2
3
4
ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ ΚΡΗΤΗΣ | ΣΧΟΛΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ | 2017
Pallafols Public Library
Μάθημα | Σύγχρονες Αρχιτεκτονικές Θεωρήσεις Επιβλέπουσα| Δήμητρα Χατζησάββα Επιμέλεια εργασίας | Κοσμίδη Μαρία 5
ΠΕΡΙΕΧΌΜΕΝΑ ενότητα α α.1 α.2 α.3 α.4
εισαγωγή βιογραφικά στοιχεία γενικά συνθετικά χαρακτηριστικά ένταξη σε θεωρητικό πλαίσιο
ενότητα β.1 β.1|1 β.1|2 β.1|3
σελίδα σελίδα σελίδα σελίδα σελίδα
7 8 10 12 16
σελίδα
22
χωροθέτηση_ ένταξη στον ευρύτερο αστικό ιστό σελίδα βασικές λειτουργικές ή άλλες απαιτήσεις του προγράμματος σελίδα περιγραφή βασικού συνθετικού προβλήματος σελίδα
ενότητα β.2
σελίδα
αναλυτική περιγραφή συνολικής συνθετικής αντιμετώπισης του έργου β.2|5 περιγραφή γενικής δομής του έργου β.2|6-7 περιγραφή και επεμβάσεις στα αρχιτεκτονικά σχέδια β.2|8 επί μέρους επιλογές του έργου (υλικά, φωτισμός, σχεδιασμός λεπτομερειών εσωτερικού εξοπλισμού κ.λπ.)
24 26 26 28
β.2|4
σελίδα σελίδα
30 34
σελίδα
36
σελίδα
38
σελίδα
40
ενότητα γ _ συμπέρασμα
σελίδα
45
ενότητα δ _ βιβλιογραφία
σελίδα
49
ενότητα ε _ πηγές εικόνων
σελίδα
53
β.3
σύγκριση και αντιπαράθεση
6
ενότητα α_ εισαγωγικά στοιχεία
7
α.1 εισαγωγή σύντομη αναφορά στο έργο | πλήρης τίτλος μελέτης | χρόνος | τόπος | συνεργάτες αρχιτέκτονες]
Η συγκεκριμένη εργασία πραγματεύεται την ανάλυση του κτηρίου βιβλιοθήκης στην πόλη Pallafols της βόρειας Ισπανίας, σε σύνδεση με το πάρκο Esplanes και το τοπίο .Ο διαγωνισμός τέθηκε από τον Δήμο της πόλης της Βαρκελώνης και τον δήμαρχο Valentí Agustí .Τον διαγωνισμό κέρδισε η μελέτη των αρχιτεκτόνων EMBT το 1997. Η κατασκευή του διήρκησε από το 1999 έως και το 2007,κι έτσι πληθώρα ανθρώπων εργάστηκαν σε αυτό το project αλλάζοντας πολλές εποχές, σκέψεις και καταστάσεις, μέσα σε αυτές και ο θάνατος του Enric Miralles τον Ιούλη του 2000. Η έκταση της περιοχής μελέτης είναι 1700 τ.μ. , ενώ του κτηριακού όγκου 714 τ.μ.1
1Διαδικτυακός
τόπος : http://cargocollective.com/mafuav27/Palafolls, (πρόσβαση 23/04/2017) 8
9
a.2 βιογραφικά στοιχεία Enric Miralles, Benedetta Tagliabue παρουσίαση των αξιοσημείωτων βιογραφικών στοιχείων της αρχιτεκτονικής ομάδας
Enric Miralles (1955-2000): Σπούδασε αρχιτεκτονική στην Σχολή Αρχιτεκτονικής (ETSAB) της Βαρκελώνης όπου αποφοίτησε το 1978, ενώ παράλληλα από το 1973 έως το 1978 εργαζόταν στο γραφείο των αρχιτεκτόνων και καθηγητών του Albert Viaplana και Helio Pinon . Συνεργάστηκε αρχικά με την πρώτη σύζυγό του Carme Pinos , από το 1984 έως το 1991 τραβώντας την προσοχή με τα ιδιόμορφα κτήρια τους , και μετέπειτα με την δεύτερη σύζυγό του Benedetta Tagliabue από το 1994 μέχρι τον θάνατό του το 2000 , με το όνομα “ΕΜΒΤ Architects”΄.Έχει διδάξει σε διάφορα πανεπιστήμια όπως το Columbia University,Harvard University καθώς και στο Barcelona School of Architecture. 2 Ο Miralles θεωρούσε πως μέσα από τη ζωή του ως αρχιτέκτονας, κάθε οπτική της προσωπικής και επαγγελματικής ζωής του, θα ήταν επιρροή για τα έργα του. Για αυτόν η αρχιτεκτονική δεν αφορά σταθερές θεωρίες ή ιδέες. Καταλάβαινε και πίστευε πως η φιλοσοφία αποτελεί το εργαλείο για την αναζήτηση της σοφίας, πράγμα που σημαίνει πως η ζωή του και τα έργα του δεν συσχετίζονται με φιξαρισμένα μοντέλα. Αντίθετα ,όπως είπε, έγινε αρχιτέκτονας λόγω της περιέργειάς του να ανακαλύπτει. Όπως δήλωσε , απλώς ήθελε να μαθαίνει και να αλλάζει μέσω της γνώσης.3 Benedetta Tagliabue (1963): Σπούδασε αρχιτεκτονική στο Πανεπιστήμιο Αρχιτεκτονικής της Βενετίας, απ’ όπου αποφοίτησε το 1989.Το 2004 έλαβε το διδακτορικό της στις Τέχνες από το Napier University .Σήμερα διδάσκει στην Σχολή Αρχιτεκτονικής (ETSAB) της Βαρκελώνης ,καθώς και σε αρχιτεκτονικά φόρουμ.
2
Διαθέσιμο στον διαδικτυακό τόπο : http://side-gallery.com/artist/enric-miralles/.html , (20/4/2017)
3
Luis Diego Quiros, Stefanie MaKenzie, Derek McMurray , “Enric Miralles : Architecture of time”, σελ. 1
Διαθέσιμο στον διαδικτυακό τόπο : http://www.quirpa.com/docs/architecture of_time__enric_miralles (24/ 4 /2017)
10
Εικόνα 1 Miralles & Tagliabue
11
a.3 Γενικά συνθετικά χαρακτηριστικά των EMBT Μια από τις βασικές συνθετικές αρχές που παρουσιάζουν τα έργα των ΕΜΒT και κυρίως του Miralles, είναι η τοποθέτηση μιας κατάστασης μέσω της επέμβασης, η οποία θέτει κάποιες αρχές, αλλά παράλληλα εκθέτει τις πιθανές γραμμές εξέλιξης της πρότασης, τον χάρτη των μετατροπών της .Δηλαδή η κατασκευή ενός κόσμου που λειτουργεί μέσω διάφορων εργαλείων και μηχανισμών στους οποίους συμβάλλουν η γεωμετρία, η δομή ,η κατασκευή και η ροή του ανθρώπου στο κτήριο ενώ μετέπειτα οι αναπαραστατικοί μηχανισμοί. Όπως αναφέρει και ο ίδιος , «γραμμές που επιλέγουν πάνω απ’ όλα κάποιους δρόμους ενέργειας, κάποιες ροές πού αργότερα θα μετατραπούν σε δρόμους, βουνά, νερό, χώρους για παιδιά. Αυτές οι γραμμές δείχνουν μια επιθυμία, πρώτα απ’ όλα επιθυμία για ένα φυσικό κόσμο στην πόλη». Αυτή η αρχή του συνδέεται άμεσα με την αντίληψη που έχει για την αρχιτεκτονική και την σχέση της με τον άνθρωπο και την φύση. Για τον Miralles ο υπαρξιακός στόχος της αρχιτεκτονικής είναι να μας συνδέει τόσο με τον τόπο, όσο και με τον χρόνο. Ο Miralles θεωρεί την σύνδεση του ανθρώπου με τις υπαρξιακές του ανησυχίες και τον τόπο που κατοικεί ,πολύ σημαντικά στοιχεία για να ξεκινήσει μια σύνθεση, η οποία θα προκαλεί μια χρονική συνέχεια, μια χρονική “συνείδηση” .Επιχειρεί να δημιουργήσει μια σύνδεση με τον τόπο, ενώνοντας το παρελθόν με το παρόν και το μέλλον, μέσα από μια ιδιόμορφη διαπλοκή της χωρικής εμπειρίας με την μνήμη. Κι έτσι , το ταξίδι μέσα από διάφορες παραλλαγές και μεταβολές είναι το βασικό στοιχείο της αρχιτεκτονικής του, εφόσον ενώ σχεδιάζει φαντάζεται παράλληλα την κίνηση του κόσμου μέσα στο έργο του.
Όπως μάλιστα ο ίδιος είπε : «Συχνά φαντάζομαι τον κόσμο να περπατάει μέσα στο κτήριο, να περιφέρεται ανάμεσα στους τοίχους και τα υποστυλώματα, σαν σε ένα πεδίο δυνάμεων, στο οποίο οι «επιβάτες» αποτελούν ένα μέρος του όλου. Αν ζυγίζαμε το κτήριο θα βλέπαμε πως το βάρος των ανθρώπων που κινούνται μέσα του ανέρχεται μέχρι και στο ένα τρίτο του όλου.»
