105 ปี ศาสตราจารย์สัญญา ธรรมศักดิ์ คมความคิด ศาสตราจารย์สัญญา ธรรมศักดิ์

11

คมความคิด ...ของ...

ศาสตราจารยสญ ั ญา ธรรมศักดิ์

กองทุนศาสตราจารยสญ ั ญา ธรรมศักดิ์ ธรรมสภาและสถาบันบันลือธรรม จัดพิมพเผยแพรในโครงการศาสตราจารยสญ ั ญาฯ สัมพันธ

2 2

วรธรรมคติ

สมเด็จพระญาณสังวร สมเด็จพระสังฆราช สกลมหาสังฆปริณายก

“...ฯพณฯ ประธานองคมนตรีสญ ั ญา ธรรมศักดิ์ เจริญชนมายุมาถึง ๙๐ ป ในบัดนี้ เรียกวากาลเวลาไดกนิ ทานไปแลวเปนอันมาก เทากับจำนวน ปทกี่ นิ ตัวเอง คือ ๙๐ ป สิง่ ทีก่ าลเวลากินไมไดคอื สิง่ ทีท่ า นไดทำแลวในชีวติ อันยืนนานของทาน ทีจ่ ะไมมสี งิ่ ใดลบลางได จักเปนเครือ่ งประดับชีวติ ทาน สืบไปทุกภพชาติ”

33

คมความคิด ...ของ...

ศาสตราจารยสญ ั ญา ธรรมศักดิ์ พระพุทธศาสนามีดีอยูจริงๆ ทำใหเรามีความสุขและความ สำเร็จในชีวติ ไดจริงๆ เราจึงอยากใหพๆี่ นองๆ ลูกๆ หลานๆ ไดรจู ักไว รจู กั แลวจะเปนสมบัตมิ หาศาลทีห่ าทีเ่ ปรียบมิไดเลยจริงๆ

ค ว า ม อ ย า ก ... ระยะนีม้ อี ะไรใหเราสังเกตวา มีขอ ธรรมอันใดปรากฏขึน้ สอนเราบาง ผมคิดวากำลังมีบทเรียนทางธรรมะใหเราเห็นชัด คือ ความอยาก... อยากได อยากมี อยากเปน ความอยากนีท้ ำใหมที กุ ขหรือเปลา? เปนทุกขแน ถึงขนาดทำใหมติ ร กลายเปนอมิตรไปทีเดียว ถาเราระงับความอยากเสียได เราจะดีขึ้นไหม? สบายใจขึน้ ไหม? ขอใหทา นตอบเอาเองเถิด ! ๑๘ เม.ย. ๓๕ 3

4 4

เ ค รี ย ด ! เมือ่ วันศุกรที่ ๑๒ มิถนุ ายน ๒๕๓๕ เวลาเชา ไดรบั บันทึกใหปรึกษา เพื่อถวายความเห็นในขอกฎหมายสำคัญ ในเรื่องของนายกรัฐมนตรี เปน เรือ่ งดวนมาก เพราะนายกฯ จะเขาเฝาเย็นนี้ การคิดและการปรึกษาเสร็จลงในเทีย่ ง รางบันทึกความเห็นเสร็จเวลา เกือบบายโมง พิมพทานเสร็จสงเจาหนาที่เฉพาะการบายสองโมงกวา ... เหนือ่ ย (เพราะรีบและเปนหวง) กลับถึงบานสีโ่ มง...รถติด...เหนือ่ ยไมหาย งีบไปในรถ ถึงบานเกือบหาโมงเย็น - รอน อยากอาบน้ำเย็นๆ ใหสบาย โดย ขอเดินเพือ่ สุขภาพตามคำสัง่ หมอเสียกอน ๑๕ นาที แตยงั ไมทนั จะออกเดิน ก็มผี ขู บั รถปราดเขามาในบาน ซักถามและปรารภขอของใจของเขารุนแรง ดวยอารมณรา ย - ประสาททีอ่ ยากพักอักเสบขึน้ มา จนพูดไมคอ ยออก เขา จึงกลับไป พอเขาเคลือ่ นรถ เบนซอกี คันก็ขับเขามา รายนีเ้ คยไปเคยมาก็จริง แตกต็ อ งรับรองคุยกับเขาทัง้ ๆ ทีร่ อ น เหนือ่ ย และประสาทเครียดยังไมหาย คืนนีส้ วดมนตไหวพระตามปกติแลวนอน แตดนิ้ ๆ รนๆ อยางไรไมรู ไมสบาย ตืน่ เชาขึน้ มีงานสำคัญควรตองไปเวลา ๐๙.๐๐ น. และมีงานทีไ่ ด รับปากเขาไวแลววาจะไปเวลา ๑๐.๓๐ น. แตกไ็ ปไมไหว - ไมไหวจริงๆ เพราะผลของความเครียดเมือ่ เย็นวานนี้ ใจหวิวๆ รางกายออนเพลียเหมือน ความดันลดต่ำลงไปกวาปกติ จนกระทัง่ สายจึงไปอาน “ชาวพุทธ” พบวา โดยความหมายของ “ปรมัตถสัจจะ” จุดหมายปลายทางของชีวติ ยอมไปสทู เี่ ดียวกัน ตาม ความหมายของ “ไกวัลยธรรม” คือ ของจริงมีเพียงสิง่ เดียว คือ ตัวเรา ของเรา ไมมีชีวิตจะตั้งอยูในความสงบ เรียกวา “สุญญตาวิหาร”

55

ทันใดนั้นเอง จิตก็ซาบซานขึ้นมาดวยอรรถรสแหงพุทธธรรม พระ สุรเสียงของสมเด็จพระญาณสังวร สมเด็จพระสังฆราช ซึ่งปรากฏอยูใน เทปทีท่ า นกรรมการ พ.ส.ล. อัดแจก เรือ่ ง “สุญญตาวิหาร” ก็คอ ยแววออก มาในความทรงจำหนักขึน้ ๆ เปนลำดับ ความเครียดหายไป หายไปไดจริงๆ ! ๑๗ มิ.ย. ๒๕๓๕

