11
คมความคิด ...ของ...
ศาสตราจารยสญ ั ญา ธรรมศักดิ์
กองทุนศาสตราจารยสญ ั ญา ธรรมศักดิ์ ธรรมสภาและสถาบันบันลือธรรม จัดพิมพเผยแพรในโครงการศาสตราจารยสญ ั ญาฯ สัมพันธ
2 2
วรธรรมคติ
สมเด็จพระญาณสังวร สมเด็จพระสังฆราช สกลมหาสังฆปริณายก
“...ฯพณฯ ประธานองคมนตรีสญ ั ญา ธรรมศักดิ์ เจริญชนมายุมาถึง ๙๐ ป ในบัดนี้ เรียกวากาลเวลาไดกนิ ทานไปแลวเปนอันมาก เทากับจำนวน ปทกี่ นิ ตัวเอง คือ ๙๐ ป สิง่ ทีก่ าลเวลากินไมไดคอื สิง่ ทีท่ า นไดทำแลวในชีวติ อันยืนนานของทาน ทีจ่ ะไมมสี งิ่ ใดลบลางได จักเปนเครือ่ งประดับชีวติ ทาน สืบไปทุกภพชาติ”
33
คมความคิด ...ของ...
ศาสตราจารยสญ ั ญา ธรรมศักดิ์ พระพุทธศาสนามีดีอยูจริงๆ ทำใหเรามีความสุขและความ สำเร็จในชีวติ ไดจริงๆ เราจึงอยากใหพๆี่ นองๆ ลูกๆ หลานๆ ไดรจู ักไว รจู กั แลวจะเปนสมบัตมิ หาศาลทีห่ าทีเ่ ปรียบมิไดเลยจริงๆ
ค ว า ม อ ย า ก ... ระยะนีม้ อี ะไรใหเราสังเกตวา มีขอ ธรรมอันใดปรากฏขึน้ สอนเราบาง ผมคิดวากำลังมีบทเรียนทางธรรมะใหเราเห็นชัด คือ ความอยาก... อยากได อยากมี อยากเปน ความอยากนีท้ ำใหมที กุ ขหรือเปลา? เปนทุกขแน ถึงขนาดทำใหมติ ร กลายเปนอมิตรไปทีเดียว ถาเราระงับความอยากเสียได เราจะดีขึ้นไหม? สบายใจขึน้ ไหม? ขอใหทา นตอบเอาเองเถิด ! ๑๘ เม.ย. ๓๕ 3
4 4
เ ค รี ย ด ! เมือ่ วันศุกรที่ ๑๒ มิถนุ ายน ๒๕๓๕ เวลาเชา ไดรบั บันทึกใหปรึกษา เพื่อถวายความเห็นในขอกฎหมายสำคัญ ในเรื่องของนายกรัฐมนตรี เปน เรือ่ งดวนมาก เพราะนายกฯ จะเขาเฝาเย็นนี้ การคิดและการปรึกษาเสร็จลงในเทีย่ ง รางบันทึกความเห็นเสร็จเวลา เกือบบายโมง พิมพทานเสร็จสงเจาหนาที่เฉพาะการบายสองโมงกวา ... เหนือ่ ย (เพราะรีบและเปนหวง) กลับถึงบานสีโ่ มง...รถติด...เหนือ่ ยไมหาย งีบไปในรถ ถึงบานเกือบหาโมงเย็น - รอน อยากอาบน้ำเย็นๆ ใหสบาย โดย ขอเดินเพือ่ สุขภาพตามคำสัง่ หมอเสียกอน ๑๕ นาที แตยงั ไมทนั จะออกเดิน ก็มผี ขู บั รถปราดเขามาในบาน ซักถามและปรารภขอของใจของเขารุนแรง ดวยอารมณรา ย - ประสาททีอ่ ยากพักอักเสบขึน้ มา จนพูดไมคอ ยออก เขา จึงกลับไป พอเขาเคลือ่ นรถ เบนซอกี คันก็ขับเขามา รายนีเ้ คยไปเคยมาก็จริง แตกต็ อ งรับรองคุยกับเขาทัง้ ๆ ทีร่ อ น เหนือ่ ย และประสาทเครียดยังไมหาย คืนนีส้ วดมนตไหวพระตามปกติแลวนอน แตดนิ้ ๆ รนๆ อยางไรไมรู ไมสบาย ตืน่ เชาขึน้ มีงานสำคัญควรตองไปเวลา ๐๙.๐๐ น. และมีงานทีไ่ ด รับปากเขาไวแลววาจะไปเวลา ๑๐.๓๐ น. แตกไ็ ปไมไหว - ไมไหวจริงๆ เพราะผลของความเครียดเมือ่ เย็นวานนี้ ใจหวิวๆ รางกายออนเพลียเหมือน ความดันลดต่ำลงไปกวาปกติ จนกระทัง่ สายจึงไปอาน “ชาวพุทธ” พบวา โดยความหมายของ “ปรมัตถสัจจะ” จุดหมายปลายทางของชีวติ ยอมไปสทู เี่ ดียวกัน ตาม ความหมายของ “ไกวัลยธรรม” คือ ของจริงมีเพียงสิง่ เดียว คือ ตัวเรา ของเรา ไมมีชีวิตจะตั้งอยูในความสงบ เรียกวา “สุญญตาวิหาร”
55
ทันใดนั้นเอง จิตก็ซาบซานขึ้นมาดวยอรรถรสแหงพุทธธรรม พระ สุรเสียงของสมเด็จพระญาณสังวร สมเด็จพระสังฆราช ซึ่งปรากฏอยูใน เทปทีท่ า นกรรมการ พ.ส.ล. อัดแจก เรือ่ ง “สุญญตาวิหาร” ก็คอ ยแววออก มาในความทรงจำหนักขึน้ ๆ เปนลำดับ ความเครียดหายไป หายไปไดจริงๆ ! ๑๗ มิ.ย. ๒๕๓๕