12
Λόγω της σύνδεσης που επιθυμεί να πετύχει, πάντοτε θέτει τον εαυτό του σε συνομιλία με την υφιστάμενη κατάσταση, σε όποια συνθήκη και να είναι αυτή4.Τοποθετώντας όμως τον δικό του κόσμο, κατασκευάζοντας νοήματα δικά του και όχι προγενέστερα. Ο σχεδιασμός του Ε. Miralles προσδιορίζεται από μεταβάσεις και εναλλαγές με ενιαίο χαρακτήρα : υπαίθριοι, ημιυπαίθριοι και κλειστοί χώροι εναλλάσσονται και μεταλλάσσονται ροϊκά δίχως σαφή και καθορισμένα όρια ,αντιληπτά μόνο στις περιοχές σύγκλισης των σχεδιαστικών χαράξεων. Κοινός παρονομαστής στο έργο του, οι έννοιες της ενσωμάτωσης και της ολοκλήρωσης σε ένα τοπίο. Οι γραμμές του ,ελεύθερες και κυματοειδείς δίνουν τον χαρακτήρα της τοπιογραφίας ,ομοίως και στα κτήριά του καθώς πιστεύει πως με αυτόν τον τρόπο αποκαλύπτεται το τοπίο. Η τοπ(ι)ογραφία για τον ίδιο αποτελεί καθοριστικό στοιχείο συνθετικής - σχεδιαστικής αφετηρίας, καθώς το ίδιο το ανάγλυφο είναι σημαντικό στοιχείο αναφοράς και έμπνευσης για το ξεκίνημα μιας πρότασης.5 Προϋπόθεση γι’ αυτόν της συνομιλίας με την περιοχή είναι η αναίρεση της ιεραρχίας και η αντικατάστασή της με την αμοιβαιότητα6. Η εικόνα της πόλης δεν 4
Alejandro zaera, συνέντευξη στο El Croquis : Enric Miralles 1995, τεύχος 72 (ΙΙ) ,εκδ. Medianex Exclusivas, Μαδρίτη 1995, σελ. 11 5 Claudio Conenna / Ζωή Καρακινάρη , « Η αρχιτεκτονική Τοπ(ι)ογραφία στο έργο του Enric Miralles», σελ. 4 ,Διαθέσιμο στο διαδίκτυο στο : http://ikee.lib.auth.gr/record/277496/files/CCZK%20Landscape%20Architecture.pdf ( 29 /04/ 2017) 6 στο ίδιο, σελ. 5
13
διαμορφώνει την ιδέα αλλά η ιδέα του για να διαμορφώσει κάτι καταλήγει και στο τοπίο, διευθετώντας με αυτόν τον τρόπο διάφορες σχέσεις. Εικόνα 2 Collage Unazuki
Σημαντικό επίσης χαρακτηριστικό της αρχιτεκτονικής του είναι η μεταφορά στοιχείων από τη μια κλίμακα στην άλλη και η αναδιατύπωση τους με σκοπό τον επαναπροσδιορισμό ορισμένων σχέσεων, στοιχείο πολύ χαρακτηριστικό και της Καταλανικής αρχιτεκτονικής7. Η υπερβολή αυτή είναι συχνή στο έργο του και έχει στόχο να δημιουργήσει μία νέα εμπειρία σε έναν τόπο. Το στοιχείο που αλλάζει κλίμακα, ή μετατοπίζεται από τον εσωτερικό στον εξωτερικό χώρο, τείνει να δημιουργεί ορισμένους συνειρμούς, μεταβάλλοντας το χρόνο και συνεπώς τον τόπο και επιταχύνοντας τη δημιουργία ενός νέου βιώματος στον τόπο. Με την ίδια λογική, δημιουργεί και τα ακανόνιστα collage του, που παρέχουν ταυτόχρονα διάφορα οπτικά ερεθίσματα, παρουσιάζοντας τον χρόνο και όχι αναπαριστώντας τον. Στα collage του μπορεί κανείς να αντιληφθεί την απεικόνιση των επεμβάσεων από διάφορα σημεία, τις επιδράσεις τους στη γύρω περιοχή και τις συρραφές των λήψεων, ανατρέποντας την χρονική ακολουθία και παρατηρώντας με μια “σαστισμένη ματιά” όπως την ονομάζει.8 Ο Miralles υποστηρίζει ότι η σύνθεση είναι ο τρόπος να τοποθετείς πολλές γραμμές μαζί. .Ξεκινάει `σχεδιάζοντας τις ροές και τις κινήσεις χωρίς να σκέφτεται κάτι συγκεκριμένο. Η επανάληψη τον βοηθάει να προχωράει στα project του, εμποτίζοντας τα με τις ιδέες και τους μηχανισμούς που έχει θέσει κι έτσι γίνονται αντιληπτά κάτω από τα συγκεκριμένα κάθε φορά στοιχεία. Σχεδιάζει κυρίως την κάτοψη του ισογείου ,σαν μια διαδικασία κατασκευής και ποτέ δεν έχει μια προγενέστερη ιδέα του χώρου που θα 8
Δήμητρα Χατζησάββα, «Η διαγραμματική μηχανή αναπαράστασης στο έργο του E.Miralles», «Η αναπαράσταση ως όχημα αρχιτεκτονικής σκέψης» ,σελ.279 14
κατασκευάσει. Ο τρόπος που δουλεύει την κάτοψη, ο τύπος της δουλειάς ή της οικοδομής, κατασκευάζουν ένα χώρο. Οι κατόψεις του μοιάζουν σαν να έχουν ένα μηχανισμό αποσυναρμολόγησης που δεν προέρχεται από μια πρωτύτερη οριοθέτηση από την άποψη της τομής ή του μήκους ,αλλά από τις γεωμετρικές απαιτήσεις της κατασκευής. «Τα συνθετικά χαρακτηριστικά μου βρίσκονται περισσότερο στους μηχανισμούς που χρησιμοποιώ για να δουλέψω. Η εμμονή μου με την γεωμετρία, τη δομή και την κατασκευή σαν εργαλεία για την συνοχή του project,παρά στις εικόνες, τα σύμβολα ή τις αναπαραστάσεις. Κι αυτό συνδέεται και με άλλες στάσεις, σε μηχανισμούς που αποφεύγονται συστηματικά. Τα σχέδια φτιάχνονται για να διαβαστούν ώστε να υπάρχει η απαραίτητη πληροφορία για να κατασκευαστεί ένα κτήριο. Το να κατανοήσει κάποιος την κάτοψη δεν εξαρτάται τόσο από το ίδιο το σχέδιο, αλλά από την επεξεργασία του ατόμου που το διαβάζει. Δεν είναι αναπαραστατικά σχέδια, αλλά πληροφοριακά αρχεία.»9 Τείνει να λειτουργεί με ποικιλότητες. Τα στοιχεία να είναι ικανά να εμπεριέχουν την ποικιλία της κατάστασης του υλικού. Ποτέ δεν δουλεύει με μείωση αλλά προσπαθεί να αναδείξει τις πολλαπλότητες, τις μοναδικότητες . Επιθυμεί την φυσική σχέση μεταξύ των συστημάτων. Υποστηρίζει ότι ένα κτήριο πρέπει να είναι φυσικά προσβάσιμο σε όλα τα μέρη του. Χωρίς την φυσική επαφή, οι πολλαπλές ιδέες, οι ποικιλότητες δεν μπορούν να αναγνωριστούν.10 «Δεν μ’ αρέσει να υπάρχουν μυστικά. Λόγω αξιών και όχι λόγω αισθητικών ποιοτήτων. Πάντα προσπαθώ να κάνω τις σχέσεις φυσικές ,να μπορείς να δεις μέσα από κάτι, να φτάσεις, να αγγίξεις...Δεν με ενδιαφέρει καθόλου η αναφορά σε μια άλλη πραγματικότητα όπου οι συνδέσεις γίνονται αντίστροφα στον χρόνο, στην ιστορία, για την ουτοπία ή για ένα δοσμένο παράδειγμα ή κώδικα...Αυτό που με ενδιαφέρει είναι ενός είδους ενσωμάτωσης, ένταξης, μιας ατελείωτης ενοποίησης.»11 Αποτέλεσμα αυτής της σκέψης, αποτελούν και οι γραμμές που χαράσσει στα έργα του. Μοιάζουν με συνθέσεις από διαφορετικές γραμμές με διαφορετικές τροχιές και κατευθύνσεις, πράγμα που το καταφέρνει συναρμόζοντας συμπλέγματα με πυκνώσεις και αραιώσεις. Χωρίς να τοποθετεί όρια ,αλλά με την έννοια του ενδιάμεσου που αλληλεπιδρά στις καταστάσεις, πτυχώσεις και εναλλαγές του μέσα και του έξω.. Γι’ αυτόν οι γραμμές της κάτοψης εκφράζουν ροές και κινήσεις στον χώρο και το τοπίο, ενώ των τομών την χωρική εμπειρία του ατόμου. Το έργο του μπορεί να χαρακτηριστεί ως χαρτογραφικό σχεδιαστικό έργο με μεγάλη πολυπλοκότητα, καθώς οι γραμμές που υποδηλώνουν τη μορφή συνυπάρχουν με τις γραμμές που υποδηλώνουν τη χωρική εμπειρία. Αποτέλεσμα αποτελούν τα περίπλοκα σχέδιά του, με στόχο να περιγράψει πολλά και διαφορετικά στοιχεία ταυτόχρονα. 9Alejandro
zaera, συνέντευξη στο «El Croquis : Enric Miralles», τεύχος 72 (ΙΙ) ,εκδ. Medianex Exclusivas, Μαδρίτη 1995, σελ. 15 10 Στο ίδιο σελ. 18 11 Στο ίδιο σελ. 18 15
α.4 ένταξη σε θεωρητικό πλαίσιο παρουσίαση κύριων γνωρισμάτων αυτού του πλαισίου| συνδέσεις με την αρχιτεκτονική
Ο Miralles ακολουθεί μια σχεδιαστική διαδικασία βασισμένη στην σχέση του ανθρώπου με τον τόπο και τον χρόνο. Οι συνθετικές στρατηγικές του εστιάζουν στην συνεχή επανεξέταση σχέσεων σε κάθε κλίμακα, πολεοδομική, αστική, αρχιτεκτονική, επιδιώκοντας την σύνδεση μεταξύ των δραστηριοτήτων του ανθρώπου και των υφιστάμενων ιχνών στο γεωγραφικό και κοινωνικό τοπίο. Αυτό το πετυχαίνει αρχικά με την διάχυση των ορίων μεταξύ αρχιτεκτονικής και τόπου. Επιδιώκει την ανθρώπινη δραστηριότητα και κίνηση με στόχο την ενίσχυση της χωρικής εμπειρίας. Τα ''κοινωνικά τοπία'' του Miralles έχουν ως άξονα τον άνθρωπο, ο οποίος σχετίζεται προσωπικά και σωματικά με το τοπίο στο οποίο βρίσκεται. Το ''κοινωνικό τοπίο'' ορίζεται μέσα από τις σχέσεις που αναπτύσσονται σε αυτό και συνεπώς αποτελεί ένα αρχιτεκτονικό πείραμα. Μέσα από το πείραμα αυτό μπορούν να δημιουργηθούν άπειρες χωρικές και χρονικές σχέσεις.
