Casa di Ringhiera | Αφηγήσεις αστικής κατοίκησης στο Μιλάνο. by Theodore Tselepidis

Casa di Ringhiera Milano, Via Bramante 15 προσωπική συλλογή 2019

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΑΚΑΔΗΜΑΙΚΟ ΕΤΟΣ 2018 - 2019

ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

CASA DI RINGHIERA Αφηγήσεις αστικής κατοίκησης στο Μιλάνο

ΤΣΕΛΕΠΙΔΗΣ ΘΕΟΔΩΡΟΣ

Επιβλέπων Καθηγητής Πάνος Δραγώνας

Πάτρα, 26 Ιουνίου 2019

ΠΕΡΙΛΗΨΗ Στα τέλη του 19ου αιώνα, το Μιλάνο υποδέχεται το πρώτο μεταναστευτικό κίνημα στην σύγχρονη ιστορία του. Ταυτόχρονα, η πόλη αναδύεται σε ισχυρό βιομηχανικό κέντρο και θέτει τα θεμέλια για την ανάπτυξη νέου οικιστικού αποθέματος. Η πρώτη τυπολογία αστικής κατοίκησης που εμφανίζεται στην πόλη ονομάζεται Casa di Ringhiera και αναπτύσσεται από ιδιωτική πρωτοβουλία ως απάντηση στο ζήτημα της στέγασης του αυξανόμενου εργατικού πληθυσμού. Η πρώτη ενότητα της εργασίας διερευνά κτιριολογικά την τυπολογία αυτή, ενώ ταυτόχρονα μελετά τις διαδικασίες κατασκευής και κατοίκησης της με στόχο την κατανόηση της μετάβασης του Μιλάνο από μεσαιωνική πόλη σε βιομηχανικό κέντρο. Η δεύτερη ενότητα επικεντρώνεται στην μεταπολεμική περίοδο και στην ανασυγκρότηση της πόλης. Το Μιλάνο μεταπολεμικά υποδέχεται τη δεύτερη μεταναστευτική ροή, ενώ ταυτόχρονα διεκδικεί την ανάδειξή του σε πολιτισμικό ευρωπαϊκό κέντρο. Οι ανθρωπογεωγραφικές μεταβολές, η ανάπτυξη νέων θεσμικών πλαισίων και η τεχνολογική εξέλιξη αλλάζουν την ζωή στα κτίρια της Casa di Ringhiera, μέσα από τα οποία εκφράζεται η ανάγκη για ένα νέο τρόπο ζωής στη σύγχρονη μεταβιομηχανική κοινωνία. Η τρίτη ενότητα εστιάζει στο 21ο αιώνα, όπου η πόλη αναδιαμορφώνεται σε παγκόσμιο επιχειρηματικό κέντρο και εφαρμόζει στρατηγικές που αποκαλύπτουν τον ανερχόμενο μητροπολιτικό χαρακτήρα του. Η ανάπτυξη προσιτής οικονομικά στέγασης, η ποιότητα ζωής στις προαστιακές περιοχές της πόλης αποτελούν τον κεντρικό άξονα των τοπικών συζητήσεων. Ταυτόχρονα, η Casa di Ringhiera με την πάροδο των 160 χρόνων ζωής της έχει υποβληθεί σε χιλιάδες μικρές αλλαγές που έχουν μεταμορφώσει ένα κοινωνικό και πολιτισμικό μοντέλο αστικής κατοίκησης σε ένα άλλο. Η διερεύνηση του παραδείγματος του Μιλάνο και όλης της έρευνας που διεξάγεται πάνω στην Casa di Ringhiera δίνει την ευκαιρία να εξαχθούν συμπεράσματα για το πώς η εστιασμένη μελέτη πάνω σε μια τυπολογία αστικής κατοίκησης είναι ικανή να μας υποδείξει ένα μέρος του οράματος και των στόχων που θέτει η ίδια η πόλη για τον εαυτό της. Το Μιλάνο σήμερα αποτελεί ένα σύνθετο παλίμψηστο. Η ανακάλυψη, η καταγραφή και η κατανόηση των στοιχείων που συνθέτουν το παρελθόν του μπορεί να γίνει κοιτώντας τι υπάρχει στην πόλη τώρα, αλλά επίσης κοιτώντας όλα όσα έχουν παρέλθει. Η ιστορία των τυπολογιών κατοίκησης και οι διαδικασίες κατασκευής και κατοίκησης τους βρίσκονται στο επίκεντρο της κατανόησης της σύγχρονης αυτής μητρόπολης.

ABSTRACT In the late 19th century, Milan welcomed the first migratory movement in its modern history. At the same time, the city emerges as a strong industrial center, and establishes the development of a new residential stock. The first residential typology which appears in the city is called â&#x20AC;&#x2DC;Casa di Ringhieraâ&#x20AC;&#x2122; (House with railings). It is developed by private initiative, as an answer to the housing issue of the growing working class. The first part of the thesis consists of a building analysis and a study of the construction and habitation processes of the typology, with a view to understanding the transition of Milan from a medieval city to an industrial center. The second part focuses on the post-war period and the reconstruction of the city. Post- war Milan welcomes the second migratory flow, while at the same time it claims its emergence into a cultural European center. The human- geographic changes, the development of new institutional frameworks and the technological development change the life of the Casa di Ringhiera buildings, by means of which the new way of life in the modern post-industrial society is expressed. The third part focuses on the 21st century, where the city is transformed into a global business center, while implementing strategies that reveal its ascending metropolitan character. Central axis of the local discussions are the development of affordable housing and the quality of life in the suburban areas. At the same time, Casa di Ringhiera counts 160 years of existence undergone to thousands of small changes that have transformed it from a social and cultural model of urban habitation into something else. The study of the Milan example and of all the research carried out on Casa di Ringhiera, gives us the opportunity to draw conclusions on how a focused study on a typology of urban habitation is able to indicate us a part of the vision and goals set by the the city itself, for itself. Milan today is a complex palimpsest. The discovery, recording and understanding of the elements that compose its past, can be achieved not only by looking at what exists in the city now, but also by looking back at everything that has passed. The history of residential typologies and their construction and habitation processes are at the heart of the understanding of this modern metropolis.

iii

ABSTRAKT Im späten 19. Jahrhundert begrüßte Mailand die erste Migrationsbewegung in seiner modernen Geschichte. Gleichzeitig entwickelt sich die Stadt zu einem starken Industriezentrum und begründet die Entwicklung eines neuen Wohnbestandes. Die erste Wohntypologie, die in der Stadt auftaucht, heißt Casa di Ringhiera“ (Haus mit Innengeländer). Es wird von einer privaten Initiative als Antwort auf das Wohnungsproblem der wachsenden Arbeiterklasse entwickelt. Der erste Teil der Arbeit besteht aus einer Gebäudeanalyse und einer Untersuchung der Bau- und Wohnprozesse der Typologie, um den Übergang von Mailand von einer mittelalterlichen Stadt zu einem Industriezentrum zu verstehen. Der zweite Teil befasst sich mit der Nachkriegszeit und dem Wiederaufbau der Stadt. Nach dem Krieg begrüßt Mailand den zweiten Migrationsstrom und behauptet gleichzeitig, sich zu einem kulturellen europäischen Zentrum zu entwickeln. Der humangeografische Wandel, die Entwicklung neuer institutioneller Rahmenbedingungen und die technologische Entwicklung verändern das Leben der Casa di Ringhiera, wodurch die neue Lebensweise in der modernen post industriellen Gesellschaft zum Ausdruck kommt. Der dritte Teil konzentriert sich auf das 21. Jahrhundert, in dem die Stadt in ein globales Geschäftszentrum verwandelt wird und Strategien implementiert werden, die ihren aufsteigenden metropolitanen Charakter offenbaren. Zentrale Achse der lokalen Diskussionen sind die Lebensqualität in den Vororten und die Entwicklung von bezahlbarem Wohnraum. Gleichzeitig zählt Casa di Ringhiera 160 Jahre Existenz, die tausenden kleinen Veränderungen unterzogen wurden, die es von einem sozialen und kulturellen Modell urbanen Wohnens zu etwas anderes verwandelt haben. Die Untersuchung des Mailänder Beispiels und aller Forschungen, die an der Casa di Ringhiera durchgeführt wurden, gibt uns die Möglichkeit, Schlussfolgerungen zu ziehen, wie eine gezielte Studie über eine Typologie städtischen Wohnens, einen Teil der Vision und der Ziele , die die Stadt selbst für sich macht, zeigen kann . Mailand ist heute ein komplexes Palimpsest. Die Entdeckung, Aufzeichnung und Verständnis der Elemente, aus denen sich seine Vergangenheit zusammensetzt, kann nicht nur durch einen Blick auf das, was jetzt in der Stadt existiert, erreicht werden, sondern auch durch einen Rückblick auf alles, was vergangen ist. Die Geschichte der Wohntypologien und ihre Bau- und Wohnprozesse bilden den Kern des Verständnisses dieser modernen Metropole.

ΠΡΟΟΙΜΙΟ Το χειμώνα του 2018 μέσω του προγράμματος σπουδών Erasmus βρέθηκα στο Politecnico di Milano, έχοντας την ευκαιρία να γνωρίσω την πόλη ως κάτοικός της. Το Μιλάνο από τα τέλη του 19ου αιώνα κατέχει ρόλο – κλειδί για την οικονομία της Ιταλίας. Αναπτύσσοντας ισχυρή βιομηχανία και φιλοξενώντας τα κύρια μεταναστευτικά ρεύματα της χώρας, η πόλη κλήθηκε από νωρίς να απαντήσει στο ζήτημα της στέγασης του αυξανόμενου πληθυσμού. Σήμερα, συγκριτικά με άλλες ιταλικές πόλεις, το Μιλάνο διατηρεί μία ιδιαίτερη σχέση με το παρελθόν του. Η πόλη διαφυλάσσει την ιστορία της, ενώ την ίδια στιγμή αναπτύσσεται διαρκώς, γκρεμίζοντας και ξαναχτίζοντας στην ίδια θέση. Στα πλαίσια του Αρχιτεκτονικού Σχεδιασμού 08, η καθηγήτρια μου Emanuela Bartolini διατύπωσε την εξής παραδοχή: ‘’Το Μιλάνο είναι μία πόλη που η ταυτότητά της αλλάζει από περιοχή σε περιοχή ανάλογα με τις τυπολογίες κατοίκησης που αναπτύσσονται σε αυτήν.’’ Το παρελθόν, η ιστορία και η εξέλιξη της πόλης μπορούν να διερευνηθούν πάνω στη σχέση του Μιλάνο και των τυπολογιών αστικής διαμονής. Με αφορμή τις παραπάνω παραδοχές ξεκίνησα τη σύνταξη της παρούσας ερευνητικής εργασίας με στόχο να διερευνήσω μία από τις πρώτες τυπολογίες αστικής κατοίκησης που αναπτύχθηκαν στην πόλη, αυτή της Casa di Ringhiera. Για το τελικό αποτέλεσμα θέλω να ευχαριστήσω την μητέρα μου για την στήριξή της, τους φίλους μου Στέφανο, Βάλια, Χριστίνα και Αναστασία για τις εποικοδομητικές συζητήσεις και παρατηρήσεις και κυρίως, τον καθηγητή μου, κύριο Πάνο Δραγώνα, για τη συνεργασία μας και την πολύτιμη επίβλεψη και καθοδήγηση του προς την εύρεση μίας ερευνητικής μεθοδολογίας και τελικά την ολοκλήρωση αυτής της εργασίας.

vii

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Εισαγωγή 1. Η μετάβαση στη βιομηχανική πόλη και η δημιουργία της Casa di Ringhiera.

1.1. To Μιλάνο στα τέλη του 19ου αιώνα. 1.2. Η στέγαση του εργατικού δυναμικού στην πρώιμη βιομηχανική εποχή. 1.3. Η δημιουργία της Casa di Ringhiera.

2. Η μεταπολεμική ανασυγκρότηση και ο εξευγενισμός της Casa di Ringhiera.

2.1. Το Μιλάνο μεταπολεμικά. Η περίοδος του οικονομικού θαύματος. 2.2. Ανθρωπογεωγραφικές μεταβολές. 2.3. O εξευγενισμός της Casa di Ringhiera.

3. H νέα μητρόπολη και η σύγχρονη πραγματικότητα της Casa di Ringhiera. 3.1. To Μιλάνο στον 21ο αιώνα. Η σύγχρονη μητρόπολη. 3.2. Το ζήτημα της προσιτή στέγασης. 3.3. Οι δυο πραγματικότητες της Casa di Ringhiera.

Συμπεράσματα

viii

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το Μιλάνο κατείχε πάντα κυρίαρχη θέση στην εξέλιξη της ιστορίας της Ιταλίας. Η πόλη των μετακινήσεων και της εργατικής τάξης, ήδη από τα τέλη του 19ου αιώνα αναδύεται σε ισχυρό βιομηχανικό κέντρο της Ευρώπης, ενώ παράλληλα δέχεται τις πρώτες μεταναστευτικές ροές. Με κύρια ώθηση από διάφορες συνεργατικές και φιλανθρωπικές οργανώσεις η πόλη καλείται να δώσει λύση στο ζήτημα της στέγασης του αυξανόμενου πληθυσμού. Μεταπολεμικά το Μιλάνο ανασυγκροτείται, αποβιομηχανοποιεί τον αστικό ιστό του και διεκδικεί την πολιτισμική ταυτότητά του, ενώ την ίδια στιγμή φιλοξενεί το δεύτερο μεταναστευτικό κίνημα στη σύγχρονη ιστορία του. Κρατικά ρυθμιστικά πλάνα ανοικοδομούν ολόκληρες εκτάσεις και οργανωμένα έργα συλλογικής κατοίκησης αντιμετωπίζουν τις νέες πληθυσμιακές απαιτήσεις. Ο 21ος αιώνας υπαγορεύει δυο πραγματικότητες για το Μιλάνο. Η πρώτη αφορά την εικόνα του δυναμικού επιχειρηματικού και οικονομικού κέντρου της Ιταλίας, τη διεθνή πρωτεύουσα της μόδας και των εκθέσεων σχεδιασμού. Την ίδια στιγμή τα προάστια της πόλης παρακμάζουν και ένα 3ο μεταναστευτικό κίνημα εγκαθίσταται στην πόλη. Το ζήτημα εύρεσης προσιτής οικονομικά στέγασης διαφαίνεται πιο κρίσιμο από ποτέ. ‘’Στις μέρες μας, το Μιλάνο είναι μία πόλη που αποκτά ταυτότητα από περιοχή σε περιοχή ανάλογα με τις τυπολογίες κατοίκησης που αναπτύσσονται σε αυτήν. Το παρελθόν, η ιστορία και η εξέλιξη της πόλης μπορούν να διερευνηθούν πάνω στη σχέση της πόλης και των τυπολογιών αστικής διαμονής.’’ Με αφορμή την παραπάνω παραδοχή, κύριος στόχος της παρούσας ερευνητικής εργασίας είναι η ιστορική και σχεδιαστική διερεύνηση της πρώτης τυπολογίας αστικής κατοίκησης που αναπτύσσεται στην πόλη, αυτή της Casa di Ringhiera (κατοικία με ενιαίο εξώστη). Ταυτόχρονα, η μελέτη γύρω από την εξέλιξη της τυπολογίας είναι ικανή να μας υποδείξει ένα μέρος του οράματος και των στόχων που θέτει η ίδια η πόλη για τον εαυτό της. Ωστόσο, θα ήταν αρκετά μονομερές να μελετήσουμε την Ringhiera μονάχα ως ένα αρχιτεκτονικό τύπο αστικής στέγασης. Αντιθέτως, θα πρέπει να ερευνήσουμε τα συγκεκριμένα κτίρια σε σχέση με τις διαδικασίες κατασκευής και κατοίκησης τους, αντιλαμβανόμενοι πάντα τις ανθρωπογεωγραφικές μεταβολές που υφίστανται καθ’ όλη τη χρονική διάρκεια που τα μελετάμε. Η παρούσα ερευνητική εργασία χωρίζεται σε τρεις ενότητες. Κάθε ένα από τα κεφάλαια μελετά την Ringhiera εντός ενός συγκεκριμένου χρονικού πλαισίου. Η έρευνα θα ξεκινήσει από τα μέσα του 19ου αιώνα όπου και συναντάμε για πρώτη φορά την τυπολογία. Η πρώτη ενότητα αναπτύσσεται μέσω βιβλιογραφικών αναφορών και μελέτης χαρτών και φωτογραφιών της εποχής. Αρχικά, θα διερευνηθούν τα οράματα και οι στόχοι που θέτει η πόλη μέσω του ρυθμιστικού πλάνου που ακολουθεί τη δεδομένη χρονική στιγμή. Έπειτα, θα αναφερθούμε στο τυπολογικό και κατασκευαστικό πρότυπο της Ringhiera και στην ιστορία των αγροκτημάτων της Λομβαρδίας. Στη συνέχεια, θα εστιάσουμε την προσοχή μας στις διαδικασίες κατασκευής και κατοίκησης των συγκεκριμένων κτιρίων. Το πρώτο κεφάλαιο θα κλείσει με την σχεδιαστική ανάλυση της τυπολογίας, η οποία βασίζεται στην μελέτη σκαριφημάτων και φωτογραφικού υλικού από τα τέλη του 19ου αιώνα. Η δεύτερη ενότητα ακολουθεί την Casa di Ringhiera μεταπολεμικά. Αρχικά, θα εστιάσουμε στην ανάπτυξη της πόλης μέσω των ρυθμιστικών πλάνων και την μελέτη κρατικών θεσμικών αποφάσεων που επαναπροσδιορίζουν τους στόχους της. Εξετάζοντας βιβλιογραφικές πηγές, τοπογραφικούς χάρτες και στατιστικούς πίνακες της εποχής θα διερευνήσουμε το ιστορικό και κοινωνικό πλαίσιο που χαρακτηρίζει αυτό το χρονικό 1

σημείο καμπής. Ύστερα, αναλύοντας το φιλμ του Luchino Visconti, Rocco e i suoi fratelli (Λουκίνο Βισκόντι - Ο Ρόκο και τα αδέρφια του) θα εξετάσουμε το προφίλ του υποκειμένου που διαμένει στην τυπολογία, καθώς και την ανάγκη για έναν συγκεκριμένο τρόπο ζωής μέσα στην μεταβιομηχανική κοινωνία. Ταυτόχρονα θα εστιάσουμε στις τρεις συνιστώσες που μεταβάλλουν την κοινωνική δομή του Μιλάνο και οδηγούν στον εξευγενισμό των οικιστικών περιοχών του. Το δεύτερο κεφάλαιο ολοκληρώνεται με την σχεδιαστική ανάλυση της τυπολογίας, η οποία βασίζεται στην μελέτη πρωτότυπων σχεδίων και φωτογραφικού υλικού της εποχής. Εικ.01: Casa di Ringhiera, Porta Garibaldi, Milano, 1967. Η τρίτη ενότητα της εργασίας διερευνά την εξέλιξη της τυπολογίας στον 21ο αιώνα. Σε πρώτη φάση, χρησιμοποιώντας βιβλιογραφικές αναφορές και παραθέτοντας χάρτες, φωτογραφικό υλικό και στατιστικά στοιχεία, θα παρουσιαστεί συνοπτικά η σύγχρονη κατάσταση της πόλης, όπου η αναζήτηση ενός νέου οράματος βρίσκεται στο επίκεντρο των τοπικών συζητήσεων. Στη συνέχεια θα αναφερθούμε στο κρίσιμο ζήτημα της έλλειψης προσιτής οικονομικά στέγασης και στην ανάπτυξη βιώσιμων στρατηγικών επανασχεδιασμού του υπάρχοντος κτιριακού αποθέματος . Το κεφάλαιο θα κλείσει με την σχεδιαστική ανάλυση των κτιρίων. Παρουσιάζοντας μία σειρά από αποτυπώσεις κτιρίων, τοπογραφικών χαρτών και φωτογραφικού υλικού θα εστιάσουμε στους δυο διαφορετικούς δρόμους που ακολουθεί η τυπολογία σήμερα. Εικ.02: Via Maurizio Quadrio, Milano, 1957.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ο1:

Η Μετάβαση στη βιομηχανική πόλη και η δημιουργία της Casa di Ringhiera.

