Imagine

IMAGINE. A CARDANO MAGA ZINE

mei 2017

PIPPA MALMGREN

“ Kijk niet alleen naar de cijfers.

Kijk naar de wereld.”

Herbeleef de toekomst SCENARIODENKEN MA AK T PENSIOENFONDS WEERBA AR MARGRIET SITSKOORN

WAT KUNNEN WE LEREN VAN APEN?

CROSSOVER HOOGDUIN & KRIJNEN

Hersenen kunnen veranderen

Economie is geen exacte wetenschap

Onzekerheid is baanzekerheid

‘IMAGINE - MEMORIZING THE FUTURE’

- 1 JUNI - E VENT VOOR PENSIOENFONDSEN

UNIEK EVENT

VOOR PENSIOEN­FONDSEN

IMAGINE MEMORIZING THE FUTURE 1 juni 2017 ss Rotterdam

Ontdek zelf hoe u in de toekomst adaptief handelt en uw beleggings­­beleid robuuster maakt.

Zoek verdieping in de niet-maakbare, onvoorspelbare wereld met keynote speakers:

MARGRIET SITSKOORN Auteur van bestseller Het maakbare brein

PHILIPPA MALMGREN Auteur van bestseller Signals

Neuropsycholoog Tilburg University

Economisch adviseur Ronald Reagan & George W. Bush

MELD JE NU AAN VIA: WWW.IMAGINE-CARDANO.NL/EVENT powered by

Inhoud

IMAGINE. A C A RDA NO M AGA ZINE

mei 2017

4

Voorwoord

6

Column

10 Onzekerheid is baanzekerheid

voor bestuurder 16 Wat kunnen we leren van apen?

20

20 Kijk niet alleen naar cijfers,

maar naar de wereld

Pippa Malmgren 26 Facts & figures 28 Beleggers moeten in de leer

bij voetbaltrainers

38

34 Verstandige pensioenkeuzes maken

in een onvoorspelbare wereld 38 Scenario’s naast ‘gewiskunde’ 48 Cijfers en kansen 52 Scenariodenken werkt,

maar vergt training Margriet Sitskoorn 58 Drivers of change

52

62 De Cardano must reads van...

Pim van Diepen 66 2x4=8

2 pensioenpro’s, 4 stellingen,

8 antwoorden

3

Voorwoord

HaroldNaus Betere keuzes voor de toekomst Het zijn lastige tijden voor institutionele beleggers. De wereld om ons heen verandert in hoog tempo. Onzekerheid en complexiteit nemen alleen maar toe. Bovendien begint steeds meer het besef door te sijpelen dat blindvaren op statistische kansmodellen onvoldoende is om een bestendige beleggingsstrategie uit te stippelen.

H

et zijn lastige tijden voor institutionele beleggers.

Cardano ondersteunt vanuit een eigenzinnige visie pensioen­ professionals bij het voeren van een robuuste strategie. Dat doen we niet alleen met advies en uitvoering. We vinden het belangrijk om onze expertise op een toegankelijke manier te delen met iedereen die daarin is geïnteresseerd. Kennis die we permanent aanvullen met nieuwe inzichten en ervaringen van professionals uit de hele wereld. Vanuit onze filosofie dat scenariodenken een waardevolle aanvulling is op traditionele economische modellen.

Dit magazine is één van de podia waarop we kennis en inzichten delen. Het thema van deze editie is scenariodenken. We laten kopstukken uit binnen- en buitenland aan het woord hierover, in relatie tot beleggen en pensioenen. Praktisch, soms filosofisch, maar altijd vanuit de eigenzinnigheid die nodig is om platgetreden paden te durven verlaten. Dit in combinatie met achtergronden en opinies die duiding geven aan de wereld om ons heen. Een wereld waarin resultaten uit het verleden geen garantie bieden voor de toekomst.

Een wereld waarin we het steeds weer ‘met de kennis van nu’ ­anders aan zouden pakken.

IMAGINE doet een beroep op ons voorstellingsvermogen. Het is meteen een voorschot op ons gelijknamige congres op 1 juni in ­Rotterdam, over het maken van betere strategische keuzes aan de hand van verdieping in een onvoorspelbare wereld. Op een onder­ houdende, interactieve m ­ anier nemen onder andere de Amerikaanse econoom Pippa Malmgren en hoogleraar Margriet Sitskoorn ons mee naar wereldbeelden van de toekomst. Zodat we die nu al ­kunnen doorleven en sneller herkennen als die zich eenmaal aan­ dienen. U bent uiteraard van harte welkom op dit bijzondere event.

4

IMAGINE. A CARDANO MAGAZINE

Een derde podium waarop we expertise en meningen delen is ons digitale magazine IMAGINE. U vindt het op www.imagine-cardano.nl en ook hier koppelen we actuele ontwikkelingen aan vernieuwende inzichten. Zodat u beter in staat bent om een robuuste, adaptieve beleggingsstrategie te voeren. We doen dit vanuit de overtuiging dat onze gezamenlijke inspanningen bijdragen aan een rechtvaardig pensioen voor iedereen.

Nu en in de toekomst.

Naam: Harold Naus Geboorteplaats en datum: Eindhoven, 21 juli 1969 Functie: CEO Cardano Nederland Opleiding: Natuurkunde Technische Universiteit) Woonplaats: Bilthoven Motto: Wie goed doet, goed ontmoet!

Ik wens u veel inspiratie en lees­ plezier toe. Ik ben natuurlijk razend benieuwd hoe u IMAGINE en de digitale versie ervan waardeert.

Heel graag zie ik uw reactie en uw ongezouten mening tegemoet.

Harold Naus, CEO Cardano H.Naus@cardano.com

5

‘Je hersens worden door de premortem gedwongen creatief te denken’ OVER GEVAREN WA AR

JE ANDERS BLIND

VOOR ZOU BLIJVEN.

Thomas van Galen

6

IMAGINE. A CARDANO MAGAZINE

Column

ThomasvanGalen Het venijn zit in de staart Grote veranderingen zien we meestal niet aankomen. Een ver­ velende menselijke gedragsvalkuil is dat we geen r­ ekening houden met staartrisico’s. Een staartrisico is een haast ondenk­ bare gebeurtenis waarop de kans statistisch erg klein is maar waarvan de gevolgen enorm zijn.

G

rote veranderingen zien we meestal niet aankomen.

Naam: Thomas van Galen Geboorteplaats en datum: Utrecht, 3 april 1984 Functie: Senior Researcher Cardano Insights Opleiding: Phd Vrije Universiteit Amsterdam Woonplaats: Amersfoort Favoriete mobiele app: WhatsApp

Zo ging bijvoorbeeld de toenmalige CEO van IBM, Thomas Watson, in 1943 pijnlijk de fout in. Hij voorspelde dat de wereldwijde vraag naar computers maximaal vijf zou bedragen.

Met het staartrisico dat de vraag miljarden bedraagt had hij geen rekening gehouden. Achteraf is het toch goed afgelopen met IBM, maar rekening houden met ondenkbare gebeurtenissen blijkt dus verdomd moeilijk.

Ook beleggers moeten zich bewust zijn dat het ondenkbare mogelijk is. Meestal zijn marktbewegingen niet zo extreem.

Maar heel soms wel en dan zijn de paniek en de gevolgen groot.

Zo ging LTCM van Nobelprijswinnaar Robert Merton kopje onder door onvoldoende beschermd te zijn tegen staartrisico’s.

En wetenschappers als Isaac Newton en Irving Fisher verloren miljoenen door zich niet goed te wapenen tegen een financiële crisis. Rekening houden met staartscenario’s, nadenken over het ondenkbare, is dus cruciaal. Het blijkt echter niet een­ voudig, zo bewijzen ook mensen met een statuur van Watson, Fischer en Newton.

Ook beleggers moeten zich bewust zijn dat het ondenkbare mogelijk is.

Ideaalbeeld

Psychologisch onderzoek laat zien dat liefst 99 procent van de mensen staartrisico’s onderschat en gelijktijdig het eigen kunnen overschat. Als we in de spiegel kijken zien we een ­ideaalbeeld van onszelf waardoor we onze fouten niet zien, zoals het onderschatten van risico’s. Dit is gevaarlijk voor beleggers omdat juist staartscenario’s disproportioneel veel invloed hebben op het bereiken van beleggingsdoelen.

7

‘Ook pensioenbeleggers zijn niet immuun voor onderschatting van risico’s.’

Het is een gedragsvalkuil waar we allemaal last van hebben. Hij is zelfs vaak nuttig. Als we risico’s echt goed in­ schatten beginnen bijvoorbeeld nog maar weinig ondernemers een eigen bedrijf.

Weg innovatie en economische groei.

De keerzijde van de medaille is dus dat zelfs economen als Merton met een Nobelprijs op zak staartrisico’s niet zien en failliet gaan. Pensioen­ beleggers zijn hiervoor niet immuun.

We mogen niemand deze valkuil ver­wijten. Tegelijkertijd mag je ook ­verwachten dat ze maatregelen nemen.

Er is namelijk gereedschap dat ons bewuster maakt van staartrisico’s en ­beleggers helpt de venijnige gevolgen ervan te ondervangen.

Premortem

Een van de instrumenten die helpt staartrisico’s minder te onderschatten is het premortem. Het idee is dat iedereen die betrokken is bij een investerings­ beslissing binnen een gestructureerd proces, expliciet nadenkt over staart­ scenario’s. Net zoals bij een omgekeerde stresstest begin je niet vanuit wat je nu denkt dat er gaat gebeuren maar vanuit onacceptabele verliezen in je portefeuille. Het doel is zoveel mogelijk verschillende scenario’s te identificeren die deze verliezen kunnen veroorzaken.

Je hersens worden door de premortem gedwongen creatief te denken over

8

IMAGINE. A CARDANO MAGAZINE

gevaren waar je anders blind voor blijft.

Aan de hand van signalen die je herkent kun je ingrijpen. Met minder blinde vlekken maak je je portefeuille robuuster voor staartrisico’s.

Staartscenario’s onder ogen zien is en blijft wel een grote uitdaging voor beleggers. Door nieuwe inzichten uit de psychologie weten we dat mensen gewoonweg moeite hebben om grote veranderingen te kunnen zien. Met gereedschap als het premortem is er nu meer dan ooit de mogelijkheid om het staartrisico’s af te zwakken en daarmee portefeuilles robuuster te maken. Als we niets doen dan lopen we allemaal het risico de misser van Thomas Watson te begaan. Niets doen is dus geen optie.

Want dan zal het venijn in de staart ons ongetwijfeld keer op keer de das omdoen.

Op www.imagine-cardano.nl vertelt Nobelprijswinnaar Daniel Kahneman in anderhalve minuut hoe een premortem schittert in eenvoud.

9

ONZEKERHEID

is baanzekerheid voor bestuurder

Aan het woord: Lex Hoogduin en Henk Krijnen

Aan die ene zekerheid in het leven - de eindigheid ervan - kunnen we er nog een toevoegen: onzekerheid.

Daarover zijn Lex Hoogduin en Henk Krijnen, experts op het gebied van risico, onzekerheid en complexiteit, het roerend eens.

“Omarm onzekerheid. Het maakt het leven leuker en het dwingt tot exploreren.”

10

IMAGINE. A CARDANO MAGAZINE

Krijnen en Hoogduin zetten hun kennis en ­ervaring in om bedrijven en organisaties te helpen omgaan met het ongrijpbare fenomeen onzekerheid. Wat weer iets heel anders is dan risico, een begrip waar de financiële wereld met risicomanagement grip op probeert te krijgen.

Risico is een situatie waarvan je alle mogelijke uitkomsten al op voorhand kent. “Te vergelijken met het gooien van een dobbelsteen, de zes mogelijke resultaten staan vast. Dat maakt risico meetbaar, beheersbaar, beprijsbaar, verzekerbaar.

Onzekerheid is dat niet. Daar kun je geen kans­ berekening op loslaten. De bekende uitspraak moet dan ook eigenlijk zijn: zonder onzekerheid geen winst”, zegt Hoogduin.

Meten niet de ultieme waarheid

Dat weet Krijnen vanuit zijn carrière bij Shell als geen ander. Hij was bijvoorbeeld betrokken bij olie-exploratie in Nieuw-Guinea, met een grote kans dat de investering niet zou worden terug­ verdiend. Dat was ook zo, Shell is er onverrichter zake weer vertrokken. “Uiteindelijk gaat het in de analyse van projecten over de vraag of we investeren of niet. Die analyse probeer je toch numeriek te benaderen, in de vorm van kosten versus productie en opbrengsten. Maar je weet dat je veel aannames moet maken en die hebben altijd een onzekerheidsmarge, een bandbreedte.

Later ben ik me gaan realiseren dat de macro-­ onzekerheden nog veel groter zijn, zoals de klimaatproblematiek, samenlevingsvraagstukken, politiek en imago. Uiteindelijk moet je dan een oordeelmatige inschatting maken. Meten en rekenen is leuk, maar het is niet de ultieme ­waarheid”, aldus Krijnen.

Onzekerheid als uitdaging

Hoogduin raakte ook al vroeg besmet met het onzekerheidsvirus. “Als jongetje uit de polder was ik, op bezoek in Amsterdam, gefascineerd door de verkeerschaos waarin alles toch steeds goed afliep. Hoe kon dat, zonder centrale dirigent?

Als student vroeg ik me af hoe het kon dat we wel een mens naar de maan brachten, maar niet voor iedereen een baan hadden. Terwijl dat toch veel simpeler moest zijn dan zo’n technisch hoog­standje als een maanlanding. Later leerde ik dat die raket juist het eenvoudige probleem is, ­vanwege de rationele aard van het probleem.

11

Henk Krijnen is managing partner bij Navincerta, dat training en advisering op het vlak van risico- en onzekerheidsanalyse verzorgt als basis voor besluitvorming over investeringsbeslissingen en strategievorming. Daarnaast is hij bestuurslid van de Society of Decision Professionals.

In de beginjaren tachtig was hij werkzaam voor de NAM. Vervolgens was hij bij Shell tot 2015 in diverse functies werkzaam.

Henk Krijnen

De beheersbare economie met zelfherstellend ver­ mogen bleek echter niet te bestaan. Door onzeker­ heid en complexiteit is er dan ook geen rationele, logische basis om beslissingen te nemen. Mensen besluiten ook niet rationeel, ze doen dat afhankelijk van hun vertrouwen in de toekomst. En in hun eigen vermogen om bij te sturen en om onzekerheid als een uitdaging te zien. Heerlijk, dat geeft ruimte voor creativiteit en vrijheid. Dat is ondernemen.”

Gezamenlijke expertise

In de ervaring van Krijnen is denken over onzeker­heid met name in olie en gas en in ­farmacie sterk ontwikkeld. “Dat zijn sectoren die werken met grote investeringen en lange terug­verdientijden. Beslissen is al moeilijk genoeg zonder onzekerheid. Dus de waan van de dag regeert er niet. Men moet de tijd nemen voor het analyseren van projecten, anders wordt het een loterij en haal je je rendement niet. Een pensioenfonds heeft ook te maken met lange termijn en onvoorspelbaarheid van financiële markten. Fondsen zijn geen concurrenten van elkaar, dus ze zouden gezamenlijk expertise kunnen ontwikkelen in het beter omgaan met onzekerheid. Alleen terugkijken op historische trends en ontwikkelingen geeft onvoldoende inzicht voor belangrijke beslissingen. De financiële crisis is daar een krachtig bewijs van.”