ปลูกเมตตาจิต ... เมือ่ เร็วๆนี้ (ปลายเดือนสิงหาคม ๒๕๓๕) มีผโู ทรศัพทมาทีบ่ า นผม ๔ ครัง้ ระยะหางกันวันสองวัน ผมไมอยบู าน ไมไดรับสายเอง แตผมใหผรู บั เขาบันทึกมาใหดวู า เขาโทรมาวาอยางไร ผูรับบันทึกเหมือนๆ กันทุกคนวา เปนเสียงผูชายหาวๆ คลายเสียง ผสู งู อายุ ไมยอมบอกชือ่ วาเปนใคร วาจาโฮกฮากดุรา ย ๓ ครัง้ ตอครัง้ ที่ ๔ จึงใชวาจาสุภาพหนอย แตกก็ งั วาลแบบผมู อี ำนาจ เขาวาอยางไร? เขาวา ใหบอกนายสัญญาวา ใหอานจดหมายลับเฉพาะของ เขาใหดี และใหทำตามทีเ่ ขาสัง่ ครัง้ ที่ ๓ เขาวา ถาไมทำ ลูกบอมบหลนเขามาในบานเมือ่ ไหรไมรนู ะ ทีแรกผมไมไดอา นจดหมายของเขา ไมรเู อาไปไวทไี่ หน ตอมาพบเขา ก็เอามาอาน เขาบอกวา คนทีผ่ มคนุ เคยรักใครนบั ถือมากคนหนึง่ เปนคนไมดี ใหผมรีบขจัดเขาออกจากหมเู สีย ผมก็งงไปหมด เพราะผมไมมอี ำนาจบาตร ใหญเทาใด จึงจะทำอยางนัน้ ได และไมเห็นเกีย่ วกับทีจ่ ะเอาบอมบมาหยอน ลงในบานผมอยางไร
66
ตอมาผใู หญในสันติบาลมาอานจดหมายและมาดูบนั ทึกรับโทรศัพท แลวเลาอะไรใหผมฟง ผมจึงพอเขาใจอะไรบาง แตกไ็ มแนใจนัก ผมมานึกๆ ดูก็แปลก ผมเปนเพียงคนธรรมดาๆ นับถือพระ ไมได ยงุ เกีย่ วการบานการเมืองกับเขาสักนิดเลย และทานผโู ทรศัพทเขาไมไดอา น กฎหมายหรือรอู ะไรในรัฐธรรมนูญเลยหรือ จึงเสียเวลาโทรศัพทสาธารณะ ถึง ๔ ครัง้ ๆ ละ ๓ บาท ก็เปนเงินถึง ๑๒ บาท นึกมาถึงอยางนี้ นึกตอไปถึงพุทธภาษิตบทหนึง่ ซึง่ สอนใหปลูก เมตตาจิต คิดจะใหเปนสุข อยางไมคบั แคบ ไมมเี วร ไมมศี ตั รู แผไป ในชีวิตทุกชีวิต แผไปในโลกทั้งโลก ไมจำกัดปริมาณและทิศทาง แสดงใหเห็นดวงประทีปแหงสันติในพระพุทธศาสนาวา สองสวาง มี ความหมายแกชวี ติ ทุกชีวติ จริงๆ
เกษียณอายุ ... คุณสุขสันต จิรจริยาเวช ผอู ำนวยการจัดทำวารสาร พ.ส.ล. มาบอก ผมวา บทนำหนังสือเลมหนา คณะบรรณาธิการเขาขอใหผมเขียนเรื่อง เกษียณอายุ ผมยังงงๆ อยู ไมทราบวาจะเขียนอยางไร จะโยงไปถึงธรรมะ ขอใดไดเหมาะเจาะ แตผมรักและนับถือคณะบรรณาธิการหนังสือนี้มาก ไมอยากใหทา นตองเสียน้ำใจ จึงพยายามเขียนดังนี้ ถูกผิดประการใด โปรด อภัยเถิด การถึงกำหนดเกษียณอายุวนั ไหน จะสำคัญเทากับวันทีเ่ ราตอง หยุดการไปทำงานไมมี เพราะ ... ๑. ไปทีท่ ที่ ำงาน ก็ไมมโี ตะใหนงั่ เพราะทานผเู ลือ่ นมาแทนเรา ทาน เขามานัง่ แทนแลว
77
๒. รถตำแหนง ก็คนื ใหหลวงทานไปแลว รถสวนตัวเราก็ไมมเี พราะ ไมมเี งินซือ้ จะไปไหนก็ตอ งแท็กซีห่ รือรถเมล ๓. เงินเดือน ก็ไมมแี ลว มีกแ็ ตบำนาญ ซึง่ นอยกวาครึง่ ของเงินเดือน เพียง ๓ ขอนีก้ ็พอแลวทีท่ ำใหปถุ ชุ นตองเสียใจและวาเหว และกลมุ ทีไ่ มรจู ะไปทำอะไรทีไ่ หน อยบู า นเฉยๆ ก็เบือ่ ผมเคยชวนเพือ่ นผพู พิ ากษา ทีเ่ กษียณพรอมๆ กันใหไปชวยงานทีพ่ ทุ ธสมาคมฯ จะไปไหม ทีน่ นั่ เขาไมมี เงินเดือนใหหรอก แตมงี านใหทำ แตไมคอ ยมีใครเชือ่ ผม เพราะทานมีทาง ไปเปนทีป่ รึกษาของออฟฟศทนายความ หรือเปนทีป่ รึกษาของแบงคกย็ งั ได สำหรับผมไมมที างอยางวานี้ ไมชาไมนานจะเปนบุญกุศลอันใดมิทราบ ฯพณฯ นายกรัฐมนตรี ในสมัยนั้น สงคนมาขอใหผมเปนคณบดีคณะนิติศาสตรในมหาวิทยาลัย ธรรมศาสตร แลวจะเปนกุศลผลบุญอันใดอีกมิทราบ มีทา นผใู หญในสำนัก ราชเลขาธิการ มาถามผมในงานมงคลสมรสงานหนึง่ วา ถาจะโปรดเกลาฯ ใหผมเปนองคมนตรี จะขัดของหรือไม ตอนนีผ้ มไมไดคดิ เรือ่ งเงินเรือ่ งทอง หรือเรื่องเกียรติเรื่องยศแตประการใด กราบเรียนตอบทานไปวา “ถาเปน พระเจาอยหู วั แลว ใชใหผมไปตายก็ได” ทั้งนี้ผมมาหวนคิดทีหลัง เห็นวา บุญกุศลนี้มีจริง เราทำกรรม อันใดไว เราตองเสวยกรรมนัน้ ไมชาตินกี้ ช็ าติหนา ผมไมเคยคิดฝน เลยวา จะมีบญ ุ เปนถึงองคมนตรี ยิ่งในกาลเวลาตอๆ มา อายุผมแกมากเขาๆ ผมยิ่งมองเห็น ใหญวา บุญกุศลนีม้ จี ริง และกรรมดี กรรมชัว่ ตามสนิทเหมือนเงา ตามตัว และทีพ ่ ระพุทธเจาทานสอนไววา ... เราทำกรรมอันใดไว เรายอมไดรบั ผลแหงกรรมนัน้ เปนความ จริงแท จริงตลอดไป จนเราปฏิบัติธรรมจนถึง “ไมมีเรา” เมื่อไหร นัน่ แหละจึงยุติ ๑๕ ตุลาคม ๒๕๓๕