Εικ.03: Via Gaetano De Castillia, Milano, 1860.

Εικ.04: Milano, Giovanni Brenna, 1860.

Εικ.05:Galleria Vittorio Emanuele, Milano, 1865.

Εικ.06: Piazza del Duomo, Milano,1860.

Στα μέσα του 19ου αιώνα η κυρίαρχη αστική δομή στην Ευρώπη είναι αυτή του βιομηχανικού - εμπορικού κέντρου.1 Με τον όρο αυτό αναφερόμαστε στην οικονομική ανάπτυξη των πόλεων η οποία βασίζεται στην εγκατάσταση βιομηχανικών υποδομών και στην συσσώρευση κατοίκων, διαφορετικών κοινωνικών τάξεων και εισοδημάτων γύρω από τους οικονομικούς πυρήνες. Το Μιλάνο του 19ου αιώνα είναι περίπτωση πόλης, η οποία με αφορμή την μεγάλη εισροή εργατικού κατά κύριο λόγο πληθυσμού, λαμβάνει αποφάσεις που αφορούν τόσο την αναδιοργάνωση της εικόνας της όσο και το ζήτημα του κτιριακού οικιστικού αποθέματος που προκύπτει. Σε αντίθεση με άλλα Ευρωπαϊκά εμπορικά κέντρα, η βιομηχανία στο Μιλάνο αναπτύσσεται εντός της πόλης και όχι εκτός των ορίων αυτής. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα την δημιουργία νέων οικιστικών υποδομών εντός της πόλης, κοντά πάντα στις βιομηχανικές περιοχές. Η κυρίαρχη τυπολογία κατοίκησης, την οποία μελετά η συγκεκριμένη εργασία, είναι η Casa di Ringhiera (κατοικία με ενιαίο κοινό εξώστη) ή όπως ονομάζεται επίσημα, Casa a Ballatoio (Εικ. 03). Η τυπολογία αυτή αναπτύσσεται ραγδαία για κερδοσκοπικούς λόγους, επιδρά, ωστόσο, καθοριστικά στην εικόνα της πόλης. Στη διαδικασία αυτή οι αρχές του Μιλάνο καλούνται να δώσουν απαντήσεις σε δύο ζητήματα: Το πρώτο αφορά την αναδιαμόρφωση της εικόνας του κέντρου της πόλης και το μετασχηματισμό της σε εμπορικό κέντρο, και το δεύτερο την ανάγκη δημιουργίας νέου επαρκούς οικιστικού κτιριακού αποθέματος2 (Εικ. 04). Οι πρώτες δεκαετίες μετά την ενοποίηση της Ιταλίας, σήμαναν και την έναρξη συζητήσεων που επικεντρώνονται στην μορφή που θα έπρεπε να έχει το νέο κέντρο της πόλης ώστε να προσδώσει νέο κύρος στο Μιλάνο. Οι αρχές ήταν ενεργές σε πολλά μέτωπα: δημιουργήθηκαν νέα οδικά δίκτυα που ένωσαν την πόλη με μεγάλα αστικά τμήματα, σχεδιάστηκαν οι πρώτες εμπορικές υποδομές της πόλης, εγκαινιάστηκαν οι πρώτοι σιδηροδρομικοί σταθμοί, αναστηλώθηκαν πολλά μνημεία και εκκλησίες και κατά κύριο λόγο αναδιοργανώθηκε σε μεγάλο βαθμό το ιστορικό κέντρο. Ήδη από τις αρχές του 19ου αιώνα υποβλήθηκαν πολυάριθμες προτάσεις για την αναδιοργάνωση του ιστορικού κέντρου. Η συζήτηση γύρω από την αναδιοργάνωση του κέντρου του Μιλάνο ξεκίνησε με την κατασκευή της Galleria Vittorio Emmanuelle (Εικ. 05), έργο του Giuseppe Mengoni. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου το ενδιαφέρον εστιάστηκε στην περιοχή της Piazza del Duomo, στην ανακαίνιση της πρόσοψης του ναού και στην πραγματοποίηση της μνημειακής πλατείας, η οποία θα απαιτήσει την κατεδάφιση μίας εκ των παλαιοτέρων οικιστικών περιοχών της πόλης. Ένα έργο φιλόδοξο για την εποχή που αποσκοπούσε στο να δώσει μια πιο αντιπροσωπευτική εικόνα στην μέχρι τότε ακανόνιστα διαμορφωμένη πλατεία της πόλης (Εικ. 06). Κύριος στόχος η δημιουργία ενός επαρκούς κοινωνικού και πολιτικού χώρου που θα αντιπροσωπεύει τη νέα μεγάλη πόλη που σχεδιάζεται. Η περιοχή του Castello Fortezza αποτελούσε ένα ανεπίλυτο πρόβλημα μέσα στα πλαίσια της συζήτησης της ανασυγκρότησης του κέντρου, κι αυτό γιατί εξακολουθούσε να στεγάζει στρατιωτικές υπηρεσίες που εμπόδιζαν οποιαδήποτε ενέργεια επέμβασης. Μέσα στις επόμενες δεκαετίες συγκέντρωσε 1 Soja, E. [2000], Postmetropolis – Critical Studies of Cities and Regions, Oxford: Blackwell Publishing. 2 Oliva, F. [2007], L’urbanistica di Milano. Quel che resta dei piani urbanistici nella crescita e nella trasformazione della città, Milan: Hoepli.

Εικ.07: Ρυθμιστικό πλάνο Beruto, Milano, 1884 – 1889.

Εικ.08: Κατεδάφιση Ισπανικών Τειχών, Porta Magenta, Milano, 1897.

ένα μεγάλο ποσοστό οικιστικών κτιρίων, πολλά εκ των οποίων ανήκαν στην τυπολογία της Casa di Ringhiera.3 Το πρώτο γενικό ρυθμιστικό πλάνο για το Μιλάνο εγκρίθηκε το 1889 (Εικ. 07). Εμπνευστής και δημιουργός του ήταν o Μιλανέζος αρχιτέκτονας Cesare Beruto. Στο σχέδιο Beruto αποτυπώθηκε για πρώτη φορά το όραμα της πόλης να αναδειχθεί ως μεγάλο ευρωπαϊκό αστικό κέντρο, ένα όραμα το οποίο δεν παύει να αφορά και τα μετέπειτα ρυθμιστικά πλάνα (των Pavia-Masera, Albertini). Προοριζόμενο να ρυθμίσει την αστική ανάπτυξη, το σχέδιο δομήθηκε με κεντρικό άξονα την εξάπλωση της πόλης έξω από τα ισπανικά τείχη, τα οποία εξαλείφθηκαν σχεδόν εξ ολοκλήρου με εξαίρεση το τμήμα μεταξύ Porta Nuova και Porta Venezia (Εικ. 08). Επιπλέον, σύμφωνα με το σχέδιο, προτάθηκε να τετραπλασιαστεί ο αριθμός των μεγάλων αστικών δικτύων που διασχίζουν την πόλη και συνδέουν το ιστορικό της κέντρο με νέα αστικά προάστια, χωρίς ωστόσο να κατεδαφιστούν μεγάλες εκτάσεις του ιστορικού αστικού ιστού της πόλης, όπως συναντάμε σε προτάσεις άλλων ρυθμιστικών σχεδίων της εποχής.4 Θα μπορούσαμε να ξεχωρίσουμε δύο βασικές κατευθυντήριες αρχές που υπαγορεύθηκαν από το σχέδιο Beruto: Η πρώτη αφορά την αστική ανασυγκρότηση της πόλης. Πρότεινε την βορειοδυτική της ανάπτυξη και περιλάμβανε την ενεργοποίηση και τον σχεδιασμό του Castello Fortezza, τον επανασχεδιασμό της Piazza Cordusio που αποτελούσε σημαντικό οικονομικό κέντρο της πόλης κατά τον 19ο αιώνα. Τελικά προτάθηκε η σύνδεση αυτών των δύο περιοχών με την Piazza del Duomo που είχε ήδη επανασχεδιαστεί στην σημερινή της μορφή με την προσθήκη της Galleria Vittorio Emmanuelle ΙΙ, η οποία έδινε πλέον πρόσβαση στην Piazza della Scala. Η δεύτερη σημαντική απόφαση που λαμβάνει το σχέδιο αφορά την σχέση της πόλης εντός των Ισπανικών Τειχών με την πόλη που έχει ξεκινήσει να διαμορφώνεται εξωτερικά τους. Προτεραιότητα σε αυτήν την περίπτωση είναι να επιτευχθεί μία συνεχής πόλη, χωρίς την παρεμβολή των τειχών μέσα σε αυτήν. Αποφασίζεται η ομόκεντρη ανάπτυξη της και παράλληλα σχεδιάζεται μία νέα περιφερειακή λεωφόρος, η οποία θα περιλαμβάνει ολόκληρη την ανάπτυξη της πόλης. Μεταξύ των αξονικών δρόμων που τέμνουν την ομόκεντρη οργάνωση της πόλης και απομακρύνονται από το ιστορικό κέντρο, δημιουργούνται για πρώτη φορά νέα μεγάλα οικοδομικά τετράγωνα με πλευρές από 200 μέχρι και 400 μέτρα5 (Εικ. 09). Στόχος την συγκεκριμένη χρονική περίοδο είναι να δημιουργηθεί επαρκής χώρος για την ανάπτυξη κτιριακού αποθέματος, κάτι το οποίο διαφαίνεται κρίσιμο για την πόλη μιας και ο πληθυσμός από το 1860 (184.920 κάτοικοι) μέχρι το 1900 (701.401 κάτοικοι) τετραπλασιάζεται.6 Σύμφωνα με το σχέδιο, ο κατακερματισμός της πόλης σε μικρά οικοδομικά τετράγωνα θα επέτρεπε την εμφάνιση κερδοσκοπικών κατασκευών στα περίχωρα, για τον λόγο αυτό και μία τέτοια πολεοδομική σύνθεση αποφεύγεται. Τα κτίρια οργανώνονται στην περίμετρο των οικοδομικών τετραγώνων και στο εσωτερικό προβλέπεται αρκετός διαθέσιμος χώρος για την ύπαρξη ακάλυπτου χώρου με βλάστηση. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στον καθορισμό του πλάτους των κεντρικών δρόμων. Το σχέδιο ταξινομεί σε τρείς κατηγορίες τους δρόμους: Τοπικοί δρόμοι, ακτινωτές λεωφόροι που τέμνουν την ομόκεντρη ανάπτυξη και απομακρύνονται από το κέντρο, και περιφερειακοί δρόμοι. Ανάλογα με την κατηγορία στην οποία ανήκει, κάθε δρόμος έχει συγκεκριμένο πλάτος. Αυτό συμβαίνει για να διευκολυνθεί η παρουσία τραμ ή σιδηροδρομικών γραμμών, η στάση των οχημάτων μπροστά από τα κτίρια, καθώς και οι 3 Finetti, G. [2002], Costruzione di Una Città, Milan: Hoepli. 4 Grandi, M. [1980], Guida all’ architecttura moderna, Milan: Zanichelli. 5 Faron, O. [1996], ‘’La banlieue avant la banlieue. Milan et sa périphérie durant la première moitié du xix’’, Histoire, économie et société, Vol. 15, σσ. 381-404. 6 http://seriestoriche.istat.it/ [Ινστιτούτο Στατιστικής Ιταλίας, επίσκεψη 05/19].

Εικ.09: Ρυθμιστικό πλάνο Beruto, Milano, 1884 – 1889.

Εικ.10: Συγκρίνοντας το Μιλάνο με άλλα Ευρωπαϊκά Βιομηχανικά κέντρα, 1900.

εργασίες συντήρησης. Ο ίδιος ο Cesare Beruto δήλωνε πως ακολουθούσε ρητά το πρότυπο αστικής οργάνωσης που υιοθετήθηκε από το Βερολίνο εκείνη την εποχή7 (Εικ. 10).

Εικ.14: Πρώτο μεταναστευτικό κίνημα προς Μιλάνο, 19ος αιώνας.

Εικ.15: Corso Vittorio Emanuele, Milano, 19ος αιώνας.

Εικ.16: Σκαρίφημα Casa di Ringhiera, Porta Ticinese, Milano, 1859.

Η συνήθης λύση στο ζήτημα της στέγασης του εργατικού δυναμικού κατά τη διάρκεια της πρώιμης βιομηχανικής εποχής στην Ευρώπη (τέλη 19ου αιώνα – αρχές 20ου) ήταν αυτή της εξω-αστικής κοινότητας. Με τον όρο αυτό, εννοούμε τους συνήθως απομονωμένους οικισμούς που βρίσκονται κοντά σε κατάλληλες πηγές ενέργειας ή πρώτων υλών για την παραγωγή των βιομηχανιών, οι οποίοι κατασκευάζονται από τους άμεσα εμπλεκόμενους βιομήχανους και προσφέρουν στέγαση στο εργατικό δυναμικό της βιομηχανίας (Εικ. 11). Σε αυτήν την περίπτωση, ο βιομήχανος μπορούσε να ελέγχει τους εργάτες του, προβλέποντας τις δραστηριότητες τους όταν αυτοί δεν εργάζονται, έτσι ώστε να τους εκμεταλλεύεται επαρκώς ξεπερνώντας τις απαιτούμενες ώρες εργασίας. Ταυτόχρονα, βρισκόταν στην προνομιακή θέση να κρατά τα ενοίκια κατευθείαν από τους μισθούς που έπρεπε να πληρώσει. Ωστόσο, στα μεγάλα αστικά κέντρα, οι εργαζόμενοι μπορούσαν να ξεφύγουν από τέτοιου είδους εργασιακές σχέσεις, αφού τους δινόταν η δυνατότητα να μετακινούνται από μία δουλειά σε μία άλλη, κάτι το οποίο όμως συνεπαγόταν και την ευθύνη της εύρεσης και της ενοικίασης της δικής τους κατοικίας. Παρόλα αυτά, η οικονομική αδυναμία, η ανοχή στην ταλαιπωρία και η άγνοια για την υγιεινή, καθιστούσαν την εργατική τάξη ιδιαίτερα ευάλωτη στην εκμετάλλευση από κερδοσκόπους.8 Η ιστορία των εργαζομένων που κατοικούν στο Μιλάνο από το 1860 μέχρι τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα, είναι ένα παράδειγμα προσπάθειας για την αποτροπή αυτού του φαινομένου εκμετάλλευσης. Η εργασιακή κινητικότητα που χαρακτήριζε την πόλη, είχε ως αποτέλεσμα οι βιομήχανοι να έχουν ελάχιστη επίδραση στην ανάπτυξη υποδομών κατοίκησης (Εικ. 12). Η κύρια ώθηση, εκείνη την εποχή, για τη βελτίωση της στέγασης και την παροχή κοινωνικών υπηρεσιών για τους εργαζομένους στο Μιλάνο προέρχεται αποκλειστικά από διάφορες συνεργατικές, φιλανθρωπικές και πολιτικές οργανώσεις, χωρίς ωστόσο μεγάλη επιτυχία, δεδομένης της πραγματικότητας της πρώιμης βιομηχανικής ανάπτυξης στην πόλη9 (Εικ. 13). 7 Morandi, C. [2018], Milan: productions, spatial patterns and urban change, Abigdon: Routlegde. 8 Sevenfold, O. [1980], ‘’ Housing the Urban Industrial Work Force: Milan, Italy, 1860-1914’’, IA The Journal of the Society for Industrial Archeology, Vol. 6, σσ. 9-15. 9 Ό.π., σσ. 16-24.

Εικ.17: Cascina Albana, πρόσθια όψη, κλίμακα 1:150, Milano, 19ος αιώνας.

Στα τέλη του 19ου αιώνα, το Μιλάνο ανασυγκροτείται σε βιομηχανικό κέντρο της βόρειας Ιταλίας, γνωρίζει μεγάλη αύξηση πληθυσμού, και συγκεκριμένα της εργατικής τάξης η οποία σπεύδει στην πόλη από την επαρχία της Λομβαρδίας και της Βόρειας Ιταλίας (Εικ. 14) για να αναζητήσει εργασία στις νεοσύστατες βιομηχανίες που έχουν εγκατασταθεί πλέον στην πόλη. Το ιστορικό κέντρο αναδιοργανώνεται και η πόλη αποτινάσει από πάνω της την μεσαιωνική εικόνα που είχε μέχρι τότε, και διεκδικεί για πρώτη φορά στην ιστορία της την ανάδειξη της σε ισχυρό βιομηχανικό κέντρο όχι μόνο της Ιταλίας, αλλά της Ευρώπης (Εικ. 15). Ωστόσο μαζί με την αύξηση του εργατικού δυναμικού, αυξάνεται και η ανάγκη εύρεσης κτιριακών υποδομών για την στέγαση αυτού, ένα ζήτημα το οποίο στο Μιλάνο του 19ου αιώνα δεν έχει διευθετηθεί ακόμη.

Εικ.18: Cassina de Pom, Milano, 19ος αιώνας.

Εικ.19: Νεόδμητες βιομηχανικές συνοικίες, Μιλάνο, 19ος αιώνας.