Potentie voor verrassingen

Hoogduin onderschrijft het kennisprobleem over het hier en nu en de onmogelijkheid om in control te zijn als het om de economie gaat. “De mens is 12

IMAGINE. A CARDANO MAGAZINE

geen homo economicus. Mensen zijn verschillend en dat veroorzaakt onzekerheid. Economische beslissingen zijn onzekerheidsbeslissingen. Dat is nu eenmaal de condition humaine, we leven in schaarste en onzekerheid. Onze behoeften zijn altijd groter dan de beschikbare middelen en tijd is als goed ook schaars. Toch zijn we altijd op zoek naar manieren om onzekerheid te reduceren tot het meer behapbare risico. Dan wordt het meetbaar en kunnen we rationeel gaan rekenen.

Als ik dan vertel dat dat niet kan, hebben som­ mige mensen het gevoel dat ze dan nooit meer iets kunnen doen. Dat is een rare reactie, want onzekerheid is nu eenmaal een onderdeel van ons mens-zijn. Met als gevolg dat er altijd potentie is voor verrassingen, positief en negatief.”

Intuïtie en ervaring

Krijnen noemt onzekerheid een raison d’être van bestuurders “Zonder onzekerheid heb je geen be­ stuurders en beslissers meer nodig. Je zou bij wijze van spreken alle investeringsbeslissingen kunnen automatiseren. Dus is onzekerheid in zekere zin de zekerheid voor het voortbestaan van de functie van bestuurder. Die moet de voorgeschotelde analyses begrijpen maar ook aangeven wat hij wel en niet wil zien. Je moet niet te veel spaghetti op je bord hebben. Vervolgens moet de bestuurder zijn eigen intuïtie en ervaring een rol laten spelen. In een enkel geval desnoods tegen de analyses in, dat is volkomen legitiem. Het eventueel een keer niet volgen van de uitgestippelde lijn is een teken van kracht en inzicht. Je bestuurt niet om ja en amen te zeggen, je bent geen stempelmachine.

Dus omarm onzekerheid, dat maakt het leven leuker en interessanter en het dwingt tot exploreren.”

Maakbaar en beheersbaar

Dat neemt niet weg dat er tal van instrumenten en instituties zijn ontwikkeld om met onzeker­ heid en complexiteit om te gaan. Hoogduin: “Je moet je wel bewust zijn van de gevaren van uitbesteding van risicomanagement. Als je denkt dat onzekerheid daarmee is afgedekt kan als bij Icarus overmoed toeslaan. Doordat je gaat denken dat de wereld maakbaar en beheersbaar is. Terwijl we juist terug moeten naar een zekere bescheidenheid. Instrumenten zijn een onder­ deel van omgaan met kapitaal, maar je moet de ­beperkingen ervan begrijpen. Je moet je reali­ seren dat pure controle niet kan, anders raak je gefrustreerd.”

Voorstellingsvermogen

Krijnen en Hoogduin zien allebei veel ­meerwaarde in het gebruik van voorstellings­ vermogen als aanvulling op traditioneel beheersings­i nstrumentarium. Hoogduin: “Je kunt de toekomst niet voorspellen maar je kunt bijvoorbeeld wel scenario’s maken. Modellen kijken terug, dat is een beetje alsof je op de Titanic zit met je rug naar de ijsberg. Je moet juist voor­ uitkijken. Risico­management in de vorm van forward looking behavior. Iets wat je op die manier kunt zien is bijvoorbeeld dat de VS tegen het schulden­plafond aanloopt. Wat kan er dan allemaal gebeuren en met welke gevol­ gen? Het gaat er hier dan vooral om creatief uitdagende vragen te stellen en om technieken toe te passen die we een beetje verleerd zijn, zoals de narratieve technieken. Gewoon verhalen vertellen dus. Dat zijn dezelfde die hebben geleid tot traditionele wijsheden die in spreuken zijn vastgelegd en van generatie op generatie worden doorgegeven. Op een echte crisis heeft de statistiek toch geen greep. Laat mensen die erbij betrokken waren verhalen vertellen als er een incident is geweest, al is het maar om te fileren wat de kern ervan was.

Zo bouw je een soort bibliotheek van wijsheid en ooggetuigenverslagen op. Leg vast wat de do’s en don’ts zijn in zo’n bijzondere situatie.

Die kennis doorgeven doe je het beste met verhalen. Een politiek voordeel is dat je men­ sen aan het woord laat die het daadwerkelijke werk doen. Dit is breed toepasbaar in bijvoor­ beeld scenariodenken of stresstesten.”

Soms oncomfortabel

Ook Krijnen ziet scenariodenken als prima aanvulling op de cijfermatige analyses. “Shell is daar al in de beginjaren zeventig mee begonnen toen het bedrijf zag dat het hebben van uitsluitend kwanti­t a­t ieve forecastmodellen niet werkte. Je blijft die n­ odig hebben, maar daarnaast is een meer kwalitatieve benadering ook van belang. Shell gebruikt dus al tien­ tallen jaren scenario’s bij het ontwikkelen en toetsen van de bedrijfsstrategie. Het bestuur moet de kwaliteit, het inlevingsvermogen en de openheid hebben om debatten over contextuele onzekerheden te voeren. Scenariodenken for­ ceert die discussies en geeft er structuur aan.

Je daagt elkaar uit in constructieve debatten.

Zo krijg je beter inzicht in de toekomstige wereld. Dat kost tijd en je moet jezelf een beetje pijn doen, dat is soms wel oncomfor­ tabel. Zo stelde Shell in 1992 al de scenario’s New frontiers als positief en Barricades als negatief gevolg van globalisering op. We zien nu duidelijk de laatste paar jaar elementen van dat laatste scenario om ons heen. Het voordeel van scenario’s is dus dat het herinneringen aan de toekomst gaan worden. Je hebt dan alles al eens doorleefd, zodat je niet meer verbaasd of verrast bent als het zich uiteindelijk ook manifesteert.”

Verrassingen overleven

Hoogduin zet daarnaast het door hem ontwik­ kelde model FAUC (Framework and Assessment for Uncertainty and Complexity) in om mens en organisatie in een onzekere wereld en toekomst te beschrijven. “Dit model benoemt vijf capaciteiten die nodig zijn om effectief met onzekerheid om te gaan. Ondernemend zijn is de eerste. Het gaat met name om het vermogen om te denken, doen, te evalueren en dan aan te passen. De tweede capa­ citeit is alertheid, ofwel in welke mate beschik je over voelhoorns en sprieten om verrassingen tijdig op het spoor te komen. De derde is veerkracht.

13

Dat geeft aan in hoeverre je negatieve ver­ rassingen kunt overleven en of je niet te dicht bij de afgrond staat. Dit is een element dat sterk speelt in de financiële sector. Daar ligt veel nadruk op diversificatie, maar we zijn de diversiteit een beetje vergeten. Ze zijn allemaal op dezelfde wijze gediversifieerd, dus als het fout gaat, gaat meteen alles onderuit. De vierde capaciteit is aanpassingsvermogen, dus om­ gaan met positieve en negatieve verrassingen.

De laatste is creativiteit. Dit is het vermogen om verrassingen voor anderen te creëren, maar ook het vermogen om te profiteren en op te bloeien bij stress. Vergelijk het maar met Cruijff, die altijd op zijn best was als er rotzooi was.

Een capaciteit die bijvoorbeeld bewust niet in het FAUC-model zit is stabiliteit. Want iets wat stabiel is, is niet veerkrachtig.”

Gevaarlijke spraakverwarring

Krijnen ziet scenariodenken met name als aanvulling op een wereldbeeld dat bestuurders al hebben. “Ze hebben al wel een idee waar het met de wereld heengaat. Scenario’s dienen dan om de geest te scherpen. Om inzichten aan te vullen vanuit andere, dissonante meningen en updates van nieuwe ontwikkelingen. Scenario’s zijn voor iedereen te bevatten als ze als doordachte narratieven worden gepresenteerd. Het gaat over de samenhang der dingen. Het is dan goed als er van verschillende kanten input komt. Pensioen­ fondsen die modellen als waarheid omarmen kunnen scenariodenken gebruiken als basis voor de vraag of ze de consequenties van alle scenario’s wel aankunnen. Scenario’s zijn ook zeer geschikt om bruggen te slaan tussen partijen met verschil­ lende belangen met als uiteindelijk doel om tot een vorm van consensus te komen.”

FAUC-FRAMEWORK FOR ACTING UNDER UNCERTAINTY AND COMPLEXITY FAUC is een raamwerk dat agenten helpt om effectief te handelen in een complexe omgeving, met een onzekere toekomst voor zich. Traditionele planning en control en risico-management methoden zijn dan niet toereikend. FAUC is ook toepasbaar op het oplossen van complexe vraagstukken (‘wicked problems’).

FAUC is gebaseerd op een kwalitatief model van de handelende agent (Homo Agens, in afwijking van de Homo Economicus), ontleend aan het werk van von Mises, Hayek en Keynes in het bijzonder. Effectief zijn onder complexiteit en onzekerheid komt neer op het goed kunnen omgaan met onvermijdelijke verrassingen (positieve en negatieve) en met het feit dat kennis en informatie altijd onvolledig zijn.

De homo agens handelt doelgericht en heeft het vermogen een continu terugkoppelings­proces van denken, doen, beoordelen en aanpassen te volgen. Hij/zij is ondernemend.

Verder beschikt hij over de volgende vier capaciteiten: 1. Hij/zij is alert, dat wil zeggen heeft het vermogen om verrassingen te ontdekken.

2. Hij/zij is veerkrachtig, dat wil zeggen heeft het vermogen om negatieve verrassingen te overleven.

3. Hij/zij is adaptief, dat wil zeggen heeft het vermogen zich aan te passen aan verrassingen.

4. Hij/zij is creatief, dat wil zeggen heeft het vermogen om anderen te verrassen en bloeit op wanneer zich verrassingen voordoen.

Deze capaciteiten zijn in het model in detail uitgewerkt. Het model kan onder andere worden gebruikt om te beoordelen hoe fit een organisatie, bedrijf, overheid of persoon is om te kunnen acteren in een complexe en onzekere omgeving (FAUC-assessment) en hoe die fitheid kan worden vergroot.

14

IMAGINE. A CARDANO MAGAZINE

Lex Hoogduin is hoogleraar complexiteit en onzekerheid aan de Rijksuniversiteit Groningen. Hij is oprichter van GloComNet, dat onder andere bedrijven, overheden, financiële instellingen en personen helpt om effectief te handelen onder onzekerheid en complexiteit. GloComNet is geassocieerd met het University College Groningen. Daarnaast is hij lid van het bestuur van de London Stock Exchange group en voorzitter van LCH.

Lex Hoogduin

Papier bereikt geen doel

Hoogduin vergelijkt portefeuillebeheer vanuit voorstellingsvermogen graag met een zeiltocht langs navigatiepunten. ”De scenario’s zitten in je kompas als informatie om mee te sturen. Je monitort in welk scenario je zit en welke lijnen je dan dus volgt. Je definieert input voor je alert­ heid, waarbij de valkuil inderdaad kan zijn dat je te veel wilt zien. Het is een dynamisch proces om steeds je koers bij te stellen op weg naar je doel.

Waarbij het doel ook niet te specifiek en exact is geformuleerd. Dat is niet realistisch in een onzekere wereld vol verrassingen. Pensioenfondsen moeten niet de ambitie hebben om volledig in control te zijn. Wel moeten ze ruimte geven om zo’n dynamisch proces te doorlopen. Laat vooral ook verifiëren of je van denken naar doen gaat.

Met een papieren strategie bereik je geen doel.

Durf te doen.”

Versnipperd landschap

Onzekerheidsdenken zou om te beginnen onder­ deel moeten zijn van financiële opleidingen als economie en econometrie, vindt Krijnen.

“Ook in breder verband is het probleem dat de kennis hierover erg gefragmenteerd is. Het is een versnipperd landschap met bijvoorbeeld bottom-­ up denken van ingenieurs versus de financiële wereld die top-down redeneert op basis van ratings. Ze ontmoeten elkaar niet. Dus moeten we bruggen slaan en elkaars taal leren spreken,

zodat we van elkaar kunnen leren. Scenario­ denken zie je ook nauwelijks terug binnen de overheid en het landsbestuur. Singapore doet dat wel, als klein land met enkele machtige buren.

We lijken wat dat betreft in Nederland te veel van dag tot dag te leven.”

Ruimte voor ontwikkeling

Hoogduin denkt dat het voor overheden lastig is om langjarige strategieën op te stellen. “Het be­ tekent nogal wat om onzekerheid en complexiteit serieus te nemen. Je kunt dat gemakkelijker doen voor vraagstukken als duurzame energievoorzie­ ning of het economisch beleid. Voor dat laatste geldt toch vooral het bescheidenheidsprincipe en het do no harmprincipe. Je moet het systeem zijn gang kunnen laten gaan. Iedere vier jaar weer wat anders, dat werkt dan dus niet. In het onderwijs zou het weleens een heel goed vak kunnen zijn: hoe beslissen mensen? Verder zie ik wel een rol voor kunst en cultuur. Kunstenaars en ondernemers kunnen van elkaar leren. Voor succes­volle samenlevingen heb je geen control nodig maar juist voldoende ruimte voor ontwik­ keling. We moeten streven naar het vinden van het midden tussen een volledig statische samen­ leving en complete chaos. Wijsheden die we op een tegeltje zouden moeten vastleggen: omarm onzekerheid, durf te denken en durf te doen.

Dan krijgen we de juiste dosis orde binnen ons complexe en onzekere bestaan.”

15

WAT KUNNEN WE LEREN

van apen?

Aan het woord: Stefan Lundbergh

Veel, zo blijkt uit een experiment dat professor Laurie Santos deed op Monkey Island. In de proef manipuleerde zij keuzes om te zien hoe dit de beslissingen van apen beïnvloedt.

16

IMAGINE. A CARDANO MAGAZINE

Naam: Stefan Lundbergh Geboorteplaats en datum: Brännkyra (Stockholm), 14 maart 1968 Functie: Director Cardano Insights Opleiding: Phd in Econometric, MSc Engineering physics, MSc in business and administration Woonplaats: Haarlem en Singö Pensioen: Mijn houtbewerkingsstudio bouwen.

De apen was geleerd om druiven te kopen met een muntstuk. De ene keer kregen ze drie druiven te zien, maar kregen ze voor één muntstuk er slechts twee. De andere keer zagen ze slechts één druif maar kregen ze er toch twee. In beide gevallen kregen ze dus mooi druiven tegen be­ taling van één munt. Na verloop van tijd wilden de apen alleen nog maar druiven kopen als ze de bonus kregen. Hoewel ze dus in beide gevallen precies hetzelfde kregen voor één muntstuk.

Monkey science

Dit experiment leert ons hoe zinloos het is om van economie een exacte wetenschap te maken. Eco­ nomen aan de beste universiteiten ontwikkelden gedetailleerde theorieën en wiskundige modellen met als uitgangspunt dat mensen rationele wezens zijn die logisch redeneren en hun ­beslissingen ­nemen na zorgvuldige analyse van alle feiten.

Ondertussen hadden hun marketing-­collega’s

al lang door dat het juist emoties zijn die doorslaggevend zijn bij (aankoop)beslissingen.

Zij benutten iedere gedragsvalkuil om mensen te verleiden om producten te kopen die voorzien in emotionele behoeftes die ze daarvoor niet hadden.

Homo economicus of homo primaat?

