gr/2011/01/blog-post_24.html Σταυρόπουλος Δ., 2015, Τα εγκλήματα των Γερμανών στην κοινωνία της Άνδρου, Ανασύρθηκε στις 20 Απριλίου 2016 από: http://www.enandro.gr/2015-04-0204-50-45.html Δήμος Άνδρου, ΙΣΤΟΡΙΑ, Ανασύρθηκε στις 14 Νοεμβρίου 2015 από: http://andros.gr/gr/istoria.html Μπασαντή Δ., 2015, Φέουδα και φυλές της Άνδρου, Ανασύρθηκε στις 5 Οκτωβρίου 2015 από: http://www.enandro.gr/2015-07-21-04-55-17.html Τριανταφυλλάκη Κ., 2013, Το σπίτι του Παππού μου, Ανασύρθηκε στις 10 Μαρτίου 2016 από: http://www.enandro.gr/oikonomia/46-to-spiti-tou-pappoy-mou. html Νήσος Άνδρος, Η ιστορία της Νήσου Άνδρου, Ανασύρθηκε στις 28 Μαρτίου 2016 από: http://www.androsweb.gr/p004r.htm 53

Εν Άνδρω, τω 1882, Η ΝΑΥΤΙΛΙΑ ΣΤΗΝ ΑΝΔΡΟ, Ανασύρθηκε στις 29 Φεβρουαρίου 2016 από: https://nmandrou.wordpress.com/nautilia-sthn-andro/ Φραγκέτης Σ., Περιεχόμενα: Ποιητές της Άνδρου, Ανασύρθηκε στις 7 Μαρτίου 2016 από: http://androspoets.homestead.com/fragetisokratis.html Καραντώνης Αν., Η ιστορία του εμπορικού στόλου της Άνδρου, Ανασύρθηκε στις 6 Μαρτίου 2016 από: http://androspoets.homestead.com/androshipping.html

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΙΣ Βασιλόπουλος Νίκος (2016), Αρχιτέκτονας Μηχανικός, Η πολεοδομική εξέλιξη της Χώρας Άνδρου, 20/05/2016 Βογιαζίδης Νικολός (2016), Κοινωνιολόγος, Η κοινωνία της Άνδρου, 22/04/2016