8 8
เย็นศิระเพราะพระบริบาล คณะทานอาจารยผจู ดั ทำหนังสือวารสาร พ.ส.ล. มาบอกวา ใหผม เขียนบทนำของเลมที่จะออกใหมนี้อีก ผมคิดอยูนาน แลวก็คิดถึงขอที่ ประทับใจผมไดสองขอ ขอแรก ทำไมเมือ่ ๒๐ พฤษภาคม ๒๕๓๕ เวลาเกือบสองยาม พอ ไดยินกระแสพระราชดำรัสของพระบาทสมเด็จพระเจาอยูหัว ทางวิทยุ กระจายเสียงและโทรทัศน “ความวนุ ” ทีส่ ะพานผานพิภพฯ จึงหยุดกึกลง เหมือนถูกมนตสะกด ขาวตางประเทศออกวา แปลกแตจริง! ไมมที ไี่ หนใน โลกเหมือนอยางนี้ ขอสอง เมือ่ วันที่ ๔ ธันวาคม ๒๕๓๕ พระเจาอยหู วั ของเรา รับสัง่ ให คนประมาณ ๘,๐๐๐ คนทีเ่ ขาไปถวายพระพรทีศ่ าลาดุสดิ าลัยฟงขอหนึง่ คือ เรื่อง เนิน ๔๙๑ ซึ่งมีขาวคาดคะเนกันวายิงกันแนแลว ผมเองก็สารภาพ วานึกอยางนั้นกับเขาเหมือนกัน พอวันที่ ๖ ธันวาคม เสด็จออกรับทูต เขาเฝาถวายพระพรวันเฉลิมพระชนมพรรษา ทูตไปกันแนนขนัด ทุก พระองคเสด็จผานแนวทูต ทรงปราศรัยทักทายดูจะทุกคน คณะทูตทีม่ ผี า สี โพกหัวดูไกลๆ ผมเห็นอยู ๓ ทานหมอง ผมนึกอยใู นใจวา พระองคทา นหรือ สมเด็จฯ หรือทูลกระหมอม หรือทูตเขาเองจะพูดถึงเนิน ๔๙๑ หรือไมหนอ พอเชาวันที่ ๗ หรือ ๘ ธันวาคม ๒๕๓๕ หนังสือพิมพทงั้ ภาษาไทย และ ฝรัง่ อังกฤษพาดหัววา เนิน ๔๙๑ สงบแลว พมาเขาลดธงของเขาลงแลว บาง กระแสยังออกขาววา ยางกงุ เขาก็ฟง กระแสพระราชดำรัสของในหลวงเรา รวดเร็วอะไรเชนนี!้ ผลของการทีท่ รงปฏิบตั ธิ รรมสม่ำเสมอ ให คุณฉับพลันทันตาเห็น สาธุ!! ๙ ธันวาคม ๒๕๓๕
99
โ ร ค ช ร า ... เชานี้ คุณสุขสันต จิรจริยาเวช มาบอกอีกวาขอใหเขียนบทนำลงใน วารสาร พ.ส.ล. เลมทีจ่ ะออกใหมนดี้ ว ย ผมเผอิญเพิง่ หายปวย ทัง้ ตองเขา โรงพยาบาลพรอมมิตร ๒ รอบ รอบแรก ๒๗-๓๑ ธันวาคม ๒๕๓๕ รอบหลัง ๑๕-๑๖ มกราคม ๒๕๓๖ ผมปวยดวย “โรคชรา” ผมกลับมาบานแลวอธิษฐานจิตวา ขออยาใหปวยตองเขา โรงพยาบาลอีกเลย ทัง้ นีม้ ใิ ชบริการของนายแพทยและพยาบาลไมด!ี ไมใช! ดีทุกอยาง หมอเกงจนผมทุเลาอาการปวยซึ่งหนักพอสมควรไดโดยเร็ว พยาบาลก็ดี เอาใจใสจริงๆ ดึกดืน่ อยางไรก็ปฏิบตั หิ นาทีไ่ มมบี กพรองและ อารมณดีอยูเสมอ และก็ไมใชถูกทอดทิ้งใหนอนอยูคนเดียวก็หาไม ที่ โรงพยาบาลมีลูกชายที่เปนหมอไปนอนคางเปนเพื่อนบางคืน แตที่อยูเปน ประจำคือหลานชายและหลานหญิง ไปนอนเปนเพือ่ นทุกวัน แตทผี่ มไมอยากเขาโรงพยาบาลอีก เพราะขณะอยโู รงพยาบาล บางระยะเวลา เชนตอนบายและเย็น จิตใจผมมันหดหูอยางไร ชอบกล และเปนเสมอๆ ดวย จนถึงผมอธิษฐานวา “ถาถึงเวลาจะตายตามบุพกรรม ก็ขออยา ใหเจ็บตองเขาโรงพยาบาลเลย ขอใหตายโดยหลับไมตื่น (DIE IN SLEEP) ดวยเถิด” อยางทีม่ คี นเขาตายเปนตัวอยางก็มี แตกแ็ ปลก เมือ่ ผมเขาโรงพยาบาลผาตัดใหญเมือ่ อายุได ๖๓ หรือ ๖๔ ปไมแน ระลึกไดวา จิตใจของผมเวลานัน้ ไมหดหู อยางคราว เขาโรงพยาบาลเมือ่ อายุ ๘๖ ปนเี้ ลย ความจริงก็ไมแปลก เพราะความชราทำใหรางกายและจิตใจ ออนเปลีย้ ลงไปดวยพรอมๆกัน เปนธรรมดา
10 10