Vaak kijken economen nogal eens neer op marketing en vinden ze marketingmethodes maar ‘apenstreken’. Maar ze trappen zelf ook in dezelfde gedragsvalkuilen. Veel economen denken in extreme generalisaties en vormen zo de ultieme homo economicus die onwrik­ baar gelooft dat hij de toekomst kan voor­ spellen aan de hand van een onweerstaanbaar theoretisch model. De lijst met valkuilen is eindeloos. Met de onderzoeksresultaten van Laurie Santos staan hedendaagse financiële theorieën en neo­k lassieke economische ­i nzichten mooi voor aap.

17

Evolution is the secret for the next step Karl Lagerfeld

Emoties terug in de wetenschap

Maar wat kunnen we doen tegen onze apen­streken?

Een eerste stap is de wereld zien zoals die is. We vormen een wereldeconomie met 7 miljard mensen die overwegen iets te kopen of te verkopen, op basis van emoties als verlangen, angst en euforie.

We moeten emoties weer een plaats geven in economie en inzien dat economie weliswaar een wetenschap is, maar geen exacte wetenschap als natuur- of wiskunde. Dan gaan we de wereld om ons heen beter begrijpen.

Focus op organisaties, niet op mensen

Stap twee is accepteren dat organisaties bestaan uit en bestuurd worden door mensen. En de mens is, volgens professor Santos, het resul­ taat van 35 miljoen jaar evolutie. Dat resultaat, dat gedrag, verander je niet van de ene op de andere dag. Is het dan wel zo zinvol onszelf te veranderen? We kunnen ons beter richten op de organisaties en die zodanig aanpassen dat we als groep of organisatie betere besluiten nemen

dan individueel. Daarbij helpt een advocaat van de duivel het collectief om gezonde uitdagingen op te zoeken en niet te blijven hangen in bevesti­ ging. Het omarmen van verschillende denk- en zienswijzen is essentieel om groepsdenken te stimuleren. Je alvast voorbereiden op mogelijke scenario’s maakt het veel gemakkelijker om ­besluitvaardig op te treden als een probleem zich daadwerkelijk aandient.

‘Apen tonen de economische mens zoals hij is.’

De wereld zien zoals hij is en het aanpassen van organisaties stelt ons in staat om gelukkig te zijn in een wereld die we nooit echt zullen ­begrijpen. Dat is een nuttige les van onze ­blijmoedige verwanten op Monkey Island.

Op www.imagine-cardano.nl staat een filmpje over experimenten met apen op Monkey Island. Het is een clip uit de documentaire Boom Bust Boom, gemaakt door Cardano-oprichter Theo Kocken en Terry Jones (o.a. Monty Python), over financiële crises en menselijk gedrag.

De volledige film is te bekijken via www.2doc.nl

18

IMAGINE. A CARDANO MAGAZINE

ONTDEK HET NU!

HET ONLINE PORTAL MET ACTUALITEIT EN ACHTERGRONDEN VOOR DE PENSIOENPROFESSIONAL

IMAGINE informeert je over de strategische richting en de uitvoering. Door de stroom aan informatie over de hechte relatie tussen mens, economie en pensioen te interpreteren, te duiden en in het juiste perspectief te zetten. Door combinaties van actuele onderwerpen met relevante achtergronden en opinies. Met long reads, white papers, video’s en columns.

WWW.IMAGINE-CARDANO.NL

20

IMAGINE. A CARDANO MAGAZINE

Kijk niet alleen naar de cijfers, maar naar de wereld PIPPA MALMGREN Fotografie: Will Bremridge

De puur cijfermatige blik op de economie schiet schromelijk en aantoonbaar tekort. Hoogste tijd voor financiÍle instellingen om die eenzijdige blik los te laten en de wereld in al zijn facetten te ­beschouwen. Deze holistische benadering bepleit de Amerikaanse topeconoom Pippa Malmgren, auteur van de wereldwijde bestseller Signals: The Breakdown of the Social Contract and the Rise of Geopolitics.

21

Malmgren ziet geen rechtvaardiging voor het hanteren van louter wiskundige modellen als basis voor de beleggings­ strategie. “Prognoses op basis van de wetenschappelijke modellen zagen geen enkele belangrijke gebeurtenis aankomen in het afgelopen decennium. Ze misten de financiële crisis, de economische teruggang in China, het herstel in de VS, Brexit, Trump en de opkomende inflatie. Die modellen werken dus niet zo best. Ik bepleit overigens niet dat instellingen als pensioenfondsen hun wetenschappelijke benadering moeten laten varen. Maar wel dat ze iets moeten toevoegen. Als je de wereld alleen door een wiskundige bril bekijkt, ben je aan één oog blind.

Als je dat andere oog opent, door je gezonde verstand te gebruiken, dan heb je een veelomvattendere blik.

Belangrijke gebeurtenissen zullen je dan minder snel ontgaan”, aldus Malmgren.

Moed en leiderschap

Dat andere oog openen, mede aan de hand van scenario­ denken, is essentieel om daadwerkelijk te begrijpen wat er gebeurt in de wereld, betoogt ze. “Men moet nieuwe manieren omarmen om de factoren informatie en tijd goed te kunnen managen. Dat vergt moed en leiderschap.

Dit geldt ook voor pensioenbeleggers. Deze sector is niet anders dan andere sectoren. De sector beschikt net zo goed over intelligentie en denkkracht. Het gaat om de bereidheid om net zo innovatief te zijn als de bedrijven waar ze in investeren. Als je van die bedrijven verlangt dat ze de voorhoede op het gebied van innovatie vormen, dan zul je daar zelf ook toe moeten behoren.”

Radicaal idee

Investeren in kleine en middelgrote innovatieve bedrijven is volgens Malmgren de aangewezen weg om een robuuste portefeuille op te bouwen. “Dat is een radicaal, maar inte­ ressant idee. Pensioenfondsen willen en kunnen nu nog niet investeren in juist dat deel van de economie dat de meeste banen en de meeste vernieuwingen genereert. Ze vinden dat te riskant en het kost te veel tijd. Zelfs als het rendement zeer groot is, dan is de omvang nog dermate klein dat het geen invloed heeft op de prestaties van het fonds. Daarom steken ze liever een miljard in de technologische unicorns, bedrijfjes van twee man in een garage aan huis in Silicon Valley. En dan vinden ze het gek als die het niet echt goed blijken te doen. Dat is een rare investeringsfilosofie. Want je weigert te investeren in een bedrijf dat maar een paar miljoen nodig heeft en dat banen creëert.”

22

IMAGINE. A CARDANO MAGAZINE

Topeconoom Dr. Philippa “Pippa” Malmgren (1962) ­adviseerde Ronald Reagan & George W. Bush over het economisch beleid van de VS. Ze is een wereldwijd gewaardeerd commentator en spreker over politieke en eco­no­ mische ontwikkelingen voor onder meer CNBC, BBC, Bloomberg en Sky News. Ze is oprichter van onderzoeksinstituut DRPM Group en mede­ oprichter van drone ontwikkelaar H Robotics.

Spaargeld van samenleving

Twee derde van de nieuwe banen en alle innovatie komt van bedrijven met minder dan vijftig medewerkers, stelt Malmgren. “Zo is Apple in feite geen groot bedrijf, maar een koepel waar­ onder heel veel bedrijven van een man of tien werken. Het structurele pro­ bleem is dus dat het spaargeld van onze samenleving niet kan investeren in dat deel van de samenleving dat alle banen en groei genereert. Terwijl pensioen­ fondsen klagen dat hun portfolio’s slecht presteren vanwege de zwakke economie.

Dus moet er een manier komen om wel in kleine bedrijven te investeren, want dat zorgt voor een enorm positief effect op het fonds en op de economie. Maar geen van de fondsen zal het als eerste doen. Dat is geen conservatisme, want het gaat om dezelfde fondsen die hun geld in Uber en Twitter steken. Het is meer angst voor het onbekende. Terwijl ze juist thought leadership en moed moeten tonen en verantwoordelijkheid nemen door niet de weg van de minste weerstand te kiezen en te doen wat iedereen doet.”

Wired Magazine

Een andere weg naar een robuuste strategie is je verdiepen in technologie.

“Daar hebben pensioenbeleggers nog weinig kaas van gegeten. Als ik vraag ‘wie leest The Economist’ dan gaan

alle handen de lucht in. Als ik vraag wie Wired Magazine leest, dan zijn het er maar een paar. Hoe kun je nu beleggen in een wereld waarin het technologische landschap razendsnel verandert zonder te weten wat daar gebeurt? Ze investeren wel in traditionele financiële diensten, maar als het gaat om cybergeld, block­ chains en D-Wave dan klapperen ze met hun oren. Een pensioenbelegger bewijst zichzelf en de sector een grote dienst door zich in technologie te verdiepen.

Ik begrijp dat dat moeilijk is, omdat je al veel op je bord hebt. Je zult dus anders moeten gaan denken en je tijd anders moeten besteden om te begrijpen wat wel en niet kan.”

Infrastructuur is sexy

Een derde beleggingsadvies van Malmgren is voorzichtig te zijn met investeren in infrastructuur als antwoord op inflatie.

“Infrastructuur is het nieuwe sexy onderwerp in pensioenland. Het grote gevaar dreigt dat je met een zoge­ noemde witte olifant zit opgescheept, dus een groot project dat een enorm fiasco wordt. Dat gebeurt omdat je erin investeert om jezelf te beschermen tegen inflatie. Maar door die inflatie rijzen de kosten zodanig de pan uit dat er geen winst valt te behalen. Dat is de ironie ervan. Het wemelt daardoor van de p­ rojecten die door kostenoverschrij­ dingen onder water staan.”

23

Mensen zijn slim en adaptief

De bodem van de pensioenpotten is in veel landen in zicht. Ook in Nederland moet het stelsel op de schop, zegt ­Malmgren. “Een pensioen is een belofte die pakweg tussen de jaren twintig en vijftig van de vorige eeuw is gemaakt.

De levensverwachting voor een man was destijds 55 jaar, nu is dat bijna het dubbele. Maar niemand zegt dat we dus ook twee keer zo lang gaan werken. Politici zeggen niet ‘u sterft te laat, als u eerder overlijdt hebben we geen probleem’. Nu we collectief langer leven zullen we dus terug aan het werk moeten. Het bemoedigende is dat mensen slim en adaptief zijn en het probleem echt wel begrijpen. Dus zie je al veel mensen van 55+ terugkeren in het arbeids­proces, met al hun kennis en ervaring. Niet voor een fulltime carrière, maar parttime voor één of meer werkgevers. Dus mensen beginnen zelf het pensioen­probleem al op te lossen.

Dat neemt niet weg dat de pensioenfondsen nog steeds aan hun verplichtingen moeten voldoen. Bovendien hebben mensen over het algemeen zelf te weinig ge­ spaard. Maar in de kern is pensioen een belofte die al gebroken is.”

Nieuwe wegen zijn lastig voor mensen en lemmingen Pippa Malmgren wijst erop dat pensioenfondsen een prominente rol kunnen spelen in het creëren van groei en de economie een nieuwe impuls kunnen geven. Ze betoogt dat pensioenbeleggers moeten ophouden ‘zich als lemmingen te gedragen’ en meer lef moeten tonen door te investeren in het innovatieve midden- en kleinbedrijf. Dit klinkt als een uitstekend plan. Dus waarom voeren we het dan toch niet uit?

Lees de comment van Cardano-­ directeur Stefan Lundbergh op www.imagine-cardano.nl

‘Nu we collectief langer leven zullen we dus terug aan het werk moeten. Het bemoedigende is dat mensen slim en adaptief zijn en het probleem echt wel begrijpen’.

Veelomvattendere blik

Malmgren voorzag als een van de weinige trendwatchers en opiniemakers de overwinning van Donald Trump. “De peilingen zeiden dat hij zou verliezen. Maar op de foto’s van de verkiezingsbijeenkomsten zag je dat er bij Clinton veel lege stoelen waren en geen rijen voor de deur. Bij Trumps bijeen­ komsten stonden lange wachtrijen en was elke stoel bezet. Het klinkt gek om te zeggen dat foto’s betrouwbaarder zijn dan pei­ lingen. Toch was het zo. Dat komt doordat de peilingen waren gebaseerd op gedateerde wiskundige modellen en algoritmen.

24

IMAGINE. A CARDANO MAGAZINE

Bovendien werden aan de verkeerde mensen de verkeerde vragen gesteld. Ik zeg niet dat peilingen niet meer deugen.

Maar wel dat peilingen in een tijd van grote politieke verandering waarschijn­ lijk minder goed zijn. Daarom moet je zowel naar de peilingen als naar de foto’s kijken. Dan heb je een veelomvat­ tendere blik en word je niet verrast.”

Alle factoren kwantificeren

Behavioral Finance biedt een bredere blik door de menselijke irrationaliteit te betrekken bij het nemen van beleggings­ beslissingen. Toch is het niet zo dat deze tak van economie nu breed wordt gedoceerd aan de Amerikaanse univer­ siteiten, zegt Malmgren. “Het wordt wel steeds populairder, maar vanuit wiskun­ dige modellen. De essentie is nog steeds dat je alle factoren kunt kwantificeren en op basis daarvan een wetenschappe­ lijke oplossing kunt bieden. Dat werkt niet, want mensen zijn geen getallen.

Niet eens omdat ze zich irrationeel gedragen, maar omdat ze verschillende belangen hebben. De één wil geld, de ander wil gemakkelijk leven, weer an­ deren zijn boos, wat nog anderen weer niet begrijpen. Het Rode Kruis onder­ zocht onlangs bij medewerkers in Syrië en in Genève het veiligheidsgevoel. De medewerkers in Syrië gaven aan zich heel veilig te voelen. Ze voelden geen onzekerheid, ondanks de bombarde­ menten. De mensen in Genève voelden zich echter zeer onzeker, vanwege de

kans om hun baan kwijt te raken. Dus is de definitie van onzekerheid op de ene plek economisch, op een andere plaats fysiek. Dus zou de uitslag van dit onder­ zoek op puur wiskundige basis compleet anders zijn dan wanneer je er het gezon­ de verstand bij betrekt. Daarom werkt het niet als je economie doceert op basis van uitsluitend wiskunde.”

Gewone mensentaal

Doordat ze slecht was in wiskunde en dat links liet liggen werd ze goed in het gebruiken van haar gezonde verstand, zegt Malmgren. “Mijn vader zei ook altijd dat technocraten wiskunde gebruiken om discussies met politici te winnen. Dat is een gemakkelijke manier om politici buiten te sluiten. Dus wees op je hoede als iemand zegt dat een onderwerp alleen getalsmatig is uit te leggen. Dat betekent doorgaans dat ze iets te verbergen hebben. Ik vergelijk het graag met Einstein. Die zei dat als je iets niet in gewone mensentaal uit kunt leggen, je het zelf ook niet begrijpt.”

Wilt u meer weten?

Lees dan het hele interview op www.imagine-cardano.nl

25

FACTS & figures

DE VOORDELEN VAN EEN

INTEGRALE MATCHINGPORTEFEUILLE

VAN BUBBEL NAAR CRASH:

BOOM BUST BOOM Als de crisis ons één ding heeft geleerd, is het dat we niet moeten afgaan op experts als het gaat om de wereld van morgen: hun voorspellingen zijn even betrouwbaar als die van een aap.

Dat maakt deze film duidelijk, een coproductie van Theo Kocken, hoogleraar risicomanagement, en Monty Python-lid Terry Jones. De film toont hoe bubbels en crashes ontstaan en de menselijke neiging er steeds weer in te trappen.