ปลูกเมตตาจิต ... เมือ่ เร็วๆนี้ (ปลายเดือนสิงหาคม ๒๕๓๕) มีผโู ทรศัพทมาทีบ่ า นผม ๔ ครัง้ ระยะหางกันวันสองวัน ผมไมอยบู าน ไมไดรับสายเอง แตผมใหผรู บั เขาบันทึกมาใหดวู า เขาโทรมาวาอยางไร ผูรับบันทึกเหมือนๆ กันทุกคนวา เปนเสียงผูชายหาวๆ คลายเสียง ผสู งู อายุ ไมยอมบอกชือ่ วาเปนใคร วาจาโฮกฮากดุรา ย ๓ ครัง้ ตอครัง้ ที่ ๔ จึงใชวาจาสุภาพหนอย แตกก็ งั วาลแบบผมู อี ำนาจ เขาวาอยางไร? เขาวา ใหบอกนายสัญญาวา ใหอานจดหมายลับเฉพาะของ เขาใหดี และใหทำตามทีเ่ ขาสัง่ ครัง้ ที่ ๓ เขาวา ถาไมทำ ลูกบอมบหลนเขามาในบานเมือ่ ไหรไมรนู ะ ทีแรกผมไมไดอา นจดหมายของเขา ไมรเู อาไปไวทไี่ หน ตอมาพบเขา ก็เอามาอาน เขาบอกวา คนทีผ่ มคนุ เคยรักใครนบั ถือมากคนหนึง่ เปนคนไมดี ใหผมรีบขจัดเขาออกจากหมเู สีย ผมก็งงไปหมด เพราะผมไมมอี ำนาจบาตร ใหญเทาใด จึงจะทำอยางนัน้ ได และไมเห็นเกีย่ วกับทีจ่ ะเอาบอมบมาหยอน ลงในบานผมอยางไร

66

ตอมาผใู หญในสันติบาลมาอานจดหมายและมาดูบนั ทึกรับโทรศัพท แลวเลาอะไรใหผมฟง ผมจึงพอเขาใจอะไรบาง แตกไ็ มแนใจนัก ผมมานึกๆ ดูก็แปลก ผมเปนเพียงคนธรรมดาๆ นับถือพระ ไมได ยงุ เกีย่ วการบานการเมืองกับเขาสักนิดเลย และทานผโู ทรศัพทเขาไมไดอา น กฎหมายหรือรอู ะไรในรัฐธรรมนูญเลยหรือ จึงเสียเวลาโทรศัพทสาธารณะ ถึง ๔ ครัง้ ๆ ละ ๓ บาท ก็เปนเงินถึง ๑๒ บาท นึกมาถึงอยางนี้ นึกตอไปถึงพุทธภาษิตบทหนึง่ ซึง่ สอนใหปลูก เมตตาจิต คิดจะใหเปนสุข อยางไมคบั แคบ ไมมเี วร ไมมศี ตั รู แผไป ในชีวิตทุกชีวิต แผไปในโลกทั้งโลก ไมจำกัดปริมาณและทิศทาง แสดงใหเห็นดวงประทีปแหงสันติในพระพุทธศาสนาวา สองสวาง มี ความหมายแกชวี ติ ทุกชีวติ จริงๆ

เกษียณอายุ ... คุณสุขสันต จิรจริยาเวช ผอู ำนวยการจัดทำวารสาร พ.ส.ล. มาบอก ผมวา บทนำหนังสือเลมหนา คณะบรรณาธิการเขาขอใหผมเขียนเรื่อง เกษียณอายุ ผมยังงงๆ อยู ไมทราบวาจะเขียนอยางไร จะโยงไปถึงธรรมะ ขอใดไดเหมาะเจาะ แตผมรักและนับถือคณะบรรณาธิการหนังสือนี้มาก ไมอยากใหทา นตองเสียน้ำใจ จึงพยายามเขียนดังนี้ ถูกผิดประการใด โปรด อภัยเถิด การถึงกำหนดเกษียณอายุวนั ไหน จะสำคัญเทากับวันทีเ่ ราตอง หยุดการไปทำงานไมมี เพราะ ... ๑. ไปทีท่ ที่ ำงาน ก็ไมมโี ตะใหนงั่ เพราะทานผเู ลือ่ นมาแทนเรา ทาน เขามานัง่ แทนแลว

77

๒. รถตำแหนง ก็คนื ใหหลวงทานไปแลว รถสวนตัวเราก็ไมมเี พราะ ไมมเี งินซือ้ จะไปไหนก็ตอ งแท็กซีห่ รือรถเมล ๓. เงินเดือน ก็ไมมแี ลว มีกแ็ ตบำนาญ ซึง่ นอยกวาครึง่ ของเงินเดือน เพียง ๓ ขอนีก้ ็พอแลวทีท่ ำใหปถุ ชุ นตองเสียใจและวาเหว และกลมุ ทีไ่ มรจู ะไปทำอะไรทีไ่ หน อยบู า นเฉยๆ ก็เบือ่ ผมเคยชวนเพือ่ นผพู พิ ากษา ทีเ่ กษียณพรอมๆ กันใหไปชวยงานทีพ่ ทุ ธสมาคมฯ จะไปไหม ทีน่ นั่ เขาไมมี เงินเดือนใหหรอก แตมงี านใหทำ แตไมคอ ยมีใครเชือ่ ผม เพราะทานมีทาง ไปเปนทีป่ รึกษาของออฟฟศทนายความ หรือเปนทีป่ รึกษาของแบงคกย็ งั ได สำหรับผมไมมที างอยางวานี้ ไมชาไมนานจะเปนบุญกุศลอันใดมิทราบ ฯพณฯ นายกรัฐมนตรี ในสมัยนั้น สงคนมาขอใหผมเปนคณบดีคณะนิติศาสตรในมหาวิทยาลัย ธรรมศาสตร แลวจะเปนกุศลผลบุญอันใดอีกมิทราบ มีทา นผใู หญในสำนัก ราชเลขาธิการ มาถามผมในงานมงคลสมรสงานหนึง่ วา ถาจะโปรดเกลาฯ ใหผมเปนองคมนตรี จะขัดของหรือไม ตอนนีผ้ มไมไดคดิ เรือ่ งเงินเรือ่ งทอง หรือเรื่องเกียรติเรื่องยศแตประการใด กราบเรียนตอบทานไปวา “ถาเปน พระเจาอยหู วั แลว ใชใหผมไปตายก็ได” ทั้งนี้ผมมาหวนคิดทีหลัง เห็นวา บุญกุศลนี้มีจริง เราทำกรรม อันใดไว เราตองเสวยกรรมนัน้ ไมชาตินกี้ ช็ าติหนา ผมไมเคยคิดฝน เลยวา จะมีบญ ุ เปนถึงองคมนตรี ยิ่งในกาลเวลาตอๆ มา อายุผมแกมากเขาๆ ผมยิ่งมองเห็น ใหญวา บุญกุศลนีม้ จี ริง และกรรมดี กรรมชัว่ ตามสนิทเหมือนเงา ตามตัว และทีพ ่ ระพุทธเจาทานสอนไววา ... เราทำกรรมอันใดไว เรายอมไดรบั ผลแหงกรรมนัน้ เปนความ จริงแท จริงตลอดไป จนเราปฏิบัติธรรมจนถึง “ไมมีเรา” เมื่อไหร นัน่ แหละจึงยุติ ๑๕ ตุลาคม ๒๕๓๕