Η πιο συνηθισμένη νέα τυπολογία εργατικών κατοικιών που συναντάμε εκείνη την περίοδο, ονομάζεται Casa di Ringhiera, δηλαδή κατοικία με ενιαίο κοινό εξώστη (Εικ. 16). Το τυπολογικό και κατασκευαστικό πρότυπο πίσω από την Casa di Ringhiera το συναντάμε στα παραδοσιακά ιταλικά αγροκτήματα της Λομβαρδίας και της Βόρειας Ιταλίας εν γένει, τα οποία κατασκευάζονταν με τις ίδιες τεχνοτροπίες (Εικ. 17). Πολλά από αυτά τα συναντάμε μέχρι και σήμερα τόσο στην επαρχία της Βόρειας Ιταλίας αλλά ακόμη και στα περίχωρα της πόλης του Μιλάνο (Cascina Albana, Cascina Cuccagna κλπ.). Ωστόσο, εξω-αστικά απευθύνονταν σε μία εντελώς διαφορετική κοινωνική δομή, η οποία βασιζόταν στην παραγωγική εργασία, στην αγροτική ζωή και πολύ συχνά στις συγγενικές σχέσεις των κατοίκων. Σαφώς, αυτό το κοινωνικό μοντέλο δεν θα μπορούσε να υπάρξει στο αστικό περιβάλλον ενός βιομηχανικού κέντρου, όπου ο πληθυσμός αποτελείται από μετανάστες εργαζόμενους με διαφορετικές παραδόσεις, συνήθειες ή ακόμη και πολιτισμούς. Σε κάθε περίπτωση, οι αρχιτεκτονικές και κοινωνικές παραδόσεις δεν ασκούσαν καμία επιρροή στην ανάπτυξη μίας κατασκευαστικής μεθόδου την περίοδο αυτή. Η εξασφάλιση υψηλού κέρδους σε συνδυασμό με τις ελάχιστες κατασκευαστικές δαπάνες είναι η κινητήρια δύναμη για την ανάπτυξη της τυπολογίας της Ringhiera στο Μιλάνο τον 19ο αιώνα. Τονίζεται ότι η κύρια μεταναστευτική ροή προς την πόλη αυτή την περίοδο, προέρχεται από την επαρχία της Ιταλίας, και αφορά ανθρώπους που είναι εξοικειωμένοι με την ζωή σε αντίστοιχες τυπολογίες10 (Εικ. 18). Ο μέσος κάτοικος αυτών των κτιρίων ανήκει στην εργατική τάξη, έρχεται από την επαρχία της Λομβαρδίας και της Βόρειας Ιταλίας και σε σπανιότερες περιπτώσεις από τον Ιταλικό Νότο και το εξωτερικό. Πρόκειται κατά κύριο λόγο για νέους άνδρες και γυναίκες που μετακινούνται για πρώτη φορά σε ένα μεγάλο αστικό κέντρο, μακριά από τους αγροτικούς ρυθμούς της επαρχίας, και μεταναστεύουν στην πόλη αποκλειστικά για τις νέες εργασιακές παροχές που υπόσχονται ένα αισιόδοξο οικονομικά μέλλον.11 Η αυξανόμενη ζήτηση στέγασης κινητοποιεί την δραστηριότητα ιδιωτών κατασκευαστών. Σχεδόν όλες οι κατοικίες της Ringhiera χτίζονται και χρηματοδοτούνται από ιδιώτες εργολάβους (πρόκειται για μικρές αυτοσχέδιες ιδιωτικές επιχειρήσεις κατασκευής που ξεκίνησαν την λειτουργία τους στην πόλη με αφορμή το πρώτο μεταναστευτικό κίνημα και την αυξανόμενη ζήτηση εργατικής στέγασης).12 Είναι σπάνιες οι περιπτώσεις εκείνες όπου χτίστηκαν από βιομήχανους, ωστόσο ακόμη και σε αυτές δεν άλλαξαν καθόλου τα αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά της τυπολογίας. Περίπου το 1870, η τυπολογία αναπτύσσεται στα τότε βιομηχανικά προάστια της πόλης (Bovisa, Sesto San Giovanni κλπ), σε περιοχές απομακρυσμένες από το ιστορικό κέντρο. Η ανάπτυξη συναντάται σε περιοχές που φέρουν υψηλή βιομηχανική κινητικότητα (υποδομές βαριάς βιομηχανίας, εργοστάσια κλπ), σε περιοχές που συγκεντρώνονται μικρομεσαίες επιχειρήσεις, και σε περιοχές με υποδομές μεταφορών (σιδηροδρομικούς σταθμούς). Κι αυτό σαφώς για να διευκολύνεται η μετακίνηση των εργαζομένων από και προς τις βιομηχανίες όπου και εργάζονταν (Εικ. 19). 10 Ό.π., 9-24. 11 Ό.π., 9-24. 12 Ό.π., 9-24.

Εικ.20: 1ο μεταναστευτικό κίνημα, Μιλάνο, 1914.

Εικ.21: Η τυπολογία σε σχέση με το οικοδομικό τετράγωνο, διάγραμμα.

Η τυπολογία της Casa di Ringhiera είναι μία από τις πιο διαδεδομένες τυπολογίες αστικής στέγασης που αναπτύσσονται στην πόλη του Μιλάνο στα τέλη του 19ου αιώνα ως απάντηση στον αυξανόμενο μεταναστευτικό πληθυσμό που εισέρχεται στην πόλη. Η ανοικοδόμηση νέων οικιστικών περιοχών κοντά στις βιομηχανικές υποδομές θεωρήθηκε κινητήρια δύναμη επέκτασης της τοπικής οικονομίας. Ο τρόπος παραγωγής της τυπολογίας σίγουρα διαφέρει από τις τυπικές βιομηχανικές συνοικίες όπου οι εργάτες είναι εξαρτημένοι από τον εργοδότη – ιδιοκτήτη της κατοικίας τους. Παρ’ όλα αυτά, ακόμη και στην περίπτωση της Ringhiera οι ιδιώτες εργολάβοι κέρδιζαν τεράστια ποσά από αυτήν την επένδυση εις βάρος του εργατικού δυναμικού. Για αυτούς τους εργάτες το ζήτημα της στέγασης ήταν κρίσιμο, καθώς το μεροκάματό τους κυμαινόταν γύρω στη μία λίρα, επομένως η επιλογή της Casa di Ringhiera αποτελούσε μονόδρομο. Τα διαμερίσματα σε αυτά τα κτίρια μισθώνονταν περίπου από πενήντα μέχρι και ογδόντα λίρες ετησίως.13 Όλα αυτά σε μία περίοδο όπου το κράτος και οι αρχές της πόλης δεν είχαν αντιμετωπίσει οργανωμένα το ζήτημα της ανάπτυξης προσιτής στέγασης (Εικ. 20). Εστιάζοντας στην συγκεκριμένη χρονική περίοδο, η Casa di Ringhiera εμφανίζεται εξωτερικά του ιστορικού κέντρου της πόλης και ακολουθεί την πολεοδομική οργάνωση που συντάσσεται από το γενικό ρυθμιστικό πλάνο Beruto. Είναι σημαντικό να αναφέρουμε ότι περίπου στα τέλη του 19ου αιώνα, στα νεόδμητα προάστια που δημιουργούνται γύρω από το κέντρο της πόλης, η τυπολογία της Casa di Ringhiera καλύπτει σε αρκετές περιπτώσεις μέχρι και το 70% του νέου κτιριακού αποθέματος που δημιουργείται ανά οικοδομικό τετράγωνο με σκοπό την στέγαση του εργατικού δυναμικού14 (Εικ. 21). Κτιριολογικά λοιπόν, πρόκειται για κατασκευές που εκτονώνονται στην περίμετρο των οικοδομικών τετραγώνων, χωρίς να έχουν καθορισμένη ογκοπλασία, με μόνο κοινό χαρακτηριστικό μεταξύ όλων των κτιρίων να είναι το μικρό πλάτος τους, περίπου από δέκα μέχρι και δώδεκα μέτρα. Το μήκος των κτιρίων ποικίλει και είναι ανάλογο του κενού οικοπέδου που πρόκειται να καλυφθεί. Το ίδιο συμβαίνει και με το ογκοπλαστικό σχήμα των κτιρίων: συναντάμε ευθύγραμμα κτίρια, κτίρια σύνθεσης L, κτίρια που καταλαμβάνουν την περίμετρο ενός αίθριου, κτίρια σύνθεσης Π, καθώς και συνδυασμούς όλων των παραπάνω περιπτώσεων. Την περίοδο που ξεκινάει να παράγεται για πρώτη φορά η Casa di Ringhiera διαθέτει από δύο μέχρι και τέσσερεις ορόφους, ύψος δηλαδή που δεν ξεπερνά τα δεκαέξι μέτρα (αν θεωρήσουμε ότι κάθε όροφος είναι περίπου τέσσερα μέτρα) (Εικ. 22).

13 Sevenfold, O. [1980], ‘’ Housing the Urban Industrial Work Force: Milan, Italy, 1860-1914’’, IA The Journal of the Society for Industrial Archeology, Vol. 6, σσ. 9-24. 14 Bisi, L. [2006], ‘’La ringhiera a Milano. Tipo e funzione’’, Firenze Architettura, σσ. 130-137.

Εικ.22: Ογκοπλασίες κτιρίων Casa di Ringhiera, διάγραμμα.

Εικ.23: Πρόσθια όψη, Casa di Ringhiera, Navigli, Milano, 19ος αιώνας.

Όσον αφορά την επίσημη όψη της συγκεκριμένης τυπολογίας (Εικ. 23), είναι σημαντικό να αναφέρουμε πως αν και πρόκειται για μια χαμηλού κόστους κατασκευή, η οποία προορίζεται για την στέγαση της εργατικής τάξης, η διαμόρφωση της εικόνας του κτιρίου στην πόλη είναι ιδιαίτερα επιμελημένη, χωρίς να προδίδει το φτωχό εσωτερικό. Αυτό συμβαίνει καθώς αυτές είναι οι κατευθυντήριες γραμμές που ακολουθούνται από άλλα μεγάλα Ευρωπαϊκά Βιομηχανικά κέντρα κατά της διάρκεια του 19ου αιώνα (Βερολίνο, Βιέννη, Μαδρίτη). Αλλά και για τις αρχές της πόλης η εικόνα κάθε κτιρίου έχει σημασία, ακόμη κι αν η πληροφορία που μεταδίδει αυτή δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα, η οποία συνήθως κρύβεται πίσω από τις προσόψεις. Αυτή φαίνεται να είναι μία γενικότερη στάση, την οποία το Μιλάνο συντηρεί μέχρι και σήμερα. Πιο συγκεκριμένα, αναλύοντας την επίσημη όψη της τυπολογίας τη δεδομένη χρονική περίοδο θα μπορούσαμε να εστιάσουμε την προσοχή μας σε τρία χαρακτηριστικά που παρατηρούμε στα περισσότερα κτίρια που κατασκευάζονται αυτές τις δεκαετίες (Εικ. 24): Αρχικά, υπάρχει σχεδόν πάντα απόλυτη συμμετρία ως προς την τοποθέτηση των ανοιγμάτων και των εξωστών στην όψη. Στην συνέχεια, παρατηρούμε στις περισσότερες περιπτώσεις πως το ισόγειο διαχωρίζεται από το υπόλοιπο κτίριο, τόσο με οριζόντια στοιχεία (προεξέχον γείσο), όσο και με την διαφοροποίηση του υλικού που επιλέγεται για αυτό. Επίσης, έχουμε σαφή τονισμό των οριζόντιων στοιχείων, τα οποία πολύ συχνά διαιρούν το κτίριο στον αριθμό τον ορόφων του. Περιμετρικά των ανοιγμάτων και των περασμάτων παρατηρούμε απλά πλαίσια με ή και χωρίς διακοσμητικά στοιχεία (συνήθως πρόκειται για ελαφρά προεξέχουσες παραστάδες). Ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά στην επίσημη όψη της Casa di Ringhiera, είναι η είσοδος στο κτίριο, η οποία βρίσκεται σχεδόν πάντα ακριβώς στο κέντρο της όψης, στον ισόγειο χώρο. Πρόκειται για μία καμάρα, πλάτους συνήθως από δύο μέχρι και τρία μέτρα και ύψους περίπου τριών μέτρων, η οποία σφραγίζει εξωτερικά με σιδερένια ή ξύλινη Θήρα ή σπανιότερα με σιδερένιο κιγκλίδωμα. Η είσοδος οδηγεί σε έναν εσωτερικό διάδρομο, ο οποίος με την σειρά του καταλήγει στον ακάλυπτο χώρο πίσω από το κτίριο. Στις περισσότερες περιπτώσεις κτιρίων το ισόγειο στέγαζε προγράμματα που αλληλοεπιδρούσαν με τον δημόσιο χώρο της πόλης. Βυρσοδεψία, σιδηρουργία και μικρές βιοτεχνίες συνήθως αποτελούσαν αυτό το εμπορικό πρόγραμμα (Εικ. 25). Κατασκευαστικά ο χώρος του ισογείου (Εικ. 26), στις περισσότερες περιπτώσεις, διαχωριζόταν κατά μήκος του κτιρίου ανά περίπου πέντε μέτρα από λίθινη τοιχοποιία πάχους περίπου τριάντα εκατοστών. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα τη δημιουργία αυτόνομων χώρων, με περάσματα και ανοίγματα τόσο προς την όψη της πόλης, όσο και προς στην όψη του ακάλυπτου. To υλικό που χρησιμοποιούνταν στο δάπεδο ήταν συνήθως λίθινες ή κεραμικές πλάκες.

Εικ.25: Εμπορικό πρόγραμμα ισογείου, Casa di Ringhiera, Corso Garibaldi, Milano, 1885.

Εικ.24: Πρόσθια όψη, κλίμακα 1:150, Casa di Ringhiera, Milano, 19ος αιώνας.

Εικ.26: ισόγειο, κλίμακα 1:150, Casa di Ringhiera, Milano, 19ος αιώνας.

Εικ.27: Ακάλυπτος, Casa di Ringhiera, Milano, 19ος αιώνας.

Εικ.32: Εσωτερική όψη, κλίμακα 1:150, Casa di Ringhiera, Milano, 19ος αιώνας.

Στην συγκεκριμένη χρονική φάση, ο ακάλυπτος χώρος πίσω από το κτίριο (Εικ. 27), που δημιουργούνταν είτε από την σχέση του κτιρίου με τα γειτονικά κτίσματα του οικοδομικού τετραγώνου είτε από την ίδια την σύνθεση του κτιρίου δεν φαίνεται να είχε κάποια συγκεκριμένη λειτουργία. Σε αρκετές περιπτώσεις χρησιμοποιούνταν από τις επιχειρήσεις του ισογείου σαν χώρος αποθήκευσης ή ως εξωτερικός χώρος εργασίας, ενώ σε άλλες περιπτώσεις φιλοξενούσε τις καθημερινές εργασίες των κατοίκων των ορόφων, όπως το καθάρισμα των ρούχων και το πλύσιμο των οικιακών σκευών. Ο ακάλυπτος χώρος ήταν ένας από τους λίγους χώρους σε ολόκληρο το κτίριο, στον οποίο μπορούσε κανείς να βρει παροχή νερού. Η είσοδος στα κλιμακοστάσια για την άνοδο στους ορόφους γινόταν από τον εξωτερικό χώρο πίσω από το κτίριο (Εικ. 28). Ο αριθμός των κλιμακοστασίων ήταν ανάλογος με το μήκος και την ογκοπλασία του κτιρίου χωρίς να αναφέρεται περίπτωση στην οποία να συναντάμε παραπάνω από τέσσερα κλιμακοστάσια. Συνήθως, σε απλά ευθύγραμμα κτίρια τα κλιμακοστάσια καταλάμβαναν τον κατακόρυφο πυρήνα ακριβώς στην μέση του κτιρίου, ενώ σε περισσότερο σύνθετες ογκοπλασίες, οι οποίες δημιουργούσαν γωνίες ήταν κανόνας να καταλαμβάνουν τις πίσω εσωτερικές γωνίες. Ενδεχομένως αυτή η σχεδιαστική λύση δινόταν ώστε οι γωνιακοί χώροι των κτιρίων να μην αποτελούν μέρος των διαμερισμάτων. Τα κλιμακοστάσια με την σειρά τους οδηγούν στο πιο χαρακτηριστικό στοιχείο που συναντάμε στην τυπολογία της Casa di Ringhiera, τους πίσω ενιαίους εξώστες-διαδρόμους (Εικ. 30). Πρόκειται για το στοιχείο στο οποίο οφείλει και το όνομά της η συγκεκριμένη τυπολογία (ringhiera = κιγκλίδωμα). Κάθε όροφος διαθέτει έναν ενιαίο εξωτερικό διάδρομο, μήκους ίσο με το μήκος του κτιρίου και πλάτους περίπου ενάμισι μέτρο. Στις περισσότερες περιπτώσεις κτιρίων η πλάκα των διαδρόμων είναι λίθινη, στηρίζεται από φουρούσια ανά περίπου τέσσερα ή πέντε μέτρα και αποτελεί προέκταση της πλάκας του κτιρίου, ενώ συναντάμε και κτίρια στα οποία ολόκληρος ο διάδρομος είναι σιδερένιος. Το κιγκλίδωμα είναι σιδερένιο σε όλες τις περιπτώσεις.15 Ένας από τους κυριότερους λόγους που τα κτίρια αυτά είχαν χαμηλό κόστος κατασκευής ήταν ο ενιαίος εξώστης, ο οποίος προκατασκευαζόταν μαζικά ανεξαρτήτως της κατασκευής του υπόλοιπου κτιρίου. Αυτοί οι διάδρομοι είναι που συνολικά δημιουργούν και την πιο χαρακτηριστική όψη των Case di Ringhiera, την εσωτερική ανεπίσημη όψη (Εικ. 31). Η πίσω όψη διαφέρει απόλυτα από την κύρια όψη, κι αυτό γιατί οι κανόνες που θεσπίζονται από το γενικό ρυθμιστικό πλάνο της εποχής (Σχέδιο Beruto, 1889) αφορούν αποκλειστικά την εικόνα των κτιρίων στον δρόμο. Επομένως, στην πίσω όψη δεν συναντάμε διάκοσμο, η συμμετρία αποβάλλεται και τα οριζόντια στοιχεία που τονίζουν την επίσημη όψη του κτιρίου αντικαθίστανται από τους μακρόστενους οριζόντιους διαδρόμους, οι οποίοι καθορίζουν την αρχιτεκτονική της πίσω όψης (Εικ. 32). Ο εξώστης είναι ένα πολύ σημαντικό στοιχείο για την τυπολογία τόσο οικονομικά όσο και κατασκευαστικά. Ιδιαίτερη όμως βαρύτητα έχει και ο τρόπος με τον οποίο οι εξώστες διαμόρφωναν την καθημερινότητα των κατοίκων των διαμερισμάτων. Για την Casa di Ringhiera, o διάδρομος ήταν ο κύριος χώρος συνάντησης, όπου οι γείτονες μπορούσαν να βρεθούν και να μιλήσουν. Σύμφωνα με βιωματικές καταγραφές των κατοίκων ο διάδρομος ήταν ο κοινωνικός πυρήνας κάθε ορόφου.16 Μιλώντας για αυτή την χρονική φάση της τυπολογίας, στο τέλος του διαδρόμου σε κάθε όροφο υπήρχε ένα μικρό δωμάτιο το οποίο διέθετε μία τούρκικη τουαλέτα και το λουτρό που εξυπηρετούσε περίπου τέσσερα με πέντε διαμερίσματα, ανάλογα με το μέγεθος του κτιρίου. Αυτά ήταν και τα κύρια σημεία στο κτίριο από τα οποία οι κάτοικοι των διαμερισμάτων μπορούσαν να προμηθευτούν νερό. Ο ενιαίος εξώστης αποτελούσε το πιο κοινωνικό σημείο της τυπολογίας και ταυτόχρονα ήταν η μοναδική πρόσβαση προς τα διαμερίσματα. Συνθετικά τα διαμερίσματα στα τέλη του 19ου αιώνα αποτελούνταν από δύο δωμάτια, κατανεμημένα κατά μήκος του κτιρίου με ακριβώς την ίδια κατανομή που ακολουθούσαν τα καταστήματα στο ισόγειο και χωρίζονταν με συνεχόμενη τοιχοποιία 15 Ό.π., σσ. 130-137. 16 http://milanau.blogspot.com/2014/04/e-quella-casetta-di-ringhiera-divento.html/ [Βιωματική καταγραφή κατοίκων, επίσκεψη 04/19].