Een trailer van Boom Bust Boom is te zien op www.cardano.com, de hele film is te bekijken via www.2doc.nl

PENSIOEN

ZO OUD ALS DE WEG NAAR ROME Oudedagsvoorzieningen dateren al van de Romeinse tijd. Soldaten konden, een beetje afhankelijk van de aard van hun opgelopen verwondingen, rekenen op mooie voorzieningen na zo’n twintig jaar trouwe militaire dienst. Het pensioenpakket omvatte voordelen als een lap landbouwgrond, een administratief overheidsbaantje en vrijstelling van belastingen. Een deel van de soldij werd hiervoor als premie ingehouden. Zo nodig werden veteranen wel weer onder de wapenen geroepen. Een wel heel flexibel pensioen, dus.

26

IMAGINE. A CARDANO MAGAZINE

In de animatie ‘Flexibiliteit wordt beloond’ leert u in 2 minuten dat een pensioenfonds nog veel kan winnen door de staatsobligatie- en derivaten­ portefeuille te integreren. Met een integrale matching­portefeuille heeft u meer flexibiliteit om obligatie- en swapposities aan te passen aan marktontwikkelingen. U kiest dan momenteel voor een combinatie van kortlopende obligaties en lange swaps. Het is een van de antwoorden van Cardano op het opkoopprogramma van de ECB sinds begin 2015.

Iets uitvoeriger komt deze visie en benadering ook terug in de lezing van Karin Pasha, Manager Strategic Risk Advice. Ook zij legt de voordelen uit van een integrale matching­ portefeuille. Deze benadering stelt u in staat op een veilige manier door het onzekere politieke en economische landschap te navigeren.

Beide video’s vindt u op www.imagine-cardano.nl

GROOTSTE PENSIOENPOT TER WERELD

Het pensioenvermogen in Nederland bedroeg vorig jaar 168,3% van het bbp. Dat is relatief de grootste pensioenpot ter wereld. Ook groeide die pot de laatste 10 jaar het meest: met 33%. Dat blijkt uit de Global Assets Pension Study 2017 van Willis Towers Watson.

De omvang van de pensioenpot zegt helaas niet zoveel, want tegenover de groei van het ­vermogen staat een nog grotere toename van de verplichtingen, vooral als gevolg van de aanhoudend lage rente. Helaas, we zijn toch armer geworden.

SCHULDENLAST

BEGON BIJ PRESIDENT NIXON Economen wijzen massaal naar de ­Amerikaanse president Richard Nixon als grote aanstichter van de opeen­ stapeling van schuld in de westerse wereld. Hij was het die in 1971 de destijds vermaarde koppeling tussen de dollar en goud losliet. Vanaf dat moment was geld fiduciair, de waarde ervan ­gebaseerd op vertrouwen. Sindsdien gaat het hard met de geldpers. Was goud rond 1970 nog 35 dollar per troy ounce waard, nu is dat 1280 dollar. De overheidsschuld van de VS bedroeg in 1970 circa 40% van het BNP, nu zo’n 105%. En een weg terug is niet in zicht.

pensioenvermogen

168,3% van BBP

AT YOUR MAJESTY’S REQUEST…

“Waarom zag niemand deze financiële crisis aan­ komen?”, vroeg koningin Elizabeth in 2008 tijdens een bezoek aan de London School of Economics.

Het duurde even maar uiteindelijk kwam het antwoord van de British Academy. Het antwoord was even simpel als onthutsend als briljant: “Your Majesty, the failure to foresee the timing, extent and severity of the crisis and to head it off, while it had many ­causes, was ­principally a failure of the collective ­imagination of many bright people”.

MELDPLICHT

DATALEKKEN De Wet bescherming persoons­ gegevens (Wbp) omvat ook de ‘meldplicht datalekken’. Hierdoor moeten ook pensioenfondsen datalekken direct melden bij de Autoriteit Persoonsgegevens (AP).

Bij de verzending van de miljoenen poststukken kan er altijd iets misgaan, bijvoorbeeld een onjuist adres of twee brieven in één envelop. Het fonds moet zo’n ‘datalek’ melden bij betrokkene(n) en bij de AP. Begin 2017 liet de AP weten dat het onder bepaalde voorwaarden mogelijk is om datalekken bij bulkverzending aan de AP te melden in plaats van individueel.

Zie voor de gehele brief www.imagine-cardano.nl 27

‘We moeten de economie zien als een voetbal­wedstrijd.’

Naam: Andreea Popescu Geboorteplaats en datum: Roemenië, 23 december 1989 Functie: Researcher Cardano Insights Opleiding: MSc Economics & MSc Finance PhD Candidate Tilburg University, The University of Arizona.

Woonplaats: Rotterdam Inspiratie: Richard Feynman - USA 1965, natuurkundige en Nobelprijs­ winnaar.

28

IMAGINE. A CARDANO MAGAZINE

BELEGGERS MOETEN IN DE LEER bij voetbaltrainers Aan het woord: Andreea Popescu

Pensioenvermogens nemen weer toe en ook de rente stijgt licht. Dat betekent nog niet dat de markt terug is op het oude n­ iveau. Als we de volgende crisis willen overleven dan m ­ oeten we ons daar nu al op voorbereiden, met scenario­analyse. Zodat we vervolgens adaptief zijn als er iets o­ nverwachts gebeurt. Dat is ­vergelijkbaar met wat een voetbaltrainer doet als hij zich voorbereidt op zijn volgende wedstrijd.

Hij oefent verschillende spelsituaties zodat zijn spelers tijdens de wedstrijd adaptief zijn.

Onzeker en onvoorspelbaar Als we iets uit het recente verleden kunnen leren dan is het wel dat het levensgevaarlijk is om te blijven geloven dat alles vanzelf weer goed komt. De wereld blijkt zeer onzeker en onvoorspelbaar. De vergelijking met voetbal kan dit uitstekend illustreren.

Voetbal is gebaseerd op eenvoudige, duide­ lijke regels. Het speelveld is afgebakend en de wedstrijd duurt negentig minuten. Op dat veld zijn 22 spelers actief met het doel om de wedstrijd voor hun team te winnen.

Ondanks de eenvoud van het voetbalspel is het nagenoeg onmogelijk om de uitslag van een wedstrijd te voorspellen. Sterker nog, we kijken juist graag naar een wedstrijd omdat de uitslag ervan ongewis is.

Kopstoot Ontzettend veel onvoorspelbare aspecten hebben invloed op het verloop van een voetbalwedstrijd. Eén ervan is de interactie tussen de spelers. Een beroemd voorbeeld is de kopstoot van Zidane tegen Materazzi tijdens de WK-finale in 2006. Een menselijke maar irrationele actie. De rode kaart die de Fransman daarvoor kreeg veranderde het verloop van de wedstrijd totaal. Het kennen van de spelers en hun prestaties helpt dus niet om een accurate voorspelling te doen.

Elke voetballiefhebber weet dat op basis van recente prestaties de toekomst niet te voorspellen is. Ook met meer sport­ statistieken worden onze voorspellende gaven er niet beter op.

29

Marktreflexiviteit Als het al moeilijk is om de uitslag van een voetbalwedstrijd te voorspellen waarin slechts 22 mensen actief zijn, hoe kunnen we dan ooit denken dat we kunnen voor­ spellen hoe de economie zich zal ontwik­ kelen terwijl er zeven miljard mensen actief zijn op onze planeet?

In de wereldeconomie zijn miljarden mensen actief die emotionele en onvoorspelbare beslissingen nemen die de economische ontwikkeling beïnvloeden. Wat het extra complex maakt is dat zij die beslissingen mede nemen op basis van hun verwach­ tingen over de markt, en dat die markt­ ontwikkelingen die verwachtingen weer beïnvloeden. Wetenschappers omschrijven dit als het feedback-effect en George Soros noemt het marktreflexiviteit. De internetzeepbel die knapte in 2001 en de huizenmarktcrisis van 2007 zijn voor­ beelden van marktreflexiviteit die de verkeerde kant uitschiet doordat de feed­ back loops zichzelf versterkten.

Schokbewegingen Verwachtingen vormen niet het enige ingrediënt dat een crisis kan veroorzaken.

Er zijn veel andere factoren die de wereld complex maken. Zo zijn we gewend geraakt aan stabiele periodes die worden gevolgd door snelle veranderingen. Dit ­fenomeen wordt vaak verklaard door interconnectiviteit oftewel de extreme verbondenheid in de wereld via allerlei netwerken. Financiële markten zijn hiervan misschien wel het meest extreme voorbeeld. Hoe meer markten onderling verbonden zijn, hoe gevoeliger ze zijn voor schokbewegingen. Zoals we zagen bij Lehman Brothers ten tijde van de financiële crisis, kan een schokbeweging bij slechts één bank zich versterken en zich door het hele financiële systeem ver­ spreiden. Daarmee aantonend dat veel van de investeringen lang niet zo onafhankelijk waren als de beleggers aannamen.

30

IMAGINE. A CARDANO MAGAZINE

‘Een voetbaltrainer moet ook continu omgaan met onzekerheid. Het is zijn taak om met een adaptieve strategie te komen om de tegen­ stander te verslaan.’

Corners en conjunctuur Ondanks dat het verloop van een wedstrijd onvoorspelbaar is, heeft een wedstrijd wel veel herkenbare patronen. Bijvoorbeeld bij dode spelmomenten, zoals corners of strafschoppen.

Dan vervullen spelers ook herkenbare taken.

Soms beweegt het spel op het voetbalveld zich dus zodanig dat dit de toeschouwers een ­déjà-vu-gevoel geeft. Dit kan ons een voor­ gevoel geven van wat er zal gaan gebeuren op het veld.

Een voorbeeld van een dergelijk terugkerend patroon in de economie is conjunctuur.

Essentiële factoren die prijzen beïnvloeden, zoals inflatie en groei, vervullen voorspel­ bare functies terwijl de economie zich van hoog naar laag beweegt en weer terug.

Kuddegedrag en het gevoel van beleggers kunnen eveneens grote prijsbewegingen veroorzaken. Hoewel het onmogelijk is om een wedstrijd en economische ontwikkelingen te voorspellen, geven sommige terugkerende patronen ons een déjà-vu-gevoel waar je wel iets aan hebt.

Adaptief beleggen Beleggingsstrategieën moeten rekening houden met economische onvoorspel­ baarheid en terugkerende patronen. Het ontwikkelen van robuuste strategieën die goed presteren onder verschillende markt­ omstandigheden is een goed uitgangspunt.

31

Een adaptieve beleggingsstrategie houdt rekening met de verschillende patronen van de conjunctuur, waardoor beleggers beter kunnen navigeren in een onzekere wereld.

Naast de patronen in de conjunctuur ­worden we van tijd tot tijd geconfronteerd met financiële crises die grotere schok­ bewegingen in de economie veroorzaken.

Om hier goed in te kunnen laveren moeten beleggers adaptief zijn en zich realiseren dat het patroon weliswaar lijkt op iets uit het verleden, maar dat het nooit exact hetzelfde is. Om met Mark Twain te spreken – de geschiedenis herhaalt zichzelf niet, maar ze rijmt wel.

Strategie aanpassen Een voetbaltrainer moet ook continu om­ gaan met onzekerheid. Het is zijn taak om met een adaptieve strategie te komen om de tegenstander te verslaan. Als voorbereiding hierop analyseert de trainer verschillende strategieën die de tegenstander zou kunnen volgen. Iedere voetbalcoach weet dat

32

IMAGINE. A CARDANO MAGAZINE

de strategie moet worden aangepast zodra de strategie van de tegenstander bekend is. Dat weet de tegenstander dus ook. In de voorbereiding bespreekt de trainer vlak voor de wedstrijd alternatieve situaties met zijn team, zodat de spelers zich snel aan kunnen passen tijdens de wedstrijd.

Gedurende de wedstrijd kunnen zich onvoorspelbare situaties voordoen, zoals een rode kaart of een blessure, die aanpas­ sing vergen van de strategie. Het vermogen tot aanpassen aan een snel veranderende omgeving is van cruciaal belang om de wedstrijd te winnen.

Scenario’s ontwikkelen We kunnen als beleggers niet voorspel­ len hoe de financiële markten zich in de toekomst ontwikkelen. Daarom moeten we scenario’s ontwikkelen die zijn gebaseerd op verschillende varianten voor essentiële economische factoren. We moeten daarin niet alleen zorgen voor spreiding maar ook voor diversiteit aan economische theorieën.

Diversiteit helpt ons een open oog te

‘Het vermogen tot aanpassen aan een snel veranderende omgeving is van cruciaal belang om de wedstrijd te winnen.’

houden voor gebeurtenissen die niet bij een specifieke theorie passen. Het is dus van belang dat beleggers al op voorhand antwoorden formuleren op verschillende economische ontwikkelingen. Als die zich eenmaal aandienen kan de belegger zich snel aanpassen aan de nieuwe omstandigheden.

Twee gezichten Je kunt op verschillende manieren omgaan met onzekerheid. Goede oplossingen heb­ ben één ding gemeen en dat is het streven naar diversiteit. Als we ervoor willen

zorgen dat we verschillende economische omstandigheden kunnen doorstaan, dan moeten we de manier waarop we beleg­ gen en hoe we omgaan met onzekerheid fundamenteel veranderen. De eerste stap is ophouden met denken dat de economie een volmaakte, zichzelf corrigerende machine is die door een onzichtbare hand wordt bediend. In plaats daarvan moeten we de economie zien als een voetbalwed­ strijd en die benaderen zoals een voetbal­ trainer dat zou doen. Want economie en voetbalwedstrijden hebben meestal twee gezichten.

33

34

IMAGINE. A CARDANO MAGAZINE

VERSTANDIGE PENSIOENKEUZES MAKEN IN EEN ONVOORSPELBARE WERELD Vrijwel iedereen vindt een goed pensioen belangrijk.

Toch zijn Nederlanders maar moeilijk enthousiast te krijgen voor het onderwerp. Ondanks de grote b­ edragen, die de overheid, verzekeraars en ­pensioenfondsen besteden aan hulpmiddelen die moeten helpen om pensioenregelingen begrijpelijk te maken en om de juiste keuzes te maken.

Echt persoonlijk en individueel advies geven verzekeraars en pensioenfondsen helaas nooit.

En juist daar blijkt veel behoefte aan.

35

Nog niet eens zo lang geleden viel er niks te kiezen als het over pensioen ging. Werkgevers namen alle pensioen­ beslissingen, vermogensbeheerders belegden vervolgens de premies en ver­ zekeraars en pensioenfondsen boden een garantie op de uitkeringen. Tegenwoor­ dig moet pensioenopbouwend Nederland zelf talloze keuzes maken, en dat doet het meestal met grote tegenzin. Vooral omdat mensen de consequenties van hun beslissingen niet kunnen overzien en onvoldoende kennis hebben van financiële markten, producten en planning. Een solide financiële basiskennis ontbreekt bij de overgrote meerderheid.

Maak kennis met Johan

Het is 2024 en Johan gaat met pensioen.

Hij heeft een mooi pensioenkapitaal opgebouwd bij zijn pensioenverzekeraar.

Het is een moderne regeling die hem veel keuzes biedt. De rente staat op 2,3%.

Johan moet besluiten of hij nu een levens­ lang pensioen aankoopt, of dat hij gaat doorbeleggen. De rente is in het verleden nog veel lager geweest, maar is historisch gezien nog altijd laag. Daardoor vallen de maandelijkse pensioenuitkeringen tegen.

Johan had gehoopt op meer. Een jaartje doorbeleggen lijkt daarom een serieuze optie. Maar wat als de beleggingen komend jaar tegenvallen of de rente nog verder daalt? Kan Johan zich dat eigenlijk wel veroorloven? Hij voelt zich erg onzeker over het nemen van deze lastige beslissingen. Zijn pensioenverze­ keraar biedt mooie hulpmiddelen, maar geeft helaas geen individueel advies. Een ­pensioenspecialist vraagt al snel rond 1000 euro voor een maatwerkadvies.