Εικόνα 3 Collage για την επέκταση του Rosenmuseum Steinfurth, Frankfurt,Miralles
Οι αρχές του περί συσχέτισης του ανθρώπου με τον υφιστάμενο τόπο, η έντονη συσχέτιση του ανάγλυφου της χωρικότητας με την σωματικότητα και τις κιναισθητικές δυνατότητες του ατόμου και η αποκάλυψη του χωρικού φαινομένου στο υποκείμενο μέσω της κίνησης του σώματος στον χώρο, που σε αλληλεπίδραση με άλλα υποκείμενα, ορίζει τον χώρο ως ένα σύστημα τόπων, σχετίζεται με τη φαινομενολογική άποψη. Η αρχιτεκτονική του Miralles επίσης επιδιώκει την χωρική εμπειρία με σκοπό την δημιουργία μνήμης και κατ’ επέκταση συλλογικής μνήμης, όμως σε αντίθεση με την φαινομενολογική άποψη δεν μεσολαβεί ο άνθρωπος ως όχημα για να ανακαλεστεί κάποιο προϋπάρχον νόημα αντίστροφα στο χρόνο για μια δεδομένη στιγμή, ή για να αναδειχθεί ο τόπος και οι αισθήσεις , αλλά μεσολαβεί για να δημιουργήσει μια χωρική εμπειρία για τον άνθρωπο και να συμβεί μια σύνδεση μεταξύ των σχέσεων του ανθρώπου, της κοινωνίας του χρόνου και του τόπου. Με την έννοια αυτή, απομακρύνεται από φαινομενολογικές αντιλήψεις. Κατ’ αυτήν την έννοια , πολλοί τον 16
έχουν χαρακτηρίσει και ως νέο- φαινομενολόγο καθώς αλλάζει τον άξονα στην σχέση αυτή.
Εικόνα 4 Collage για τις σκάλες του San Giorgio, Βενετία. Διαγωνισμός για το Ινστιτούτο Αρχιτεκτονικής της Βενετίας, δεύτερη φάση, 1998, EMBT
Η χωρική και χρονική περιπλάνηση, ο πειραματισμός, το συνεχόμενο «γίγνεσθαι», η έννοια του ενδιάμεσου ως μια συνεχής εμβόλιμη διαδικασία, οι φυσικές σχέσεις μεταξύ των καταστάσεων καθώς και η λεπτομέρεια των αρθρώσεων και των συρραφών, ο χειρισμός του της αναπαραστατικής μηχανής, η άποψή του για την μη ύπαρξη ιεραρχίας αλλά για την ύπαρξη πολλών διαφορετικών κλιμάκων και συνδέσεων μεταξύ τους, για την ποικιλότητα και τις μοναδικότητες, αποτελoύν απόψεις γερά δεμένες με την σκέψη των φιλοσόφων του μεταδομισμού Deleuze και Guattari . Στη “χρονική αρχιτεκτονική” του, σημασία έχει το ταξίδι στη ζωή, στον χρόνο και στον τόπο. Μέσα από τους χώρους που σχεδιάζει , επιδιώκει την εναλλαγή, το ενδιάμεσο, το “ταξίδι”. Πιστεύει στην μεταβλητότητα ως αρχιτεκτονική πρόθεση, πράγμα που παρατηρούμε καθώς επιθυμεί τα έργα του να αλλάζουν μέσα στον χρόνο, να αποτελούν ζωντανά τοπία που εξελίσσονται συνεχώς και όχι παγωμένα έργα.
17
Ο ίδιος αναφέρει : «Το να είσαι μόνιμος είναι αντίθετο στην ίδια την ύπαρξη. Τα πράγματα συνεχώς αλλάζουν.»12
Η άποψή του αυτή περί “χρονικής αρχιτεκτονικής” , η χωρική και χρονική περιπλάνηση, η αναζήτηση ποικίλων νοημάτων μέσω του πειραματισμού, το ενδιάμεσο ως το ταξίδι που δεν έχει τέλος, αλλά πτυχές και συνδέσεις, όπως και τα έργα του που δεν παύουν να εξελίσσονται, στα οποία μπερδεύει κανείς το μέσα και το έξω καθώς το πιο βαθύ γίνεται το πιο επιφανειακό, αποτελούν στοιχεία της αρχιτεκτονικής του Miralles, απόψεις συνδεδεμένες με τη σκέψη του Deleuze και την νομαδική σκέψη , καθώς ο περιπατητής στο τοπίο του Miralles , συγχέεται με τον νομά του Deleuze. Δεν υπάρχει αρχή , μέση και τέλος, αλλά ένα είδος πύκνωσης- αραίωσης ,ενδυνάμωσης και αποδυνάμωσης, δηλαδή μια εμβόλιμη δραστηριότητα. Αυτή η κατάσταση εκφράζεται μέσα από την θεωρία των Deleuze και Guattari ,περί νομαδικών γραμμών φυγής και ριζωματικών συναρμογών, όπου δεν υπάρχει περιορισμός ,αλλά επεκτατικότητα , από τον δυισμό στην νομαδική διαφορά, από την εδαφοποίηση στην απεδαφοποίηση , στηριζόμενοι στις εντάσεις των επιπέδων και στην διαφορά.13 12
Enric Miralles_ Architecture of Time - Quirós, MaKenzie, McMurray, σελ. 1 Ακριβόπουλος Ηλίας, «Διαφορά και επιθυμία: Η κοινωνικοπολιτική οντολογία των Gilles Deleuze και Felix Guattari», Μεταπτυχιακή εργασία ,Φιλοσοφική Σχολή Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θες/νίκης, σελ. 8-17 13
18
Η διαγραμματική αντίληψη της αναπαράστασης αποτελεί άλλον ένα χειρισμό του Miralles καθώς όπως είδαμε, χειρίζεται την κάτοψη ως πληροφοριακό αρχείο και όχι σαν αναπαραστατικό, τοποθετώντας σε αυτήν τους μηχανισμούς 14 που χρειάζεται για να φέρει σε ύπαρξη έναν χώρο. Εκθέτει τις γραμμές εξέλιξης της πρότασης, τον χάρτη των μετατροπών της και παρατηρεί την διαδικασία μέσα από διάφορες κλίμακες. Εικόνα 5 Σκίτσο για την μελέτη της αγοράς Santa Caterina
Παρατηρούμε ότι οι θεωρήσεις του Miralles περί αναπαραστατικών εργαλείων, συμπίπτουν με αυτές των Deleuze-Guatarri ,καθώς σύμφωνα με αυτούς, η διαγραμματική ή αφηρημένη μηχανή δεν λειτουργεί για να αναπαριστά, αλλά για να ανακατασκευάζει ,να σε φέρει σε ύπαρξη. Πρόκειται για έναν σχιζοαναλυτικό χάρτη (διάγραμμα) , όπως ονομάζουν οι φιλόσοφοι, ο οποίος δεν απεικονίζει ούτε αναπαράγει την καθιερωμένη τάξη των πραγμάτων , αλλά καταφάσκοντας στην πραγματική διαφορά τροποποιείται διαρκώς ως ενεργός πειραματισμός.15 14
Ο Guattari παρατηρεί ότι η δομή αποτελεί μια γενικευμένη χρήση και ανταλλαγή καθορισμών και ταυτοτήτων, ενώ η μηχανή « σχετίζεται με την επανάληψη μη-ανταλλάξιμων και μη-υποστασιοποιημένων μοναδικοτήτων». F.Guattari Psychanalyse et Transversalité, σελ. 240, όπως αναφέρεται στο «Διαφορά και επιθυμία: Η κοινωνικοπολιτική οντολογία των Gilles Dleuze και Felix Guattari», Ακριβόπυλος Ηλίας , Μεταπτυχιακή εργασία , Φιλοσοφική Σχολή Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θες/νίκης , Τμήμα Φιλοσοφίας και Παιδαγωγικής , Τομέας Φιλοσοφίας, Θεσσαλονίκη , 2008 15 Ο Guattari στο La Revolution Moléculaire, υπογραμμίζει ότι η σχιζοαναλυτική χαρτογραφία αποτελεί μια ιδιαίτερη σημειωτική που δε σημαίνει και δεν αναπαριστά τίποτα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα μιας μη σημαίνουσας σημειωτικής αποτελεί η μουσική η οποία : «Στο βαθμό που επιτρέπει τη διαφυγή από τις κυρίαρχες σημασίες έχει διαγραμματικές επιπτώσεις στην εισαγωγή του υποκειμένου στον κόσμο των ήχων», F.Guattari, La Revolution Moléculaire ,σελ. 311, όπως αναφέρεται στο «Διαφορά και επιθυμία: Η κοινωνικοπολιτική οντολογία των Gilles Dleuze και Felix Guattari», Ακριβόπυλος Ηλίας , Μεταπτυχιακή εργασία , Φιλοσοφική Σχολή Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θες/νίκης , Τμήμα Φιλοσοφίας και Παιδαγωγικής , Τομέας Φιλοσοφίας, Θεσσαλονίκη , 2008 19
Στους χειρισμούς του δεν χωράει η έννοια της ιεραρχίας, όπως συμβαίνει και στην σκέψη των Deleuze και Guattari σύμφωνα με την ριζωματική αντίληψη που έχουν αναπτύξει. Αυτή δεν προϋποθέτει ένα κέντρο και μια ιεραρχία αλλά εξαπλώνεται σε ένα δίκτυο όπου επικοινωνεί διαρκώς το ένα σημείο του με το άλλο αλλά ταυτόχρονα κατασκευάζονται καθ’ οδόν το ένα από το άλλο, δεν προϋπάρχουν. Μέσα σε αυτό το δίκτυο η εκπροσώπηση και η ταυτότητα του ατόμου είναι απροσδιόριστες εν μέρει έννοιες και κυρίως δε χωροποιούνται, δεν μπορούν να περικλειστούν σε ένα συγκεκριμένο πλαίσιο. Η έννοια της ιεράρχησης επομένως διαλύεται για να δώσει προτεραιότητα στην ελευθερία και την αυτονομία του κάθε στοιχείου. ,το οποίο αφενός σχετίζεται λειτουργικά με το σύνολο και αφετέρου εμφανίζεται εξίσου αυτόνομο. Με αυτόν τον τρόπο, η έννοια της ιεραρχίας μετασχηματίζεται σε μια άλλη έννοια αυτή της ριζωματικής αντίληψης και συναρμογών, όπου κάθε στοιχείο αυτόνομο και διαφορετικό, συμβάλλει στην μηχανή ισότιμα και αμοιβαία, συνεχίζοντας την διαδικασία σύνθεσης που εξακολουθεί να εξελίσσεται και μετασχηματίζεται.