Εικ.28: Κλιμακοστάσια, Casa di Ringhiera, Milano, 19ος αιώνας.

πάχους περίπου μισού μέτρου. Σχεδόν πάντα καταλάμβαναν συνολικά περίπου από σαράντα μέχρι εξήντα τετραγωνικά μέτρα, με κάθε δωμάτιο να καλύπτει περίπου τέσσερα επί πέντε μέτρα (Εικ. 33). Η θύρα από τον εξωτερικό διάδρομο έδινε πρόσβαση στο πρώτο δωμάτιο, το οποίο χρησιμοποιούνταν κυρίως ως χώρος διημέρευσης. Η κουζίνα και η τραπεζαρία βρίσκονταν σε αυτό το δωμάτιο. Επί της επίσημης όψης του κτιρίου και διαχωρισμένο από το δωμάτιο διημέρευσης βρισκόταν το υπνοδωμάτιο το οποίο χρησιμοποιούνταν αποκλειστικά το βράδυ ενώ παρέμενε κλειστό σχεδόν όλη την ημέρα, έτσι ώστε να μην χάνεται η πολύτιμη ζέστη, η οποία προερχόταν από την κουζίνα. Συνήθως αποθήκευαν κάρβουνα στις σοφίτες, τα οποία χρησιμοποιούσαν στην συνέχεια οι κάτοικοι στις σόμπες ώστε να θερμάνουν τα διαμερίσματά τους.17 Τα διαμερίσματα δεν διέθεταν μπάνιο ή λουτρό, αλλά ούτε και παροχή νερού στην κουζίνα. Για το λόγο αυτό, οι κάτοικοι μοιράζονταν τα δωμάτια που βρίσκονταν στο τέλος του κάθε εξώστη. Τα διαμερίσματα εσωτερικά δεν διέθεταν διαδρόμους, στοιχείο το οποίο θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι βοηθούσε στον καλύτερο αερισμό και ηλιασμό των δωματίων, επομένως και στην πιο υγιή διαβίωση των κατοίκων. Ωστόσο τα διαμερίσματα χαρακτηρίζονταν από επικίνδυνα υψηλή πληθυσμιακή πυκνότητα φιλοξενώντας μέχρι και δώδεκα άτομα το καθένα. Το γεγονός αυτό σε συνδυασμό με την ρύπανση από τις γειτονικές βιομηχανικές δραστηριότητες και την έλλειψη βασικών παροχών στα διαμερίσματα οδηγούσε στη διαμόρφωση ενός περιβάλλοντος πολύ χαμηλού βιοτικού επιπέδου, το οποίο φαίνεται να ικανοποιούσε μόνο τους εργάτες των κοντινών βιομηχανιών. Η κατασκευή εργατικών κατοικιών είναι ένα σημαντικό ζήτημα για το Μιλάνο του 19ου αιώνα. Η τυπολογία της Casa di Ringhiera αποτελεί ένα από τα πρώτα παραδείγματα συλλογικής αστικής κατοίκησης για ολόκληρη την Ιταλία, την χρονική στιγμή που ο πληθυσμός μεταφέρεται από την αγροτική επαρχία στα μεγάλα αστικά κέντρα με στόχο την οικονομική και εργασιακή ανέλιξη. Την συγκεκριμένη χρονική στιγμή η πόλη διεκδικεί την ανάδειξή της σε ευρωπαϊκό βιομηχανικό και εμπορικό κέντρο (Εικ. 34), ωστόσο οι δημόσιες αρχές αγνοούν επιδεικτικά το πρόβλημα γύρω από το ανεπαρκές οικιστικό απόθεμα. Ταυτόχρονα, η εργατική τάξη προσπαθεί να ενσωματωθεί και να βρει τη θέση της στην πρώιμη βιομηχανική κοινωνία του Μιλάνο (Εικ. 35). Με την άφιξη του 20ου αιώνα θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι η στάση της πόλης αλλάζει. Το οργανωμένο πρόγραμμα ανάπτυξης δημόσιας συλλογικής στέγασης και η παροχή κοινωνικών υπηρεσιών για την εργατική τάξη θέτουν τα θεμέλια για την δημιουργία μιας πόλης που φιλοδοξεί να υποδεχτεί ακόμη μεγαλύτερες μεταναστευτικές ροές.

Εικ.31: Εσωτερική όψη, Casa di Ringhiera, Milano, 19ος αιώνας.

Εικ.30: Κιγκλίδωμα, κλίμακα 1:75, Casa di Ringhiera, Milano, 19ος αιώνας. Εικ.29: Διάδρομος – Εξώστης, Casa di Ringhiera, Milano, 19ος αιώνας.

17 Foot, J. [2007], ‘’Micro-history of a house: memory and place in a Milanese neighborhood, 1890-2000’’, Urban History, Vol. 34, σσ. 431-452.

Εικ.32: Εσωτερική όψη, κλίμακα 1:150, Casa di Ringhiera, Milano, 19ος αιώνας.

Εικ.31: Εσωτερική όψη, Milano, 19ος αιώνας.

Εικ.34: Porta Ticinese, Milano, 19ος αιώνας.

Εικ.35: Casa di Ringhiera, Milano, 19ος αιώνας.

Εικ.33: Διαμέρισμα, κλίμακα 1:75, Casa di Ringhiera, Milano, 19ος αιώνας.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ο2:

H μεταπολεμική ανασυγκρότηση και ο εξευγενισμός της Casa di Ringhiera.

Εικ.36: Ρυθμιστικό γενικό πλάνο Pavia – Masera, Milano, 1906 – 1912.

Εικ.37: Ρυθμιστικό γενικό πλάνο Albertini, Milano, 1934.

Από τις αρχές του 20ου αιώνα, το Μιλάνο έρχεται αντιμέτωπο με ισχυρές κοινωνικές, πολιτικές και οικονομικές μεταρρυθμίσεις, οι οποίες κατά κύριο λόγο υπαγορεύονται από τις συνεχόμενα αυξανόμενες μεταναστευτικές ροές, που εισρέουν στην πόλη. Το ζήτημα του αυξανόμενου πληθυσμού και η συσσώρευση της εργατικής τάξης στην πόλη δημιουργούν νέες κοινωνικές ανάγκες, στις οποίες οι αρχές καλούνται να απαντήσουν. Δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι αυτή είναι η περίοδος των πρώτων κοινωνικών φιλανθρωπιών για την πόλη. Το 1908 είναι η χρονιά που δημιουργείται το Ινστιτούτο Κοινωνικής κατοίκησης.1 Μέσα σε αυτό το χρονικό πλαίσιο, που χαρακτηρίζεται από ραγδαία δημόσια και ιδιωτική ανάπτυξη κτιριακού αποθέματος και από ακόμη πιο ραγδαία ζήτηση στέγασης, συντάσσεται το νέο γενικό ρυθμιστικό σχέδιο της πόλης, το Pavia – Masera Plan (Εικ. 36). Το πλάνο αυτό δεν αντιμετώπιζε μόνο το πρόβλημα της αυξανόμενης ζήτησης για νέες κατοικίες, αλλά ξεχώριζε για την πρόθεση του να αναδιοργανώσει τις υποδομές μεταφορών στην πόλη, για τον λόγο αυτό χαρακτηρίζεται από πολλούς ερευνητές ως ‘’Χάρτης Υποδομών για το Μιλάνο’’.2 Οι δύο σημαντικότερες αποφάσεις που περιείχε το σχέδιο είναι η επιστροφή του Κεντρικού Σιδηροδρομικού Σταθμού στο αρχικό του κτίριο και η σύσταση σιδηροδρομικών υποδομών στην Via Farini.3 Η συζήτηση γύρω από την μελλοντική ανάπτυξη της πόλης, που έχει ξεκινήσει ήδη από το 1889 με το ρυθμιστικό σχέδιο Beruto, τελειώνει το 1911 με το γενικό σχέδιο Pavia – Masera το οποίο βασίζεται στις αρχές του Beruto και αναδιατυπώνει τις κατευθυντήριες γραμμές για την διάταξη των υποδομών μεταφοράς στην πόλη ως απάντηση στο μονοκεντρικά αναπτυσσόμενο Μιλάνο του 19ου αιώνα. Κατά την διάρκεια της επόμενης δεκαετίας, ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, η σύσταση και η εδραίωση του φασιστικού κινήματος και η επανάσταση της εργατικής τάξης σημείωσαν ριζοσπαστικές κοινωνικές και πολιτικές μεταρρυθμίσεις για την πόλη. Μετά την πάροδο αυτών των γεγονότων, το ζήτημα της αστικής αναδιοργάνωσης του Μιλάνο βρίσκεται και πάλι στο επίκεντρο των συζητήσεων το 1927, με αφορμή έναν διαγωνισμό για την ανάδειξη του νέου ρυθμιστικού πλάνου της πόλης. Η νικητήρια πρόταση, έργο του αρχιτέκτονα Piero Portaluppi και του μηχανικού Marco Semenza, προτείνει την σύσταση ενός περιφερειακού δικτύου υποδομών, ικανού να εξυπηρετήσει τις ανάγκες μιας πόλης με πολλούς πυρήνες ανάπτυξης.4 Παρ’ όλα αυτά, η κρίση του 1929 οδηγεί προς μία εντελώς διαφορετική κατεύθυνση. Το έργο των Portaluppi και Semenza δεν πραγματοποιείται ποτέ. Ο Cesare Albertini το 1934 συντάσσει το επόμενο γενικό πλάνο για το Μιλάνο (Εικ. 37), το οποίο είναι εκ διαμέτρου αντίθετο από την νικητήρια πρόταση του 1927. Συνοπτικά, η κατευθυντήρια αρχή του σχεδίου ήταν η θεώρηση του Μιλάνο ως μια Μητρόπολη δυο εκατομμυρίων κατοίκων, η οποία εκτονώνεται χωρίς σαφήνεια, χωρίς κανόνες και χωρίς αρχές οργάνωσης εκτός των δεδομένων ορίων της, κάτι το οποίο ο ίδιος ο Albertini επιβεβαίωνε από τα γραπτά του κείμενα ως αναπόφευκτο. Η πολύ πυκνή δόμηση, ο λιγοστός δημόσιος χώρος και οι ανεπαρκείς πράσινες ζώνες στην πόλη ήταν μερικές από τις αρχές του γενικού αυτού πλάνου. Τα σχέδια του Albertini και των Portaluppi - Semenza δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ, ήρθαν ωστόσο και πάλι στο επίκεντρο των συζητήσεων μεταπολεμικά.5 1 http://www.ordinearchitetti.mi.it/en/mappe/itinerario/49-from-the-idea-of-the-city-to-the-built-city-thegaribaldi-repubblica-area/saggio/ [Galuzzi P., Vittillo P., Milan and the Unification of Italy, επίσκεψη 04/19]. 2 Finetti, G. [2002], Costruzione di Una Città, Milan: Hoepli. 3 Ό.π. 4 Portaluppi, P., Semenza, M. [1927], Milano com’è ora come sarà, Milan: Bestetti e Tumminelli. 5 Vercelloni, V. [1987], Atlante storico di Milano, città di Lombardia, Milan: L’Archivolto.

Εικ.38: Miracolo Economico, Milano, 1950.

Εικ.39: Ρυθμιστικό γενικό πλάνο PRG 1953, Milano, 1953.

Μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, η Ιταλία διανύει ίσως την πιο λαμπρή οικονομικά περίοδο στην νεότερη ιστορία της, γνωστή ως ‘’il miracolo economico’’ (οικονομικό θαύμα)6 (Εικ. 38). Ο όρος αυτός χρησιμοποιήθηκε από ιστορικούς, οικονομολόγους και τα μέσα μαζικής ενημέρωσης για να χαρακτηριστεί η παρατεταμένη περίοδος οικονομικής ανάπτυξης από το 1950 μέχρι και τα τέλη της δεκαετίας του 60’. Αυτή η περίοδος δεν αναφέρεται μόνο στην οικονομική και κοινωνική ανασυγκρότηση της χώρας, αλλά περιγράφει την μεταμόρφωση ενός κυρίως αγροτικού και φτωχού κράτους σε παγκόσμια βιομηχανική και εμπορική δύναμη. Το Μιλάνο, ως κεντρικό βιομηχανικό και εμπορικό κέντρο της Ιταλίας, κατείχε πρωταγωνιστική θέση κατά την διάρκεια της οικονομικής ανάπτυξης της χώρας. Το δεύτερο μεταναστευτικό κύμα προς την πόλη, η οποία τη δεδομένη χρονική στιγμή αριθμεί 1.274.154 κατοίκους, η οικονομική ενίσχυση από τις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής μέσω του σχεδίου Marshall το 1948 και οι ανασυγκροτημένες μεταπολεμικές βιομηχανικές υποδομές που εγκαθίστανται στο Μιλάνο, πρόκειται να σημάνουν μία περίοδο ριζικής ανασυγκρότησης για την πόλη.7 Για πρώτη φορά κατά τη διάρκεια της μεταπολεμικής περιόδου, μέσω του ρυθμιστικού πλάνου PRG 1953 (Εικ. 39) επανεξετάζεται η σχέση μεταξύ του δικτύου μεταφορών και του συστήματος παραγωγής. Οι γενικές αρχές του σχεδίου διατυπώνουν μια περισσότερο στρατηγική σχέση μεταξύ της προσβασιμότητας και της τοποθεσίας των νέων επιχειρηματικών και βιομηχανικών υποδομών8 (Εικ. 40). Η έννοια της προσβασιμότητας είναι λέξη κλειδί για το πλάνο του 1953, όχι μόνο για τις πληροφορίες που θα ανταλλάσσονται μέσα στην ίδια την πόλη, αλλά ακόμη περισσότερο για την σχέση του Μιλάνο με την περιφέρεια της Λομβαρδίας (Εικ. 41). Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι καταργούνται οριστικά τα δίκτυα μεταφορών τα οποία συνδέουν την πόλη αποκλειστικά με τις υποδομές παραγωγής (Εικ. 42), μιας και το Μιλάνο δεν θεωρείται πλέον η πόλη του 19ου αιώνα όπου οι υποδομές συνδέονται άμεσα με τον βιομηχανικό ιστό.9 Άλλωστε, όλες οι μονάδες παραγωγής που μέχρι πρότινος βρίσκονταν μέσα στην πόλη, τώρα έχουν μετακινηθεί στα προάστια εκτός των ορίων της. Μαζί με αυτές, φυσικά, μετακινείται και το εργατικό δυναμικό. Ορίζεται ένα νέο σύστημα ιδιωτικών και δημόσιων μεταφορών, το οποίο εξασφαλίζει μεγαλύτερη ελευθερία κινήσεων και επομένως μεγαλύτερη αυτονομία στην τοποθεσία των επιχειρηματικών και βιομηχανικών εγκαταστάσεων. Το γενικό πλάνο του 1953 προκύπτει από το όραμα μίας συνεχούς οικονομικά και αστικά αναπτυσσόμενης πόλης. Είναι το πρώτο ρυθμιστικό πλάνο, το οποίο σχεδιάζεται βάσει ενός Εθνικού Σχεδιαστικού Νόμου (αριθ. 1150/1942). Ο νόμος ορίζει τους κανόνες και ρυθμίζει την ανάπτυξη ολόκληρης της δημοτικής επικράτειας, δίνοντας κύρια ώθηση προς την βιομηχανική αποκέντρωση, τη ζωνοποίηση ολόκληρης της πόλης και τη δημιουργία περιφερειακής επιχειρηματικής δραστηριότητας.10

Εικ.40: Νέες βιομηχανικές υποδομές, Milano, μεταπολεμική περίοδος.

Εικ.42: Κατάργηση δικτύων που συνδέουν την πόλη αποκλειστικά με την βιομηχανία.

6 Caderna, C. [1980], Nostra Italia del Miracolo, Milano: Longanesi. 7 Hogan, M. [1989], The Marshall Plan - Studies in Economic History and Policy: USA in the Twentieth Century, Cambridge: Cambridge University Press. 8 Ferrari, V. [1956], Milano. Il Piano Regolatore Generale 1953, Turin: Urbanistica. 9 Ό.π. 10 Ό.π.

Εικ.43: Εβδομάδα μόδας, Milano, 1969.

Εικ.44: Salone del Mobile, περίπτερο Pirelli.