แตเมื่อผมมาปรารภขอนี้ที่ พ.ส.ล. ทานกรรมการอำนวยการที่ยัง กลางๆ คนอยู รวมทัง้ คุณหญิงสุธรรมา อวยชัย ดวยคนหนึง่ ก็บอกวา หดหู ทุกคน มากบาง นอยบาง เปนธรรมดา ขอนีท้ ำใหผมปรารภกับตัวเองวา เหตุทเี่ ปนเชนนีค้ งเปนเพราะ เรายังเจริญภาวนาและเจริญสมาธินอ ยนักกระมัง ทัง้ ๆทีอ่ ยใู นแวดวง ของครูบาอาจารยในทางธรรม นีแ่ ปลวา ผมยังออนนัก ในการปฏิบตั ิ ธรรม ยังแยกกายกับจิตไมออกจากกัน มิเสียแรงทีผ่ มสนใจมาตัง้ แต อายุ ๒๐ ป จนบัดนีย้ า งเขา ๘๖ ปแลว ยังไมไปถึงไหนเลย ถาผมเจริญภาวนา สมาธิแกกลาจริง จิตผมคงแข็งแกรงกวานี้ และ แยกจิตออกจากกายซึง่ กำลังปวยดวยโรคภัยไขเจ็บทางกายได แมจะนอน ปวยทีโ่ รงพยาบาลคนเดียว ขอนี้จริงหรือไมจริง ทานผูอานที่มีประสบการณกรุณาเขียนมาลง วารสาร พ.ส.ล. ดวยครับผม เพราะจะเปนกุศลอันยิง่ ใหญ
ส อ น ใ จ ... พระพุทธเจาตรัสสอนวา ... “เมือ่ กายของเราเดือดรอน จิตของเราจักไมเดือดรอน” พระดำรัสตรัสสอนสัน้ ๆ นี้ มีคณ ุ คาในการสอนใจ ใหรจู กั แยกจิตออก มิใหเดือดรอนไปตามรางกาย เปนหลักการทีป่ ระทานแกคฤหบดีสงู อายุ ผหู นึง่ ผขู อประทานพระพุทธโอวาทเปนกรณีพเิ ศษ คฤหบดีผูนั้นไปขอคำอธิบายเพิ่มเติมจากทานพระสารีบุตร ทาน ชี้แจงวา ใหลดความยึดมั่นถือมั่นตางๆ ในรางกายและจิตใจลงไป ก็จะทำใจตามพระพุทธโอวาทนีไ้ ด
11 11
หลักการนีไ้ ดทราบวา พระบาทสมเด็จพระเจาอยหู วั รัชกาลที่ ๔ ได ทรงอาศัยพระพุทธวจนะนี้ผูกเปนบทกวีเมื่อกอนสวรรคต ทานผูหนึ่งเปด พระไตรปฎกแปลใหขาพเจาดู ขาพเจาจึงไดถายทอดเปนบันทึกนี้มาเพื่อ เปนประโยชนแกทา นผอู า นในโอกาสนีด้ ว ย ๑ เมษายน ๒๕๓๕
ภู เ ข า ท อ ง ... ความรสู กึ แปลกๆ เมือ่ มองภูเขาทอง ภูเขาทองวัดสระเกศเกิด กอนทีผ่ เู ขียนเกิดเปนไหนๆ และผเู ขียนก็เทีย่ วงานภูเขาทองมาแทบ ทุกป ตัง้ แตเด็กจนเปนหนมุ แตกไ็ มมคี วามรสู กึ พิเศษอันใดเมือ่ มอง ภูเขาทอง มาบัดนี้ ผูเขียนนั่งรถผานภูเขาทองทุกวันที่ไปทำงานในพระ บรมมหาราชวัง ระยะแรกก็มคี วามรสู กึ แควา ภูเขาทองเวลานีเ้ หลือง อรามงามแท ทานไปหาทองที่ไหนมาปด ทนฝน ทนแดด ปแลวปเลาก็ ไมหมองมัว นากราบไหว สมกับเปนที่บรรจุพระบรมสารีริกธาตุที่ผูสำเร็จ ราชการอังกฤษในอินเดียทูลเกลาถวายมาแดพระบาทสมเด็จพระพุทธเจา หลวงของเรา มาบัดนีอ้ กี ผเู ขียนเกิดความรสู กึ แปลกๆ เมือ่ รถผาน มองเห็น ภูเขาทองประกายแวบวับ ยกมือพนมรำลึกถึงคุณพระศรีรัตนตรัย แลวจิตก็บอกวา “ออ! ภูเขาทองทานประกาศธรรม คือพระธรรมแหง พระพุทธศาสนา แดประชาชนชาวกรุงเทพฯ และทีผ่ า นมาพานพบ ทุกคน”
12 12
ทานประกาศธรรมวาอยางไร? ทานประกาศวา ธรรมะแหงผคู รองเรือน อยางเรา อยางทาน ทุกคนนัน้ มีอยู มีอยจู ริงๆ มีอยวู า อยางไร? มีอยวู า ฆราวาสผคู รองเรือนจะประสบสุขในเมือ่ ปฏิบตั ติ นอยใู นธรรม ๔ ประการ คือ ๑. สัจจะ ความจริงใจ - ซือ่ สัตย ๒. ทมะ ความขมใจ ๓. ขันติ ความอดทน ๔. จาคะ ความเสียสละ แลวไดผลอยางไร? ไดผลเมือ่ เราเขาประชุมเชานี้ มีปญ หาสำคัญตองลงมติ เราก็ลงมติ ดวยความจริงใจแทๆ ของเราดวยความขมใจและความอดทน ธรรมะอยางนีถ้ า ผานเขามาในจิตของผพู พิ ากษา คือศาลทีเ่ ดินทาง เขาประชุมคณะตัดสินคดีรายใหญๆ ยิง่ ดี ทานทีพ่ าธรรมะนีเ้ ขาประชุมดวย จะเปนเทวดา ไมใชปถุ ชุ นเสียแลว แมแตเปนเทวดาชัว่ ขณะก็ยงั ดี แลวยังไงอีก ภูเขาทองมีแตเพียงฆราวาสธรรมในนวโกวาท เทานีเ้ องหรือ? หามิได ภูเขาทองยังใหอะไรๆ อีกแยะ ใหอะไรอีก? “ใหธรรมอันลึกซึง้ และเปนยอดของความจริงแท ทานก็ให ถา เรารจู กั รับ” รับอะไร?