Ο ίδιος ο Miralles είπε , «.…μια στοιχειώδης τεχνική, η οποία μου αρέσει πολύ, είναι να αντιμετωπίζω το κάθε τι ισότιμα: δηλαδή η θέση ενός δέντρου, ένα συγκεκριμένο κτηριολογικό πρόγραμμα, το ίδιο το κτήριο, όλα αντιμετωπίζονται με τον ίδιο τρόπο…». Με την ίδια διευρυμένη λογική αντιμετωπίζει και την έννοια της υλικότητας. Το κάθε υλικό αντανακλάται στις αισθήσεις του χρήστη από την υφή του, την αδρότητα ή την μαλακότητά του. Στην σύνθεση του υπαίθριου χώρου ,όλα τα στοιχεία των επιφανειών και του εξοπλισμού ακροβατούν ανάμεσα σε πειραματισμούς οργανικών σχημάτων και πλαστικών μορφών, απαντώντας ωστόσο στην λειτουργικότητά τους καθώς και στην κατασκευαστική διαδικασία. Παρατηρούμε λοιπόν, πως οι EMBT, αν και αρκετά ιδιόμορφοι αρχιτέκτονες για να καταταχτούν σε κάποιο θεωρητικό πλαίσιο, συνδέονται αρκετά με τα θεωρητικά πλαίσια του μεταδομισμού όπως αυτός εκφράζεται από τους Deleuze-Guattari.Δεν μπορούμε να τους συνδέσουμε τόσο στενά με την φαινομενολογία καθώς με τα δικά τους εργαλεία συναρμολογούν τις δικές του εννοιολογικές μηχανές που λειτουργούν ως κινητήριες για την αρχιτεκτονική τους περιπλάνηση. Δεν υποστηρίζουν ένα προϋπάρχουν νόημα ,αλλά κατασκευάζουν δικές τους φαντασιώσεις και κόσμους. Διαμορφώνουν ένα ιδιόμορφο αρχιτεκτονικό σύμπαν όπου άξονας βρίσκεται ο άνθρωπος.Ο Miralles επισημαίνει πως η συναρπαστική δυναμική για πολλαπλές αναγνώσεις από τους χρήστες του εκάστοτε κτηρίου-project , όπως τίθεται στους δημιουργούς, έχει παραμείνει μέχρι σήμερα ανεκπλήρωτη.
20
21
ενότητα β _ εκτεταμένη ανάλυση του έργου
Εικόνα 6 Collage Palafolls Library, EMBT
22
23
β.1|1 χωροθέτηση - ένταξη στον ευρύτερο αστικό ιστό Η περιοχή που κτίσθηκε η βιβλιοθήκη είναι το πάρκο Esplanes στα περίχωρα του Palafolls ,δήμος της Βαρκελώνης, ένα μέρος με μεγάλη φυσική αξία. Η περιοχή περικλείεται από την παρουσία αγροτικής γης και στα ανατολικά βρίσκεται ο ποταμός Tordela. Διάφορα βουνά βρίσκονται στον ορίζοντα, ενώ η θάλασσα βρίσκεται κι αυτή σε κοντινή απόσταση. Δεδομένου ότι πρόκειται για ένα δημόσιο κτήριο, το σημείο της επέμβασης είναι εύκολα προσβάσιμο από όλα τα σημεία του δήμου. Έτσι στην περιοχή επέμβασης των 1.700 τ.μ. , κατασκευάζεται το κτήριο ,συνολικού μεγέθους 714 τ. μ., που απλώνεται προς το πάρκο. Η πρόσβαση γίνεται από μια είσοδο απ’ τη μεριά της πόλης, ενώ με δυο εισόδους από τη μεριά του πάρκου μέσα από μια μη γραμμική ακολουθία κήπων και τοιχίων. Η επέμβαση καταφέρνει να οδηγήσει τον περιπατητή σε διαφορετικούς εσωτερικούς χώρους. 16
16
http://www.mirallestagliabue.com/project/palafolls-public-library/ (πρόσβαση 5/4/2017) 24
25
Εικόνα 7 Σκίτσα μελέτης για την βιβλιοθήκη Palafolls
26
β.1|2 Βασικές λειτουργικές ή άλλες απαιτήσεις του προγράμματος Το δημοτικό συμβούλιο της Καταλανίας , έθεσε τον διαγωνισμό για την βιβλιοθήκη στην περιφέρεια της πόλης . Έδειξαν ασυνήθιστο ενδιαφέρον επιλέγοντας την πρότασής των EMBT. Γι’ αυτόν τον λόγο ο Ιαπωνικής καταγωγής αρχιτέκτονας, Arata Isozaki, δημιουργός του Palafolls Palauet που βρίσκεται στο γειτονικό οικοδομικό τετράγωνο της περιοχής επέμβασης, ανάμεσα σε πολλά άλλα project , σύστησε στον δήμαρχο του Palafolls, τον Enric Miralles ώστε να σχεδιάσει την Περιφερειακή βιβλιοθήκη.