Είναι βέβαιο πως κατά την πρώιμη μεταπολεμική περίοδο το Μιλάνο γνωρίζει σημαντικές ανακατατάξεις σε ό,τι αφορά τα δίκτυα μεταφορών, την ιδιωτική και δημόσια μετακίνηση, τη θέση των βιομηχανικών υποδομών παραγωγής και τη σχέση της πόλης με την υπόλοιπη Λομβαρδία. Επιπλέον, οι δρόμοι που συνδέουν το κέντρο αποκλειστικά με την παραγωγή έχουν καταργηθεί11, τεράστιοι αυτοκινητόδρομοι διασχίζουν πλέον την πόλη και στις αρχές της δεκαετίας του 1960 διοργανώνεται η πρώτη εβδομάδα μόδας (Εικ. 43) και η πρώτη διεθνής έκθεση επίπλων (Salone del Mobile) (Εικ. 44), γεγονός που προσελκύει ακόμη περισσότερο κόσμο.12 Το όραμα για ένα ισχυρό τόσο βιομηχανικά, όσο και πολιτισμικά, κέντρο ευρωπαϊκού βεληνεκούς που εκφράζεται ήδη από τα μέσα του 19ου αιώνα, φαίνεται να γίνεται πραγματικότητα (Eικ. 45). Ωστόσο, εκτός των μακροσκοπικών αλλαγών που αφορούν την αστική ανασυγκρότηση, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει και η εξέλιξη της Casa di Ringhiera αυτή τη χρονική περίοδο. Θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε πως οι κυριότερες αλλαγές που αφορούν την τυπολογία μεταπολεμικά συσχετίζονται με την αλλαγή του υποκειμένου που αυτή πλέον υποδέχεται. Από τα τέλη του 19ου αιώνα και μέχρι και τα τέλη της δεκαετίας του 40’, κύριοι κάτοικοι των κατοικιών αυτών συνέχιζαν να είναι οι εργάτες των κοντινών επιχειρήσεων και βιομηχανιών (Εικ. 46). Η συνθήκη αυτή αλλάζει καθοριστικά την μεταπολεμική περίοδο, κατά τη διάρκεια του δεύτερου κινήματος μετανάστευσης που υποδέχεται η πόλη. Είναι σημαντικό να τονίσουμε ότι σε αυτή την περίπτωση, οι νέοι μετανάστες προέρχονται από ολόκληρη την Ιταλία και κατά κύριο λόγο από τον ιταλικό νότο, ενώ για πρώτη φορά παρατηρείται και ένας επαρκής αριθμός αλλοεθνών μεταναστών (Εικ. 47). Επιπλέον, εκτός από την καταγωγή, αλλάζει και η κοινωνική δομή των κατοίκων της τυπολογίας. Η εργατική τάξη του 19ου αιώνα δίνει τη θέση της σε οικογένειες μεταναστών μικρών και μεσαίων αστικών τάξεων.13

Εικ.45: Νέα οδικά δίκτυα στο κέντρο της πόλης, Milano, μεταπολεμική περίοδος.

Εικ.46: Δεύτερο μεταναστευτικό κίνημα, Centrale, Milano, 1959.

Εικ.47: Νέο υποκείμενο στις Case di Ringhiera, Milano, μεταπολεμική περίοδος.

11 Ό.π. 12 Bradford, J. [2014], Fashion Journalism, Abingdon: Routledge. 13 Foot, J. [2007], ‘’Micro-history of a house: memory and place in a Milanese neighborhood, 1890-2000’’, Urban History, Vol. 34, σσ. 431-452.

Εικ.48: Luchino Visconti, Rocco e I suoi Fratelli, 1960.

Εικ.49: Η διαμονή στο υπόγειο διαμέρισμα

Εικ.50: Κοινωνική περιθωριοποίηση των μεταναστών από την τοπική κοινότητα.

Οι παραπάνω κοινωνικές και οικονομικές μεταβολές αποτυπώνονται μέσα από την τέχνη του κινηματογράφου. Η αστική ανασυγκρότηση της Ιταλίας μετά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, άλλαξε ραγδαία την εικόνα της χώρας και η αλλαγή αυτή αποτυπώνεται με ακρίβεια στο φακό των κινηματογραφιστών του ιταλικού νεορεαλισμού. Η ανάπτυξη της κατασκευής, που έφτασε στο απόγειό της κατά την περίοδο της οικονομικής άνθισης του 1950 και 1960, οδήγησε στην βαθμιαία αστικοποίηση των πόλεων, η οποία με την σειρά της επέβαλλε την κατασκευή ολόκληρων νέων προαστίων. Στην περίπτωση του Μιλάνο, το νέο αστικό περιβάλλον, η εσωτερική μετανάστευση και η αναζήτηση ενός καλύτερου επιπέδου ζωής αποτελούν θεματικές που μεταφέρονται στην μεγάλη οθόνη. Ο Luchino Visconti το 1960, στην ταινία του ‘’Rocco e i suoi fratelli’’ (Ο Ρόκο και τα αδέρφια του) (Εικ. 48) αποτυπώνει με ακρίβεια τόσο το μεταπολεμικό Μιλάνο, όσο και το προφίλ των νέων μεταναστών που φτάνουν στην πόλη. H ταινία αφηγείται το ταξίδι μίας οικογένειας από τον ιταλικό νότο προς το τότε οικονομικά ανερχόμενο Μιλάνο, με κύριο στόχο την αναζήτηση μίας καλύτερης ζωής. Ο Ρόκο και τα αδέρφια του, οι πρωταγωνιστές της ταινίας, προσπαθούν να ανελιχθούν οικονομικά και κοινωνικά, αφού μόλις έχουν φτάσει στην πόλη. H πλοκή επιδιώκει να αναδείξει την ανέλιξη των πρωταγωνιστών τοποθετώντας τους στην αρχή της ταινίας σε έναν υπόγειο χώρο όπου και διαμένουν όλοι μαζί σε ένα δωμάτιο (Εικ. 49). Χωρίς θέρμανση, χωρίς ιδιωτικότητα και χωρίς τις παροχές των διαμερισμάτων των παραπάνω ορόφων οι πρωταγωνιστές αγωνίζονται να καλύψουν τις βασικές τους ανάγκες. Το ταξίδι από τον νότο στο μεγάλο αστικό κέντρο του βορρά, η κοινωνική περιθωριοποίηση των μεταναστών από την τοπική κοινότητα (Εικ. 50) και η άγνοια του αστικού τρόπου ζωής περιγράφουν την ζωή της οικογένειας στον ανεπαρκή υπόγειο χώρο. Η οικονομική και κοινωνική τους αναγνώριση έρχεται μαζί με την μετακόμιση τους σε ένα διαμέρισμα της Casa di Ringhiera14 (Εικ. 51). Οι κατοικίες με τους εξώστες εκτός από την παροχή ενός ανώτερου βιοτικού επιπέδου, προσέφεραν στα άτομα αυτά και την αίσθηση της επανένταξης τους μέσα σε ένα κοινωνικό σύνολο. Καθόλου τυχαίο το γεγονός ότι οι μεταπολεμικές Ringhiera χαρακτηρίζονταν ως μικρές κοινωνίες (Εικ. 52). Οι άνθρωποι που ζούσαν μέσα σε αυτές αποτελούσαν κομμάτι μίας κοινότητας και είχαν ένα κοινό σημείο αναφοράς. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον σε αυτή την περίπτωση παρουσιάζει το γεγονός πως η ίδια η πόλη παραχωρούσε σαν δωρεάν στέγαση τα διαμερίσματα αυτά στους οικονομικά ευπαθείς πολίτες, μιας και στο Μιλάνο του 20ου αιώνα, οι αρχές της πόλης θεωρούσαν ότι κανένας πολίτης δεν πρέπει να βρίσκεται στον δρόμο. Η κοινωνική πολιτική που ασκούνταν εκείνη την περίοδο και ρύθμιζε την εικόνα της πόλης εν γένει, επηρέασε και την τυπολογία της Casa di Ringhiera. Η εργατική τάξη μετακινείται στα προάστια της πόλης, μαζί με τις βιομηχανικές εγκαταστάσεις, όπως προστάζει το ρυθμιστικό πλάνο του 1953.15 Την θέση των εργατών παίρνουν οικογένειες μικροαστών μεταναστών από τον ιταλικό νότο και την επαρχία του βορρά. Η πόλη εξευγενίζεται αναζητώντας οικονομική και πολιτισμική δύναμη, το ίδιο και η τυπολογία κατοίκησης φιλοξενώντας διαφορετικής κοινωνικής και οικονομικής τάξης κατοίκους. Συμπερασματικά, σε ό,τι αφορά την ταινία, θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο Visconti εντοπίζει και αναδεικνύει με ακρίβεια την σημασιολογική περίληψη της συλλογικής κατοίκησης στην μεταπολεμική Ιταλία. Το υπερυψωμένο διαμέρισμα με τον ενιαίο διάδρομο συνοψίζει μία αρκετά τυπική μορφή συνύπαρξης στο Μιλάνο του 1950. Αυτοί οι κοινωνικοί χώροι εισήχθησαν στις νέες προαστιακές κατασκευές. Ίσως, θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε, ότι με αυτόν τον τρόπο αποκαλύπτεται η ανάγκη για έναν συγκεκριμένο τρόπο ζωής μέσα στην σύγχρονη μεταβιομηχανική κοινωνία, κάτι το οποίο σαφώς δεν αφορά μόνο το Μιλάνο, αλλά τις περισσότερες μεταπολεμικά ανασυγκροτούμενες πόλεις. Τα όνειρα για κοινωνική και οικονομική ανέλιξη και οι νέες ανέσεις που προσφέρονται από την τεχνολογία των 14 Uffredizzi, E. [2016], ‘’Rooftops, streets and blocks: the ‘’collective living’’ in the Italian post-war cinema.’’, Firenze Architettura, Vol. 1, σσ. 24-29. 15 Ferrari, V. [1956], Milano. Il Piano Regolatore Generale 1953, Turin: Urbanistica.

μεταπολεμικών βιομηχανιών συστεγάζονται μαζί με τους νέους κατοίκους στα διαμερίσματα της Casa di Ringhiera.

Εικ.51: Διαμέρισμα Casa di Ringhiera, Luchino Visconti, Rocco e I suoi Fratelli, 1960.

Εικ.52: Η ζωή στην Ringhiera.

Εικ.53: Νέα κοινωνική δομή, Casa di Ringhiera, Milano, 1959.

Εικ.54: Ina Casa, Milano, 1949.

Εικ.55: Εμπορικά κέντρα, Milano, 1966.

Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1950 και 1960, η πόλη ανασυγκροτείται, αναπτύσσεται περιφερειακά, οι μονάδες παραγωγής μετακινούνται στα προάστια και κατασκευάζονται εξελιγμένα οδικά δίκτυα τα οποία ενώνουν ολόκληρο το Μιλάνο. Πολλοί από τους εργάτες που διέμεναν στα διαμερίσματα της Casa di Ringhiera, λόγω των νέων ανακατατάξεων και της ζωνοποίησης, θα έπρεπε να ξεκινούν από τις κατοικίες τους στις πέντε το πρωί ώστε να βρίσκονται στις βιομηχανίες στην ώρα τους και να επιστρέφουν πίσω στις οκτώ ή εννέα το βράδυ.16 Η απόσταση μεταξύ των σημείων παραγωγής και του τόπου διαμονής των εργατών, όπως και το γεγονός ότι κοντά στις νέες βιομηχανίες στην περιφέρεια δημιουργήθηκαν υπό δημόσια πρωτοβουλία, πιο οικονομικές, αν και με χαμηλότερο επίπεδο ζωής, οικιστικές μονάδες οδήγησαν στην μετακίνηση σχεδόν ολόκληρης της εργατικής τάξης στα προάστια. Όπως αποτυπώθηκε και στο φιλμ του Luchino Visconti, το οικιστικό απόθεμα που δημιουργήθηκε σε κεντρικές περιοχές της πόλης καλύφθηκε από το νέο μεταναστευτικό κίνημα, που υποδέχθηκε η πόλη μεταπολεμικά (300.000 οικονομικοί μετανάστες από το 1951 μέχρι το 1961).17 Κατά τη διάρκεια της μεταπολεμικής περιόδου οι αλλαγές που υφίστανται τα κτίρια της Ringhiera σχετίζονται με τρεις κύριες μεταβλητές. Η πρώτη αφορά την αλλαγή της κοινωνικής δομής που αναλύθηκε παραπάνω (Εικ. 53). Η δεύτερη σχετίζεται με το σχέδιο Ina – Casa του 1949 (Εικ. 54), το οποίο βασίστηκε στο νομικό πλαίσιο που θεσπίστηκε από το ‘’Testo Unico per L’ Edilizia Popolare ed Economica’’ (νόμος για την οικονομική κατασκευή κτιρίων) το 1938.18 Σύμφωνα με αυτό το σχέδιο, εγκαινιάστηκε μία νέα πολιτική η οποία έδινε τη δυνατότητα στους μισθωτές των διαμερισμάτων να εξαγοράσουν το ακίνητο που μισθώνουν. Ποσοστό μεγαλύτερο από 70% των διαμερισμάτων αγοράζονται, και για πρώτη φορά τουλάχιστον το 40% των οικογενειών γίνονται ιδιοκτήτες της κατοικίας τους.19 Το παρόν σχέδιο διήρκησε μέχρι το 1963, όπου και αντικαταστάθηκε από τον νόμο n. 60.20 Εκτός των νέων κατοίκων και των νέων θεσμικών πλαισίων, η τρίτη συνιστώσα, που θα μας επιτρέψει να κατανοήσουμε τις αλλαγές που υπέστη η τυπολογία αυτή τη χρονική περίοδο είναι αυτή της τεχνολογικής εξέλιξης. Είναι η στιγμή όπου οι μεταπολεμικές βιομηχανίες αλλάζουν κατεύθυνση παραγωγής, τα καταναλωτικά προϊόντα εμφανίζονται στις αγορές των εμπορικών κέντρων (Εικ. 55) και η διαφήμιση αποκτά δύναμη. Η ζωή στην πόλη αλλάζει, η ιδιωτική μετακίνηση αναπτύσσεται ραγδαία (Εικ. 56) (1.500.000 οχήματα κατασκευάζονται την πρώτη δεκαετία μεταπολεμικά στην Ιταλία)21 και νέου τύπου επιχειρήσεις αναδύονται στο κέντρο και την περιφέρεια.22 Οι παραπάνω εξελίξεις επηρεάζουν ταυτόχρονα και την ζωή στην Casa di Ringhiera.

16 Foot, J. [2007], ‘’Micro-history of a house: memory and place in a Milanese neighborhood, 1890-2000’’, Urban History, Vol. 34, σσ. 431-452. 17 http://seriestoriche.istat.it/ [Ινστιτούτο Στατιστικής Ιταλίας, επίσκεψη 05/19]. 18 Bruschi, A. [2006], La memoria del progetto: per un archivio dell’architettura moderna a Roma, Rome: Gangemi Editore. 19 Capomolla, R. [2016], L’architettura INA Casa (1949-1963): Aspetti e problemi di conservazione e recupero, Rome: Gangemi Editore. 20 Ό.π. 21 http://www.oica.net/ [Διεθνής Οργανισμός Κατασκευαστών Αυτοκινήτων, επίσκεψη 05/2019]. 22 Foot, J. [2007], ‘’Micro-history of a house: memory and place in a Milanese neighborhood, 1890-2000’’, Urban History, Vol. 34, σσ. 431-452.

Εικ.57: Νέες προαστιακές κατασκευές, Milano, μεταπολεμική περίοδος.

Αρχικά, είναι σημαντικό να τονίσουμε ότι μέχρι κι αυτή τη δεκαετία κατασκευάζονται κτίρια αυτής της τυπολογίας, τόσο στο κέντρο, όσο και στα προάστια της πόλης (Εικ. 57). Κτιριολογικά λοιπόν και σε αυτή τη χρονική περίοδο συναντάμε κτίρια ποικίλων ογκοπλασιών. Από απλά ευθύγραμμα κτίρια, μέχρι τυπολογίες L, Π ή περιμετρικής εκτόνωσης με εσωτερικό ακάλυπτο χώρο. Τα μπλοκ αυτά διατηρούν το μικρό πλάτος (περίπου 12 μέτρα) και αναπτύσσονται κυρίως σε μήκος. Αυτό που αλλάζει μεταπολεμικά για την τυπολογία, έχει να κάνει με το ύψος το κτιρίων και υπαγορεύεται από το ρυθμιστικό σχέδιο του 1953. Συγκεκριμένα, το πλάνο αυτό εφάρμοσε τις εξής αρχές σχεδιασμού: διεύρυνση του πλάτους των δρόμων από 12 σε 21 μέτρα (καθώς και τη δημιουργία νέων οδικών δικτύων), αύξηση του συντελεστή ύψους των κτιρίων εντός της πόλης, με το νέο μέγιστο επιτρεπόμενο ύψος τα 40 μέτρα και αντικατάσταση των όψεων των κτιρίων επί του δρόμου.23 Οι εξωτερικές όψεις στην περίπτωση κτιρίων Casa di Ringhiera και αυτή τη χρονική περίοδο επικοινωνούν ελάχιστα με το εσωτερικό του κτιρίου (Εικ. 58). Αναδιαμορφώνονται και σχεδιάζονται ακόμη πιο επιμελημένες όψεις, συγκριτικά με όσες κατασκευάστηκαν στα τέλη του 19ου αιώνα (Εικ. 59). Η συμμετρική οργάνωση είναι κυρίαρχη ως προς την τοποθέτηση των ανοιγμάτων, των περασμάτων και των εξωστών. Υπάρχει ακόμη σαφής τονισμός των οριζόντιων στοιχείων (γύψινα γείσα), τα οποία συνήθως διαχωρίζουν το κτίριο από το ισόγειο και παρεμβάλλονται μεταξύ των ορόφων. Επίσης, περιμετρικά των ανοιγμάτων και των περασμάτων παρατηρούμε ακόμη πιο λεπτομερή διακοσμητικά στοιχεία (συνήθως γεωμετρικά και φυτικά μοτίβα και ελαφρώς προεξέχουσες παραστάδες). Η κεντρική είσοδος στο κτίριο διατηρείται ακριβώς στο μέσο του ισογείου και ασφαλίζει εξωτερικά με ξύλινη θύρα ή μεταλλικό κιγκλίδωμα. Σχεδιαστικά, στις περισσότερες περιπτώσεις κτιρίων, ο ισόγειος χώρος διατηρεί την οργάνωση που είχε και στην προηγούμενη φάση του (συνεχής τοιχοποιία ανά περίπου 5 μέτρα) (Εικ. 60). Αυτό που αλλάζει καθοριστικά εν προκειμένω είναι το πρόγραμμα των επιχειρήσεων που φιλοξενούνται στο επίπεδο του δρόμου, το οποίο επηρεάζεται από τις τεχνολογικές εξελίξεις και τα μαζικά παραγόμενα προϊόντα κατανάλωσης: αρτοποιία, οπωροπωλεία, πιτσαρίες, καταστήματα ηλεκτρονικών συσκευών, ένδυσης και υπόδησης, συνεργεία αυτοκινήτων και φανοποιεία αντικαθιστούν τα παλιά βυρσοδεψία και τις βιομηχανικές επιχειρήσεις του προηγούμενου αιώνα (Εικ. 61).