8 8

เย็นศิระเพราะพระบริบาล คณะทานอาจารยผจู ดั ทำหนังสือวารสาร พ.ส.ล. มาบอกวา ใหผม เขียนบทนำของเลมที่จะออกใหมนี้อีก ผมคิดอยูนาน แลวก็คิดถึงขอที่ ประทับใจผมไดสองขอ ขอแรก ทำไมเมือ่ ๒๐ พฤษภาคม ๒๕๓๕ เวลาเกือบสองยาม พอ ไดยินกระแสพระราชดำรัสของพระบาทสมเด็จพระเจาอยูหัว ทางวิทยุ กระจายเสียงและโทรทัศน “ความวนุ ” ทีส่ ะพานผานพิภพฯ จึงหยุดกึกลง เหมือนถูกมนตสะกด ขาวตางประเทศออกวา แปลกแตจริง! ไมมที ไี่ หนใน โลกเหมือนอยางนี้ ขอสอง เมือ่ วันที่ ๔ ธันวาคม ๒๕๓๕ พระเจาอยหู วั ของเรา รับสัง่ ให คนประมาณ ๘,๐๐๐ คนทีเ่ ขาไปถวายพระพรทีศ่ าลาดุสดิ าลัยฟงขอหนึง่ คือ เรื่อง เนิน ๔๙๑ ซึ่งมีขาวคาดคะเนกันวายิงกันแนแลว ผมเองก็สารภาพ วานึกอยางนั้นกับเขาเหมือนกัน พอวันที่ ๖ ธันวาคม เสด็จออกรับทูต เขาเฝาถวายพระพรวันเฉลิมพระชนมพรรษา ทูตไปกันแนนขนัด ทุก พระองคเสด็จผานแนวทูต ทรงปราศรัยทักทายดูจะทุกคน คณะทูตทีม่ ผี า สี โพกหัวดูไกลๆ ผมเห็นอยู ๓ ทานหมอง ผมนึกอยใู นใจวา พระองคทา นหรือ สมเด็จฯ หรือทูลกระหมอม หรือทูตเขาเองจะพูดถึงเนิน ๔๙๑ หรือไมหนอ พอเชาวันที่ ๗ หรือ ๘ ธันวาคม ๒๕๓๕ หนังสือพิมพทงั้ ภาษาไทย และ ฝรัง่ อังกฤษพาดหัววา เนิน ๔๙๑ สงบแลว พมาเขาลดธงของเขาลงแลว บาง กระแสยังออกขาววา ยางกงุ เขาก็ฟง กระแสพระราชดำรัสของในหลวงเรา รวดเร็วอะไรเชนนี!้ ผลของการทีท่ รงปฏิบตั ธิ รรมสม่ำเสมอ ให คุณฉับพลันทันตาเห็น สาธุ!! ๙ ธันวาคม ๒๕๓๕

99

โ ร ค ช ร า ... เชานี้ คุณสุขสันต จิรจริยาเวช มาบอกอีกวาขอใหเขียนบทนำลงใน วารสาร พ.ส.ล. เลมทีจ่ ะออกใหมนดี้ ว ย ผมเผอิญเพิง่ หายปวย ทัง้ ตองเขา โรงพยาบาลพรอมมิตร ๒ รอบ รอบแรก ๒๗-๓๑ ธันวาคม ๒๕๓๕ รอบหลัง ๑๕-๑๖ มกราคม ๒๕๓๖ ผมปวยดวย “โรคชรา” ผมกลับมาบานแลวอธิษฐานจิตวา ขออยาใหปวยตองเขา โรงพยาบาลอีกเลย ทัง้ นีม้ ใิ ชบริการของนายแพทยและพยาบาลไมด!ี ไมใช! ดีทุกอยาง หมอเกงจนผมทุเลาอาการปวยซึ่งหนักพอสมควรไดโดยเร็ว พยาบาลก็ดี เอาใจใสจริงๆ ดึกดืน่ อยางไรก็ปฏิบตั หิ นาทีไ่ มมบี กพรองและ อารมณดีอยูเสมอ และก็ไมใชถูกทอดทิ้งใหนอนอยูคนเดียวก็หาไม ที่ โรงพยาบาลมีลูกชายที่เปนหมอไปนอนคางเปนเพื่อนบางคืน แตที่อยูเปน ประจำคือหลานชายและหลานหญิง ไปนอนเปนเพือ่ นทุกวัน แตทผี่ มไมอยากเขาโรงพยาบาลอีก เพราะขณะอยโู รงพยาบาล บางระยะเวลา เชนตอนบายและเย็น จิตใจผมมันหดหูอยางไร ชอบกล และเปนเสมอๆ ดวย จนถึงผมอธิษฐานวา “ถาถึงเวลาจะตายตามบุพกรรม ก็ขออยา ใหเจ็บตองเขาโรงพยาบาลเลย ขอใหตายโดยหลับไมตื่น (DIE IN SLEEP) ดวยเถิด” อยางทีม่ คี นเขาตายเปนตัวอยางก็มี แตกแ็ ปลก เมือ่ ผมเขาโรงพยาบาลผาตัดใหญเมือ่ อายุได ๖๓ หรือ ๖๔ ปไมแน ระลึกไดวา จิตใจของผมเวลานัน้ ไมหดหู อยางคราว เขาโรงพยาบาลเมือ่ อายุ ๘๖ ปนเี้ ลย ความจริงก็ไมแปลก เพราะความชราทำใหรางกายและจิตใจ ออนเปลีย้ ลงไปดวยพรอมๆกัน เปนธรรมดา