β.1|3 περιγραφή βασικού συνθετικού προβλήματος κυρίαρχη ιδέα | ερμηνεία απαιτήσεων από πλευράς συνθέτη
Όπως αναφέρθηκε στην προηγούμενη ενότητα, επιθυμία των EMBT, είναι η σύνδεση του ανθρώπου με τον τόπο που βρίσκεται και τον χρόνο, μέσα από μια συνεχή επανεξέταση της ανθρώπινης δραστηριότητας σε σχέση με το τοπικό και κοινωνικό τοπίο. Γι’ αυτόν τον λόγο, το έργο αποτελεί μια κατασκευή σαν μια οποιαδήποτε άλλη σε έναν κήπο. Κυρίαρχο χειρισμό των EMBT, αποτελεί η ενοποίηση της βιβλιοθήκης με το φυσικό περιβάλλον και το πάρκο Esplanes .Όμως ο επισκέπτης όταν βρίσκεται στον εσωτερικό χώρο νιώθει σαν να βρίσκεται σε ένα μυστικό μέρος προστατευμένος, σε μια μεγάλη αίθουσα σαν μια «τάξη», όπου το φυσικό φως εισέρχεται από πολλές κατευθύνσεις, σε στενή επαφή με τα περάσματα, με τους χαμηλούς τοίχους χωρίς να εμποδίζεται η θέαση του περιβάλλοντος, ενώ ονειρεύεται μέσα από τα βιβλία. “Οι τοίχοι γίνονται γραμμές που οδηγούν τους επισκέπτες στον εξωτερικό χώρο από τον εσωτερικό ,και ξανά από τον εξωτερικό στον εσωτερικό, δημιουργώντας μυστικούς κήπους που μπορείς να ακολουθήσεις με το βιβλίο στα χέρια και να βρεις ένα μέρος να διαβάσεις κάτω από ένα δέντρο σαν σε έναν αρχαίο κήπο.” 17 To κείμενο των EMBT που στάλθηκε μαζί με την πρόταση : «Μερικά βιβλία και ένα όνειρο... Το κτήριο είναι μια κατασκευή σαν οποιαδήποτε σε έναν
κήπο... Δεν κρατά καμία ανάμνηση του ιδρυματικού χαρακτήρα των βιβλιοθηκών .Υπάρχουν κάποιοι τοίχοι οι οποίοι μπορεί και να υπήρχαν ήδη στο μέρος. Προσπαθήσαμε με διαφορετικούς τρόπους να δώσουμε στην βιβλιοθήκη την παράσταση ενός λαβυρίνθου. Μια σειρά από δωμάτια και κήπους τοποθετημένα μαζί σε μη γραμμική σειρά. Το κτήριο αποτελεί ένα πείραμα, που εκθέτει κάθε μέρος της εξέλιξής του project…Η συνέχειά του αλλάζει συνεχώς καθώς και οι παραλλαγές του, όπως και η ευθύνη της αποδοχής του 18 τελικού αποτελέσματος....» 17
“Public Library Enric Miralles in Palafolls”, http://openbuildings.com/buildings/public-library-enric-miralles-inpalafolls-profile-4336, πρόσβαση 05/05/2017 18 http://www.mirallestagliabue.com/project/palafolls-public-library, πρόσβαση 05/ 05 /2017
27
28
ενότητα β.2_εκτεταμένη ανάλυση του έργου
29
β.2|4 αναλυτική περιγραφή συνολικής συνθετικής αντιμετώπισης του έργου Σχετικά με την συνθετική αντιμετώπιση του έργου, πρόκειται για ένα κτήριο που αποτελείται από έναν κατακερματισμένο όγκο, με τα τμήματά του συνδεδεμένα με μη γραμμική σειρά, διακοπτόμενα από καμπύλες γραμμές. Οι καμπύλες γραμμές αποτελούν είτε σχισμές φωτός στις οροφές του κτηρίου και διαχωριστικά τοιχία εντός του, είτε την συνέχεια των τοιχίων που επεκτείνονται στον εξωτερικό χώρο και διαμορφώνουν διαφορετικές αυλές σε σύνδεση με το πάρκο. Η ανθρώπινη δραστηριότητα αφήνεται απεριόριστα ελεύθερη να διαγράψει οποιαδήποτε πορεία, είτε εντός είτε εκτός του κτηρίου, ενισχύοντας την ενδιάμεση κατάσταση, αυτή της μετάβασης από το εσωτερικό στο εξωτερικό και ξανά το ανάποδο ,αλλά και την σύνδεση με το πάρκο. Ο μόνος συμπαγής τοίχος στην βιβλιοθήκη είναι αυτός που θέτει το όριο ανάμεσα στο τι είναι μέσα και τι είναι έξω. Η γραμμή είναι η «πόρτα» για την βιβλιοθήκη ,αποτελεί έναν αυθεντικό μηχανισμό για μια αισθητήρια μετατροπή. 19 Εξωτερικά , τα τοιχία σε προσκαλούν να εισέρθεις, από οποιονδήποτε όγκο , καθώς δεν παρατηρείται κάποια ιεραρχία, εφόσον κανένας όγκος δεν είναι μεγαλύτερος από τον άλλο. Νιώθει κανείς ότι προσεγγίζει ένα βουνό, έναν ζωντανό οργανισμό, και ενώ διεισδύει σε αυτόν, νιώθει πως βρίσκεται σε ένα μυστικό μέρος, προστατευμένος. Εσωτερικά, γίνεται αισθητή η ποικιλότητα των χώρων που διαμορφώνονται από την συνέχεια των τοιχίων. Ολόκληρη η εναλλαγή των χώρων καθορίζεται από την σχέση του εσωτερικού χώρου σε σύνδεση με τον τρόπο που προσεγγίζεις κάθε μέρος. Καμία σχέση δεν είναι σταθερή, αλλά ορίζεται από τον τρόπο της προσέγγισης του κάθε ατόμου. Από τον άξονα της εισόδου και της υποδοχής ο χώρος ρέει σε όλες τις κατευθύνσεις όπως μια ακτινωτή δομή, παρόλο που υπάρχει μια πορεία που σε προσκαλεί να ταξιδέψεις από τον χώρο υποδοχής ώστε να φτάσεις στο παιδικό αναγνωστήριο.20 Ένα ακόμα από τα κύρια χαρακτηριστικά του κτηρίου, είναι η οπτική διαπερατότητα. Τόσο στην σχέση του επισκέπτη με τον χώρο της βιβλιοθήκης, όσο και σε σχέση με την ικανότητα της οπτικής προς τα έξω. Ο επισκέπτης είναι ικανός να παρατηρήσει σχεδόν όλον τον εσωτερικό χώρο ,καθώς από τη μια άκρη μπορεί να δει τα πιο απομακρυσμένα γι’ αυτόν τμήματα, ενώ από την άλλη παρατηρεί το πάρκο. Με αυτόν τον τρόπο, οι ΕΜΒΤ θέτουν τη θέση του ανθρώπου σε σχέση με τον χώρο και τον τόπο, ένας χώρος που προορίζεται για να προσφέρει γνώση και εμπειρία στον επισκέπτη ,αλλά και σύνδεση με τον τόπο, και όχι για να επιβληθεί όπως συμβαίνει στη σχέση του ανθρώπου με τον ιδρυματικό χαρακτήρα των βιβλιοθηκών.
19
“Public Library Enric Miralles in Palafolls”,άρθρο στον διαδικτυακό τόπο : http://openbuildings.com/buildings/publiclibrary-enric-miralles-in-palafolls-profile-4336, (πρόσβαση 20/04/2017)
30
Εικόνα 8 εξωτερικές και εσωτερικές απόψεις της βιβλιοθήκης
31
Σχόλιο της Benedetta Tagliabue : «Όταν το έργο κατατέθηκε στον διαγωνισμό του Συμβουλίου της Καταλανίας, η μακέτα έμοιαζε με ένα καρβέλι ψωμί. Αφού το έργο κέρδισε τον διαγωνισμό, αποφασίσαμε πως η βιβλιοθήκη δεν θα μπορούσε να είναι τόσο εσωστρεφής, οπότε προσπαθήσαμε να την ανοίξουμε. Επιθυμούσαμε να διατηρήσουμε το ζεστό συναίσθημα της προστασίας όταν βρίσκεσαι εσωτερικά του κτηρίου, αλλά παράλληλα αντιλαμβανόμασταν την ανάγκη να δημιουργηθεί μια πιο γερή σχέση με τον εξωτερικό κόσμο. Δεν ανοίξαμε το «καρβέλι ψωμί»…απλώς το κόψαμε όπως κόβουμε ένα ψωμί, σε κομμάτια!»