Een garantie over de richting van de rente, omhoog of omlaag, of de uitkomst van de beleggingen geeft zo’n pensioen­ specialist echter niet. Uiteindelijk moet Johan zelf de knoop doorhakken. Op hoop van zegen springt hij in het diepe.

Johan gaat doorbeleggen, in de hoop dat de rente niet nog verder daalt en dat zijn 36

IMAGINE. A CARDANO MAGAZINE

beleggingen in waarde toe gaan nemen.

Maar hoop is geen strategie. Eigenlijk is dit een onwenselijke situatie.

‘Verzeker je alleen tegen de risico’s die je niet kunt dragen.’

Meerling

Onzekerheid over de consequenties van eigen beslissingen en het inschat­ ten daarvan, zijn een onvermijdelijk onderdeel van het dagelijks leven. Tegen de negatieve financiële gevolgen van veel onvoorziene gebeurtenissen kun je een verzekering afsluiten. Een product dat je meestal prima begrijpt. Sommige zijn door de overheid verplicht, zoals een zorgverzekering of de WA-dekking bij een autoverzekering. Verder heb je de bekende inboedel-, woonhuis- of rechtsbijstandverzekering, en er zijn zelfs mogelijkheden voor het verzachten van de financiële impact van slecht weer op de dag van je bruiloft, geen sneeuw tijdens de skivakantie of het krijgen van een meerling. ‘Verzeker je alleen tegen de risico’s die je niet kunt dragen’ lijkt daarbij wel een goed advies.

Zélf doen

Ook als deelnemer in een pensioen­ regeling is het inschatten van risico’s van groot belang. En dat zijn er nogal wat, maar anno 2017 moet een werknemer die inschattingen vaak zélf maken. Kiezen tussen sparen en beleggen. En als je kiest voor beleggen, beslissen waarin (aan­ delen of obligaties) en met welk risico.

Kiezen om wel of geen partnerpensioen op te bouwen. Het wordt helemaal ingewik­ keld als de einddatum van het werkzame leven in beeld komt. Ga ik doorbeleggen?

Kies ik voor een gelijkmatig pensioen?

Of, wil ik de eerste jaren wat meer ­ontvangen? Ga ik eerder of juist later met pensioen? Blijf ik bij mijn huidige

‘Beter inzicht in het belang van pensioenen voorspelt of mensen van plan zijn om zich in hun pensioen te verdiepen, maar niet of ze daadwerkelijk actie ondernemen.’

pensioenverzekeraar, of laat ik de afbouwfase van het pensioen bij een andere verzekeraar plaatsvinden? Misschien wel de moeilijkste vraag, hoeveel geld heb ik eigenlijk nodig om mijn gewenste levensstijl te kunnen betalen? ­Allemaal thema’s die een stuk minder begrij­ pelijk zijn dan een relatief eenvoudige schade­ verzekering. Voor de financiële professional al, laat staan voor Johan, de gemiddelde Nederlander.

Niet voor niets is het onderwerp pensioen ­dagelijks in de landelijke pers en vormde het een belangrijk onderdeel van de verkiezings­ campagne voor de Tweede Kamer. Eén poli­ tieke partij (50PLUS) gebruikte de pensioen­ problematiek van gepensioneerden zelfs als speerpunt en haalde daarmee vier zetels.

Pensioenkennis vergroten

De overheid, pensioenverzekeraars en pen­ sioenfondsen besteden enorm veel geld aan het helpen van hun burgers, verzekerden en deelnemers om de juiste keuzes te maken. Ze ontwikkelen keurmerken en hulpmiddelen via

websites, pensioen-apps, mijnomgevingen en games, die de doelgroep meer pensioenkennis bij moet brengen. Wil dat een beetje lukken? Nee, helaas niet echt. De meeste Nederlanders zien het belang van pensioensparen wel degelijk in. Maar de voorlichting van de overheid, verzekeraars en pensioenfondsen sorteert nog te weinig effect.

Uit een representatieve steekproef van het Nibud onder 1.115 Nederlanders blijkt, dat slechts vier op de tien Nederlanders tussen de 25 en 65 jaar een goed beeld heeft van hoe hun financiën eruit zullen zien als ze met pensioen zijn. Dat is zorgwekkend.

Er is een aantal verklaringen waarom mensen beslissingen omtrent hun pensioen uitstellen. Lees verder over de psychologische mechanismen die hieraan ten grondslag liggen op www.imagine-cardano.nl

37

SCENARIO’S NAAST

‘GEWISKUNDE’

Aan het woord: Pim van Diepen

De wereld verandert sneller en ingrijpender dan ooit.

Dat veroorzaakt veel onzekerheid en complexiteit.

Plannen maken voor de lange termijn is dan lastig, met name voor institutionele beleggers zoals pensioen­ fondsen. Scenariodenken maakt de strategie weerbaar voor een onzekere t­oekomst en stelt je in staat om adaptief te zijn door signalen te herkennen.

38

IMAGINE. A CARDANO MAGAZINE

Naam: Pim van Diepen Geboorteplaats en datum: Volendam, 14 februari 1986 Functie: Director Business Development, Cardano Risk Management Opleiding: Universiteit van Amsterdam MSc ActuariĂŤle Wetenschappen postdoctorale opleiding Actuaris AG Woonplaats: Amsterdam Vrije tijd: DJ en muziekproducer

39

De onvoorspelbaarheid van onze com­ plexe samenleving zorgt ervoor dat varen op één kompas in deze tijd eigenlijk te weinig is. De statistische modellen bie­ den weliswaar in onzekere tijden houvast aan de pensioensector, maar het is de vraag in hoeverre deze modellen slechts schijnzekerheid bieden. De veronder­ stelde voorspelbaarheid ervan is groter dan gerechtvaardigd is op basis van de praktijk. Het gebruik van wiskunde geeft onterecht een gevoel van waarheid, de kunst van het gewisse.

Consensus lange termijn

Doorgaans vinden mensen comfort in de statistieken en dat is begrijpelijk. De financiële sector hanteert modellen die meetbaarheid bieden en waarin maand op maand de getallen terugkomen. Maar eigenlijk moeten we onderkennen dat we niet zoveel weten over de kansen en staartrisico’s in financiële markten en in de economie. We middelen meningen

van experts en noemen dat consensus voor de lange termijn. Of we nemen langjarige gemiddelden uit het verleden.

Dat klinkt rationeel en logisch, maar de praktijk bewijst al meer dan een eeuw lang, keer op keer weer, dat die terugkeer naar het gemiddelde helemaal niet, of eigenlijk nooit, plaatsvindt.

Aanvulling op risicomanagement

Scenariodenken is dan een waarde­ volle en essentiële aanvulling op het traditionele risicomanagement, waarin ALM-studies met kansmodellen een con­ ventie zijn geworden. We willen controle, maar dat zorgt ervoor dat we niet altijd om ons heen kijken naar wat er werkelijk gebeurt. Het bedenken en doorleven van uiteenlopende toekomstige wereldbeelden helpt dan om de signalen om ons heen juist wel te zien en te herkennen. Een set van weldoordachte scenario’s dwingt ons om een inschatting te maken van wat onzekerheid teweeg zou kunnen brengen.

Het fundament onder het creëren van wereldbeelden zijn ‘drivers of change’.

40

IMAGINE. A CARDANO MAGAZINE

Achtergrondinformatie Drivers of change Op www.imagine-cardano.nl legt Pim van Diepen in een aantal filmpjes uit hoe je kunt werken met drivers of change.

Ook laat hij zien hoe Maurice de Hond al in 1998 in de vorm van een krachtig verhaal het scenario schetste van wat nu The Internet of Things is gaan heten.

Klassieke beleggingstrategieën Wilt u zich verder verdiepen? In een boeiende video-­lecture legt Mark Petit van Cardano in een kleine 20 minuten uit waarom de klassieke beleggings­strategieën op basis van wiskundige modellen aan­ toonbaar niet werken en pleit hij voor een alternatief: scenario’s. Te vinden op www.imagine-cardano.nl

Het zijn uitdrukkelijk geen toekomst­ voorspellingen, maar ze creëren een ­ruimte van virtuele werelden waar we in terecht zouden kunnen komen. Door alvast te anticiperen op de consequen­ ties hiervan maak je je strategie robuust en adaptief. Je schat vooraf al in wat voor a­ cties je gaat ondernemen om on­ acceptabele consequenties te voorkomen.

Mental modelling

Scenariodenken is naast een analytische oefening ook een bewust mentaal proces dat ook wel als mental modelling bekend staat. Dat mentale deel zit hem met name in het beter opvangen van signalen. Het proces van scenario’s ontwerpen, daar een wereldbeeld bij creëren en dit letterlijk vertellen en visualiseren, bereidt mensen erop voor om in de toekomst proactiever te zijn als trends in de financiële markten zich daadwerkelijk ontvouwen. Doordat zij dan als het ware de toekomst her­ beleven. Dit dwingt tot nadenken over consequenties van de scenario’s en welke acties nodig zijn om ervoor

De dekkingsgraad We hebben het er bijna dagelijks over: de dekkingsgraad. Maar wat is ook weer de formule achter deze veel gebezigde term? Karin Pasha legt het in een videolecture in circa 15 minuten helder uit. Te vinden op www.imagine-cardano.nl

te zorgen dat de gevolgen in ieder geval niet desastreus zijn. Je moet dus formuleren wat je pijngrens is, waar de grens ligt dat doelstellingen nog niet in gevaar komen.

Uiteindelijk gaat het er immers om dat je in elk scenario, in elk wereldbeeld, als verzekeraar of pensioenfonds kunt vol­ doen aan de verplichtingen aan je deel­ nemers. Een robuuste portefeuille is niet volledig risicovrij maar is wel beschermd tegen extreme schokken, ongeacht de marktontwikkelingen.

Drivers of change

Het fundament onder het creëren van wereldbeelden zijn zogenoemde drivers of change. Dat zijn de onderliggende factoren en patronen die veranderingen veroorzaken. Pim van Diepen, directeur Business Development van Cardano Risk Management: “De drivers of change zijn essentieel bij het creëren van wereldbeelden. We onderscheiden hierin verschillende typen. Zo zijn er geleide­ lijke, trendmatige veranderingen zoals bijvoorbeeld vergrijzing.

41

Dergelijke trends zijn redelijk goed in te schatten. Daarnaast zijn er non-­ lineaire of exponentiële trends die je kunnen verrassen, zoals een enorme technologische doorbraak. Tot slot kijken we naar zogenoemde events. Dat zijn gebeurtenissen zoals verkiezingen of terroristische aanslagen en die ­zorgen plotseling voor veel volatiliteit of soms ook voor een structurele verandering”, legt Van Diepen uit.

STEEP-categorieën

Vervolgens worden deze trends, onzeker­heden en events onderscheiden naar verschillende typen categorieën.

“We noemen dat de STEEP-categorieën, die staan voor sociaal-maatschappelijk, technologisch, economisch, ecologisch en politiek. Vervolgens combineren we de drivers of change uit deze categorieën met m ­ ogelijke gevolgen. Dat kan dus ­positief of negatief zijn.

Waar ligt de grens dat doelstellingen nog niet in gevaar komen?

42

IMAGINE. A CARDANO MAGAZINE

43

44

IMAGINE. A CARDANO MAGAZINE

We combineren al deze ingrediënten en dit leidt tot het creëren van toekomstige wereldbeelden. Wereldbeelden krijgen een verhaallijn die we visualiseren met foto en video. Dit zorgt voor de herkenning. Dat is ook handig voor de communicatie met bijvoorbeeld de deelnemers van een pensioenfonds.”

Bijsturen en onderhouden

Als ander groot voordeel van visualise­ ren noemt Van Diepen het door de tijd beter herkennen van de signalen op een scenariopad. “Op dat pad verandert de financiële wereld. Economische groei, inflatie, rente en andere economische parameters wijzigen. Het is de bedoe­ ling om niet één maar minstens vier of vijf sterk diverse en toch plausibele toekomstige wereldbeelden te creëren.

Als die verschillende toekomstbeel­ den eenmaal zijn opgesteld met een verhaallijn, visualisatie en financieel-­ economische analyse dan ga je in de loop der tijd de signalen en patronen herkennen van een bepaald wereld­ beeld dat zich mogelijk aan het realise­ ren is. Omdat je dit herkent, word je je er ook meer bewust van en kun je een strategie onderhouden en bijsturen.”

Adaptief zijn

Dat is volgens Van Diepen adaptief zijn. “Het betekent het aanpassen van je ­beleggingsportefeuille en afdekkingsbe­ leid voor risico’s. In geval van een posi­ tief wereldbeeld beleg je doorgaans meer in productiviteitsgroei, bijvoorbeeld via robotics, automatisering, medische tech­ nologie of in opkomende markten. In een nieuwe en schone wereld op basis van het klimaatakkoord beleg je bewust in schone energie en technologie terwijl je je terugtrekt uit meer klassieke sectoren zoals olie, financials en wellicht tabak. Je dekt renterisico dan af ten gunste van meer aandelenrisico en je gaat het inflatierisico beter beheersen. Ontwikkelt zich echter een negatief wereldbeeld, dan ga je voor veiligheid en behoud van vermogen.

Je verlaat dan bijvoorbeeld de grote marktkapitalisatie gewogen aandelen en obligaties en bent waakzaam voor passief beleggen door blindelings een index te volgen. Afhankelijk van het wereldbeeld beleg je misschien wel meer in defensie, infrastructuur, de veiligste AAA-staats­ obligaties en aandelen­protectie. Komen we daarentegen in een doormodders­ cenario met structureel lage groei, dan word je creatief en zoek je waar interes­ sante risicopremies zijn te verdienen.

Uitgangspunt is dat je strategie weerbaar blijft en acceptabel presteert onder al die verschillende ­toekomstige wereldbeelden.”

Snel reageren

Scenariodenken is niet nieuw. Als bekend voorbeeld noemt Van Diepen het adaptieve beleid van Shell in de jaren zeventig. “Als onderdeel van het scenario­ denken doordacht Shell bijvoorbeeld het onwaarschijnlijke geval dat het olieaanbod drastisch zou veranderen.

Dit terwijl de concurrentie zich vooral op de vraag naar olie richtte. Daardoor kon het bedrijf snel reageren toen de OPEC een afname in aanbod organi­ seerde en de eigen raffinage­capaciteit tijdig reduceren. De Shell-top herkende het scenario, ondanks dat ze niet konden voorzien dat het zou plaatsvinden. Door dit scenario vooraf al te doorleven was de reactie snel en adequaat. Shell werd vanaf toen een van de grotere spelers in de wereld.

‘Scenariodenken redeneert vanuit vandaag en kijkt naar de toekomst. We scenario­ denken nooit achteruit.’

45

Hoge adaptiviteit zorgt ervoor dat je vooraf en tijdens de ontwikkeling van een scenario risico’s kunt beheersen door bij te sturen.”

Icarus-paradox

Het ontwikkelen van een goede set scena­ rio’s vereist interdisciplinair denken om kennis en creativiteit naar boven te halen. “Maar alleen een interdisciplinaire groep mensen is niet voldoende. We hebben nu eenmaal moeite om een ­a ndere wereld te zien dan het wereld­ beeld dat we nu al hebben. We zijn onbewust gehecht aan de beleggings­ aanpak en de portefeuillesamenstelling die we nu hebben. Daarnaast leidt succes tot overmoed waardoor we denken de wereld beter te begrijpen dan we in werkelijkheid doen. Dit staat ook wel bekend als de Icarus-paradox.