13 13
“ทานใหเราทราบความจริงแท ความจริงทีแ่ ทของชีวติ ทุกชีวติ และ ของโลกวา ... ๑. ทุกสิง่ ทุกอยางเปลีย่ นแปลงไปเรือ่ ย ๒. ทุกสิง่ ทุกอยางเปนสิง่ ทีท่ นไดยาก ๓. ทุกสิง่ ทุกอยางไมใชเรา ไมใชของเรา นีค่ อื “ไตรลักษณ” เขาใจยากจริงเลย ไปเอาปรัชญานีม้ าจากไหน แลวเอามาหลอกวา ภูเขาทองทานบอก “ไมหลอก ภูเขาทองทานบอกจริงๆ ในนวโกวาท (เลมละ ๓ บาทมีทมี่ หามกุฏฯ หนาวัดบวรฯ) ก็ม”ี สรุปวา... เราผานภูเขาทอง ยกมือพนมไหว ระลึกถึงคุณพระศรีรตั นตรัย แลว เราก็ไดธรรมะเอามาไวในจิต ตัง้ แตธรรมะสำหรับผกู ำลังเดินทางเขาประชุม ราชการ หรือธุรกิจ และสำหรับผใู ครในธรรมะชัน้ สูงสุดวา พระพุทธเจาทาน ตรัสรอู ะไร และทานสอนอะไรเราวาอยางไรดวยในเวลาเดียวกัน ถาทานผูอานไมเชื่อผูเขียน ผูเขียนก็จะไปกราบเรียนถามอาจารยที่ องคการพุทธศาสนิกสัมพันธแหงโลก วาทีร่ ะบายความรสู ึกแปลกๆ มาให ทานฟงนี้ ถูกตอง จริง หรือไมถกู ตอง ไมจริง หรือวาผเู ขียน “เพีย้ น” ไปแลว! ดวยความรักและหวังดีเสมอ ๒๐ พฤษภาคม ๒๕๓๖
14 14
ไฟฉายสองทางชีวิต ชีวติ ของเรานัน้ ดูกไ็ มนา จะมีปญ หาอะไรมากนัก แตเหตุไฉน แทบทุกคนจึงตองเผชิญกับปญหาชีวติ ถึงขนาดนอนไมหลับกันมาแลว ทัง้ ๆ ทีน่ อนบนทีน่ อนอันออนนมุ หรือบางรายก็มเี ครือ่ งปรับอากาศเพิม่ ขึน้ อีกสวนหนึง่ ดวยซ้ำ มองเผินๆ ก็นาจะนึกวาคนยากจนเทานั้นจึงมีปญหาชีวิตมากมาย สวนคนมัง่ มี คนใหญคนโต นาจะมีแตความผาสุกสมบูรณ และความสำเร็จ สมหมาย แตทปี่ รากฏ กลับกลายเปนวาคนยากจนอาจนอนหลับสบาย ไมมี ปญหาอะไรมาก แตคนมั่งมีกลับนอนไมหลับ เพราะมีปญหาตางๆ สุม ประดังกันเขามาเรื่องแลวเรื่องเลา เรื่องที่ไมควรเปนเรื่องก็เปนเรื่องใหญ ขึน้ มาจนไมนา เชือ่ ตองถึงกับกินยาระงับประสาท พระพุทธเจาเปนเสมือนผปู ระทานไฟฉายสองทางชีวติ มิใหตอ งคลำไปในทีม่ ดื ไมตอ งตกหลุมตกบอแหงชีวติ แตกอ็ กี นัน่ แหละ แมจะไดไฟฉายกันทัว่ ไปโดยไมจำกัดบุคคล ชาติชนั้ หรือวรรณะ แตมปี ญ หาวา ... ไดเปดไฟฉายนัน้ ใชสอ งทางใหเปนประโยชนบา งหรือไม ถาไมยอมเปดไฟฉาย ไมยอมใชประโยชนจากเครือ่ งสองทาง นั้นแลว เราจะโทษโนนโทษนี่ รวมทั้งโทษศาสนา โดยไมยอมโทษ ตนเอง ทีไ่ มยอมเปดไฟฉายสองทางชีวติ ของเราบางเลยหรือ? ๓๑ ตุลาคม ๒๕๓๖
15 15
ตายกอนตาย ! เมือ่ สองสามวันมานี้ ผมไปนัง่ คอยหมอทีน่ ดั ผมมาตรวจเปนประจำ ณ สถานพยาบาลแหงหนึ่ง วันนั้นมีคนไขแยะ ที่แกมากนั่งรถเข็นมี ๒ ราย ทีน่ อนมาและใหน้ำเกลือไปดวย ๑ ราย นอกนัน้ นัง่ คอยอยู มีผมดวยคนหนึง่ ผมนัง่ มองเหตุการณรอบๆ ตัวแลวเกิดคติธรรมขึน้ คือ เห็นคน แกชายหรือหญิงไมทราบ เพราะหมผาคลุมหัวทัง้ ตัว รูปรางผอมลีบ นัง่ อยบู นรถเข็น มีหญิงผใู หญคนหนึง่ คงจะเปนลูกสาว นัง่ เหมอไป ในหมคู น ลักษณะคลายใจฝอ และมีเด็กหญิงอีกคนหนึง่ นัง่ ใกลๆ คนไข ตาก็มองอีกมุมหนึง่ ของหอง หาไดมองอยทู คี่ นไขไม ภาพเหลานีท้ ำใหผมคิดทายเลนๆ วา คุณลูกสาวคนไขรายนี้ กำลังคิดอะไรอยหู นอ อาจจะคิดวารำคาญจริงๆ เมือ่ ไรจะหายหรือตายสักที หรืออาจจะคิดวา เพี๊ยง คุณพระคุณเจาชวย ขอใหหมอรักษาใหหาย ขาดดวยเถิด ดังนีเ้ ราจะทายวาอยางไรดี ทายแลวก็ปรับเขากับตัวเราวา ถาเราเจ็บหนักอยางนี้ ลูกหลานเขาจะคิดอยางไร? ดั ง นี้ ก็ ไ ด ธ รรมะว า ...ถ า เราตั้ ง จิ ต ตามที่ พ ระพุ ท ธเจ า ท า น สอนไวไดจริง เราก็คงไมตอ งมานัง่ รำคาญวาลูกหลานเขาคิดอยางไร กับเรา พระพุทธเจาทานสอนวา ... สังขารทัง้ หลายไมเทีย่ ง อนิจจัง สังขารทัง้ หลายเปนทุกข ทุกขัง สังขารทัง้ หลายมิใชตวั ตน อนัตตา แปลอีกทีกค็ อื ทานวาไววา ...