10 10

แตเมื่อผมมาปรารภขอนี้ที่ พ.ส.ล. ทานกรรมการอำนวยการที่ยัง กลางๆ คนอยู รวมทัง้ คุณหญิงสุธรรมา อวยชัย ดวยคนหนึง่ ก็บอกวา หดหู ทุกคน มากบาง นอยบาง เปนธรรมดา ขอนีท้ ำใหผมปรารภกับตัวเองวา เหตุทเี่ ปนเชนนีค้ งเปนเพราะ เรายังเจริญภาวนาและเจริญสมาธินอ ยนักกระมัง ทัง้ ๆทีอ่ ยใู นแวดวง ของครูบาอาจารยในทางธรรม นีแ่ ปลวา ผมยังออนนัก ในการปฏิบตั ิ ธรรม ยังแยกกายกับจิตไมออกจากกัน มิเสียแรงทีผ่ มสนใจมาตัง้ แต อายุ ๒๐ ป จนบัดนีย้ า งเขา ๘๖ ปแลว ยังไมไปถึงไหนเลย ถาผมเจริญภาวนา สมาธิแกกลาจริง จิตผมคงแข็งแกรงกวานี้ และ แยกจิตออกจากกายซึง่ กำลังปวยดวยโรคภัยไขเจ็บทางกายได แมจะนอน ปวยทีโ่ รงพยาบาลคนเดียว ขอนี้จริงหรือไมจริง ทานผูอานที่มีประสบการณกรุณาเขียนมาลง วารสาร พ.ส.ล. ดวยครับผม เพราะจะเปนกุศลอันยิง่ ใหญ

ส อ น ใ จ ... พระพุทธเจาตรัสสอนวา ... “เมือ่ กายของเราเดือดรอน จิตของเราจักไมเดือดรอน” พระดำรัสตรัสสอนสัน้ ๆ นี้ มีคณ ุ คาในการสอนใจ ใหรจู กั แยกจิตออก มิใหเดือดรอนไปตามรางกาย เปนหลักการทีป่ ระทานแกคฤหบดีสงู อายุ ผหู นึง่ ผขู อประทานพระพุทธโอวาทเปนกรณีพเิ ศษ คฤหบดีผูนั้นไปขอคำอธิบายเพิ่มเติมจากทานพระสารีบุตร ทาน ชี้แจงวา ใหลดความยึดมั่นถือมั่นตางๆ ในรางกายและจิตใจลงไป ก็จะทำใจตามพระพุทธโอวาทนีไ้ ด

11 11

หลักการนีไ้ ดทราบวา พระบาทสมเด็จพระเจาอยหู วั รัชกาลที่ ๔ ได ทรงอาศัยพระพุทธวจนะนี้ผูกเปนบทกวีเมื่อกอนสวรรคต ทานผูหนึ่งเปด พระไตรปฎกแปลใหขาพเจาดู ขาพเจาจึงไดถายทอดเปนบันทึกนี้มาเพื่อ เปนประโยชนแกทา นผอู า นในโอกาสนีด้ ว ย ๑ เมษายน ๒๕๓๕

ภู เ ข า ท อ ง ... ความรสู กึ แปลกๆ เมือ่ มองภูเขาทอง ภูเขาทองวัดสระเกศเกิด กอนทีผ่ เู ขียนเกิดเปนไหนๆ และผเู ขียนก็เทีย่ วงานภูเขาทองมาแทบ ทุกป ตัง้ แตเด็กจนเปนหนมุ แตกไ็ มมคี วามรสู กึ พิเศษอันใดเมือ่ มอง ภูเขาทอง มาบัดนี้ ผูเขียนนั่งรถผานภูเขาทองทุกวันที่ไปทำงานในพระ บรมมหาราชวัง ระยะแรกก็มคี วามรสู กึ แควา ภูเขาทองเวลานีเ้ หลือง อรามงามแท ทานไปหาทองที่ไหนมาปด ทนฝน ทนแดด ปแลวปเลาก็ ไมหมองมัว นากราบไหว สมกับเปนที่บรรจุพระบรมสารีริกธาตุที่ผูสำเร็จ ราชการอังกฤษในอินเดียทูลเกลาถวายมาแดพระบาทสมเด็จพระพุทธเจา หลวงของเรา มาบัดนีอ้ กี ผเู ขียนเกิดความรสู กึ แปลกๆ เมือ่ รถผาน มองเห็น ภูเขาทองประกายแวบวับ ยกมือพนมรำลึกถึงคุณพระศรีรัตนตรัย แลวจิตก็บอกวา “ออ! ภูเขาทองทานประกาศธรรม คือพระธรรมแหง พระพุทธศาสนา แดประชาชนชาวกรุงเทพฯ และทีผ่ า นมาพานพบ ทุกคน”

12 12

ทานประกาศธรรมวาอยางไร? ทานประกาศวา ธรรมะแหงผคู รองเรือน อยางเรา อยางทาน ทุกคนนัน้ มีอยู มีอยจู ริงๆ มีอยวู า อยางไร? มีอยวู า ฆราวาสผคู รองเรือนจะประสบสุขในเมือ่ ปฏิบตั ติ นอยใู นธรรม ๔ ประการ คือ ๑. สัจจะ ความจริงใจ - ซือ่ สัตย ๒. ทมะ ความขมใจ ๓. ขันติ ความอดทน ๔. จาคะ ความเสียสละ แลวไดผลอยางไร? ไดผลเมือ่ เราเขาประชุมเชานี้ มีปญ  หาสำคัญตองลงมติ เราก็ลงมติ ดวยความจริงใจแทๆ ของเราดวยความขมใจและความอดทน ธรรมะอยางนีถ้ า ผานเขามาในจิตของผพู พิ ากษา คือศาลทีเ่ ดินทาง เขาประชุมคณะตัดสินคดีรายใหญๆ ยิง่ ดี ทานทีพ่ าธรรมะนีเ้ ขาประชุมดวย จะเปนเทวดา ไมใชปถุ ชุ นเสียแลว แมแตเปนเทวดาชัว่ ขณะก็ยงั ดี แลวยังไงอีก ภูเขาทองมีแตเพียงฆราวาสธรรมในนวโกวาท เทานีเ้ องหรือ? หามิได ภูเขาทองยังใหอะไรๆ อีกแยะ ใหอะไรอีก? “ใหธรรมอันลึกซึง้ และเปนยอดของความจริงแท ทานก็ให ถา เรารจู กั รับ” รับอะไร?