Niets menselijks is ons vreemd, we halen bijvoorbeeld uit alle beschikbare informatie graag die gedeelten die onze visie bevestigen en ook dat hindert bij het bedenken van het ondenkbare.

Verder leidt groepsdenken onder aan­ voering van een dominante leider snel tot tunnelvisie. Groepsdiversiteit is dus essentieel. Scenariodenken stimuleert afwijkende meningen en visies om tot divergente wereldbeelden te komen.”

Is scenarioplanning een alternatieve vorm van voorspellen?

Van Diepen: “Scenariodenken is iets anders dan voorspellen. Wat het wel doet is het creëren van verschillende, extreme wereldbeelden. We brengen als het ware een bezoek aan de toekomst door ons voor te stellen welke kanten het op kan 46

IMAGINE. A CARDANO MAGAZINE

‘Vanuit weerbaarheid en adaptiviteit creëer je een robuuste strategie die tot betere pensioen­resultaten voor deel­nemers gaat leiden.’ gaan met de wereld. Naast het doorleven van die uiteenlopende wereldbeelden kun je er ook strategieën aan koppelen voor je beleggingsportefeuille. Door dat te doen kun je als het ware de beleggings­ portefeuille vandaag weerbaar maken voor een onzekere toekomst. Ook ga je wereldbeelden sneller dan anderen ­herkennen. De grote meerwaarde van scenariodenken is dan ook dat je je ­strategie continu onderhoudt en aanpast op basis van de signalen die je waarneemt.

Het bijsturen maakt je strategie adaptief.

Vanuit weerbaarheid en adaptiviteit creëer je een robuuste strategie die tot betere pensioenresultaten voor deel­ nemers gaat leiden.”

Wereldbeelden bedenken lijkt wel op het creëren van simulaties.

Van Diepen: “Dat is iets anders. Simu­ laties gaan uit van historische gemiddel­ den op basis van tijdreeksen die we met modellen extrapoleren naar de toekomst.

Het is een traditionele aanpak die uitein­ delijk een waaier van duizenden scena­ rio’s en een gemiddeld pad opleveren.

Hoeveel scenario’s je ook simuleert, dat gemiddelde pad is heel dominant voor de wiskundig optimale uitkomsten. Dit soort

I DON’T BELIEVE IN A

NO-WIN SCENARIO

modellen hanteert bijna altijd een posi­ tieve aandelenrisicopremie, een stijgende rente en terugkeer naar lange termijn evenwichten. Met enorm hoge aandelen­ waarderingen, een rente die al dertig jaar daalt en weinig stabiliteit op financiële markten wordt het nu echt tijd om anders te gaan denken. Scenariodenken.”

Kunnen pensioenfondsen hun ALM-­ strategieën laten varen met scenario­ denken? Is het met andere woorden een substituut?

Van Diepen: “Nee dat niet. Maar alléén ALM-modellen hanteren is gewoon onvoldoende. We moeten de klassieke methode aanvullen met scenariodenken.

Door zaken te combineren kom je ver­ volgens tot betere oplossingen. We weten stiekem wel dat de oude modellen niet altijd werken, vooral wanneer je ze echt nodig hebt. We blijven eraan vasthouden omdat het onze comfortzone is en omdat het wel makkelijk vergelijkbaar is als we allemaal hetzelfde doen. Maar we moeten echt openstaan voor andere methoden.”

Waarom is scenariodenken juist nu belangrijk en deden we dat al niet tien jaar geleden?

Van Diepen: “De wereld is instabiel en behoorlijk onzeker, we hebben de hoogste wereldwijde schuldenberg ooit, er is sprake van grote inkomens­ ongelijkheid, de bevolking vergrijst en het populisme komt op. We leven kort­ om in een zogenoemde VUCA-wereld: snel veranderend, onzeker, complex en vaag, dubbelzinnig. Alles verandert snel. Juist dan zijn modellen die we baseren op resultaten uit het verleden

ontoereikend om een robuuste strategie op te kunnen baseren. Scenariodenken redeneert vanuit vandaag en kijkt naar de toekomst. We scenariodenken nooit achteruit.”

Hoe weet je nu dat scenariodenken ook echt werkt?

“Voor de pensioenwereld blijft scenario­ denken betrekkelijk nieuw. Wel zetten andere sectoren het al geruime tijd suc­ cesvol in. Naast Shell is dat bijvoorbeeld DHL, bedrijven die zich richten op de hele lange termijn vanwege een even­ eens lange levenscyclus van product­ ontwikkeling. Ook een organisatie als het World Economic F ­ orum richt zich jaarlijks op de wereldwijde trends en ri­ sico’s. Pensioenfondsen hebben ook die lange termijn en dus zijn we ervan over­ tuigd dat we met scenariodenken ook de komende jaren weer veel waarde voor de pensioensector gaan brengen. Daar­ om werkt Cardano in samen­werking met klanten en financiële ­instellingen al meer dan een decennium met scenario’s.

Door een wereld in te denken van struc­ tureel dalende rente en een wereld met onhoudbare schuldgedreven processen konden pensioenfondsen alerter reage­ ren. Sommige pensioen­fondsen hebben zo wellicht zelfs een eigen ‘Minsky-­ moment’ voorkomen. Het laatste jaar is het gebruik van scenariodenken verbe­ terd om er mentaal nog beter mee om te gaan en het proces nog effectiever te maken. Daarmee kan de methode van scenario­denken voor de pensioensector meer mogelijkheden bieden voor een robuuste en adaptieve strategie in een onzekere wereld.”

47

CIJFERS en kansen 1744 1525

Het jaar dat Girolamo Cardano zijn Liber de Ludo Aleae (Boek over de kansspelen) schreef: de eerste systema­ tische verhandeling over kansbereke­ ningen. Hij gebruikte deze kennis om met dobbelen geld te verdienen.

Stokslagen of vrijspraak?

Drie gevangenen staan voor een lijfstraf of voor vrijspraak. De cipier, die op de hoogte is van de rechtsgang, onthult hen het oordeel: “Eén van jullie krijgt stokslagen, de andere twee gaan vrijuit.” Meer zegt hij niet. Eén ge­ vangene houdt aan: “Cipier, we weten allebei dat één van de anderen vrijuit gaat. Vertel me wie dat is.” De cipier antwoordt ontwijkend: “Als je dat weet, blijven er voor de stokslagen twee over en dan stijgt dus de kans dat jij het bent.” Heeft de cipier gelijk?

Antwoord op pagina 49.

48

IMAGINE. A CARDANO MAGAZINE

Het jaar dat de predikanten Robert Wallace en Alexander Webster een pensioen­verzekering ontwierpen voor de nabestaanden van predikanten van de Schotse kerk. Hiervoor moesten ze voorspellen hoeveel predikanten per jaar ­overlijden, hoeveel weduwen en wezen ze n­ alaten en de levensverwachting van die ­nabestaanden. Op basis van statistiek en kansberekening konden ze de premie voor het ‘pensioenfonds’ berekenen.

Jurist of bouwvakker?

In een stad wonen 50.000 bouwvakkers en 1.000 juristen. De helft van de juristen neemt steevast een glas wijn bij het eten.

Van de bouwvakkers doet dat slechts 5%.

Ze eten allemaal in de plaatselijke pub, waar u als enige buitenstaander ziet dat één inwoner een glas wijn bij de maaltijd bestelt. Wat is de kans dat het een jurist is?

Antwoord op pagina 49.

Meer over intuïtieve dwalingen bij statistische en rekenkundige vraagstukken?

Download gratis ons boekje ‘Over piraten, puntmutsen en paradoxen’ op www.imagine-cardano.nl

Kans0=-1 Een getal tussen 0 en 1, dat is wiskundig gezien de kans hoe (on)waarschijnlijk een bepaalde gebeurtenis is. Een 0 betekent dat het waarschijnlijk niet gebeurt en een 1 betekent dat het vrijwel zeker gebeurt. In de praktijk kun je alle waarden tussen 0 en 1 tegenkomen.

Cardano

en de kansberekening Sinds het begin van de 16e eeuw heeft kansberekening een grote rol gespeeld in de risicomodel­lering. Het was Girolamo Cardano (1501-1576), die als grond­ legger van de statistiek de eerste systematische berekeningen hanteerde.

Voorwaardelijke kansen De kans op een gebeurtenis kan veranderen als méér informatie beschikbaar komt.

Zo wordt de kans dat een willekeurig iemand een hypotheek van meer dan € 350.000 heeft aanzienlijk groter als van deze persoon tevens bekend is dat hij jaarlijks meer dan € 100.000 salaris toucheert. Dit fenomeen is in de financiële besliskunde van groot belang. Het vergt wel enige zorgvuldigheid. Want een paradoxale uitkomst is geen uitzondering.

0,0000000005 gram ‘Zero, zero, zero, zero, zero, zero, zero, zero, zero, zero, cinco gramos.’

Aldus wielrenner Alberto Contador die hiermee wilde aangeven hoe weinig clenbuterol er in zijn bloed zat. Maar clenbuterol hoort niet in het lichaam thuis. Is het er wel, dan is het doping.

Of besmet vlees, oppert Contador. De kans dat er clenbuterol zit in vlees van de slagerij op de hoek is ook vele zero’s achter de komma. Maar, hoe klein ook, de kans bestaat. En dus bestaat de kans dat Contador daardoor is besmet. De dopingautoriteiten gingen hierin mee en verkortten de schorsing tot 1 jaar.

ANTWOORDEN

CIJFERS en kansen

Antwoord jurist of bouwvakker Even rekenen leert dat de totale groep met mensen die een glas wijn zullen bestellen 3.000 leden telt: 500 juristen plus 2.500 bouwvakkers. De kans dat het een jurist is, is dus nog geen 18%!

Antwoord stokslagen of vrijspraak De cipier heeft geen gelijk. De wetenschap welke van de twee andere gevangenen vrijuit gaat, ­verandert niets aan de kans op stokslagen voor de aanhoudende gevangene. Die blijft 1/3. Wel ver­ anderen de kansen van de twee waarover het gaat.

Voor degene waarvan de cipier zegt dat die vrijuit gaat, wordt de kans op stokslagen uiteraard nul.

De andere gevangene neemt deze ‘kansmassa’ over, waardoor zijn score stijgt tot 2/3.

49

’N KANSJE WAARD

Bij mensen die in een onzekere situatie een beslissing moeten nemen, maakt ratio al snel plaats voor sentiment. Is dat de verklaring voor de populariteit van de bekende loterijen, ondanks de winstkansen? Voer voor psychologen…

Afdracht naar goede doelen

Lot

50%

Lot

€7,-

€12,50

Postcode Loterij

Hoofdprijs kans

0,000032%

Staatsloterij Uitkeringspercentage

65,4%

Jackpotkans

Jackpotkans

Uitkeringspercentage

0,000001%

35%

0,000055%

Afdracht naar de staat

20%

Afdracht naar sport/goede doelen

23%

Krasloten

€6,80

35%

Hoofdprijs kans

Lot

€1-10,-

Lot

Uitkeringspercentage

0,000029% 0,00027%

Sponsor Loterij

Afdracht naar goede doelen Uitkeringspercentage

49-68%

Jackpotkans

0,0000021%

50%

Hoofdprijs kans

0,000049%

Afdracht naar sport/goede doelen

Afdracht naar goede doelen

23%

€1,-

Lot per dag

Lotto

50%

Hoofdprijs kans

0,000012%

Lot

BankGiro Loterij

€6,75

Hoofdprijs kans

Uitkeringspercentage

50%

Jackpotkans

0,0000021%

Uitkeringspercentage

35%

0,00027%

Bron: De Volkskrant, 02-06-2007

50

IMAGINE. A CARDANO MAGAZINE

THOSE ARTS WHICH ARE, TO BE SURE, NOT FINITE, AS GEOMETRY AND ARITHMETIC, DO NOT SUFFER ADORNMENT; OTHERS, CONTRARILY, ARE RATHER SUBJECT TO DIVISION AND EMBELLISHMENT, SUCH AS ASTRONOMY AND JURISPRUDENCE.

- Girolamo Cardano -

51

52

IMAGINE. A CARDANO MAGAZINE

Scenariodenken werkt, maar vergt training MARGRIET SITSKOORN Fotografie: Richard Kok

Denken in scenario’s om met onzekerheid om te gaan werkt vanuit wetenschappelijk oogpunt gegarandeerd. Voorwaarde is wel dat je jezelf erin traint en dat kost uiteraard tijd en moeite. Dat zegt hoogleraar klinische neuropsychologie Margriet Sitskoorn over de mogelijkheid om de toekomst daadwerkelijk te kunnen herbeleven.

53

“Scenariodenken zorgt ervoor dat je in je hersenen een soort als-dan-keten creëert. Je bereidt je hersenen voor op ‘als dit, dan dat’. Dat is een krachtige impuls om op een bepaalde manier te denken wanneer een bepaalde situatie zich voordoet.

Vergelijk het maar met een topsporter die de race al voor zich ziet, die hij beleeft en in zijn hoofd herhaalt. Voor een zwem­ mer is, als hij in het zwembad ligt, niets meer een verrassing.

Die heeft alle details van de wedstrijd, alle scenario’s, al vooraf in zijn hoofd gevisualiseerd. Je moet dit wel trainen en blijven oefenen”, zegt Sitskoorn.

Andere functie en structuur

Dat herhalen van denkoefeningen staat bekend als intention implementation. “Je hersenen kunnen door het principe van neuroplasticiteit daadwerkelijk veranderen, zowel in functie als in structuur. Je krijgt dus op den duur door te oefenen ­andere hersenen. Daardoor werkt het doorleven van scenario’s.

Er is een situatie waarin dat trainen van de hersenen niet nodig is. Dat is in geval van doodsangst. Als je dat meemaakt, onthoud je alles in één keer, tot in elk detail. Zodat je, zodra je diezelfde details en signalen weer herkent, al bent voor­ bereid op de situatie die daarbij hoort.”

Schaarste en overvloed

De titel van Sitskoorns bestseller, Het maakbare brein, geeft het al aan: hersenen zijn wel degelijk te trainen en dat kunnen we tot op hoge leeftijd blijven doen. Dat is handig omdat we daarmee ongewenste gedragspatronen kunnen doorbre­ ken. “Iedereen heeft de hersenkracht om op korte termijn te denken. Dat komt doordat de oudste delen van ons brein en de structuren daarin noodzakelijk waren om te overleven in tijden van schaarste. Dus als we zaken tegenkwamen om te overleven, zoals eten, drinken, seks, pijn vermijden, veiligheid, dan gaven de hersenen meteen de prikkel ‘nu, nu, nu is het er’.

Inmiddels leven we in een tijd van overvloed maar roepen die hersenen nog steeds ‘nu, nu, nu’, ook als het gaat om drinken, roken, gokken, gamen, noem maar op. Dat verklaart ook waarom heel veel mensen totaal niet geïnteresseerd zijn in hun pensioen, want dat is bij uitstek iets van de lange termijn.”

CEO-brein prikkelen en trainen

Het is juist voor mensen met verantwoordelijke posities, zoals bestuurders van bedrijven en organisaties, van belang om het langetermijndenken te trainen. “Het goede nieuws is dat in de loop van de evolutie zich ook nieuwe delen in de hersenen hebben ontwikkeld, zoals de prefontale hersenschors. We noe­ men dat deel ook wel het CEO-brein. Dat is wel in staat om op lange termijn te denken en strategieën te ontwikkelen.