Εικ.58: Πρόσθια όψη Casa di Ringhiera, Milano, μεταπολεμική περίοδος.

Εικ.61: Εμπορικό πρόγραμμα ισογείου, Casa di Ringhiera, Milano, 1961.

23 Ferrari, V. [1956], Milano. Il Piano Regolatore Generale 1953, Turin: Urbanistica.

Εικ.59: Πρόσθια όψη Casa di Ringhiera, κλίμακα 1:150, Milano.

Εικ.60: Κάτοψη ισογείου Casa di Ringhiera, κλίμακα 1:150, Milano.

Εικ.62: Ακάλυπτος χώρος, Casa di Ringhiera, Milano, μεταπολεμική περίοδος.

Εικ.63: Κλιμακοστάσια, Casa di Ringhiera, Milano, μεταπολεμική περίοδος.

Εικ.64: Εσωτερική όψη, Casa di Ringhiera, Milano.

Ταυτόχρονα ο πίσω ακάλυπτος χώρος των κτιρίων γεμίζει από σταθμευμένα οχήματα, μοτοσικλέτες και συχνά χρησιμοποιείται από τις επιχειρήσεις του ισογείου και από τους κατοίκους των πάνω ορόφων για εξωτερικές εργασίες (Εικ. 62). Ελάχιστες αλλαγές εντοπίζονται και στα κλιμακοστάσια των κτιρίων (Εικ. 63). Σε ευθύγραμμες διατάξεις τα κλιμακοστάσια καταλαμβάνουν τον πυρήνα στο κέντρο, ενώ σε κτίσματα με πιο σύνθετες κατόψεις σχεδόν πάντα καλύπτουν τις εσωτερικές γωνίες. Τυπολογικά εμφανίζονται είτε ως απλά ευθύγραμμα στοιχεία, είτε σε διάταξη L ή Π με κεφαλόσκαλο και κενό χώρο στο ενδιάμεσο. Δεν παρατηρείται κάποια ανακατασκευή σε ό,τι αφορά τα υλικά, ο κύριος άξονάς τους παραμένει λίθινος ενώ το κιγκλίδωμα είναι σιδερένιο. Ωστόσο, αυτό που έχει αναφερθεί ως κύριο χαρακτηριστικό της συγκεκριμένης τυπολογίας το συναντάμε και σε αυτή τη χρονική της φάση. Όλοι δηλαδή οι πυρήνες των κλιμακοστασίων οδηγούν σε χώρους με ανοιχτή πρόσβαση προς τον κεντρικό διάδρομο. Ο ενιαίος αυτός εξώστης συνεχίζει να είναι το κυρίαρχο στοιχείο που διαμορφώνει την εσωτερική όψη της Casa di Ringhiera, η οποία δεν μεταβάλλεται και η εικόνα της δεν υπαγορεύεται από κανένα ρυθμιστικό πλάνο. Μάλιστα, σε αυτή τη χρονική στιγμή της τυπολογίας αποτελεί τον πιο κοινωνικό χώρο του κτιρίου αφού εκτός από κύρια ροή, η οποία οδηγεί στις εισόδους των διαμερισμάτων, πλέον φιλοξενεί παιδιά που παίζουν, ανθρώπους που συνομιλούν και γενικότερα όλες τις αλληλεπιδράσεις μεταξύ των γειτόνων24 (Εικ. 64). Ωστόσο, σε αυτό το σημείο εντοπίζονται και αρκετές σχεδιαστικές αλλαγές. Οι χώροι στο τέλος των διαδρόμων (Εικ. 65), που μέχρι πρότινος χρησιμοποιούνταν από τα διαμερίσματα ως λουτρά και σημεία παροχής νερού, στις περισσότερες περιπτώσεις είτε έχουν γκρεμιστεί εξ ολοκλήρου, είτε έχουν αντικατασταθεί από χώρους αποθήκευσης. Αυτή η κίνηση, συνδέεται με την συνεχόμενη αύξηση του κατά κεφαλήν εισοδήματος, η οποία δίνει το έναυσμα για τροποποιήσεις και ανακατασκευές των υπαρχόντων διαμερισμάτων25 (Εικ. 66). Επίσης, εξηγείται από το γεγονός ότι οι περισσότερες οικογένειες που διαμένουν πλέον στα διαμερίσματα είναι και οι ιδιοκτήτες αυτών. Με την πάροδο του χρόνου, η οικονομική ανάπτυξη και η πρόσβαση σε νέες τεχνολογίες οδηγούν σε πολλές τροποποιήσεις εντός των διαμερισμάτων. Αρχικά, οι οικογένειες επέλεγαν να έχουν παροχή νερού μέσα στα διαμερίσματά τους. Αυτό θα τους επέτρεπε το καθάρισμα των ρούχων και των σκευών τους χωρίς να χρειάζεται να επισκέπτονται την αυλή για αντλήσουν νερό.26 Έπειτα, αν και το μέγεθος των διαμερισμάτων παραμένει ως έχει (δύο χώροι περίπου 40-60 τετραγωνικά μέτρα), οι περισσότεροι κάτοικοι αποφασίζουν να κατασκευάσουν ιδιωτικά λουτρά, στα οποία μάλιστα εκμεταλλευόμενοι την νέα τεχνολογία εγκαθιστούν και συστήματα θέρμανσης νερού. Συχνά, ωστόσο, ο διαθέσιμος χώρος για την κατασκευή ενός ιδιωτικού λουτρού δεν ήταν επαρκής, έτσι σε αρκετά κτίρια αυτοί οι χώροι παρέμεναν κοινόχρηστοι στο τέλος των διαδρόμων μέχρι και τις αρχές της δεκαετίας του 1990. Με την έλευση του 1960, ήρθε και η νέα τεχνολογία. Οι οικογένειες, αγόραζαν πλυντήρια πιάτων, εστίες μαγειρέματος, πλυντήρια και στεγνωτήρια ρούχων. Επίσης, εμφανίστηκαν και τα πρώτα δίκτυα ενσύρματης επικοινωνίας. Οι σκεπές των κτιρίων της τυπολογίας και οι τοίχοι των διαμερισμάτων ήταν πλέον καλυμμένοι με καλώδια και ηλεκτρονικές συνδέσεις για τις τηλεοράσεις. Οι ήχοι από τα πλυντήρια ρούχων και τις τηλεοράσεις αναμίχθηκαν με τους ήχους από παιδιά που παίζουν και γείτονες που συζητούν (Εικ. 67).

24 Foot, J. [2007], ‘’Micro-history of a house: memory and place in a Milanese neighborhood, 1890-2000’’, Urban History, Vol. 34, σσ. 431-452. 25 Ό.π., σσ. 431-452. 26 Ό.π., σσ. 431-452.

Το Μιλάνο μεταπολεμικά ανασυγκροτείται και διανύει ίσως την πιο λαμπρή οικονομικά περίοδο στην σύγχρονη ιστορία του. Η πόλη κατορθώνει να αναδειχθεί σε ισχυρό οικονομικό και επιχειρηματικό κέντρο, ένα όραμα που εκφράζεται από τα μέσα του 19ου αιώνα. Ταυτόχρονα υποδέχεται το μεγαλύτερο μεταναστευτικό ρεύμα στην ιστορία της και ανοικοδομεί ολόκληρα νέα οικιστικά προάστια. Ωστόσο, μαζί με την οικονομική ανάπτυξη της πόλης εκφράζεται ένα νέο όραμα για το μέλλον της. Διεκδικείται για πρώτη φορά η πολιτισμική και κοινωνική ταυτότητά της. Η βιομηχανική αποκέντρωση, η εγκαινίαση πολιτισμικών θεσμών και η ανάπτυξη της μεσοαστικής εργατικής τάξης υπαγορεύουν μια νέα πραγματικότητα για το Μιλάνο. Κατά τη διάρκεια του οικονομικού θαύματος στο Μιλάνο, τα κτίρια της τυπολογίας Casa di Ringhiera ακολούθησαν δύο διαφορετικούς δρόμους. Λίγα αφέθηκαν στην τύχη τους και ενοικιάστηκαν από αλλοεθνείς μετανάστες. Αυτά τα κτίρια είχαν ελλείψεις σε βασικές παροχές και συχνά δεν ήταν ασφαλή, μέχρι τη στιγμή όπου οι μετανάστες τα εγκατέλειψαν για οικονομικότερες κατοικίες στην περιφέρεια. Ωστόσο, τα περισσότερα κτίρια ήταν μέρος μίας διαδικασίας εξευγενισμού που μόλις είχε ξεκινήσει. Εκτός των οικογενειών, οι κατοικίες αυτές προσέλκυαν καλλιτέχνες, φοιτητές και νέους επαγγελματίες. Στα επόμενα χρόνια, με την εξασθένηση της εργατικής τάξης της πόλης, η τυπολογία εξευγενίζεται εξ ολοκλήρου και μεταβαίνει σε μία νέα εποχή. Τα διαμερίσματα των Casa di Ringhiera ξεκίνησαν να μισθώνονται και να αγοράζονται από πιο ευκατάστατες τάξεις, όπως οικογένειες χωρίς παιδιά και επαγγελματίες.27 Από τις αρχές τις δεκαετίας του 1980 η βαριά βιομηχανία της πόλης σταδιακά εκλείπει και το Μιλάνο επαναπροσδιορίζει την εικόνα του ως παγκόσμια πρωτεύουσα της μόδας και δυναμική μετα-βιομηχανική μητρόπολη. Την ίδια στιγμή, η τρομοκρατία, τα κομματικά σκάνδαλα διαφθοράς και οι συνεχόμενες ασταθείς πολιτικές διατάξεις διαμορφώνουν μία μακρά περίοδο πολιτικής, οικονομικής και κοινωνικής δυσαρέσκειας μέχρι και τα τέλη της δεκαετίας του 1990.

27 Ό.π., σσ. 431-452.

Εικ.65: Κάτοψη ορόφου Casa di Ringhiera, Milano.

Εικ.67: Νέα τεχνολογία, Casa di Ringhiera, Milano, 1960.

Εικ.66: Τυπικό διαμέρισμα Casa di Ringhiera, κλίμακα 1:75, Milano.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ο3:

Η νέα μητρόπολη και η σύγχρονη πραγματικότητα της Casa di Ringhiera.

Εικ.68: City Life, Milano, 2018.

Με την άφιξη του 21ου αιώνα το Μιλάνο αφήνει πίσω του την οικονομική δυσμένεια και τα πολιτικά σκάνδαλα των τελευταίων δεκαετιών. Αναδιαμορφώνεται σε παγκόσμιο επιχειρηματικό και εμπορικό κέντρο και εφαρμόζει στρατηγικές που αποκαλύπτουν τον ανερχόμενο μητροπολιτικό χαρακτήρα του. Πολυεθνικές εταιρίες μετακινούνται στην πόλη και εγκαθιστούν τα γραφεία τους, γιγάντιες οδικές υποδομές συνδέουν την πόλη με ολόκληρη την Ευρώπη, γκρεμίζονται και ανακατασκευάζονται ολόκληρες περιοχές (Εικ. 68). Όλα αυτά λαμβάνουν χώρα εκτός του κέντρου, το οποίο διαφυλάσσει αυστηρά τον ιστορικό χαρακτήρα και την πολιτισμική ταυτότητά του, αφού αποτελεί πόλο έλξης για εκατομμύρια ταξιδιώτες κάθε χρόνο (Εικ. 69). Θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε πως αρκεί η πανοραμική θεά από την οροφή του καθεδρικού ναού (Duomo) για να κατανοήσει κανείς την ταυτότητα της πόλης σήμερα. Τα τελευταία χρόνια οι πολιτικές αρχές του Μιλάνο υιοθέτησαν στρατηγικές ανάπτυξης της περιφέρειας με στόχο την εξέλιξη της πόλης σε παγκόσμιο μεταβιομηχανικό κέντρο.1 Έργα με υπογραφές από διεθνώς αναγνωρισμένα αρχιτεκτονικά άρχισαν να κάνουν την εμφάνισή τους. Το μουσείο της Fondazione Prada των ΟΜΑ, το εμπορικό κτίριο Fetrinelli των MVRDV, το νέο πανεπιστημιακό συγκρότημα Bocconi των Sanaa και ο συνολικός επανασχεδιασμός των περιοχών City Life και Porta Nuova- είναι μόνο μερικά παραδείγματα που περιγράφουν το όραμα της πόλης για διεθνοποίηση (Εικ. 70)

Εικ.69: Ιστορικό κέντρο, Milano, 2018.

Εικ.70: New Bocconi Campus, Sanaa, Milano, 2019.

Εικ.71: Ιστορικό κέντρο, Milano, 2018.

1 https://www.milomb.camcom.it/c/document_library/get_file?uuid=ac36c1e5-db95-4c1f-a2f7-a83d368629d6&groupId=10157/ [Foot J., Milan. Memory, Change, the future? Some fragments., επίσκεψη 02/19].

Εικ.72: Bovisa, Milano, 2018.

Ωστόσο, στο Μιλάνο του 21ου αιώνα, όπως αναφέρει ο John Foot2 στο κείμενό του ‘’Milan. Memory, change. The Future. Some fragments.” 3 συνυπάρχουν δύο πραγματικότητες. Η πρώτη αφορά την εικόνα του δυναμικού, λαμπερού επιχειρηματικού και οικονομικού κέντρου της βόρειας Ιταλίας, την πρωτεύουσα της μόδας και της τέχνης (Εικ. 71). Η εικόνα αυτή υποθάλπει την σκοτεινή πλευρά των προαστίων που παρακμάζουν (Εικ. 72). Η φτώχια, η πυκνή δόμηση, η ανάπτυξη εγκληματικότητας, η χαμηλή ποιότητα ζωής και οι συνθήκες εργασιακής εκμετάλλευσης συνθέτουν τον χαρακτήρα ενός μεγάλου μέρους της περιφέρειας της πόλης. Στις μέρες μας το Μιλάνο αριθμεί σχεδόν 1.400.000 κατοίκους, ενώ στην ευρύτερη περιφέρεια υπολογίζεται ότι ζουν παραπάνω από 3.000.000 κάτοικοι.4 To 17% (500.000) του καταγεγραμμένου συνολικού πληθυσμού είναι αλλοεθνείς μετανάστες.5 Ταυτόχρονα, στην πόλη φιλοξενείται και αναπτύσσεται και ένα μεγάλο ποσοστό μη ‘’αναγνωρισμένων’’ μεταναστών κυρίως από χώρες της Αφρικής και της Ασίας (Eικ. 73). Στους πληθυσμούς αυτούς ανήκει σε μεγάλο ποσοστό ο μέσος κάτοικος των σημερινών προαστίων της πόλης6 που σε πολλές περιπτώσεις είναι και ο κάτοικος της τυπολογίας της Casa di Ringhiera. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει στο κείμενό του ο John Foot: ‘’ Στις ιδιωτικές κουζίνες των μεγάλων εστιατορίων και στις αποθήκες των φυτωρίων εργάζονται χιλιάδες μετανάστες κάτω από ακατάλληλες συνθήκες εργασίας και χωρίς κρατική αναγνώριση. […] Το Μιλάνο είναι μία πόλη-βιτρίνα, όπου η λάμψη και η στιλπνότητά του το αγγίζουν μόνο επιδερμικά. Το γεγονός αυτό ισχύει από τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια και την περίοδο του οικονομικού θαύματος, όταν στην πόλη κατέφθαναν χιλιάδες Ιταλοί μετανάστες από τον νότο και την επαρχία του βορρά. […]. Το Μιλάνο υπήρξε από τα τέλη του 19ου αιώνα η πόλη των μεταναστευτικών ροών και η ιστορία αυτών ακριβώς των κινημάτων βρίσκεται στο επίκεντρο κάθε κατανόησης της εξέλιξης της σύγχρονης αυτής μητρόπολης.’’7 Τα τελευταία χρόνια τα προαναφερθέντα ζητήματα έχουν αρχίσει να απασχολούν τις αρχές της πόλης και αποτελούν κεντρικό άξονα των τοπικών πολιτικών συζητήσεων.8

Εικ.73: Διάγραμμα πληθυσμού, Milano.

2 Ιστορικός σύγχρονης ιστορίας της Ιταλίας στο Πανεπιστήμιο του Μπρίστολ. 3 https://www.milomb.camcom.it/c/document_library/get_file?uuid=ac36c1e5-db95-4c1f-a2f7-a83d368629d6&groupId=10157/ [Foot J., Milan. Memory, Change, the future? Some fragments., επίσκεψη 02/19]. 4 http://seriestoriche.istat.it/ [Ινστιτούτο Στατιστικής Ιταλίας, επίσκεψη 05/19]. 5 Ό.π. 6 https://epc2012.princeton.edu/papers/120307/ [Rimoldi S., Terzera L., Ethnic segregation of foreign immigrants in Milan, δημοσίευση 16/06/12, επίσκεψη 05/19]. 7 https://www.milomb.camcom.it/c/document_library/get_file?uuid=ac36c1e5-db95-4c1f-a2f7-a83d368629d6&groupId=10157/ [Foot J., Milan. Memory, Change, the future? Some fragments., επίσκεψη 02/19]. 8 Brandsen, T. [2016], Social Innovations in the Urban Context, Berlin: Springer.

Εικ.74: Milan 2030. 5 νέα οράματα για την πόλη του μέλλοντος, 2016.

Εικ.75: Scalo Farini, Milano, 2018.