Εικόνα 9 Μακέτες του έργου
32
33
β.2|5 περιγραφή γενικής δομής του έργου γεωμετρική | συντακτική | λειτουργική | κατασκευαστική Σχετικά με την γεωμετρική του δομή, το κτήριο αποτελείται από ένα σύμπλεγμα όγκων ενός ορόφου, με σύνθεση από καμπύλες γραμμές σε σύνδεση και με τον εξωτερικό χώρο. Οι επιμέρους όγκοι έχουν κυματοειδείς οροφές, με την κλίση των μεταλλικών δοκών τους να ορίζεται κάθε φορά τόσο σε σχέση με τα τοιχία που ορίζουν τον κάθε όγκο όσο και σε σχέση με τα τοιχία που ορίζουν την κατάληξη της κατασκευής της οροφής και την γραμμή της πρόσβασης . Στο εσωτερικό παρατηρούμε ενότητα του χώρου , αλλά και ομοιόμορφο ύψος. Το κτήριο ξεκινάει από το μηδέν, βυθίζεται και καταλήγει ξανά στο μηδέν. Συντακτικά, για την οργάνωση του χώρου οι ΕΜΒΤ δεν χρησιμοποιούν άξονες κίνησης και απόλυτα ορισμένες σχέσεις ούτε ιεραρχίες. Οι χώροι παρατάσσονται σε μη γραμμική σειρά και χωρίς ιεραρχία . Η κίνηση ρέει σε διάφορες κατευθύνσεις τόσο εσωτερικά, όσο και στον εξωτερικά διαμορφωμένο περιβάλλον του κτηρίου και οι δυο αυτές κινήσεις συνδέονται μεταξύ τους μέσω διάφορων προσβάσεων της βιβλιοθήκης ,έναντι της αποκλειστικής μιας εισόδου. Όπως προαναφέρθηκε , το μόνο όριο είναι αυτό της εισόδου, που θέτει το εσωτερικό και το εξωτερικό σε κάθε περίπτωση έχοντας να κάνει με άλλες σχέσεις μεταξύ αυτών. Έτσι επιτυγχάνονται οι πολλαπλές αφηγήσεις και ο επαναπροσδιορισμός του δημόσιου κτηρίου μέσω της εμπειρίας μέσα σε αυτό με πολλαπλούς τρόπους. Αναφορικά με την λειτουργική δομή του έργου, οι χώροι διαδέχονται ο ένας τον άλλο με μόνα στοιχεία διαχωρισμού να αποτελούν τα ελάχιστα τοιχία σε σημεία ανάγνωσης ή χώρων ομαδικής εργασίας στους οποίους χρειάζεται παραπάνω απομόνωση. Ο εξοπλισμός οργανώνει κατά κύριο λόγο το κάθε τμήμα της βιβλιοθήκης .Ο επισκέπτης καλείται να περιπλανηθεί ανάμεσα στα τμήματα που την αποτελούν. Αυτά είναι το τμήμα των ενηλίκων, το παιδικό τμήμα, το τμήμα των περιοδικών-εφημερίδων, καθιστικό, αίθουσα διαλέξεων, αίθουσα υποδοχής και βοηθητικοί χώροι.21 Τέλος, όσον αφορά την κατασκευαστική δομή του έργου , το σύστημα του στατικού φορέα του κτηρίου , αποτελείται από ένα σύστημα υποστυλωμάτων σε σύνδεση με μεταλλικές δοκούς όπου παρουσιάζουν ανεξαρτησία ,καθώς κάθε δοκός έχει διαφορετική κλίση, αλλά και λειτουργικότητα ταυτόχρονα. Η οροφή αποτελείται από διαφοροποιημένες κυματοειδής καμάρες και χαλύβδινα δοκάρια
21
«Michelis Shimemi, , “Biblioteca pubblica di Palafolls”, στο EMBT Miralles Tagliabue architetture y progetti , σελ. 184, εκδ. Skira, Μιλάνο , 2002
34
που προσανατολίζονται στα βόρεια. Οι καταλήξεις στην όψη της πρόσβασης της βιβλιοθήκης, παραλαμβάνουν επίσης δοκούς για την στήριξη της οροφής. 22
22
Public Library in Palafolls”, https://en.wikiarquitectura.com/building/public-library-in-palafolls/, πρόσβαση (20/04/2017)
35
Β.2|6-7 Αναλυτική περιγραφή και επεμβάσεις αρχιτεκτονικών σχεδίων διαγράμματα κινήσεων | πρόσβαση | λειτουργικές προτεραιότητες- γεωμετρικές-συντακτικές-λειτουργικές ή άλλες αρχές του έργου
Πιο συγκεκριμένα, το κτήριο είναι περι τα 714 τ.μ και αποτελείται από τα εξής τμήματα : τμήμα ενηλίκων 200 τ.μ. , παιδικό τμήμα 108 τ.μ. , τμήμα περιοδικών-εφημερίδων 28 τ.μ. , καθιστικό τμήμα 24 τ.μ. , την αίθουσα διαλέξεων 68 τ.μ. , αίθουσα υποδοχής 60 τ.μ. , ενδιάμεσοι χώροι 40 τ.μ. , βοηθητικούς χώρους και χώρους για το προσωπικό 40 τ.μ.. Η πρόσβαση πραγματοποιείται από ένα σημείο στη νότια πλευρά του κτηρίου (ενδιάμεσος χώρος παιδικού τμήματος και καθιστικού-περιοδικών) όπου βρίσκονται και οι υγροί χώροι , ενώ σε δύο από την βόρεια ( τμήμα ενηλίκων – υποδοχή ).Από την νότια πλευρά δεν υπάρχουν ανοίγματα πέρα από αυτό της εισόδου, ενώ από την νότια υπάρχει μεγάλη οπτική διαπερατότητα προς το πάρκο.23
23
«Michelis Shimemi, , “Biblioteca pubblica di Palafolls”, στο EMBT Miralles Tagliabue architetture y progetti , σελ. 184, εκδ. Skira, Μιλάνο , 2002 36
37
β.2|8 Επί μέρους επιλογές του έργου υλικά| φωτισμός | σχεδιασμός λεπτομερειών εσωτερικού εξοπλισμού
Αρκετά ξεκάθαρη είναι η επιλογή υλικών. Όσον αφορά τα τοιχία που αρθρώνουν τον εξωτερικό και τον εσωτερικό χώρο, γίνεται χρήση τούβλου, στοιχείο της Καταλανικής παραδοσιακής αρχιτεκτονικής. Τούβλο επίσης χρησιμοποιείται και στα διαμορφωμένα μονοπάτια προς το πάρκο, σε συνδυασμό με σκυρόδεμα. Στη χάραξη που παραλαμβάνει την είσοδο, χρησιμοποιείται ξύλο και γυαλί , δημιουργώντας ζώνες με οπτική διαπερατότητα και μεγάλα διαφανεί ανοίγματα. Όσον αφορά την οροφή, αποτελείται από χάλυβα και στηρίζεται στο δομικό σύστημα του κτηρίου από μεταλλικές δοκούς και υποστυλώματα.24 Η οροφή επιτρέπει μέσω των σχισμών αλλά και το σύστημα των φεγγιτών της, την ομαλή ένταξη του φωτός στον χώρο. Το φυσικό φως στις πλευρές των τμημάτων της οροφής, πραγματοποιεί ένα παιχνίδι αντανακλάσεων και διαφάνειας. Εμπλουτίζει την ακολουθία των τριών επαναλαμβανόμενων συστημάτων, των φεγγιτών στις κυματοειδείς οροφές και των διαγώνιων δοκών των οποίων ο σκοπός είναι να βοηθούν στην αναζωογόνηση του χώρου, αναδεικνύοντας την ανεξαρτησία τους. Σε αυτήν την μελέτη συμβάλει και η ήπια υποβάθμιση του κτηρίου στο έδαφος. Έτσι δημιουργούνται οι κατάλληλες συνθήκες φωτισμού για τα αναγνωστήρια. Όσον αφορά τον εξοπλισμό , πρόκειται για σχεδιασμό που χαρακτηρίζεται από τον ιδιαίτερο χαρακτήρα των συνθέσεων των EMBT αλλά και από μια μικρή κλίμακα δίνοντας κατά συνέπεια ένα οικείο περιβάλλον στον επισκέπτη. Σχόλιο του Miralles : «Τείνω να λειτουργώ με ποικιλότητες...Όταν κάποιος ,για παράδειγμα, σκέφτεται την κατασκευή ενός τοίχου, με ενδιαφέρει να σκεφτώ όλες τις δυνατότητες που αυτό το στοιχείο μπορεί ή θα μπορούσε να έχει. Είναι δύσκολο να σκεφτεί κάποιος έναν τοίχο χωρίς να σκεφτεί το βάθος του. Είναι δύσκολο να αγνοήσεις την δομή που καθιστά δυνατή την ύπαρξη του τοίχου, τις κολώνες , ή τα διάφορα στρώματα του τοίχου που ανοίγουν το έννοια του τοίχου ως πολλαπλότητα αναγνώσεων. Πρόκειται για ποιότητες υλικών που δεν επιδέχονται υποκειμενική ερμηνεία ή γενίκευση. Όταν στηρίζω την ιδέα της ποικιλίας, είναι επειδή θέλω τα στοιχεία να είναι ικανά να εμπεριέχουν την ποικιλία της κατάστασης του υλικού. Ποτέ δεν δουλεύω με ελάττωση ,προσπαθώ να αναδείξω τις πολλαπλότητες, τις 25 μοναδικότητες 24“Public
Library in Palafolls”, https://en.wikiarquitectura.com/building/public-library-in-palafolls/, πρόσβαση (20/04/2017) 25 Alejandro zaera, συνέντευξη στο «El Croquis : Enric Miralles», τεύχος 72 (ΙΙ) ,εκδ. Medianex Exclusivas, Μαδρίτη 1995, σελ. 18 38
39
Β.3 Σύγκριση και αντιπαράθεση Το κτήριο που επιλέχθηκε να συγκριθεί με αυτό των EMBT είναι η κατοικία rural στην Girona, από τους RCR architects,επίσης Καταλανούς αρχιτέκτονες. Τα σημεία σύγκρισης αφορούν την συνθετική αντιμετώπιση και τη σχέση που δημιουργούν τα δύο κτήρια , μεταξύ του τοπίου και τον ανθρώπου. Το κτήριο casa rural,βρίσκεται σε ένα μεγάλης έκτασης λιβάδι στην Girona και πρόκειται για μια διερεύνηση των αρχιτεκτόνων για μια σύγχρονη κατοικία σε ένα αγροτικό περιβάλλον. Οι ίδιοι απαντούν : «Εν συντομία, πρόκειται για μια μεγάλη κατοικία για ένα ζευγάρι και τα τρία παιδιά τους, για μια ανακάλυψη ισορροπίας μεταξύ της φύσης, της ανεξαρτησίας και της κοινόχρηστης ζωής των κατοίκων.»26 Η διαλεκτική ανάμεσα στο πρωτόγονο καταφύγιο και την σύγχρονη κατοικία είναι εμφανής. Σε αντίθεση με την αρχιτεκτονική των ΕΜΒΤ , οι οποίοι δεν αποσκοπούν να αναφερθούν σε κάτι αντίστροφα στον χρόνο , παρά μόνο σε έναν «κόσμο» που έρχεται και ορίζει αυτός το νόημά του. Η Casa Rural αποτελείται από έντεκα συνδεδεμένους όγκους ,“αποθήκες” , που στέκονται πάνω στο μικρό λόφο, κοιτώντας το αγροτικό τοπίο, απ’ τη μια μεριά τα Πυρηναία Όρη και από την άλλη μια Ρωμανική Εκκλησία. Δυο μεριές, δυο οπτικές, δύο επίπεδα : στην άκρη ενός αναχώματος. Οι όγκοι είναι ντυμένοι με corten ,και μοιάζουν με μια γραμμή αγροτικών παραπηγμάτων, παρόμοιων με της περιοχής. Το κτήριο τοποθετείται στο έδαφος ώστε να ενισχύσει το τοπίο. Το νερό εμφανίζει ροές όπως αναζητεί δρόμους πάνω στην κλίση του εδάφους, δημιουργώντας μια ένωση του κόσμου της κουζίνας και του αμπελιού, του κόσμου του σαλονιού με το στάσιμο υγρό στοιχείο και του κόσμου των υπνοδωματίων με τις αυλές. Ο διαμήκης χώρος βρίσκεται 1,5 μέτρο χαμηλότερα από το προσκείμενο χωράφι και υποβαθμίζεται ακόμα 1,5 μέτρο χαμηλότερα στους ιδιωτικούς χώρους, οι οποίοι μπορούν να είναι ανοιχτοί είτε κλειστοί. Η είσοδος γίνεται συνεπίπεδα με το προσκείμενο υψηλότερο χωράφι.