Het probleem is alleen dat bij ieder mens het hersendeel dat de korte termijn regelt zich automatisch ontwikkelt.

54

IMAGINE. A CARDANO MAGAZINE

Margaretha Maria (Margriet) Sitskoorn (1966) is neuropsycholoog en hoogleraar Klinische Neuropsychologie aan de universiteit van Tilburg.

Haar bekendheid dankt ze aan het goed verkochte boek Het maakbare brein.

IF YOU WANT TO LIVE A HAPPY LIFE, TIE IT TO A GOAL, NOT TO PEOPLE AND THINGS. ALBERT EINSTEIN

55

Het CEO-deel moet je prikkelen en trainen zodat dit de korte termijn kan gaan reguleren. Door dit te doen komen er hersen­ cellen bij en ontstaan er nieuwe verbindingen en netwerken in je brein onder invloed van wat je doet.”

Vaste patronen loslaten

In haar nieuwe boek IK2 geeft Sitskoorn zes tips voor ­gewoontes waarvan onderzoek heeft aangetoond dat ze helpen om het CEO-brein te ontwikkelen. “Bijvoorbeeld om vaste patronen los te laten. Want mensen zitten daarin vast, ook mensen met belangrijke en verantwoordelijke posities. Dat is te verklaren vanuit het gegeven dat ze ermee weg blijven komen.

Ze voelen niet direct wat dat vastzitten voor nadeligs met zich meebrengt. Dat lijkt voor de hersenen wel efficiënt. Je komt er nog mee weg, dus hoef je niets nieuws te leren. Want iets nieuws leren kost veel energie. Wat dat betreft zitten pensioen­ bestuurders net zo vast in kortetermijndenken als hun klanten.”

Tijd en moeite

Dat gedrag veranderen kost tijd en moeite. “Begrijpen hoe dat werkt is niet voldoende, je moet het echt doen, elke dag weer.

Vergelijk het met leren pianospelen, voetballen of schaken. Het kost tijd om de neurale netwerken te veranderen, dat vergt een serieuze aanpak. Als je alleen maar aan de korte termijn denkt dan raak je verslaafd, word je te dik, heb je geen tijd voor kin­ deren en raak je overwerkt. Succes is niet veel geld verdienen, een mooie auto rijden, ’s avonds uitgeput op de bank ploffen met een fles bier in de hand en ‘nu even niet’ roepen tegen de kinderen. Onze hersenen hebben wel het vermogen om het goede te doen, maar dat gaat nooit vanzelf. Je zult ze dan bloot moeten stellen aan de dingen die jij goed vindt.”

Controle over je aandacht

Juist het huidige wereldbeeld, vol veranderingen, onzeker­ heid en complexiteit, vraagt om vooruitzien en wilskracht.

“Je moet nu, vanwege de vele permanente prikkels, proberen controle te krijgen over je aandacht. Iedereen reageert op alles, op de omgeving, de telefoon, de e-mail, het nieuws. Dan word je geleefd en ben je een passieve speelbal. In plaats daarvan moet je trainen dat je aandacht geeft aan wat jij belangrijk vindt. Zelf heb ik bijvoorbeeld WhatsApp eruit gegooid. De kunst is die dingen ook echt te doen en niet uit te stellen. Want er zijn altijd redenen om iets uit te stellen of helemaal niet te doen. Dat noemen we moral licensing. ‘Ik ga nu niet sporten want ik ben moe, ik kan nu niet mee, want ik heb al hard gewerkt’. Het vergt zelfdiscipline om dat te overwinnen. Die discipline is niet iets wat je wel of niet hebt, het is iets wat je kunt ontwikkelen.

Als je het automatiseert dan wordt het nieuw, ingesleten gedrag en dan is het niet meer moeilijk.”

56

IMAGINE. A CARDANO MAGAZINE

Bron: M.M. Sitskoorn, IK2 – De beste versie van jezelf en IK2 – Trainingsboek voor coaches en docenten (ik2.nl)

57

DRIVERS OF CHANGE Ontwikkelingen die onze toekomst beïnvloeden Aan het woord: Manon ten Voorde en Karin Pasha

Niemand kan de toekomst voorspellen. Wat we wel weten is dat een aantal ontwikkelingen de komende tien tot vijf­ tien jaar veel invloed zullen hebben. Of het nu economisch goed of slecht zal gaan, op beide scenario’s kun je je als institutioneel belegger voorbereiden.

Naam: Manon ten Voorde Geboorteplaats en datum: Hengelo (O), 10 september 1977 Functie: Strategic Risk Adviser, Cardano Risk Management Opleiding: Econometrie aan de Rijksuniversiteit Groningen Woonplaats: Utrecht Motto: Leef vandaag!

58

IMAGINE. A CARDANO MAGAZINE

Ontwikkelingen die onze toekomst gaan beïnvloeden noemen we ook wel drivers of change. Dat kunnen lang­ jarige trends zijn, zoals vergrijzing of klimaatverandering, maar ook plotselinge gebeurtenissen, zoals een terroristische aanslag of een revolutie. Drivers of change beïnvloeden elkaar en vormen samen een toekomstig wereldbeeld. Die toekomst kan heel negatief uitpakken, maar juist ook zeer positief. Het kan dus alle kanten op, met impact op de economie. Het is van belang om als belegger voorbereid te zijn op verschil­ lende t­ oekomstbeelden. De wereld is nu eenmaal onzeker en onvoorspelbaar.

We schetsen hier twee uitersten, een positief en een negatief toekomstbeeld.

We laten zien hoe een scenario zich naar zo’n wereldbeeld ontrolt en wat dat betekent voor de manier waarop we pensioengeld beleggen. Op beide mogelijkheden moet een pensioenfonds voorbereid zijn, zodat het in ieder geval aan zijn verplichtingen kan blijven voldoen.

HET NEGATIEVE WERELDBEELD: NAARGEESTIG WANTROUWEN Er is niet veel voor nodig om terug te vallen in een langjarige recessie. Dat kan door een slecht uitgewerkte Brexit zijn, toenemende spanningen in het Midden-­ Oosten of populisme dat de overhand krijgt. Sentimenten als protectionisme en ‘eigen land eerst’ voeren dan snel de boventoon. Demonstraties tegen vluchte­ lingen, tegen werkloosheid en tegen de regering zijn aan de orde van de dag.

Het gevoel van veiligheid neemt af door meer inbraken en onrust op straat. Er heerst malaise en verslagenheid, het vertrouwen verdwijnt en mensen zijn angstig. Populistische partijen krijgen meer macht, nationalisme komt op en

de spanningen tussen landen nemen toe. Landen bakenen hun territorium af met handelsbelemmeringen en import­ tarieven die prijsverhogend werken.

Lage groei, hoge werkloosheid

Polarisatie en instabiliteit zijn kern­ woorden in dit wereldbeeld. Grote migratiestromen komen op gang terwijl er regelmatig terroristische aanslagen plaatsvinden. Internationale samen­ werking vermindert drastisch zodat ­thema’s als het klimaat en de schulden­ crisis blijven liggen. Dat heeft grote gevolgen. De klimaatverandering ver­ oorzaakt mislukte oogsten en voedsel­ crisissen terwijl de wereld­bevolking toeneemt. Automatisering en roboti­ sering versterken spanningen op de arbeidsmarkt en vergroten de inkomens­ ongelijkheid. Noodlijdende overheden versoberen het sociale stelsel. De ­eco­nomische groei is structureel laag, de werkloosheid hoog en de staats­ schulden zijn ondraaglijk.

Vertrouwen neemt af

Dit naargeestige beeld zorgt voor wantrouwen op de financiële markten.

De rentecurve is structureel zeer laag en algemene returnbeleggingen presteren slecht. Er zijn grote dalingen op aandelen, high yield-, emerging market debt- en creditmarkten. De schuldproblemen in Europa lossen niet op en credit spreads op Zuid-Europese staatsobligaties lopen sterk op. Ook Nederland en Duitsland staan niet meer als volledig veilig te boek.

Het onderlinge vertrouwen tussen banken en financiële instellingen neemt af.

Pensioenfondsen korten fors

Pensioenfondsen duiken ver onder de minimale eisen met grote gevolgen voor deelnemers en samenleving. Zowel de return- als de matchingportefeuille leidt grote verliezen. Nominale dekkings­ graden dalen fors. Forse kortingen zijn onvermijdelijk. Voor een aantal fondsen staat het voortbestaan op het spel.

59

Jongeren zijn steeds minder bereid om bij te dragen aan ouderenpensioen omdat ze opgroeien in een tijd met lage groei en hoge werkloosheid. Ook de AOW versobert en de zorgkosten stijgen.

De inflatie is weliswaar laag maar de trend is dat ouderen massaal hun huizen verkopen om hun oudedagvoorziening aan te vullen.

Veiligheid en zekerheid

In dit negatieve wereldbeeld is veiligheid het toverwoord. Pensioenfondsen moeten voorrang geven aan nominale zekerheid, ten koste van indexatieambitie. Een hogere allocatie naar relatief veilige beleggingen als Duitse en Nederlandse staatsobligaties is gewenst, evenals uitbreiding naar alternatief veilig staatspapier buiten de eurozone en goud. Verliezen op de returnportefeuille zijn te dempen via directe afbouw van aandelen of met aandelenprotectiestrategieën. In een situatie waar niets meer echt veilig is, is diversificatie over industrieën, sectoren en regio’s belangrijk. Overheden en grote bedrijven zijn te vermijden door alterna­ tieve benchmarks te kiezen. Beleggingen in veiligheid en defensie zijn acceptabel en aantrekkelijk, overigens met nog steeds uitsluiting van de wapensector en clustermunitie. Investeringen in binnen­ landse infrastructuur stimuleren werk­ gelegenheid, al is het hoogst onzeker of deze ­infraprojecten rendabel zullen zijn.

Banken blijven gered worden door over­ heden en de afhankelijkheid van ­fossiele brandstoffen blijft hoog. Dit speelt een rol bij de afweging om te beleggen in financials en oliemaatschappen.

HET POSITIEVE WERELDBEELD: VOORTDUREND OPTIMISME Het nationalisme, zoals dat in de jaren tien de kop opstak, ebt weg. Het maat­ schappelijk belang krijgt volop aandacht 60

IMAGINE. A CARDANO MAGAZINE

door een breed gedragen collectieve instelling. De technische vooruitgang zorgt voor een enorme economische boost. De wereld wordt in hoog tempo CO2-neutraal, de noodzaak daartoe is alom omarmd. Uitstekende inter­ nationale samenwerking zorgt ervoor dat fossiele brandstoffen vrijwel geen energiebron meer vormen. Alternatieve bronnen zijn overal zichtbaar, waarvoor westerse landen de kennis leveren en minder ontwikkelde landen de ruimte.

De ongewenste afhankelijkheid van landen als Rusland en Saoedi-Arabië heeft hieraan bijgedragen. Het beper­ ken van gevolgen van extreme weers­ omstandigheden verhoogt het gevoel van veiligheid.

Gelijkwaardige verdeling welvaart

Technologische vooruitgang maakt het leven makkelijker. Slimme systemen lossen allerlei problemen op, van files op snelwegen tot chronische ziekten en het klimaatprobleem. De zorg profiteert enorm van nieuwe technieken die grote besparingen opleveren, met minder druk op huisartsen en ziekenhuizen.

De wereld globaliseert snel, arbeids­ mobiliteit neemt een hoge vlucht. Dat maakt bijvoorbeeld wonen in Spanje en werken in Nederland mogelijk. Bedrijven veranderen fundamenteel. De welvaart die ontstaat door robotisering en auto­ matisering wordt gelijkwaardig verdeeld via bewuste belastingen en lastenverlich­ tingen. Het ‘sociaal contract’ komt weer in balans.

Voortdurend optimisme

De Europese economie groeit boven­ gemiddeld terwijl de inflatie onder controle blijft. Dit dankzij het pro­ tectionistische beleid van Trump, waardoor Europese landen de handen ineenslaan. De publieke en private schuldenlast slinkt. Financiële mark­ ten doen het goed en de rente stijgt naar 4%. Nieuwe, schone bedrijven ­presteren bovengemiddeld, banken

Naam: Karin Pasha Geboorteplaats en datum: Zwolle, 13 maart 1981 Functie: Head Risk Adviser, Cardano Risk Management Opleiding: Technische natuurkunde TU delft, CFA en Riskmanagement for financial institutions (VU) Woonplaats: Rotterdam Inspiratie: Mijn moeder en Daenerys Targaryen, de moeder van de draken (Game of Thrones)

op door de vergrijzing, maar slimme techno­ logie zorgt voor lagere kosten per individu.

Robotica en schone energie

en oliemaatschappijen doen het minder goed.

De volatiliteit in de markt is laag als gevolg van het voortdurend optimisme.

Comfortabele dekkingsgraden

Pensioenfondsen zitten er warmpjes bij. De nominale dekkingsgraden liggen weer op com­ fortabele niveaus. Fondsen die ook het inflatie­ risico hebben afgedekt staan er het beste voor.

Het koopkrachtbehoud van gepensioneerden is weer op peil door volledige indexatie, na een lange tijd van bevroren pensioenen. De focus verschuift naar reële dekkingsgraden. Ook is er een welvaartsvaste AOW dankzij begrotings­ overschot en lage staatsschuld. De AOW-leeftijd staat op 68. De zorgkosten lopen weliswaar nog

Het positieve en optimistische wereldbeeld sluit goed aan bij het bestaande beleid van Neder­ landse pensioenfondsen. Die zijn hiervoor perfect gepositioneerd met een relatief grote allocatie naar aandelen en een relatief lage ­renteafdekking. Om optimaal te profiteren is het van belang om in de returnportefeuille onderscheid te maken tussen zaken die goed en die minder goed presteren. Bijvoorbeeld met een hogere allocatie naar robotica, automatise­ ring en schone energie ten koste van financials en oliemaatschappijen. Ook is er ruimte om reële dekkingsgraden op peil te houden door het afdekken van inflatierisico met inflation-linked obligaties of inflatieswaps. Verder valt rende­ ment te behalen door meer te investeren in de reële economie via impact-beleggen, met name in de duurzame energietransitie. In opkomende markten, zoals China, India, Brazilië en enkele landen in Azië en Afrika, is sprake van een sterk groeiende middenklasse. Een groeiende bevol­ king die meer heeft te besteden in grote wereld­ steden leidt tot een interessant groeipotentieel voor aandelen in opkomende markten.

Op de online editie van IMAGINE: voorbeelden van filmpjes die een negatief wereldbeeld en een positief wereldbeeld laten zien. www.imagine-cardano.nl

61

DE CARDANO must reads van... … Pim van Diepen In IMAGINE bespreken we boeken die indruk maken, trending zijn of aansluiten bij onze filosofie. In deze editie de boekenkeuze van Directeur Business Development Pim van Diepen. Dé must reads volgens hem:

Duivels dilemma?

Adair Turner, Between Debt and the Devil: Money, Credit, and Fixing Global Finance (2015)

Een historisch lage rente en een historisch hoge schuldenlast. Een kredietcrisis die nog nabrandt op ons netvlies en maar ­nauwelijks een afbouw van publieke en private schulden. Het zijn economische omstandigheden die elke pensioenbelegger herkent. Maar hoe zijn we in deze situatie beland? Wat zijn de drijvende krachten?

En – belangrijker – wat zijn de oplossingen en verwachtingen voor de toekomst?

Voor het beantwoorden van die vragen ben ik te rade gegaan bij Adair Turner. In zijn veelomvattende en opzienbarende boek Between Debt and the Devil: Money, Credit, and Fixing Global Finance biedt Turner echt verheldering waar anderen vaag blijven.