13 13

“ทานใหเราทราบความจริงแท ความจริงทีแ่ ทของชีวติ ทุกชีวติ และ ของโลกวา ... ๑. ทุกสิง่ ทุกอยางเปลีย่ นแปลงไปเรือ่ ย ๒. ทุกสิง่ ทุกอยางเปนสิง่ ทีท่ นไดยาก ๓. ทุกสิง่ ทุกอยางไมใชเรา ไมใชของเรา นีค่ อื “ไตรลักษณ” เขาใจยากจริงเลย ไปเอาปรัชญานีม้ าจากไหน แลวเอามาหลอกวา ภูเขาทองทานบอก “ไมหลอก ภูเขาทองทานบอกจริงๆ ในนวโกวาท (เลมละ ๓ บาทมีทมี่ หามกุฏฯ หนาวัดบวรฯ) ก็ม”ี สรุปวา... เราผานภูเขาทอง ยกมือพนมไหว ระลึกถึงคุณพระศรีรตั นตรัย แลว เราก็ไดธรรมะเอามาไวในจิต ตัง้ แตธรรมะสำหรับผกู ำลังเดินทางเขาประชุม ราชการ หรือธุรกิจ และสำหรับผใู ครในธรรมะชัน้ สูงสุดวา พระพุทธเจาทาน ตรัสรอู ะไร และทานสอนอะไรเราวาอยางไรดวยในเวลาเดียวกัน ถาทานผูอานไมเชื่อผูเขียน ผูเขียนก็จะไปกราบเรียนถามอาจารยที่ องคการพุทธศาสนิกสัมพันธแหงโลก วาทีร่ ะบายความรสู ึกแปลกๆ มาให ทานฟงนี้ ถูกตอง จริง หรือไมถกู ตอง ไมจริง หรือวาผเู ขียน “เพีย้ น” ไปแลว! ดวยความรักและหวังดีเสมอ ๒๐ พฤษภาคม ๒๕๓๖

14 14

ไฟฉายสองทางชีวิต ชีวติ ของเรานัน้ ดูกไ็ มนา จะมีปญ  หาอะไรมากนัก แตเหตุไฉน แทบทุกคนจึงตองเผชิญกับปญหาชีวติ ถึงขนาดนอนไมหลับกันมาแลว ทัง้ ๆ ทีน่ อนบนทีน่ อนอันออนนมุ หรือบางรายก็มเี ครือ่ งปรับอากาศเพิม่ ขึน้ อีกสวนหนึง่ ดวยซ้ำ มองเผินๆ ก็นาจะนึกวาคนยากจนเทานั้นจึงมีปญหาชีวิตมากมาย สวนคนมัง่ มี คนใหญคนโต นาจะมีแตความผาสุกสมบูรณ และความสำเร็จ สมหมาย แตทปี่ รากฏ กลับกลายเปนวาคนยากจนอาจนอนหลับสบาย ไมมี ปญหาอะไรมาก แตคนมั่งมีกลับนอนไมหลับ เพราะมีปญหาตางๆ สุม ประดังกันเขามาเรื่องแลวเรื่องเลา เรื่องที่ไมควรเปนเรื่องก็เปนเรื่องใหญ ขึน้ มาจนไมนา เชือ่ ตองถึงกับกินยาระงับประสาท พระพุทธเจาเปนเสมือนผปู ระทานไฟฉายสองทางชีวติ มิใหตอ งคลำไปในทีม่ ดื ไมตอ งตกหลุมตกบอแหงชีวติ แตกอ็ กี นัน่ แหละ แมจะไดไฟฉายกันทัว่ ไปโดยไมจำกัดบุคคล ชาติชนั้ หรือวรรณะ แตมปี ญ  หาวา ... ไดเปดไฟฉายนัน้ ใชสอ งทางใหเปนประโยชนบา งหรือไม ถาไมยอมเปดไฟฉาย ไมยอมใชประโยชนจากเครือ่ งสองทาง นั้นแลว เราจะโทษโนนโทษนี่ รวมทั้งโทษศาสนา โดยไมยอมโทษ ตนเอง ทีไ่ มยอมเปดไฟฉายสองทางชีวติ ของเราบางเลยหรือ? ๓๑ ตุลาคม ๒๕๓๖

15 15

ตายกอนตาย ! เมือ่ สองสามวันมานี้ ผมไปนัง่ คอยหมอทีน่ ดั ผมมาตรวจเปนประจำ ณ สถานพยาบาลแหงหนึ่ง วันนั้นมีคนไขแยะ ที่แกมากนั่งรถเข็นมี ๒ ราย ทีน่ อนมาและใหน้ำเกลือไปดวย ๑ ราย นอกนัน้ นัง่ คอยอยู มีผมดวยคนหนึง่ ผมนัง่ มองเหตุการณรอบๆ ตัวแลวเกิดคติธรรมขึน้ คือ เห็นคน แกชายหรือหญิงไมทราบ เพราะหมผาคลุมหัวทัง้ ตัว รูปรางผอมลีบ นัง่ อยบู นรถเข็น มีหญิงผใู หญคนหนึง่ คงจะเปนลูกสาว นัง่ เหมอไป ในหมคู น ลักษณะคลายใจฝอ และมีเด็กหญิงอีกคนหนึง่ นัง่ ใกลๆ คนไข ตาก็มองอีกมุมหนึง่ ของหอง หาไดมองอยทู คี่ นไขไม ภาพเหลานีท้ ำใหผมคิดทายเลนๆ วา คุณลูกสาวคนไขรายนี้ กำลังคิดอะไรอยหู นอ อาจจะคิดวารำคาญจริงๆ เมือ่ ไรจะหายหรือตายสักที หรืออาจจะคิดวา เพี๊ยง คุณพระคุณเจาชวย ขอใหหมอรักษาใหหาย ขาดดวยเถิด ดังนีเ้ ราจะทายวาอยางไรดี ทายแลวก็ปรับเขากับตัวเราวา ถาเราเจ็บหนักอยางนี้ ลูกหลานเขาจะคิดอยางไร? ดั ง นี้ ก็ ไ ด ธ รรมะว า ...ถ า เราตั้ ง จิ ต ตามที่ พ ระพุ ท ธเจ า ท า น สอนไวไดจริง เราก็คงไมตอ งมานัง่ รำคาญวาลูกหลานเขาคิดอยางไร กับเรา พระพุทธเจาทานสอนวา ... สังขารทัง้ หลายไมเทีย่ ง อนิจจัง สังขารทัง้ หลายเปนทุกข ทุกขัง สังขารทัง้ หลายมิใชตวั ตน อนัตตา แปลอีกทีกค็ อื ทานวาไววา ...