16 16
“ดูกอ นโมฆราช ! ทานจงเปนผมู สี ติเห็นโลกโดยความเปนของวางอยทู กุ เมือ่ ถอนอัตตานุทฏิ ฐิ คือความสำคัญวาเปนตัวตนเสียไดแลว ทานจะขามพนมฤตยูเสียไดดว ยประการอยางนี้ มฤตยูยอ มมองไมพบทานผเู ห็นโลกอยอู ยางนี”้ ๑๓ มกราคม ๒๕๓๗
ปดทองหลังพระ ... สุภาษิตโบราณของไทยที่หมายถึงการบำเพ็ญคุณงามความดี โดยไมตอ งกังวลจะประกาศโฆษณาใหใครตอใครตองรับรู และพอใจ ที่จะทำความดีตอเนื่อง อันเปนลักษณะทำความดีเพราะเห็นแก ความดีนี้ ทางพระพุทธศาสนาถือวา เปนการทำความดีแบบธรรมา ธิปไตย ถือธรรมะหรือความถูกตองดีงามเปนใหญ ไมใชทำเพราะเห็นแกตวั ทีเ่ รียกวา อัตตาธิปไตย ไมใชทำเพราะตองการใหโลกชืน่ ชม ตืน่ เตน ทีเ่ รียกวา โลกาธิปไตย การทำความดีแบบมีอุดมคติประเภทธรรมาธิปไตย หรือ ปดทองหลังพระนี้ จัดเปนเลิศ อยางไรก็ดี แมใครจะเห็นแกตัวบาง เห็นแกโลกหรือตองการใหโลก รับรบู า งตามวิสยั ของปุถชุ นผยู งั มีกเิ ลส ก็ขอใหทำความดีเถิด ยังดีกวา ทำชัว่
17 17
แตกโ็ ปรดทราบวา ทางทีน่ า จะปฏิบตั นิ นั้ คือ ทำความดีเพราะเห็นแกความดี หรือปดทองหลังพระ อันเปนธรรมาธิปไตยแท ๑๘ สิงหาคม ๒๕๓๖
พ ร ป ใ ห ม ... อาจารยภทั พรฯ เตือนผมอีกในวันนี้ ที่ พ.ส.ล. หลังการประชุม กรรมการอำนวยการฯ วา อยาลืมเขียนบทนำมาใหวารสาร พ.ส.ล. เลมใหม ดวย ผมเวลานี้ “มีความเห็นแกตวั ” เปนกำลัง ไมใชเห็นแกตวั เพราะอยากมี อยากเปนอะไรหรอก แตวา เห็นแกตวั วา ตัวเรานีห้ นอประกอบดวย รางกาย และจิตใจเพียงเทานี้ ทำอยางไรจึงจะทำใหเขาอยใู นบังคับบัญชาของเราได สมกับทีเ่ ราเปนเจาของเขาแทๆ รางกายนี้ ยาววา หนาคืบ เราก็วา เปนของเรา แตมนั เปนของเราจริงหรือเปลาไมทราบ เพราะเห็นวันไหนเรากินขาวมากไปหรือดึกไปหนอย คืนนั้นก็หลับ ไมเปนสุข ฝนราย ฝนยงุ ตืน่ เชาก็ฟงุ ซาน ไมเปนสุข เพียงเทานี้ก็เปนหลักฐานแลววา รางกายนี้มิใชของเรา เพราะเรา อยากเปนอยางนีเ้ มือ่ ไหรเลา เขาเปนไปอยางนีข้ องเขาเอง และเราก็มไิ ดทำ ผิดอะไร เปนเพียงแตเย็นนั้นที่บานเขาทำอาหารอรอยและเราก็หิวดวย จึงรับประทานมากไปหนอย ดึกไปหนอย เทานัน้ เอง รางกายนีก้ อ็ กี เปนของเรา อยใู นอำนาจเราจริงหรือ?
18 18
ผมตัง้ แตอายุ ๘๕ มา คอยๆ รสู กึ วา รางกายผมนีม้ ไิ ดอยใู นอำนาจ ผมมากขึน้ ทุกที นับตัง้ แตปว ยเปนไขหวัดเมือ่ ปลายป ๒๕๓๕ แลวเกิด BLUR ตองเขารับการรักษาในโรงพยาบาล แลวก็สะอึกไมหาย เมือ่ กลางเดือนมกราคม ๒๕๓๖ เกิดอาการวิงเวียนทามกลางงานที่ วัดเทพศิรนิ ทร ตองเขาโรงพยาบาลอีกหนึง่ คืนกับหนึง่ วัน หมอจึงปลอยให กลับบาน แลวสัง่ ใหรบั ประทานยาตามหมอสัง่ ทุกวัน อยางนีจ้ ะเรียกวารางกายผมเปนของผม อยใู นอำนาจบงการ ของผมไดอยางไร อาการปวยเจ็บของผมทุกคราวที่เลามานี้ นายแพทยผูทำการดูแล รักษาผม ตอบคำถามของผมทีว่ า คุณหมอครับ เหตุใดผมจึงเปนเชนนี้ ทานก็ตอบวา “เปนเพราะความแกครับ” ทุกคราวไป ดังนีจ้ ะวาไดหรือวา “ผมเปนเจาของรางกายของผม” ดังนี้ ผมจึงอวยพรปใหมแกศิษยเกาและมิตรรักของผมทุกคนที่มา อวยพรวา “ขอใหคณ ุ อายุยนื ถึงรอย แตอยาใหแก” เขาก็หวั เราะกันทุกคน ดวยความรักและหวังดีเสมอ สัญญา ธรรมศักดิ์
19 19