To 2015 το Μιλάνο φιλοξένησε την διεθνή έκθεση (EXPO 2015) με θέμα ‘’Feeding the planet, Energy for life.’’ (Ανατροφοδοτώντας τον πλανήτη, Ενέργεια για ζωή). Εστιάζοντας στην τεχνολογία, την καινοτομία και την παράδοση παρουσιάστηκαν προτάσεις για την ανάπτυξη στρατηγικών γύρω από την βιωσιμότητα, την ποιότητα ζωής και την παραγωγή τροφής.9 Το 2016, ο δήμος της πόλης σε συνεργασία με το Ευρωπαϊκό πρόγραμμα έρευνας και τεχνολογικής ανάπτυξης ανοίγουν την συζήτηση γύρω από το νέο γενικό ρυθμιστικό σχέδιο για την πόλη. ‘’Πέντε Οράματα για το Μέλλον. Το Μιλάνο του 2030.’’ (Εικ. 74). Κεντρικός στόχος που προωθείται είναι η ανάδειξη του Μιλάνο σε διεθνή μητρόπολη συνδεδεμένη οικονομικά και πολιτισμικά με ολόκληρο τον κόσμο. Πρόκειται για μία πόλη που αναπτύσσεται μέσω νέων βιώσιμων οικονομικών στρατηγικών και επαναπροσδιορίζει την σχέση της και με τις 88 συνοικίες της.10 Μέσα στα επόμενα χρόνια, ο επενδυτικός όμιλος COIMA CGR σε συνεργασία με την ιταλική εταιρεία σιδηροδρομικών υποδομών RFI προκηρύσσουν τον διεθνή αρχιτεκτονικό διαγωνισμό για την ανακατασκευή των σιδηροδρομικών υποδομών Farini και San Cristoforo (Εικ. 75). Το γενικό πλαίσιο του διαγωνισμού αναζητά περιβαλλοντικά βιώσιμες προτάσεις και λύσεις που θα αφορούν συστήματα νέων δημόσιων χώρων και υπηρεσιών, σχεδιασμό πράσινων περιοχών και εύρεση λειτουργιών που θα χαρακτηρίζουν τις νέες συνοικίες που θα προκύψουν. Επιπλέον, απαιτείται ανάπτυξη στρατηγικών για τον επανασχεδιασμό και την ανάπτυξη των παλαιών σιδηροδρομικών κτιριακών αποθεμάτων, όπως και προτάσεις νέων υποδομών για μέσα μαζικής μεταφοράς και πεζούς.11 Το 2019 η πρόταση του αρχιτεκτονικού γραφείου OMA επιλέγεται ως νικητήρια. Οι στόχοι που τίθενται για το Μιλάνο του μέλλοντος επαναπροσδιορίζουν την σχέση της πόλης με έννοιες όπως η οικολογία και η βιωσιμότητα, ενώ παράλληλα διεκδικείται η βελτίωση της ποιότητας του δημόσιου χώρου. Παρ’ όλα αυτά μέχρι και σήμερα το ζήτημα της προσιτής οικονομικά κατοίκησης παραμένει ένα ανεπίλυτο πρόβλημα για την πόλη, ενώ την ίδια στιγμή η χαμηλή και μεσαία τάξη υπερπληθύνεται. Το Μιλάνο στις μέρες μας χαρακτηρίζεται ως δήμος με υψηλά κόστη μίσθωσης και αγοράς ακινήτων. Όπως και άλλες πόλεις, υπόκειται σε παρεμβάσεις εθνικού και περιφερειακού επιπέδου όπως φορολογικά οφέλη προς τους ιδιοκτήτες που συμφωνούν να μισθώσουν τα ακίνητά τους σε χαμηλότερες τιμές ή να αναστείλουν την έξωση των μισθωτών τους. Για περισσότερο από δυο δεκαετίες (1990 – 2010) η ανάγκη ύπαρξης προσιτής οικονομικά κατοικίας δεν αντιμετωπίστηκε από την τοπική αυτοδιοίκηση. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι η αγορά κατοικίας θεωρείται η κινητήρια δύναμη επέκτασης της τοπικής οικονομίας.12 Η ιδιωτική αγορά κατοικίας του Μιλάνο θεωρείται ως μία από τις πιο ανεπτυγμένες σε ολόκληρη την Ιταλία.13 Από τις αρχές της δεκαετίας του 2000 επηρεάστηκε θετικά από την διαμόρφωση πολλών περιοχών σε οικιστικές, μετά από την ανάπτυξη μιας ευρείας και ταχύτατης στρατηγικής αποβιομηχανοποίησης και μετατροπής τους σε κατοικήσιμες γειτονιές. Μέχρι σήμερα έχουν ξεκινήσει πολλά αντίστοιχα έργα αστικών μετασχηματισμών, τα οποία προέρχονται από τα αποκαλούμενα ‘’ολοκληρωμένα σχέδια δράσης’’ (Piani Integrati di Intervento, PII). Τα σχέδια αυτά αποσκοπούν στην επιτάχυνση της έγκρισης των έργων από την κυβέρνηση, παρέχοντας εξαιρέσεις από τους ισχύοντες πολεοδομικούς κανονισμούς (π.χ. City Life Project). Αυτά τα μεγάλα προγράμματα αστικής ανασυγκρότησης βασίστηκαν στην αναγέννηση περιοχών της πόλης αλλάζοντας την εικόνα τους, βελτιώνοντας την ποιότητα ζωής του δη9 http://www.expo2015.org/ [Επίσημη ιστοσελίδα διεθνούς έκθεσης 2015, επίσκεψη 05/19]. 10 https://multicomfort.saintgobain.com/sites/multicomfort.saintgobain.com/files/docs/Presentation%20 Five%20objectives%20for%20Milan%202030_1.pdf/ [Οι 5 στρατηγικές για το Μιλάνο του 2030, επίσκεψη 06/19]. 11 http://www.scalimilano.vision/ [Επίσημη ιστοσελίδα διαγωνισμού, επίσκεψη 05/19]. 12 Logan, J. [1987], Urban Fortunes: The Political Economy of Place, Oakland: University of California Press. 13 https://link.springer.com/chapter/10.1007/978-3-319-21551-8_7/ [Costa G., Cucca R., Torri R., Milan: A City Lost in the Transition from the Growth Machine Paradigm Towards a Social Innovation Approach, δημοσίευση 06/04/16, επίσκεψη 05/19].

Εικ.76: City Life, Milano, 2018.

Εικ.77: Bosco Verticale, Milano, 2018

μόσιου χώρου και προσελκύοντας ιδιώτες επενδυτές (Property-led Regeneration, PLR). Το αποτέλεσμα στις συγκεκριμένες περιπτώσεις είναι κατοικίες υψηλού κόστους όσον αφορά την τεχνολογία, το μέγεθος και την ποιότητα διαβίωσης. Λόγω αυτών των χαρακτηριστικών οι κατοικίες αυτές προορίζονται για μεσαίες ή ισχυρές οικονομικά τάξεις και έχουν πολύ χαμηλό αντίκτυπο στην αυξανόμενη ζήτηση για οικονομικά προσιτή στέγαση.14 Ωστόσο, το αποτέλεσμα της κατασκευής πολυτελών μονάδων κατοίκησης είναι η αύξηση των τιμών πώλησης και ενοικίασης των ακινήτων σε ολόκληρη την πόλη, όχι μόνο στις ανεπτυγμένες περιοχές (Εικ. 76, Εικ. 77).Τα τελευταία δέκα χρόνια οι τιμές συνέχισαν να αυξάνονται (ειδικά στο ιστορικό κέντρο), με μία μικρή παύση την περίοδο 2008-2009 η οποία ήταν περιορισμένη σε σύγκριση με άλλες πόλεις. Το 2019 το Μιλάνο συμπεριλήφθηκε στις 25 πιο ακριβές πόλεις του κόσμου όσον αφορά την ενοικίαση και αγορά ακινήτων, με μέσο μηνιαίο ενοίκιο διαμερίσματος δύο χώρων τα 1.400 ευρώ.15 Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει και η διαφοροποίηση των τιμών ενοικίασης μεταξύ διαμερισμάτων που βρίσκονται στο κέντρο (2.100 ευρώ/μήνας) και διαμερισμάτων που βρίσκονται στα προάστια της πόλης (1000 ευρώ/μήνας).16 Στο Μιλάνο του 21ου αιώνα διαφαίνεται πως υπαγορεύονται δύο πραγματικότητες τόσο για την αστική αναδιοργάνωση της πόλης όσο και για το μέλλον του υπάρχοντος οικιστικού κτιριακού αποθέματος (ιστορικό κέντρο – περιφέρεια). Οι αυξανόμενες μεταναστευτικές ροές προς την πόλη μας επιτρέπουν να ισχυριστούμε πως το Μιλάνο διανύει το 4o μεταναστευτικό κύμα στην νεότερη ιστορία του. Χιλιάδες οικονομικοί μετανάστες και πρόσφυγες από χώρες της Αφρικής, της Ασίας αλλά και από τον ιταλικό νότο και την Ευρώπη καταφθάνουν στην πόλη διεκδικώντας ένα καλύτερο μέλλον.17 Ωστόσο, η ανάπτυξη προσιτής στέγασης στην πόλη για την κάλυψη των αναπτυσσόμενων πληθυσμιακών απαιτήσεων (κυρίως των μεσαίων και χαμηλών οικονομικών τάξεων) παραμείνει ένα ανεπίλυτο πρόβλημα από την πλευρά της τοπικής αυτοδιοίκησης.18 Ταυτόχρονα, στον αντίποδα της μετατροπής ολόκληρων οικοδομικών τετραγώνων σε υψηλού κόστους μονάδες κατοίκησης, η πόλη διαθέτει ένα σημαντικό πλήθος κτιριακού αποθέματος. Παρά την περιορισμένη περίοδο κατασκευής της Casa di Ringhiera και των πολυάριθμων κατεδαφίσεων που έχει υποστεί, η τυπολογία στις μέρες μας διαθέτει ένα κτιριακό απόθεμα της τάξεως των 70.000 κτιρίων σε ολόκληρο το Μιλάνο (περίπου 11% επί του συνόλου των κτιρίων που υπάρχουν σήμερα στην Ιταλία)19 (Εικ. 78). Μελετώντας την εξέλιξη της τυπολογίας σήμερα θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι από τις αρχές του 21ου αιώνα τα κτίρια αυτά ακολουθούν δύο διαφορετικούς δρόμους. Στις περισσότερες περιπτώσεις, η τύχη τους εξαρτάται κατά κύριο λόγο από τη θέση τους στην πόλη. Η πρώτη περίπτωση κτιρίων Casa di Ringhiera όπου θα εστιάσουμε την προσοχή μας είναι αυτή των κτιρίων που βρίσκονται στο ιστορικό κέντρο του Μιλάνο ή σε ανεπτυγμένες και δημοφιλείς περιοχές γύρω από αυτό (Navigli, Ticinese, Porta Venezia, Isola κλπ.).

14 Ό.π. 15 http://www.expatistan.com/ [Βάση υπολογισμού και σύγκρισης κόστους ζωής, επίσκεψη 06/19]. 16 https://www.numbeo.com/property-investment/in/Milan/ [Παγκόσμια βάση δεδομένων, επίσκεψη 06/19]. 17 https://www.wantedinmilan.com/news/greater-milan-has-the-most-immigrants-in-italy.html/ [Greater Milan has the most immigrants in Italy, δημοσίευση 14/06/17, επίσκεψη ιστοσελίδας 06/19]. 18 Foot, J. [2007], ‘’Micro-history of a house: memory and place in a Milanese neighborhood, 1890-2000’’, Urban History, Vol. 34, σσ. 431-452. 19 https://www.istat.it/it/censimenti-permanenti/popolazione-e-abitazioni/ [Ινστιτούτο Στατιστικής Ιταλίας, επίσκεψη 06/19].

Εικ.78: Χάρτης συγκέντρωσης κτιρίων Casa di Ringhiera, Milano, 2019.

Εικ.79: Maison Borella, Navigli, Milano, 2019

Σε αυτήν την περίπτωση, λόγω της προνομιακής τους θέσης στο χάρτη, αυτά τα κτίρια τροποποιούνται έτσι ώστε να φιλοξενούν ταξιδιώτες που επισκέπτονται την πόλη και ενδιαφέρονται για προσωρινή διαμονή (βραχυπρόθεσμη μίσθωση τύπου Air Bnb, Βooking κλπ.) (Εικ. 79). Στην περίπτωση του ιστορικού κέντρου υπάρχουν εκατοντάδες παραδείγματα της τυπολογίας που έχουν ανακατασκευαστεί εσωτερικά και διατίθενται για αυτόν ακριβώς τον σκοπό. Πολλά είναι και τα παραδείγματα κτιρίων που μέσω ιδιωτικών επενδύσεων έχουν μετατραπεί σε οργανωμένες, μεγαλύτερης κλίμακας ξενοδοχειακές υποδομές που υπόσχονται μία εμπειρία κατοίκησης άμεσα συνδεδεμένη με την παράδοση της πόλης. Ταυτόχρονα, σε αρκετά κτίρια, στα παλιά διαμερίσματα συναντάμε πλέον καλλιτεχνικά στούντιο, γκαλερί τέχνης και εκθεσιακούς χώρους. Ωστόσο, οι αλλαγές αυτές αφορούν σχεδόν αποκλειστικά τους εσωτερικούς χώρους της τυπολογίας, αφού οι πολεοδομικοί κανόνες της πόλης επιτρέπουν ελάχιστες επεμβάσεις στα κελύφη των κτιρίων. Η εξωτερική πρόσθια όψη της Casa di Ringhiera φέρει ελάχιστες τροποποιήσεις (Εικ. 80, Εικ. 81), οι οποίες πολλές φορές αφορούν μικρές αλλαγές στα κουφώματα, τις θύρες και τους μηχανισμούς που ασφαλίζουν τα καταστήματα στο ισόγειο. Το εμπορικό πρόγραμμα του ισογείου εξαρτάται από την τοποθεσία των κτιρίων στην πόλη. Στις δημοφιλείς τουριστικές περιοχές συνήθως φιλοξενεί καταστήματα εστίασης, τουριστικές επιχειρήσεις και χώρους κοινωνικής διασκέδασης, ενώ σε οικιστικές περιοχές μπορεί κανείς να συναντήσει καταστήματα γειτονιάς όπως αρτοποιία, οπωροπωλεία, καταστήματα ένδυσης κλπ.20 (Εικ. 82). Η συστοιχία από καμάρες ανά περίπου ένα μέτρο εξακολουθεί Εικ.81: Πρόσθια όψη Casa di Ringhiera, Milano, 2019.

20 Foot, J. [2007], ‘’Micro-history of a house: memory and place in a Milanese neighborhood, 1890-2000’’,

Εικ.82: Εμπορικό πρόγραμμα ισογείου, Casa di Ringhiera, 2019.

Εικ.84: Ακάλυπτος, Casa di Ringhiera, Milano, 2019.

Εικ.86: Casa di Ringhiera, Porta Venezia, Milano, 2019.

Εικ.87: Διαμέρισμα Casa di Ringhiera, Porta Venezia, Milano, 2019.

να υπάρχει μέχρι σήμερα και συνθέτει την χαρακτηριστική βάση στην πρόσθια όψη της τυπολογίας (Eικ. 83). Η κύρια είσοδος στο κτίριο παραμένει ως έχει (είναι σχεδόν πάντα μοναδική) και σε πολλές περιπτώσεις τροποποιείται έτσι ώστε να μεταβαίνουν τα οχήματα στον πίσω ακάλυπτο χώρο. Εκεί, οι άλλοτε δεσμευμένοι από τα καταστήματα και τους κατοίκους των πάνω ορόφων χώροι, είναι πλέον χώροι στάθμευσης οχημάτων. Ακόμη και στις μέρες μας ο ακάλυπτος ισόγειος χώρος πίσω από τα κτίρια αυτά δεν έχει σαφή χρήση. Εξυπηρετεί κυρίως την είσοδο και την έξοδο των κατοίκων στο κτίριο, ενώ συναντάμε περιπτώσεις όπου φιλοξενεί κινηματογραφικές προβολές, εκθέσεις βιβλίου και άλλες αντίστοιχες εκδηλώσεις που προκύπτουν από πρωτοβουλία των κατοίκων (Εικ. 84). Στις μέρες μας, ενώ τα κλιμακοστάσια έχουν διατηρήσει την αρχική τους δομή, στα περισσότερα κτίρια έχουν τοποθετηθεί ανελκυστήρες. Συνήθως, εντάσσονται στο διάκενο μεταξύ του κλιμακοστασίου ή κοντά σε αυτό, ενώ σε άλλες περιπτώσεις κατασκευάζεται ολόκληρος ο πυρήνας τους εξωτερικά του κτιρίου. Ο ενιαίος διάδρομος – εξώστης, στον οποίο οδηγούν τα κλιμακοστάσια και οι ανελκυστήρες, συνεχίζει να είναι το κυρίαρχο χαρακτηριστικό στοιχείο που συνθέτει την πίσω όψη (Εικ. 85). Πλέον οι κοινόχρηστοι χώροι στο τέλος του διαδρόμου που κάποτε χρησιμοποιούνταν ως λουτρά έχουν εξαφανιστεί εξ ολοκλήρου. Προϊόντα οικιακού εξοπλισμού, εξωτερικές μονάδες από συστήματα κλιματισμού και αυτόνομης θέρμανσης, καλώδια και δορυφορικά πιάτα ολοκληρώνουν την εσωτερική όψη σήμερα (Εικ. 86). Ταυτόχρονα, για την εξασφάλιση ιδιωτικότητας και ασφάλειας σε πολλά κτίρια τοποθετούνται κιγκλιδώματα που απομονώνουν χώρο από τον διάδρομο προς χρήση του εκάστοτε διαμερίσματος.21 Τα διαμερίσματα (στα οποία η είσοδος συνεχίζει να γίνεται μέσω του ενιαίου εξώστη) είναι και οι χώροι που ανακατασκευάζονται σχεδόν από την αρχή. Στα περισσότερα σημερινά παραδείγματα, η παλιά δίχωρη οργάνωση με μικρά δωμάτια είναι πολύ σπάνια (Εικ. 87). Ο σύγχρονος τρόπος ζωής αντιμετώπισε τα διαμερίσματα της Casa di Ringhiera με ποικίλους τρόπους. Σήμερα, υπάρχουν πολλά αρχιτεκτονικά γραφεία που ειδικεύονται αποκλειστικά στην ανακαίνιση κατοικιών της τυπολογίας. Μάλιστα πολλοί αρχιτέκτονες προσπάθησαν να σχεδιάσουν μία πιο σύγχρονη εκδοχή της Casa di Ringhiera από σκυρόδεμα, όμως τα αποτελέσματα δεν ήταν τα επιθυμητά.22 Η πιο τυπική επίλυση, στην περίπτωση των διαμερισμάτων του ιστορικού κέντρου που προορίζονται για προσωρινή μίσθωση, έχει να κάνει με την προσπάθεια δημιουργίας επιπλέον τετραγωνικών μέτρων (καθώς στην αγορά ενοικίασης ακινήτων περισσότερα τετραγωνικά ισοδυναμούν με μεγαλύτερη αξία) (Εικ. 88). Οι τοιχοποιίες γκρεμίζονται, οι χώροι διαιρούνται καθ’ ύψος, δημιουργούνται νέα πατάρια, οι λίθινοι τοίχοι και τα κεραμικά πατώματα καλύπτονται από πιο σύγχρονα υλικά.23 Η τυπολογία του δίχωρου διαμερίσματος χάνεται και η οικιακή εμπειρία εκσυγχρονίζεται. H δεύτερη κατηγορία κτιρίων Casa di Ringhiera είναι αυτή των κτιρίων που βρίσκονται εκτός του ιστορικού κέντρου της πόλης, σε οικιστικά προάστια και αποβιομηχανοποιημένες γειτονιές (Bovisa, Lambrate, Comasina, Sesto San Giovanni κλπ.). Θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε πως η κατάσταση αυτών των κτιρίων σήμερα μαρτυρά και την γενικότερη σχέση της πόλης με τα προάστια της. Σε αυτή την περίπτωση, τα κτίρια προορίζονται για μακροχρόνια μίσθωση ή κατοικούνται από τους ίδιους τους ιδιοκτήτες τους. Οι ανέσεις που συναντάμε στα ανακαινισμένα διαμερίσματα του κέντρου που προορίζονται για τουριστική αξιοποίηση, εδώ εκλείπουν. Συνήθως, η Ringhiera των προαστίων φιλοξενεί οικογένειες Ιταλών ή μεταναστών μικρών και μεσαίων εισοδηματικών τάξεων, φοιτητές και εργαζόμενους.24 Οι όψεις και οι κοινόχρηστοι χώροι των κτιρίων δεν διαφέρουν πολύ από αυτές του κέντρου. Το εμπορικό πρόγραμμα του ισογείου συνήθως φιλοξενεί καταστήματα Urban History, Vol. 34, σσ. 431-452. 21 Ό.π., σσ. 431-452. 22 Ό.π. , σσ. 431-452. 23 Ό.π. , σσ. 431-452. 24 Ό.π. , σσ. 431-452.