16 16

“ดูกอ นโมฆราช ! ทานจงเปนผมู สี ติเห็นโลกโดยความเปนของวางอยทู กุ เมือ่ ถอนอัตตานุทฏิ ฐิ คือความสำคัญวาเปนตัวตนเสียไดแลว ทานจะขามพนมฤตยูเสียไดดว ยประการอยางนี้ มฤตยูยอ มมองไมพบทานผเู ห็นโลกอยอู ยางนี”้ ๑๓ มกราคม ๒๕๓๗

ปดทองหลังพระ ... สุภาษิตโบราณของไทยที่หมายถึงการบำเพ็ญคุณงามความดี โดยไมตอ งกังวลจะประกาศโฆษณาใหใครตอใครตองรับรู และพอใจ ที่จะทำความดีตอเนื่อง อันเปนลักษณะทำความดีเพราะเห็นแก ความดีนี้ ทางพระพุทธศาสนาถือวา เปนการทำความดีแบบธรรมา ธิปไตย ถือธรรมะหรือความถูกตองดีงามเปนใหญ ไมใชทำเพราะเห็นแกตวั ทีเ่ รียกวา อัตตาธิปไตย ไมใชทำเพราะตองการใหโลกชืน่ ชม ตืน่ เตน ทีเ่ รียกวา โลกาธิปไตย การทำความดีแบบมีอุดมคติประเภทธรรมาธิปไตย หรือ ปดทองหลังพระนี้ จัดเปนเลิศ อยางไรก็ดี แมใครจะเห็นแกตัวบาง เห็นแกโลกหรือตองการใหโลก รับรบู า งตามวิสยั ของปุถชุ นผยู งั มีกเิ ลส ก็ขอใหทำความดีเถิด ยังดีกวา ทำชัว่

17 17

แตกโ็ ปรดทราบวา ทางทีน่ า จะปฏิบตั นิ นั้ คือ ทำความดีเพราะเห็นแกความดี หรือปดทองหลังพระ อันเปนธรรมาธิปไตยแท ๑๘ สิงหาคม ๒๕๓๖

พ ร ป ใ ห ม ... อาจารยภทั พรฯ เตือนผมอีกในวันนี้ ที่ พ.ส.ล. หลังการประชุม กรรมการอำนวยการฯ วา อยาลืมเขียนบทนำมาใหวารสาร พ.ส.ล. เลมใหม ดวย ผมเวลานี้ “มีความเห็นแกตวั ” เปนกำลัง ไมใชเห็นแกตวั เพราะอยากมี อยากเปนอะไรหรอก แตวา เห็นแกตวั วา ตัวเรานีห้ นอประกอบดวย รางกาย และจิตใจเพียงเทานี้ ทำอยางไรจึงจะทำใหเขาอยใู นบังคับบัญชาของเราได สมกับทีเ่ ราเปนเจาของเขาแทๆ รางกายนี้ ยาววา หนาคืบ เราก็วา เปนของเรา แตมนั เปนของเราจริงหรือเปลาไมทราบ เพราะเห็นวันไหนเรากินขาวมากไปหรือดึกไปหนอย คืนนั้นก็หลับ ไมเปนสุข ฝนราย ฝนยงุ ตืน่ เชาก็ฟงุ ซาน ไมเปนสุข เพียงเทานี้ก็เปนหลักฐานแลววา รางกายนี้มิใชของเรา เพราะเรา อยากเปนอยางนีเ้ มือ่ ไหรเลา เขาเปนไปอยางนีข้ องเขาเอง และเราก็มไิ ดทำ ผิดอะไร เปนเพียงแตเย็นนั้นที่บานเขาทำอาหารอรอยและเราก็หิวดวย จึงรับประทานมากไปหนอย ดึกไปหนอย เทานัน้ เอง รางกายนีก้ อ็ กี เปนของเรา อยใู นอำนาจเราจริงหรือ?

18 18

ผมตัง้ แตอายุ ๘๕ มา คอยๆ รสู กึ วา รางกายผมนีม้ ไิ ดอยใู นอำนาจ ผมมากขึน้ ทุกที นับตัง้ แตปว ยเปนไขหวัดเมือ่ ปลายป ๒๕๓๕ แลวเกิด BLUR ตองเขารับการรักษาในโรงพยาบาล แลวก็สะอึกไมหาย เมือ่ กลางเดือนมกราคม ๒๕๓๖ เกิดอาการวิงเวียนทามกลางงานที่ วัดเทพศิรนิ ทร ตองเขาโรงพยาบาลอีกหนึง่ คืนกับหนึง่ วัน หมอจึงปลอยให กลับบาน แลวสัง่ ใหรบั ประทานยาตามหมอสัง่ ทุกวัน อยางนีจ้ ะเรียกวารางกายผมเปนของผม อยใู นอำนาจบงการ ของผมไดอยางไร อาการปวยเจ็บของผมทุกคราวที่เลามานี้ นายแพทยผูทำการดูแล รักษาผม ตอบคำถามของผมทีว่ า คุณหมอครับ เหตุใดผมจึงเปนเชนนี้ ทานก็ตอบวา “เปนเพราะความแกครับ” ทุกคราวไป ดังนีจ้ ะวาไดหรือวา “ผมเปนเจาของรางกายของผม” ดังนี้ ผมจึงอวยพรปใหมแกศิษยเกาและมิตรรักของผมทุกคนที่มา อวยพรวา “ขอใหคณ ุ อายุยนื ถึงรอย แตอยาใหแก” เขาก็หวั เราะกันทุกคน ดวยความรักและหวังดีเสมอ สัญญา ธรรมศักดิ์

19 19

ธรรมะสำหรับผูสูงอายุ กายกับจิตเกิดมาพรอมกัน หรือเกิดมาไมพรอมกัน ...นีเ้ ปนปญหาสำคัญ กายกับจิตเปนอันหนึง่ อันเดียวกัน แยกกันไมได หรือแยกกันได เราปุถชุ นรสู กึ กันในเบือ้ งตนวา กายกับจิตเกิดมาพรอมกัน และแยก กันไมได เพราะเจ็บก็เจ็บดวยกัน สบายก็สบายดวยกัน มีบา งหรือไมทกี่ าย เราไมสบายแตจติ เราสบาย หรือกายสบายแตจติ ไมสบาย ทานผหู นึง่ บอกผเู ขียนวา กายกับจิตนีแ้ ยกกันได พระพุทธองคเคยตรัสสอนอุบาสกผหู นึง่ ใหทำใจวา ... “เมือ่ กายของเราเดือดรอน จิตของเราจะไมเดือดรอนไปตาม” พระสูตรนีม้ ชี อื่ วา นกุลปตสูตร ในตอนตนของพระไตรปฎก เลม ๑๗ ธรรมะขอนีเ้ ปนประโยชนยงิ่ ใหญแกเราเมือ่ เราเจ็บปวย รักษา ไมหาย และจะเปนประโยชนยิ่งใหญแกเรา ที่จะใหสติแกเพื่อนฝูง ญาติมติ รทีเ่ จ็บปวยดวยโรครักษาไมหาย จึงขอนำมาใหชวยกันพิจารณา ทานผใู ดมีความรอู ยางใด กรุณาสง มาใหวารสาร พ.ส.ล. ดวย จักเปนกุศลมิใชนอ ยเลย