26
http://www.archdaily.com/635710/rural-house-rcr-arquitectes 40
41
Εσωτερικά, στη casa rural, ο διάδρομος ενώνει τα επίπεδα ,τα οποία λειτουργούν ξεχωριστά ως μεμονωμένες κάψουλες για τους ιδιωτικούς χώρους (υπνοδωμάτια, μπάνια).Λειτουργικά διαχωριστικά δίνουν στον διάδρομο την ικανότητα να μεταβαίνει από κυτταρικές ενότητες σε σχετικά μεγάλους χώρους. Η νότια πλευρά της κατοικίας συναντά το υψηλότερο χωράφι μέσα από μια σειρά μπηγμένων κατακόρυφων στοιχείων που ορίζουν κήπους, νερόλακκους και διαδρομές, μεταβαίνοντας σε βλάστηση μέσα στην κατοικία.. Σε αυτή την ξεχωριστή πλευρά σφηνώνονται οι κοινόχρηστοι χώροι (κουζίνα , σαλόνι). Όντας υποβαθμισμένος σε σχέση με το εξωτερικό έδαφος ο χώρος αυτός αποκτά έναν απομονωμένο, ασφαλή χαρακτήρα. Οι αρχιτέκτονες επιθυμούσαν να παρέχεται μέσα από το κτήριο εκτεταμένη θέα στον κάτοικο καθώς αυτό δίνει το αίσθημα της ασφάλειας. 27 Κοινό στοιχείο λοιπόν και στις δυο συνθέσεις αποτελεί η υποβάθμιση του κοινόχρηστου καθιστικού χώρου, αλλά για διαφορικούς λόγους. Όσον αφορά την casa rural ,πρόκειται για μια σχέση με μια αρχή της φαινομενολογίας σε σχέση με το έδαφος , αλλά και σε σχέση με την αίσθηση της ασφάλειας που επιθυμεί να διατηρήσει όντας ένα ρεύμα που λειτουργεί με σταθερές σχέσεις και τη διάρκεια της στιγμής στον χρόνο, σε αντίθεση με τις αρχές των EMBT που επιθυμούν την απομόνωση για περισυλλογή και ανάγνωση λόγω της λειτουργίας του κτηρίου και του σκοπού που εξυπηρετεί.
Terence Riley, On-site: New Architecture in Spain, σελ. 228-229, 2006 42
H θέση του ατόμου σε σχέση με την φύση είναι ξεκάθαρη και στις δυο αντιμετωπίσεις .Οι RCR σχεδιάζουν χώρους με απόλυτες εναλλαγές και αντιθέσεις μεταξύ του εξωτερικού και του εσωτερικού, με παρουσία κάποιων συνέχειών ( π.χ. η χάραξη του όγκου γίνεται χάραξη του ορίου του εξωτερικού χώρου) και παρουσία αντίστιξης στον εξωτερικό χώρο, σταθεροποιώντας τις σχέσεις τους, θέση τελείως αντίθετη με αυτή των EMBT όπου το μέσα γίνεται έξω με έναν εναρμονισμένο και ομαλό τρόπο προς την όλη σύνθεση ως κομμάτι του όλου. Απ’ τη μια λοιπόν η casa rural αποτελεί ένα κτήριο που αντιπαραθέτει δυο οπτικές, με το τοπίο να υπερέχει του ατόμου και να τονίζεται μέσω της σύνθεσης, ενώ απ’ την άλλη η βιβλιοθήκη Pallafols αποτελεί ένα κτήριο-συνονθύλευμα οπτικών και ροών κίνησης με τον άνθρωπο να βρίσκεται στον ρόλο του περιπλανητή, αυτού που επιλέγει τη διαδρομή.Αυτό το στοιχείο, συνδέεται και με το γεγονός ότι οι RCR επιδιώκουν την υπεροχή του τοπίου σε σχέση με τον άνθρωπο ενώ οι EMBT , επιδιώκουν την περιπλάνηση του ατόμου και την αναζήτηση διάφορων διαδρομών , σε μια σχέση αλληλεπίδρασης και ενοποίησης του ανθρώπου με το φυσικό περιβάλλον .Κατά συνέπεια προκύπτουν στην μια περίπτωση καθαρές χαράξεις,χώροι και έντονες αντιθέσεις, ενώ στην άλλη , χώροι και χαράξεις ελεύθερες στις οποίες κάποιος δύσκολα μπορεί να προσδιορίσει τα όρια.
43
44
ενότητα γ_συμπέρασμα
45
Η ιδιαιτερότητα του project της βιβλιοθήκης στο Palafolls έγκειται στον χειρισμό της ενοποίησης της με το φυσικό περιβάλλον που σχετίζεται. Πρόκειται για μια προσέγγιση με μεγάλη ευαισθησία σε σχέση με το φυσικό τοπίο. Συνδυάζει χαρακτηριστικά Αρχιτεκτονική και Αρχιτεκτονική Τοπίου σε μια κοινή σχεδιαστική «πλέξη». Παράλληλα, οι EMBT σχεδιάζουν το συγκεκριμένο project, μέσα από μια αναζήτηση ποιοτικών σχέσεων μεταξύ του ατόμου με την μάθηση, με την κοινωνία , με τον τόπο και τον ίδιο του τον εαυτό, ενώ μαθαίνει πειραματίζεται και περιπλανιέται. Η μη γραμμική ακολουθία των χώρων και των διαδρομών αποτελεί έναν βασικό χειρισμό που προσδίδει μια ελευθερία επιλογών στον περιπλανητή μέσα στη σύνθεση. Ακόμα και ο τοίχος-πρόσβαση στη βιβλιοθήκη, αποτελεί μια γεννήτρια ¨διφορούμενων¨ χώρων παρά ένα τυπικό όριο. Μοιάζει να πρόκειται για ένα ζωντανό οργανισμό που επιτρέπει στον καθένα να πειραματιστεί μέσα και έξω από αυτόν σε σύνδεση με το πάρκο Esplanes. Δίνεται μεγάλη προσοχή στη μορφολογία του εδάφους , ώστε οι χώροι να προσαρμόζονται πάνω σε αυτό, καθώς και στη θέα προς τα βουνά στη νοτιοανατολική πλευρά. Γι΄ αυτό και το κτήριο υποβαθμίζεται για ένα μέτρο ,ώστε να ανακαλυφθεί από τον επισκέπτη η οροσειρά, μέσα σε ένα παιχνίδι με το κτήριο που μοιάζει κι αυτό με ένα μικρό βουνό στο οποίο εισέρχεται για να ανακαλύψει έναν κόσμο, αυτόν των βιβλίων. Η εμφάνιση της μικρής κλίμακας δίνει έναν χαρακτήρα στους χώρους, δημιουργώντας στον επισκέπτη ένα οικείο περιβάλλον στο οποίο μπορεί να μελετήσει. Στη συνέχεια γίνεται δυνατό να περιπλανηθεί κάποιος ενώ διαβάζει και στον εξωτερικό χώρο. Ενισχύοντας αυτήν την σχέση ,στο κτήριο προσδίδονται χαρακτηριστικά ενός λαβύρινθου-κήπου που επιτρέπει τη μελέτη και το παιχνίδι. Όλοι αυτοί οι χειρισμοί, δίνουν στην βιβλιοθήκη μια δυναμική που εξυπηρετεί την δημιουργία νέων σχέσεων και ροών μεταξύ του ανθρώπου και του τόπου μέσα στον χρόνο. Πρόκειται για μια κατασκευή αρκετά ανοιχτή προς τον επισκέπτη και την κοινωνία, μια κατασκευή που κάποιος θα μπορούσε να φανταστεί πως πρόκειται για επέκταση της κατοικίας του και όχι για ιδρυματική εγκατάσταση, εφόσον όλοι οι χειρισμοί των αρχιτεκτόνων συντελούν στη μάθηση μέσω του πειραματισμού και της περιπλάνησης.