ธรรมะสำหรับผูสูงอายุ กายกับจิตเกิดมาพรอมกัน หรือเกิดมาไมพรอมกัน ...นีเ้ ปนปญหาสำคัญ กายกับจิตเปนอันหนึง่ อันเดียวกัน แยกกันไมได หรือแยกกันได เราปุถชุ นรสู กึ กันในเบือ้ งตนวา กายกับจิตเกิดมาพรอมกัน และแยก กันไมได เพราะเจ็บก็เจ็บดวยกัน สบายก็สบายดวยกัน มีบา งหรือไมทกี่ าย เราไมสบายแตจติ เราสบาย หรือกายสบายแตจติ ไมสบาย ทานผหู นึง่ บอกผเู ขียนวา กายกับจิตนีแ้ ยกกันได พระพุทธองคเคยตรัสสอนอุบาสกผหู นึง่ ใหทำใจวา ... “เมือ่ กายของเราเดือดรอน จิตของเราจะไมเดือดรอนไปตาม” พระสูตรนีม้ ชี อื่ วา นกุลปตสูตร ในตอนตนของพระไตรปฎก เลม ๑๗ ธรรมะขอนีเ้ ปนประโยชนยงิ่ ใหญแกเราเมือ่ เราเจ็บปวย รักษา ไมหาย และจะเปนประโยชนยิ่งใหญแกเรา ที่จะใหสติแกเพื่อนฝูง ญาติมติ รทีเ่ จ็บปวยดวยโรครักษาไมหาย จึงขอนำมาใหชวยกันพิจารณา ทานผใู ดมีความรอู ยางใด กรุณาสง มาใหวารสาร พ.ส.ล. ดวย จักเปนกุศลมิใชนอ ยเลย
20 20
ค ว า ม ว า ง เมือ่ วันพุธที่ ๓๑ สิงหาคม ๒๕๓๗ เวลาบาย ผมไดรบั เชิญใหไปใน งานพิธที มี่ หาวิทยาลัยธรรมศาสตร จัดขึน้ เพือ่ มอบเครือ่ งราชอิสริยาภรณ ใหกบั ศาสตราจารยชาวญีป่ นุ ๓ ทาน ทีไ่ ดมาชวยเหลืองานดานวิชาการของ มหาวิทยาลัย ในงานนีผ้ มไดสนทนากับศาสตราจารยญปี่ นุ ทานหนึง่ ทานปรารภวา อีก ๑๐ ปขางหนา ทานไมแนใจวาเด็กและหนุมสาวชาวญี่ปุน จะยังคง สนใจในวัฒนธรรมดั้งเดิมของญี่ปุนอยางคนผูใหญญี่ปุนในเวลานี้หรือไม เพราะเวลานี้ สั ง เกตเด็ ก ญี่ ปุ น มุ ง ความสนใจและปฏิ บั ติ ต นไปในทาง ตะวันตกมากขึน้ ทุกที (โลกานุวตั ร) ทัง้ นีผ้ มก็ไดแตรบั ฟง และนึกในใจวา เด็กและหนมุ สาวไทยเรา นาจะไปทางไหนหนอ ผมไดแตภาวนาวา ทางวิทยาศาสตรและเทคโนโลยีนนั้ เธอทัง้ หลาย พงุ ใจไปเถิด เอาใหเกงเทาหรือเกงกวาเขา แตวฒ ั นธรรมของเรา ขอใหสนใจ ตอไป อยาดูถกู หรือเหยียดหยาม หรือแลเลยไปเลย พระพุทธศาสนาเวลานี้ ทางตะวันตกเขาศึกษามากขึ้นทุกที และ ปรากฏวาเขาเขาถึงแกนแทของพระพุทธธรรมมากขึ้นทุกทีดวย ผมอยู องคการพุทธศาสนิกสัมพันธแหงโลก จึงสังเกตพอเห็นไดในความเปนไป อยางนี้ อีกเรือ่ งหนึง่ ในงานเดียวกัน ทานอดีตปลัดกระทรวงผใู หญทา นหนึง่ นั่งสนทนาอยูกับผม ทานบอกวา ผมควรเขียนตำราสักเลมวา รักษาตัว
21 21
อยางไรอายุถงึ ๘๗ ปแลว จึงยังไมแกจนตองเก็บตัวไวในบาน ยังไปใน งานในการตางๆ ได ผมจึงเรียนทานวา ผมอาศัยทางพระครับ ผมสมาทานศีลและ อธิษฐานจิตทุกเชา และถาผมทำทาจะยงุ หรือทำทาจะเครียด ผมก็ ภาวนาวา “ดวยจิตวาง ปลอยวางทุกสิ่งอัน สารพันไมยึดครองเปน ของเรา” ทานอดีตปลัดกระทรวงก็ยมิ้ และทำทาจะเขาใจผมดี ผมก็ดใี จ และ อยากจะบอกทานตอไปวา ... ภาวนาเฉยๆ ก็ไดผลหรอกครับ แตจะใหเขาถึงจิตจริงๆ ตองทำใจใหถงึ ซึง่ ความวางนัน้ แมสกั แวบหนึง่ ก็คมุ แลว
รั บ แ ข ก ... ตัง้ แตตนื่ ขึน้ กวาจะหลับ เราทุกคนมีแขกมาเยีย่ มเยียน ทางตา หู จมูก ลิน้ กาย และใจ ตลอดเวลา แขกทีม่ าเยีย่ มเราทางประตูทงั้ หกนี้ ถาไมเตรียมตัวเตรียมใจไวเสมอ บางครัง้ จะทำใหโกรธ หงุดหงิด บางคราวก็ทำใหยมิ้ กริม่ เคลิบเคลิม้ ไปได นานๆ แขกทีม่ าเยีย่ มทางประตูทงั้ หกนี้ ภาษาศาสนาเรียกวา อารมณ ถา เราตอนรับอารมณไมเปน หรือพลั้งเผลอ ไมควบคุมจิตใจไวใหดี ก็จะเกิด ความโลภ ความโกรธ ความหลง หรือความเหลิงไดอยางไมรสู กึ ตัว
22 22
ทางพระพุทธศาสนาสอนใหเราตอนรับแขก คืออารมณเหลานี้ อยางรูเทาทัน มิใหมากอความหงุดหงิด หรือหลงเหลิงแกเราได แตโดย มากกวาจะรทู นั ก็วนุ วายใจไปตามเรือ่ งนัน้ ๆ จนยากทีจ่ ะทำใจไดเสียแลว การหัดทำใจ การคอยเตือนสติตัวเองอยูเสมอ จึงเปนวิธีที่ดี ที่สุดในการครองชีวิตประจำวัน ซึ่งเราจะตองเผชิญกับแขก คือ อารมณทผี่ า นเขามาทางตาหูเปนตน ตลอดเวลา สัญญา ธรรมศักดิ์