20 20

ค ว า ม ว า ง เมือ่ วันพุธที่ ๓๑ สิงหาคม ๒๕๓๗ เวลาบาย ผมไดรบั เชิญใหไปใน งานพิธที มี่ หาวิทยาลัยธรรมศาสตร จัดขึน้ เพือ่ มอบเครือ่ งราชอิสริยาภรณ ใหกบั ศาสตราจารยชาวญีป่ นุ ๓ ทาน ทีไ่ ดมาชวยเหลืองานดานวิชาการของ มหาวิทยาลัย ในงานนีผ้ มไดสนทนากับศาสตราจารยญปี่ นุ ทานหนึง่ ทานปรารภวา อีก ๑๐ ปขางหนา ทานไมแนใจวาเด็กและหนุมสาวชาวญี่ปุน จะยังคง สนใจในวัฒนธรรมดั้งเดิมของญี่ปุนอยางคนผูใหญญี่ปุนในเวลานี้หรือไม เพราะเวลานี้ สั ง เกตเด็ ก ญี่ ปุ น มุ ง ความสนใจและปฏิ บั ติ ต นไปในทาง ตะวันตกมากขึน้ ทุกที (โลกานุวตั ร) ทัง้ นีผ้ มก็ไดแตรบั ฟง และนึกในใจวา เด็กและหนมุ สาวไทยเรา นาจะไปทางไหนหนอ ผมไดแตภาวนาวา ทางวิทยาศาสตรและเทคโนโลยีนนั้ เธอทัง้ หลาย พงุ ใจไปเถิด เอาใหเกงเทาหรือเกงกวาเขา แตวฒ ั นธรรมของเรา ขอใหสนใจ ตอไป อยาดูถกู หรือเหยียดหยาม หรือแลเลยไปเลย พระพุทธศาสนาเวลานี้ ทางตะวันตกเขาศึกษามากขึ้นทุกที และ ปรากฏวาเขาเขาถึงแกนแทของพระพุทธธรรมมากขึ้นทุกทีดวย ผมอยู องคการพุทธศาสนิกสัมพันธแหงโลก จึงสังเกตพอเห็นไดในความเปนไป อยางนี้ อีกเรือ่ งหนึง่ ในงานเดียวกัน ทานอดีตปลัดกระทรวงผใู หญทา นหนึง่ นั่งสนทนาอยูกับผม ทานบอกวา ผมควรเขียนตำราสักเลมวา รักษาตัว

21 21

อยางไรอายุถงึ ๘๗ ปแลว จึงยังไมแกจนตองเก็บตัวไวในบาน ยังไปใน งานในการตางๆ ได ผมจึงเรียนทานวา ผมอาศัยทางพระครับ ผมสมาทานศีลและ อธิษฐานจิตทุกเชา และถาผมทำทาจะยงุ หรือทำทาจะเครียด ผมก็ ภาวนาวา “ดวยจิตวาง ปลอยวางทุกสิ่งอัน สารพันไมยึดครองเปน ของเรา” ทานอดีตปลัดกระทรวงก็ยมิ้ และทำทาจะเขาใจผมดี ผมก็ดใี จ และ อยากจะบอกทานตอไปวา ... ภาวนาเฉยๆ ก็ไดผลหรอกครับ แตจะใหเขาถึงจิตจริงๆ ตองทำใจใหถงึ ซึง่ ความวางนัน้ แมสกั แวบหนึง่ ก็คมุ แลว

รั บ แ ข ก ... ตัง้ แตตนื่ ขึน้ กวาจะหลับ เราทุกคนมีแขกมาเยีย่ มเยียน ทางตา หู จมูก ลิน้ กาย และใจ ตลอดเวลา แขกทีม่ าเยีย่ มเราทางประตูทงั้ หกนี้ ถาไมเตรียมตัวเตรียมใจไวเสมอ บางครัง้ จะทำใหโกรธ หงุดหงิด บางคราวก็ทำใหยมิ้ กริม่ เคลิบเคลิม้ ไปได นานๆ แขกทีม่ าเยีย่ มทางประตูทงั้ หกนี้ ภาษาศาสนาเรียกวา อารมณ ถา เราตอนรับอารมณไมเปน หรือพลั้งเผลอ ไมควบคุมจิตใจไวใหดี ก็จะเกิด ความโลภ ความโกรธ ความหลง หรือความเหลิงไดอยางไมรสู กึ ตัว

22 22

ทางพระพุทธศาสนาสอนใหเราตอนรับแขก คืออารมณเหลานี้ อยางรูเทาทัน มิใหมากอความหงุดหงิด หรือหลงเหลิงแกเราได แตโดย มากกวาจะรทู นั ก็วนุ วายใจไปตามเรือ่ งนัน้ ๆ จนยากทีจ่ ะทำใจไดเสียแลว การหัดทำใจ การคอยเตือนสติตัวเองอยูเสมอ จึงเปนวิธีที่ดี ที่สุดในการครองชีวิตประจำวัน ซึ่งเราจะตองเผชิญกับแขก คือ อารมณทผี่ า นเขามาทางตาหูเปนตน ตลอดเวลา สัญญา ธรรมศักดิ์