De schuldverslaving van het Westen wordt vaak gezien als boosdoener van de stagnerende economie. Maar volgens 62

IMAGINE. A CARDANO MAGAZINE

oud-­toezichthouder Adair Turner zijn schulden een natuurlijk product van de moderne financiële systemen. Schulden zijn neutraal. Maar je kunt schulden wel verkeerd gebruiken, ­bijvoorbeeld voor improductieve investeringen in bestaand vastgoed. Dit leidt alleen maar tot hogere vastgoedprijzen en nog meer schulden.

Totdat de zeepbel barst. En ook dan blijven we schulden maken omdat beleidsmakers willen dat banken meer uitlenen en bedrij­ ven meer uitgeven. Maar, zo stelt Turner, in een zwaarbelaste wereld is er geen behoefte aan extra krediet.

Turner ruimt een fors deel van het boek in voor mogelijke oplossingen. Die liggen vooral in het (gecontroleerd en openlijk) ge­ bruiken van geldfinanciering. Hij komt soms ook met radicalere oplossingen, zoals het kwijtschelden van oninbare staatsschulden.

Geldkraan als boosdoener

van sociale en geopolitieke spanningen Philippa Malmgren, Signals: The Breakdown of the Social Contract and the Rise of Geopolitics (2014)

Philippa Malmgren, oud-adviseur van het Witte Huis, wijst op alledaagse signalen van hoe de wereld en de economie zich ontwikkelen, die je echter niet terugvindt in de statistieken. Ze betoogt daarom niet langer louter te leunen op deze statistie­ ken, en je ‘ogen te openen’. Dan kom je veel te weten. En kun je een robuuster beleggingsbeleid voeren.

In haar boek ziet Malmgren vooral signalen die duiden op inflatie terwijl de overheden dat ontkennen in hun statistiek.

De inflatie ‘verraadt’ zich door biflation (het levensonderhoud wordt duurder, luxe artikelen juist goedkoper) en shrink­ flation (minder waar voor je geld). Deze vormen van inflatie zijn het gevolg van de geldinjecties door de centrale banken. Dat ‘gratis’ geld belandt nu vooral in impro­ ductieve investeringen (grond, vastgoed en food) in opkomende markten waar de prijzen pieken ten koste van de koop­ kracht van de lokale bevolking.

Met deze geldinjecties willen de westerse centrale banken de schuldenbergen verlagen.

Dit leidt tot geopolitieke spanningen en sociale onrust in opkomende markten. Bovendien blaast de schuldexplosie volgens Malmgren het ‘sociaal contract’ tussen overheden en burgers op. ‘De afruil … is dat overheden belasting heffen, in ruil waarvoor burgers toelagen en bepaalde diensten krijgen. Maar overheden schrappen nu toelagen en verho­ gen belastingen. Dat leidt tot spanningen en vragen naar de legitimiteit van regeringen en maakt mensen kwetsbaar voor de verlok­ kingen van extreme politieke partijen.’

Wat heel krachtig is, is haar brede blik.

Malmgren bekijkt de fenomenen niet alleen vanuit westers, maar ook vanuit Russisch en Oosters perspectief, en verklaart daarmee een groot deel van de geopolitieke span­ ningen die wereldwijd ontstaan.

Dit fascinerende en toegankelijke boek is met recht dé must read voor iedere belegger, bestuurder, econoom of politiek geënga­ geerde. Maar u kunt het ook van haar zelf horen tijdens het Cardano event IMAGINE op 1 juni 2017 in Rotterdam. Een unieke kans voor wie de verbanden wil zien tussen monetair beleid, economie en geopolitiek.

63

Kiezen

met het hoofd of met het hart?

Daniel Kahneman, Thinking fast and slow (2012)

Dé must read voor iedereen die dagelijks belangrijke beslissingen neemt of die gewoon wil weten waarom we toch zo vaak meer naar ons gevoel dan naar onze ratio luisteren.

Mensen blijken veel minder rationeler dan ze denken. Bij belangrijke keuzes analy­ seren we nauwelijks de voor- en nadelen.

We laten ons bijna altijd leiden door andere invloeden – intuïtie, vaste patronen en emo­ ties. Dit wordt overtuigend aangetoond door Nobelprijswinnaar Daniel Kahneman.

Kahneman beantwoordt de vraag waarom wij ons niet rationeel gedragen. Hierbij ziet hij twee beslissingssystemen: Systeem 1 maakt volop gebruik van intuïtieve en automatische reflexen. Het reageert snel, en denkt niet echt door. Hier leunen we als mens maar al te graag op. Systeem 2 is het hardwerkende systeem. Het spant zich

Gamechangers van onze toekomst

Kevin Kelly, The Inevitable – Understanding the 12 Technological Forces That Will Shape Our Future (2016)

64

IMAGINE. A CARDANO MAGAZINE

­ entaal in om de nodige rationele analyses te m maken. Maar omdat dit vermoeiend is, moet dit systeem wel als het ware actief aangezet worden. We doen het eigenlijk niet graag – ook al hebben we dat zelf niet door.

De twee systemen beïnvloeden onze beoor­ delingen en beslissingen. Hoe dat gebeurt, er­ vaar je als lezer op een overtuigende en vaak verrassende manier. Met prachtige voorbeel­ den. En dat geeft je ook inzicht in de impact van roekeloosheid op bedrijfsstrategieën, de moeilijkheid van voorspellen van wat ons gelukkig maakt of de gevolgen van cognitieve vooroordelen op beleggingen.

Kahneman is niet de enige die de almacht van onze ratio ondergraaft. Maar hij brengt het overtuigend. Een absolute aanrader wat mij betreft.

Beleggen betekent ook het zoeken naar kansen. De afgelopen decennia zagen we een relatief hoge productiviteitsgroei. En die is ook nu weer hard nodig om ons van de schuldenberg te bevrijden. En die groei zal moeten komen van innovaties. Maar welke innovaties bepalen onze toekomst?

Tech-goeroe Kevin Kelly helpt ons.

In zijn boek The Inevitable bespreekt hij uitgebreid de ontwikkeling van Artificial Intelligence (AI) en hoe het – net als elektra – het dagelijkse leven binnen­ komt bij consumenten. Hij heeft het dan over robots, 3D-printing, Virtual Reality, zelf­r ijdende auto’s, energievoorziening,

Verstrikt in of bevrijd door het netwerk?

Joshua Cooper Ramo, The Seventh Sense (2016)

Wow. Wat een stevig maar visionair boek.

Ramo - niet de minste in de wereld van ‘complexity’ - ziet enorme kansen voor netwerken, maar ook de keerzijde ervan.

Hij beschrijft in The Seventh Sense de gigantische invloed van netwerken op de economie, politiek en veiligheid; op de vluchtelingenstroom, de terreur en het ­wereldwijd breken van de economische orde. Het is een interessante en verontrus­ tende blik. Hij betoogt overtuigend dat we wereldwijd middenin een paradigmashift zitten die qua impact op zijn minst ver­ gelijkbaar is met de Reformatie en de Verlichting die de bestaande maatschappe­ lijke ordes compleet hebben vernietigd.

zevende zintuig heeft, die ‘ziet’ netwerk-­ topologieën in bestaande landschappen.

Zo’n topologie is een netwerkstructuur van knooppunten. En deze ‘zieners’ zijn de win­ naars in een nieuwe economische orde.

Ramo heeft het over het ‘zevende zintuig’: ‘het vermogen om naar elk object te kijken en de manier te zien waarop het (object) veranderd is door de verbinding’. Wie dit

Een must read voor degene die niet terug­ deinst voor de wat zwaardere kost. Heerlijk.

transitie naar een deeleconomie etc.

Hij maakt daarbij de verbindingen en ­beschrijft wat voor vorm/netwerk het zou kunnen aannemen.

Kelly kunnen we maar beter serieus ­nemen. Al in de jaren ’80 (wie had toen een computer?) voorspelde hij wat het internet voor ons zou betekenen en hoe het ons leven zou bepalen. Hij voorzag dat we online zouden kopen, informatie zouden delen, communiceren etc.

In The Inevitable beschrijft Kelly 12 tech­nische krachten die onontkoombaar onze toekomst gaan bepalen. Veel van

De makkelijke voorbeelden zijn de beden­ kers van Uber of Facebook. Hij richt zich ook op het Internet of Things. Dit zal de logistieke sector revolutionair veranderen.

Helemaal als er ook drones ingezet worden.

De zevende zintuig-vraag is dan hoe een drone bijna filosofisch als object verandert, als deze wordt verbonden met een logistiek netwerk. En wie is dan de gatekeeper van de dronenetwerken?

die ­krachten hebben te maken met de ­verschuiving van bezit naar beschikbaarheid (toegang) en met slimmere apparaten die leiden tot gebruik of misbruik. Omdat de 12 krachten zo bepalend zijn, kun je ze maar beter begrijpen. Dat maakt het volgens Kelly gemakkelijker om de veranderingen bij te houden én er maximaal profijt van te hebben.

Het is een helder en hoopvol boek dat richting geeft aan het werk, de kansen, de beleggingen, de communicatie en marke­ ting van morgen. Hoe onvermijdelijk deze 12 krachten zijn? De toekomst laat zich moeilijk voorspellen. We weten het tussen nu en 30 jaar.

65

2x4=8

2 pensioenpro’s 4 stellingen 8 antwoorden Aan het woord: Alfred Slager en Gerard Riemen

In deze rubriek leggen we 4 stellingen voor aan 2 pensioenprofessionals die ze kort beantwoorden.

Dit keer vroegen we Alfred Slager en Gerard Riemen op de stellingen in te gaan.

66

IMAGINE. A CARDANO MAGAZINE

67

1. Pensioen is zo complex, dat moet je niet aan een individu overlaten.

Waarom niet? Je kunt autorijden zonder de techniek te snappen.

Ik weet uit ervaring wat er gebeurt als ik aan bepaalde knoppen draai. We moeten pensioen ook zo herontwerpen: simpeler, met duidelijke spelregels en met de mogelijkheid als deelnemer er vaker naar te kijken en ervaring mee op te bouwen. Als een sim­ peler pensioen vervolgens betekent dat meer mensen pensioen opbouwen, er meer vertrouwen in hebben, en een stelsel weer decennia meegaat, dan hebben we grote stappen gezet.

2. Meer Europa is slecht voor ons pensioen.

Europa heeft beleggers en pensioenfondsen heel veel gebracht, zoals meer en beter functionerende markten en een gelijker speelveld. En ondanks het gemopper op de wet- en regel­ geving zoals het FTK, hebben dit soort raamwerken ergens hun oorsprong in Europese discussies, en zorgen ze ervoor dat pensioenfondsen vandaag meer buffers hebben en beter bestand zijn tegen schokken dan een aantal jaren geleden. Kortom, gaan voor meer Europa!

3. Pensioenfondsen zijn gebaat bij zoveel mogelijk schaalgrootte en consolidatie.

Grote fondsen zijn goed voor kosten en beleggingen, te grote fondsen lijkt me een probleem. Ten eerste: een paar fondsen gaan dan de lakens uitdelen en zullen de politiek of toezicht­ houder om de zoveel tijd ‘dreigen’, bijvoorbeeld met premie­ verhogingen, als ze hun zin niet krijgen. Ten tweede is het niet goed voor de stabiliteit van de sector. Door de schaalgrootte convergeren de pensioenfondsen qua balans- en beleggings­ model naar elkaar, met als risico dat beleid convergeert. Dat maakt de sector en economie extreem kwetsbaar.

4. We staan aan de vooravond van een pensioensysteemverandering die zijn weerga niet kent. En niemand is er echt op voorbereid.

Het kenmerk van een systeemverandering is dat niemand er op voorbereid is. De manier waarop lenen en financieren van vorm veranderen geeft wel een hint: de functies van een pensioenfonds blijven belangrijk, maar het is niet gezegd dat die in de toekomst alleen bij een pensioenfonds liggen. We zullen pensioen door vereenvoudiging en fintech steeds eenvoudiger op maat kunnen aanbieden. Pensioenfondsbestuurders die dat zien zullen de verandering als een spannende periode beschouwen.

Alfred Slager RBA is hoogleraar Pension Fund Management aan TIAS School for Business and Society, bestuurslid bij SPH (Beroepspensioenfonds voor Huisartsen), lid van enkele beleggingscommissies van pensioenfondsen en voorzitter van de Vereniging van Beleggings­analisten (VBA).

68

IMAGINE. A CARDANO MAGAZINE

Gerard Riemen is sinds 2010 algemeen directeur van de Pensioenfederatie. Daarvoor was hij directeur van de Vereniging voor Bedrijfstakpensioenfondsen en werkte hij op het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid.

‘Pensioen kan simpeler, zonder dat het rendement hoeft te kosten.’

1. Pensioen is zo complex, dat moet je niet aan een individu overlaten.

Pensioen moet je inderdaad niet aan het individu over­laten.

Maar niet omdat het complex is. Pensioen zou niet zo com­ plex moeten zijn. Je doet het samen omdat je samen beter af bent. En pensioen kan inderdaad simpeler, zonder dat het rendement hoeft te kosten.

2. Meer Europa is slecht voor ons pensioen.

Een stabiele eurozone met weinig inflatie, een Europa waarin economische groei wordt bevorderd en aanvullende pensioenen worden gestimuleerd en waarin mooie inves­ teringen voor pensioenfondsen worden geboden, zijn een goede bijdrage voor ons pensioen.

3. Pensioenfondsen zijn gebaat bij zoveel mogelijk schaalgrootte en consolidatie.

Schaalgrootte doet ertoe. Tegelijkertijd is ‘big’ niet in alle situaties ‘beautiful’. Daarom moet ieder pensioenfonds zelf de afweging kunnen maken of consolidatie wel of niet passend is.

4. We staan aan de vooravond van een pensioensysteem­ verandering die zijn weerga niet kent. En niemand is er echt op voorbereid.

We staan aan de vooravond van een forse operatie om te komen tot nieuwe pensioencontracten. Dat gaat tijd kosten en van alle partijen veel inzet en energie vergen. Pas als we weten waar we naar toe gaan, kunnen we ons voorbereiden.

69

Colofon

IMAGINE. A C A RDA NO M AGA ZINE

HOOFDREDACTEUR: Mark Willemse - Cardano VORMGEVING: Martijn van Vliet - The Crazy Ones MEDEWERKERS AAN DIT NUMMER: Cardano Mark Willemse, Vita de Geus, Harold Naus, Theo Kocken, Stefan Lundbergh, Andreea Popescu, Pim van Diepen, Manon ten Voorde, Karin Pasha REDACTIONELE REALISATIE EN PRODUCTIE: Reputations | Corporate Communication Jos Frijters, Ton Boender, Fred van Schaik, Ralph Kleij, Peter van der Mark, Baart Koster CONCEPT EN VORMGEVING: The Crazy Ones | Creative Purpose Agency Peter Kornaat, Reinoud Wolff, Leonie Vos, Martijn van Vliet, Nathalie Wellstood FOTOGRAFIE: Marco de Swart, Lennaert Rijnen ILLUSTRATIES: Rien van Esterik UITGEVER: Cardano DRUK EN AFWERKING: Platform P

To enjoy a long, comfortable retirement save more today - Suze Orman -

BROADEN YOUR HORIZON

WWW.IMAGINE-CARDANO.NL THE NEW ONLINE MAGAZINE FOR PENSION FUND PROFESSIONALS

72

IMAGINE. A CARDANO MAGAZINE