ขอปฏิบตั แิ บบงายๆ ... ขอคิดสำหรับชาวพุทธในเทศกาลปใหมก็คือ การปฏิบัติตาม คำสอนทางพระพุทธศาสนาแบบงายๆ ไมยุงยากเกินไปมีหรือไม? ตอบวา มีแน ใครๆ ก็ปฏิบัติได และถาปฏิบัติแลว จะเลื่อนชั้นให สูงขึน้ ก็ปฏิบตั กิ า วหนาไดเรือ่ ยๆ จนถึงสูงสุด ขอปฏิบตั ดิ งั กลาวสัน้ ๆ กะทัดรัด ไมเรียกรองตองการอะไรหยุมหยิม จากผูปฏิบัติจนนาเบื่อหนาย แตในขณะเดียวกันก็เปนการเจริญรอยตาม พระยุคลบาทของพระพุทธเจาอยางนาภาคภูมใิ จ และควรชวยกันสงเสริม การปฏิบตั ธิ รรมอยางยิง่ ขอปฏิบตั งิ า ยๆ ดังกลาวก็คอื “ความรดู ี และความประพฤติด”ี ถาฟงเพียงเทานีอ้ าจรสู กึ วาไมงา ยเสียแลว แตกข็ อใหใจเย็นอีกสักเล็กนอย ก็จะเห็นวา ทุกคนปฏิบตั ไิ ดและงายดวย ยกเวนเพียงอยางเดียว คือไมยอม ปฏิบตั เิ ลย
23 23
ถามวา มีใครบางอานหนังสือออกมาตั้งแตเกิด ลวนมาเรียนรู ภายหลังทั้งสิ้น ความประพฤติดีงามก็เชนกัน มาฝกหัดในภายหลังทั้งสิ้น ไมมใี ครมีสทิ ธิพเิ ศษกวากันเลย วิธปี ฏิบตั งิ า ยๆ ก็คอื ใหฝก ใฝหาวิชาความรอู ยเู สมอ คอยๆ เก็บเล็ก ผสมนอย มีอะไรทีส่ งสัยก็พยายามหาคำตอบใหไดจากบุคคล จากหนังสือ อยาปลอยใหสงสัยอยตู ลอดไป ความประพฤติดี ก็ตงั้ หลักงายๆ ไววา ไมผดิ ศีลธรรม ไมผดิ กฎหมาย มีแนวโนมไปในทางดีงามแลวก็พยายามประพฤติปฏิบตั ิ แมเบือ้ งตนจะได บาง เสียบาง บกพรอง ขาดๆ วิน่ ๆ บาง ก็คอ ยๆ พัฒนาไปจนดีขนึ้ กวาเดิม แบบปลูกตนไม จากตนเล็กๆ จนเปนตนใหญ นีค่ อื หลัก “วิชชา” (ความร)ู คกู บั “จรณะ” (ความประพฤติ) ตามหลัก พระพุทธศาสนา ซึ่งมีตั้งแตต่ำสุดจนถึงสูงสุดที่ทุกคนมีสิทธิเทาเทียมกันที่ จะนอมเขามาในตนได
สัญญา อนิจจา : สัญญา อนัตตา
“ยิง่ ในกาลเวลาตอๆ มา อายุผมแกมากๆ เขา ผมยิง่ มองเห็นใหญวา บุญกุศลนีม้ จี ริง และกรรมดี กรรมชัว่ ตามสนองเหมือนเงาตามตัว และทีพ่ ระพุทธเจาทานสอนไววา ... เราทำกรรมอันใดไว เรายอมไดรบั ผลแหงกรรมนัน้ เปนความจริงแนแท จริงตลอดไป... จนเราปฏิบตั ธิ รรมจนถึง ไมมเี รา เมือ่ ไหรนนั่ แหละ จึงยุต”ิ สัญญา ธรรมศักดิ์
24 24
โครงการศาสตราจารยสญ ั ญาฯ สัมพันธ ตามที่ ก องทุ น ศาสตราจารย สั ญ ญา ธรรมศั ก ดิ์ ในมู ล นิ ธิ นิ ติ ศ าสตร มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร ไดจัดใหมีการประชุมปรึกษาเกี่ยวกับโครงการ ศาสตราจารย สั ญ ญาฯ สั ม พั น ธ เพื่ อ เสริ ม สร า งความสั ม พั น ธ อ งค ก รและ หนวยงานตางๆ ที่เกี่ยวของกับศาสตราจารยสัญญา ธรรมศักดิ์ รวมทั้งหมด ๑๖ องคกร เมือ่ วันที่ ๓๐ มิถนุ ายน ๒๕๕๔ ธรรมสภาและสถาบันบันลือธรรม ไดรับเกียรติโดยการแนะนำของทาน นายแพทยจักรธรรม ธรรมศักดิ์ ตอกองทุนศาสตราจารยสัญญา ธรรมศักดิ์ ให ธ รรมสภาและสถาบั น บั น ลื อ ธรรม ร ว มประชุ ม โครงการศาสตราจารย สัญญาฯ สัมพันธ และไดรับอนุญาตใหจัดทำหนังสือ สื่อธรรมะ เผยแพรเปน ธรรมบรรณาการหนวยงานที่ประกาศเกียรติคุณ เพื่อเปนอนุสรณแหงความดี ของศาสตราจารยสญ ั ญา ธรรมศักดิ์ ไดแก.... ๑. หนังสือ ทศพิธราชธรรม โดย ศาสตราจารยสญ ั ญา ธรรมศักดิ์ จำนวน ๑๐,๐๐๐ เลม ๒. หนังสือ ธรรมศักติกถา : ธรรมกถาเรือ่ ง ดับไมเหลือ โดย พระธรรมโกศาจารย (พุทธทาสภิกขุ) จำนวน ๑๐,๐๐๐ เลม ๓. หนังสือ ศาสตราจารยสญ ั ญา ธรรมศักดิ์ ผเู ปนสหายธรรม ของ ทานพุทธทาส - ทานปญญานันทะ โดย พระพรหมมังคลาจารย (ปญญานันทภิกขุ) จำนวน ๑๐,๐๐๐ เลม ๔. หนังสือ คมความคิด โดย ศาสตราจารยสญ ั ญา ธรรมศักดิ์ จำนวน ๑๐,๐๐๐ เลม ธรรมสภาและสถาบันบันลือธรรม ขอกราบขอบพระคุณทานนายแพทย จักรธรรม ธรรมศักดิ์ ที่อนุญาตใหธรรมสภาและสถาบันบันลือธรรมจัดพิมพ หนังสือชุดนีเ้ ผยแพร และขอขอบพระคุณกองทุนศาสตราจารยสญ ั ญา ธรรมศักดิ์ ที่ ส นั บ สนุ น ในการจั ด ทำหนั ง สื อ เพื่ อ เผยแพร เ กี ย รติ คุ ณ ท า นศาสตราจารย สัญญา ธรรมศักดิ์ มา ณ โอกาสนี้