ขอปฏิบตั แิ บบงายๆ ... ขอคิดสำหรับชาวพุทธในเทศกาลปใหมก็คือ การปฏิบัติตาม คำสอนทางพระพุทธศาสนาแบบงายๆ ไมยุงยากเกินไปมีหรือไม? ตอบวา มีแน ใครๆ ก็ปฏิบัติได และถาปฏิบัติแลว จะเลื่อนชั้นให สูงขึน้ ก็ปฏิบตั กิ า วหนาไดเรือ่ ยๆ จนถึงสูงสุด ขอปฏิบตั ดิ งั กลาวสัน้ ๆ กะทัดรัด ไมเรียกรองตองการอะไรหยุมหยิม จากผูปฏิบัติจนนาเบื่อหนาย แตในขณะเดียวกันก็เปนการเจริญรอยตาม พระยุคลบาทของพระพุทธเจาอยางนาภาคภูมใิ จ และควรชวยกันสงเสริม การปฏิบตั ธิ รรมอยางยิง่ ขอปฏิบตั งิ า ยๆ ดังกลาวก็คอื “ความรดู ี และความประพฤติด”ี ถาฟงเพียงเทานีอ้ าจรสู กึ วาไมงา ยเสียแลว แตกข็ อใหใจเย็นอีกสักเล็กนอย ก็จะเห็นวา ทุกคนปฏิบตั ไิ ดและงายดวย ยกเวนเพียงอยางเดียว คือไมยอม ปฏิบตั เิ ลย

23 23

ถามวา มีใครบางอานหนังสือออกมาตั้งแตเกิด ลวนมาเรียนรู ภายหลังทั้งสิ้น ความประพฤติดีงามก็เชนกัน มาฝกหัดในภายหลังทั้งสิ้น ไมมใี ครมีสทิ ธิพเิ ศษกวากันเลย วิธปี ฏิบตั งิ า ยๆ ก็คอื ใหฝก ใฝหาวิชาความรอู ยเู สมอ คอยๆ เก็บเล็ก ผสมนอย มีอะไรทีส่ งสัยก็พยายามหาคำตอบใหไดจากบุคคล จากหนังสือ อยาปลอยใหสงสัยอยตู ลอดไป ความประพฤติดี ก็ตงั้ หลักงายๆ ไววา ไมผดิ ศีลธรรม ไมผดิ กฎหมาย มีแนวโนมไปในทางดีงามแลวก็พยายามประพฤติปฏิบตั ิ แมเบือ้ งตนจะได บาง เสียบาง บกพรอง ขาดๆ วิน่ ๆ บาง ก็คอ ยๆ พัฒนาไปจนดีขนึ้ กวาเดิม แบบปลูกตนไม จากตนเล็กๆ จนเปนตนใหญ นีค่ อื หลัก “วิชชา” (ความร)ู คกู บั “จรณะ” (ความประพฤติ) ตามหลัก พระพุทธศาสนา ซึ่งมีตั้งแตต่ำสุดจนถึงสูงสุดที่ทุกคนมีสิทธิเทาเทียมกันที่ จะนอมเขามาในตนได

สัญญา อนิจจา : สัญญา อนัตตา

“ยิง่ ในกาลเวลาตอๆ มา อายุผมแกมากๆ เขา ผมยิง่ มองเห็นใหญวา บุญกุศลนีม้ จี ริง และกรรมดี กรรมชัว่ ตามสนองเหมือนเงาตามตัว และทีพ่ ระพุทธเจาทานสอนไววา ... เราทำกรรมอันใดไว เรายอมไดรบั ผลแหงกรรมนัน้ เปนความจริงแนแท จริงตลอดไป... จนเราปฏิบตั ธิ รรมจนถึง ไมมเี รา เมือ่ ไหรนนั่ แหละ จึงยุต”ิ สัญญา ธรรมศักดิ์

24 24

โครงการศาสตราจารยสญ ั ญาฯ สัมพันธ ตามที่ ก องทุ น ศาสตราจารย สั ญ ญา ธรรมศั ก ดิ์ ในมู ล นิ ธิ นิ ติ ศ าสตร มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร ไดจัดใหมีการประชุมปรึกษาเกี่ยวกับโครงการ ศาสตราจารย สั ญ ญาฯ สั ม พั น ธ เพื่ อ เสริ ม สร า งความสั ม พั น ธ อ งค ก รและ หนวยงานตางๆ ที่เกี่ยวของกับศาสตราจารยสัญญา ธรรมศักดิ์ รวมทั้งหมด ๑๖ องคกร เมือ่ วันที่ ๓๐ มิถนุ ายน ๒๕๕๔ ธรรมสภาและสถาบันบันลือธรรม ไดรับเกียรติโดยการแนะนำของทาน นายแพทยจักรธรรม ธรรมศักดิ์ ตอกองทุนศาสตราจารยสัญญา ธรรมศักดิ์ ให ธ รรมสภาและสถาบั น บั น ลื อ ธรรม ร ว มประชุ ม โครงการศาสตราจารย สัญญาฯ สัมพันธ และไดรับอนุญาตใหจัดทำหนังสือ สื่อธรรมะ เผยแพรเปน ธรรมบรรณาการหนวยงานที่ประกาศเกียรติคุณ เพื่อเปนอนุสรณแหงความดี ของศาสตราจารยสญ ั ญา ธรรมศักดิ์ ไดแก.... ๑. หนังสือ ทศพิธราชธรรม โดย ศาสตราจารยสญ ั ญา ธรรมศักดิ์ จำนวน ๑๐,๐๐๐ เลม ๒. หนังสือ ธรรมศักติกถา : ธรรมกถาเรือ่ ง ดับไมเหลือ โดย พระธรรมโกศาจารย (พุทธทาสภิกขุ) จำนวน ๑๐,๐๐๐ เลม ๓. หนังสือ ศาสตราจารยสญ ั ญา ธรรมศักดิ์ ผเู ปนสหายธรรม ของ ทานพุทธทาส - ทานปญญานันทะ โดย พระพรหมมังคลาจารย (ปญญานันทภิกขุ) จำนวน ๑๐,๐๐๐ เลม ๔. หนังสือ คมความคิด โดย ศาสตราจารยสญ ั ญา ธรรมศักดิ์ จำนวน ๑๐,๐๐๐ เลม ธรรมสภาและสถาบันบันลือธรรม ขอกราบขอบพระคุณทานนายแพทย จักรธรรม ธรรมศักดิ์ ที่อนุญาตใหธรรมสภาและสถาบันบันลือธรรมจัดพิมพ หนังสือชุดนีเ้ ผยแพร และขอขอบพระคุณกองทุนศาสตราจารยสญ ั ญา ธรรมศักดิ์ ที่ ส นั บ สนุ น ในการจั ด ทำหนั ง สื อ เพื่ อ เผยแพร เ กี ย รติ คุ ณ ท า นศาสตราจารย สัญญา ธรรมศักดิ์ มา ณ โอกาสนี้