46
47
48
ενότητα δ _ βιβλιογραφία
49
Κεφάλαιο σε βιβλίο Michelis Shimemi, “Biblioteca pubblica di Palafolls”, στο EMBT Miralles Tagliabue architetture y progetti , σελ. 184-185, εκδ. Skira, Μιλάνο , 2002 Peter Blundell Jones , “The International Context” , στο Enric Miralles C.N.A.R. , Alicante ,σελ. 1113 , εκδ. Opus 15, 1996 Άρθρο σε επιστημονικό περιοδικό Alejandro zaera , “a conversation with Enric Miralles “ στο : El Croquis : Enric Miralles , τεύχος 72 (ΙΙ) , σελ. 6 -21, εκδ. Medianex Exclusivas, Μαδρίτη 1995 Δήμητρα Χατζησάββα, «Η διαγραμματική μηχανή αναπαράστασης στο έργο του E.Miralles», σελ.273 -282 , στο Η αναπαράσταση ως όχημα αρχιτεκτονικής σκέψης , FUTURA , Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας – Τμήμα Αρχιτεκτόνων , Βόλος , 2006 Εργασία στα πλαίσια Πτυχιακού Διπλώματος Ακριβόπυλος Ηλίας, «Διαφορά και επιθυμία: Η κοινωνικοπολιτική οντολογία των Gilles Dleuze και Felix Guattari», Μεταπτυχιακή εργασία , Φιλοσοφική Σχολή Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θες/νίκης , Τμήμα Φιλοσοφίας και Παιδαγωγικής , Τομέας Φιλοσοφίας, Θεσσαλονίκη , 2008 Διαδικτυακές πηγές Claudio Conenna / Ζωή Καρακινάρη ,” Η Αρχιτεκτονική Τοπ(ι)ογραφία στο έργο του Enric Miralles”, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Πολυτεχνική Σχολή, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, 2014 Στο : < http://ikee.lib.auth.gr/record/277496/files/CCZK%20Landscape%20Architecture.pdf > ( πρόσβαση 29/4/2017) Quirós, MaKenzie, McMurray , “Enric Miralles: Architecture of Time”, http://www.quirpa.com/docs/architecture_of_time__enric_miralles.html ( 5/11/2017 ) (πρόσβαση 24/ 4 / 2017 ) “Public Library in Palafolls”, Διαθέσιμο στον διαδικτυακό τόπο: https://en.wikiarquitectura.com/building/public-library-in-palafolls/, πρόσβαση (20/04/2017) “Palafolls”, Διαθέσιμο στον διαδικτυακό τόπο : http://cargocollective.com/mafuav27/Palafolls, (πρόσβαση 23/04/2017) 50
“Enric Miralles”, http://side-gallery.com/artist/enric-miralles/ , ( πρόσβαση 20/4/2017) “Palafolls Public Library “, Διαθέσιμο στον διαδικτυακό τόπο : http://www.mirallestagliabue.com/project/palafolls-public-library/ , (πρόσβαση 5/4/2017) “Public Library Enric Miralles in Palafolls”, “, Διαθέσιμο στον διαδικτυακό τόπο : http://openbuildings.com/buildings/public-library-enric-miralles-in-palafolls-profile-4336, (πρόσβαση 05/05/2017) “Rural House / RCR Arquitectes”, (2/3/2017) Διαθέσιμο στον διαδικτυακό τόπο : http://www.archdaily.com/635710/rural-house-rcr-arquitectes , (10/8/2017)
51
52
ενότητα ε _ πηγές εικόνων
53
εικόνα εξωφύλλου http://cargocollective.com/mafuav27/filter/EMBT/Palafolls σελ.5 : “Biblioteca pubblica di Palafolls”, Michelis Shimemi, στο EMBT Miralles Tagliabue architetture y progetti , σελ. 57, εκδ. Skira, Μιλάνο , 2002 σελ.9 εικ. 1 : https://en.wikiarquitectura.com/building/public-library-in-palafolls/#lg=1&slide=0 εικ.2 : https://en.wikiarquitectura.com/building/public-library-in-palafolls/#lg=1&slide=3 σελ.11 http://www.bonart.cat/wp-content/uploads/2012/06/Miralles-Tagliaube1-590x315.png σελ.13 https://thefunambulistdotnet.files.wordpress.com/2011/08/enric-miralles-the-funambulist-4.jpg σελ.14 εικ.1 : El Croquis : Enric Miralles τεύχος 72 (ΙΙ) , εκδ. Medianex Exclusivas, Μαδρίτη 1995, σελ. 7 σελ.16 εικ.1 : El Croquis : Enric Miralles τεύχος 72 (ΙΙ) , εκδ. Medianex Exclusivas, Μαδρίτη 1995, σελ.12 σελ.17 εικ. 2 : https://homenajeaenricmiralles.files.wordpress.com/2015/01/figura-20.jpg σελ.18 εικ.1 : El Croquis : Enric Miralles τεύχος 72 (ΙΙ) , εκδ. Medianex Exclusivas, Μαδρίτη 1995, σελ.14 σελ.19 εικ.2 : https://homenajeaenricmiralles.files.wordpress.com/2015/01/figura-16.jpg σελ.21 EMBT Miralles Tagliabue architetture y progetti, εκδ. Skira,Μιλάνο 2002 σελ.149 σελ.22-23 http://cargocollective.com/mafuav27/filter/EMBT/Palafolls σελ.24(από πάνω προς τα κάτω και από αριστερά προς τα δεξιά) εικ.1 δημιουργήθηκε στα πλαίσια της εργασίας εικ.2 https://es.wikiarquitectura.com/wp-content/uploads/2017/01/Biblioteca._exterior_1.jpg εικ.3 https://es.wikiarquitectura.com/wp-content/uploads/2017/01/Biblioteca._exterior_4.jpg σελ 25
54
εικ.4 https://es.wikiarquitectura.com/wpcontent/uploads/2017/01/Biblioteca._planta_de_situacion-1024x568.jpg σελ.26 http://payload277.cargocollective.com/1/15/511006/7852809/sketches_800.gif (υπέστη μετατροπές στα πλαίσια της εργασίας) σελ.31 εικ.1: https://en.wikiarquitectura.com/wp-content/uploads/2017/01/Biblioteca._exterior_7.jpg εικ.2 : https://jaucangi.files.wordpress.com/2013/12/10.jpg εικ.3 : https://jaucangi.files.wordpress.com/2013/12/2.jpg εικ4 : http://cdn.archinect.net/images/1200x/ws/ws8clfqt1dz1y9hr.jpg σελ. 32 εικ.1 :https://en.wikiarquitectura.com/wp-content/uploads/2017/01/Biblioteca._maqueta_3.jpg σελ. 33 εικ.1 : https://en.wikiarquitectura.com/wp-content/uploads/2017/01/Biblioteca._maqueta_4.jpg σελ. 35 εικ.1 :https://en.wikiarquitectura.com/wp-content/uploads/2017/01/Biblioteca._plantas_varias786x1024.jpg (υπέστη μετατροπές στα πλαίσια της εργασίας) εικ. 2 https://en.wikiarquitectura.com/wp-content/uploads/2017/01/Biblioteca._maqueta_2.jpg σελ. 36 https://en.wikiarquitectura.com/wp-content/uploads/2017/01/Biblioteca._planta-734x1024.jpg (διάγραμμα ,δημιουργήθηκε στα πλαίσια της εργασίας) σελ 37 (από πάνω προς τα κάτω) εικ. 1 : http://2.bp.blogspot.com/GqeiD8GFhnI/Tqztzof8dAI/AAAAAAAAA_k/_vHuaGQl8NE/s1600/Picture+3.png εικ. 2 : http://payload277.cargocollective.com/1/15/511006/7852809/planta-y-alzato_800.jpg εικ. 3 : http://payload277.cargocollective.com/1/15/511006/7852809/planta-baixacompleta_800.jpg σελ.39 (αριστερή στήλη) εικ.1-7 : https://www.flickr.com/photos/jmtp/4910417914/in/photostream/ (δεξιά στήλη από αριστερά προς τα δεξιά) : 55
εικ. 8 : https://s-media-cacheak0.pinimg.com/600x315/bd/a0/31/bda031b4f5cb41da45ad1ac3eb7c9470.jpg εικ. 9 : http://cdn.archinect.net/images/1200x/be/ben5lklticuwvvma.jpg εικ. 10 : https://en.wikiarquitectura.com/wp-content/uploads/2017/01/Biblioteca._interior_2.jpg εικ. 11 : https://en.wikiarquitectura.com/wp-content/uploads/2017/01/Biblioteca._interior_7.jpg εικ. 12 : http://archinect.com/firms/project/2565/palafolls-publiclibrary/95466421#&gid=1&pid=5 σελ. 40 εικ.1 : https://s-media-cacheak0.pinimg.com/736x/30/01/a8/3001a8f474104ea9ab02f609917135b5--architecturalmodels-sketch.jpg σελ.41 https://www.google.gr/url?sa=i&rct=j&q=&esrc=s&source=images&cd=&cad=rja&uact=8&ved=0ahUK EwiPqe2AktTVAhXL8CYKHaEJCbgQjhwIBQ&url=http%3A%2F%2Fwww.subtilitas.site%2Fpost%2F 48153682974%2Fcasarural%2Fembed&psig=AFQjCNFiHCRyK7_IRbC7BQ64o5DMt5ok0w&ust=150271128887499 σελ.42 εικ.1: https://68.media.tumblr.com/ceec15e0476c20248679cdc7d62886dc/tumblr_inline_mlddhnfZVt 1qz4rgp.jpg σελ 43 εικ.1 : https://68.media.tumblr.com/6f83e8a171cd12d3d7be937d0fe13599/tumblr_inline_mlddjhEet0 1qz4rgp.jpg εικ.2 :https://s-media-cacheak0.pinimg.com/originals/74/e4/7e/74e47e07b5ed24bec41a5c47868f2315.jpg εικ.3 : https://s-media-cacheak0.pinimg.com/236x/cf/07/92/cf07922f333e49d50a6e6ef05312f74b--interior-exteriorspain.jpg σελ.47 https://jaucangi.files.wordpress.com/2013/12/biblioteca-_maqueta_1.jpg εικόνα οπισθόφυλλου
56
https://s-media-cacheak0.pinimg.com/originals/a3/2e/6d/a32e6d1ca1bd312484b9a9b4fd290dd6.jpg
57
58
61