γειτονιάς όπου πολύ συχνά οι ιδιοκτήτες είναι μετανάστες.25 Και σε αυτή την περίπτωση τα διαμερίσματα ανακατασκευάζονται με σκοπό να εξυπηρετήσουν τις απαιτήσεις ενός πιο σύγχρονου τρόπου ζωής. Η ασφάλεια και η ιδιωτικότητα παίζουν καθοριστικό ρόλο στην διαμόρφωση του κτιρίου. Κιγκλιδώματα και πόρτες ασφαλείας απομονώνουν και ιδιωτικοποιούν τα διαμερίσματα. Το 2019, ο γλύπτης Alex Chinneck26 με το έργο του ‘’Α spoonful of surprise’’ κλήθηκε να συμμετάσχει για πρώτη φορά στην εβδομάδα Σχεδιασμού του Μιλάνο (Milan’s Design Week). Στην πρότασή του κατασκεύασε ένα ακριβές αντίγραφο τυπολογίας Casa di Ringhiera του οποίου η όψη αρχίζει να αποκολλάται φανερώνοντας ένα φωτεινό και τεχνολογικό φουτουριστικό εσωτερικό (Εικ. 89). Όπως αναφέρει ο ίδιος ‘’Σκέφτηκα πως θα ήταν ενδιαφέρον να δημιουργήσω μία σειρά γλυπτών που χρησιμοποιούν μια πολύ τυπική για το Μιλάνο εικόνα, αλλά αποκαλύπτουν ένα εντελώς διαφορετικό εσωτερικό.’’27 Αυτό ίσως είναι και η Casa di Ringhiera σήμερα. Μία τυπολογία αστικής κατοίκησης που εξωτερικά φέρει την παράδοση και την ιστορία της πόλης, ενώ εσωτερικά έχει μετατραπεί σε κάτι άλλο. Όπως αναφέρει και ο John Foot “Tο Μιλάνο διαθέτει μία εξαιρετική ικανότητα. Αυτή του να επινοεί ξανά τον εαυτό του γκρεμίζοντας και ξαναχτίζοντας τον στο ίδιο μέρος. Ίσως, η διαδικασία αυτή διαφαίνεται πάνω στην τυπολογία της Casa di Ringhiera σήμερα. Με την πάροδο των 160 χρόνων ζωής της έχουν γίνει χιλιάδες μικρές αλλαγές που έχουν μεταμορφώσει ένα κοινωνικό και πολιτισμικό μοντέλο αστικής κατοίκησης σε ένα άλλο. Τόσο έντονα που στις μέρες μας το ίδιο το όνομα Casa di Ringhiera δεν φαίνεται να έχει και πολύ νόημα.”28 (Εικ. 91).

Εικ.89: Alex Chinneck – Α spoonful of surprise

25 https://www.wantedinmilan.com/news/greater-milan-has-the-most-immigrants-in-italy.html/ [Greater Milan has the most immigrants in Italy, δημοσίευση 14/06/17, επίσκεψη ιστοσελίδας 06/19]. 26 Άγγλος γλύπτης και εικαστικός. 27 https://www.mind-mag.com/art-design/unzipping-sculptural-illusions-alex-chinneck/ [Salunke A., Unzipping Sculptural Illusions | Alex Chinneck, δημοσίευση 07/05/19, επίσκεψη ιστοσελίδας 06/19]. 28 Foot, J. [2007], ‘’Micro-history of a house: memory and place in a Milanese neighborhood, 1890-2000’’, Urban History, Vol. 34, σσ. 431-452.

Εικ.83: Κάτοψη ισογείου Casa di Ringhiera, κλίμακα 1:150, Milano, 2019.

Εσωτερική όψη, Casa di Ringhiera, κλίμακα 1:150, Milano, 2019.

Εικ.83: Κάτοψη ορόφου Casa di Ringhiera, κλίμακα 1:150, Milano, 2019.

Εικ.88: Τυπικό διαμέρισμα Casa di Ringhiera, κλίμακα 1:75, Milano, 2019.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Porta Nova, Milano, 2019. (προσωπικό αρχείο)

Στις μέρες μας, η ταυτότητα της πόλης του Μιλάνο αλλάζει από περιοχή σε περιοχή ανάλογα με τις τυπολογίες αστικής στέγασης που αναπτύσσονται σε αυτήν. Η εστιασμένη μελέτη πάνω στις διαδικασίες κατασκευής και κατοίκησης των τυπολογιών αστικής διαμονής είναι ικανή να μας υποδείξει σε μεγάλο βαθμό την εξέλιξη της ίδια της πόλης, καθώς και τους στόχους που ανά περίοδο θέτονται από τα εκάστοτε γενικά ρυθμιστικά πλάνα. Η μελέτη των πρώτων κτιρίων αστικής κατοίκησης που αναπτύσσονται στο Μιλάνο βρίσκεται στο επίκεντρο της παρούσας έρευνας. Στα τέλη του 19ου αιώνα, η τυπολογία της Casa di Ringhiera είναι μία από τις πιο διαδεδομένες τυπολογίες αστικής στέγασης που αναπτύσσονται στο Μιλάνο ως απάντηση στον αυξανόμενο μεταναστευτικό πληθυσμό που εισέρχεται στην πόλη. Τόσο οι διαδικασίες κατασκευής για την ανάπτυξη επαρκούς οικιστικού αποθέματος για την στέγαση της εργατικής τάξης, όσο και οι διαδικασίες κατοίκησης μέσα στην τότε βιομηχανική αστική κοινωνία αποκαλύπτουν σε μεγάλο βαθμό την δυναμική σχέση της πόλης με τις τυπολογίες αστικής κατοίκησης, αλλά και το όραμα του Μιλάνο να αναδειχθεί από μεσαιωνική πόλη σε ισχυρό ευρωπαϊκό βιομηχανικό κέντρο. Κατά την διάρκεια της μεταπολεμικής περιόδου, οι ανθρωπογεωγραφικές μεταβολές, τα νέα θεσμικά πλαίσια και η τεχνολογική εξέλιξη αλλάζουν τις συνθήκες ζωής στην πόλη, αποκαλύπτοντας την ανάγκη για ένα συγκεκριμένο τρόπο ζωής μέσα στην μεταβιομηχανική κοινωνία. Η αποβιομηχανοποίηση, η κατάργηση των δρόμων που συνδέουν την πόλη αποκλειστικά με την βιομηχανία, η σύνδεση της πόλης με ολόκληρη την Ευρώπη και η ανάπτυξη πολιτισμικών θεσμών φανερώνουν την μετάβαση της πόλης από βιομηχανικό σε πολιτισμικό κέντρο. Με την άφιξη του 21ου αιώνα το Μιλάνο διαμορφώνεται σε παγκόσμιο επιχειρηματικό και οικονομικό κέντρο εφαρμόζοντας στρατηγικές που αποκαλύπτουν τον ανερχόμενο μητροπολιτικό χαρακτήρα του. Η πόλη των μετακινήσεων και των μεταναστευτικών ροών αντιμετωπίζει σήμερα ζητήματα που αφορούν την σχέση της με την ποιότητα ζωής των προαστιακών περιοχών, την ανάπτυξη προσιτής οικονομικά στέγασης και την επανάχρηση του υπάρχοντος οικιστικού αποθέματος. Tο Μιλάνο διαθέτει μία εξαιρετική ικανότητα. Αυτή του να επινοεί ξανά τον εαυτό του γκρεμίζοντας και ξαναχτίζοντας τον στο ίδιο μέρος. Ίσως, η διαδικασία αυτή διαφαίνεται πάνω στην τυπολογία της Casa di Ringhiera. Με την πάροδο των 160 χρόνων ζωής της έχουν γίνει χιλιάδες μικρές αλλαγές που έχουν μεταμορφώσει ένα κοινωνικό και πολιτισμικό μοντέλο αστικής κατοίκησης σε ένα άλλο. Τόσο έντονα που στις μέρες μας το ίδιο το όνομα Casa di Ringhiera δεν φαίνεται να έχει και πολύ νόημα. Τo Μιλάνο σήμερα αποτελεί ένα σύνθετο παλίμψηστο. Η ανακάλυψη, η καταγραφή και η κατανόηση των στοιχείων που συνθέτουν το παρελθόν του μπορεί να γίνει κοιτώντας τι υπάρχει στην πόλη τώρα, αλλά επίσης κοιτώντας όλα όσα έχουν παρέλθει. Η ιστορία των τυπολογιών κατοίκησης και οι διαδικασίες κατασκευής και κατοίκησης τους βρίσκονται στο επίκεντρο της κατανόησης της σύγχρονης αυτής μητρόπολης.

ΠΗΓΈΣ ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Soja, E. [2000], Postmetropolis – Critical Studies of Cities and Regions, Oxford: Blackwell Publishing. Oliva, F. [2007], L’urbanistica di Milano. Quel che resta dei piani urbanistici nella crescita e nella trasformazione della città, Milan: Hoepli. Finetti, G. [2002], Costruzione di Una Città, Milan: Hoepli. Grandi, M. [1980], Guida all’ architecttura moderna, Milan: Zanichelli. Morandi, C. [2018], Milan: productions, spatial patterns and urban change, Abigdon: Routlegde. Portaluppi, P. Semenza M. [1927], Milano com’è ora come sarà, Milan: Bestetti e Tumminelli. Vercelloni, V. [1987], Atlante storico di Milano, città di Lombardia, Milan: L’Archivolto. Caderna, C. [1980], Nostra Italia del Miracolo, Milano: Longanesi. Hogan, M. [1989], The Marshall Plan - Studies in Economic History and Policy: USA in the Twentieth Century, Cambridge: Cambridge University Press. Ferrari, V. [1956], Milano. Il Piano Regolatore Generale 1953, Turin: Urbanistica. Bradford, J. [2014], Fashion Journalism, Abingdon: Routledge. Bruschi A. [2006], La memoria del progetto: per un archivio dell'architettura moderna a Roma, Rome: Gangemi Editore. Capomolla, R. [2016], L'architettura INA Casa (1949-1963): Aspetti e problemi di conservazione e recupero, Rome: Gangemi Editore. Brandsen, T. [2016], Social Innovations in the Urban Context, Berlin: Springer. Logan, J. [1987], Urban Fortunes: The Political Economy of Place, Oakland: University of California Press. Pierini, S., Isastia, A. [2017], Case Milanesi 1923-1973 Cinquant' anni di architettura residenziale a Milano, Milan: Hoepli. Foot, J. [2001], Milano since the Miracle, Oxford: Berg Publishers. 60

ΔΙΑΔΙΚΥΤΑΚΕΣ ΠΗΓΕΣ http://seriestoriche.istat.it/ [Ινστιτούτο Στατιστικής Ιταλίας, επίσκεψη 05/19]. http://milanau.blogspot.com/2014/04/e-quella-casetta-di-ringhiera-divento.html/ [Βιωματική καταγραφή κατοίκων, επίσκεψη 04/19]. http://www.ordinearchitetti.mi.it/en/mappe/itinerario/49-from-the-idea-of-the-city-tothe-built-city-thegaribaldi-repubblica-area/saggio/ [Galuzzi P., Vittillo P., Milan and the Unification of Italy, επίσκεψη 04/19]. http://www.oica.net/ [Διεθνής Οργανισμός Κατασκευαστών Αυτοκινήτων, επίσκεψη 05/2019]. https://www.milomb.camcom.it/c/document_library/get_file?uuid=ac36c1e5-db954c1f-a2f7-a83d368629d6&groupId=10157/ [Foot J., Milan. Memory, Change, the future? Some fragments., επίσκεψη 02/19]. https://epc2012.princeton.edu/papers/120307/ [Rimoldi S., Terzera L., Ethnic segregation of foreign immigrants in Milan, δημοσίευση 16/06/12, επίσκεψη 05/19]. http://www.expo2015.org/ [Επίσημη ιστοσελίδα διεθνούς έκθεσης 2015, επίσκεψη 05/19]. https://multicomfort.saintgobain.com/sites/multicomfort.saintgobain.com/files/docs/ Presentation%20Five%20objectives%20for%20Milan%202030_1.pdf/ [Οι 5 στρατηγικές για το Μιλάνο του 2030, επίσκεψη 06/19]. http://www.scalimilano.vision/ [Επίσημη ιστοσελίδα διαγωνισμού, επίσκεψη 05/19]. https://link.springer.com/chapter/10.1007/978-3-319-21551-8_7/ [Costa G., Cucca R., Torri R., Milan: A City Lost in the Transition from the Growth Machine Paradigm Towards a Social Innovation Approach, δημοσίευση 06/04/16, επίσκεψη 05/19]. http://www.expatistan.com/ [Βάση υπολογισμού και σύγκρισης κόστους ζωής, επίσκεψη 06/19]. https://www.numbeo.com/property-investment/in/Milan/ [Παγκόσμια βάση δεδομένων, επίσκεψη 06/19]. http://www.inventerlegrandparis.fr/article/lextension-et-lannexion-a-milan-1873-1931-des-demarches-distinctes/ [Toubon A., L’extension et l’annexion à Milan (1873-1931) – Des démarches distinctes, επίσκεψη 05/19]. https://www.researchgate.net/publication/321749373_Morandi_C_Paris_M_2018_ Forms_of_urban_change_Nodes_of_knowledge-based_networks_as_drivers_of_ 61

new_metropolitan_patterns_in_Southern_Milan_in_Armondi_S_Di_Vita_S_eds_Milan_productions_spatial_patterns_a/ [Morandi C., Paris M., Forms of urban change. Nodes of knowledge-based networks as drivers of new metropolitan patterns in Southern Milan, δημοσίευση 01/18, επίσκεψη 06/19]. https://reviews.history.ac.uk/review/267/ [Foot J., Milan since the Miracle. City, Culture and Identity, δημοσίευση 2001, επίσκεψη 06/19]. http://distribuzione.ilcinemaritrovato.it/per-conoscere-i-film/rocco-e-i-suoi-fratelli/lavoro-set/ [Serandrei M., Il lavoro sul set, επίσκεψη 05/19]. https://www.clubmilano.net/2017/10/milano-dal-ballatoio/ [Cioccarelli Α, Milano dal Ballatoio, δημοσίευση 10/17, επίσκεψη 05/19]. https://www.wantedinmilan.com/news/greater-milan-has-the-most-immigrants-in-italy. html/ [Greater Milan has the most immigrants in Italy, δημοσίευση 14/06/17, επίσκεψη ιστοσελίδας 06/19]. https://www.istat.it/it/censimenti-permanenti/popolazione-e-abitazioni/ [Ινστιτούτο Στατιστικής Ιταλίας, επίσκεψη 06/19]. https://www.mind-mag.com/art-design/unzipping-sculptural-illusions-alex-chinneck/ [Salunke A., Unzipping Sculptural Illusions | Alex Chinneck, δημοσίευση 07/05/19, επίσκεψη ιστοσελίδας 06/19]. https://www.britannica.com/place/Milan-Italy/History [Lecco A., Foot J., History of Milan, επίσκεψη 06/19].

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΑ ΑΡΘΡΑ Faron, O. [1996], ‘’La banlieue avant la banlieue. Milan et sa périphérie durant la première moitié du xix’’, Histoire, économie et société, Vol. 15, σσ. 381-404. Sevenfold, O. [1980], ‘’ Housing the Urban Industrial Work Force: Milan, Italy, 1860-1914’’, IA The Journal of the Society for Industrial Archeology, Vol. 6, σσ. 9-24. Bisi, L. [2006], ‘’La ringhiera a Milano. Tipo e funzione’’, Firenze Architettura, σσ. 130-137. Foot, J. [2007], ‘’Micro-history of a house: memory and place in a Milanese neighborhood, 1890-2000’’, Urban History, Vol. 34, σσ. 431-452. Uffredizzi, E. [2016], ‘’Rooftops, streets and blocks: the ''collective living'' in the Italian postwar cinema.’’, Firenze Architettura, Vol. 1, σσ. 24-29. Foot, J. [1995], ‘’The Family and the Economic Miracle: Social Transformation, Work, Leisure and Development at Bovisa and Comasina (Milan), 1950-70’’, Contemporary European 62

History, Vol. 4, σσ. 315-338.

ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ Recami, F. [2011], La Casa di Ringhiera, Palermo: Sellerio Editore.

ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΣ Visconti Luchino [1960], Rocco and his brothers, Titanus Les films Marceau.

ΠΗΓΕΣ ΕΙΚΟΓΡΑΦΗΣΗΣ Εικ.01: https://casedellavetra.tumblr.com/page/3 Εικ.02:https://www.google.com/search?hl=el&biw=1920&bih=969&tbm=isch&sa=1&ei=qU8KXY_gCJLYxgPKq7DgDQ&q=via+maurizio+quadrio+milano&oq=via+maurizio+quadrio+milano&gs Εικ.03: https://vecchiamilano.files.wordpress.com/2016/07/la-via-gaetano-de-castillia. pdf Εικ.04: https://en.wikipedia.org/wiki/File:Milano_-_Giovanni_Brenna_(1860),_ritaglio.JPG Εικ.05: https://it.wikipedia.org/wiki/Galleria_Vittorio_Emanuele_II#/media/File:Inizio_ lavori_Galleria_di_Milano_(1865).jpg Εικ.06: https://it.wikipedia.org/wiki/File:Milano_-_Particolare_piazza_Duomo_-_Giovanni_Brenna_1860.jpg Εικ.07: https://www.slideshare.net/adelebugatti/milano-storia-e-memoria-cittadini-oca-seicentro-museolab6 Εικ.08: https://it.wikipedia.org/wiki/File:Milano,_Porta_Magenta_(demolizione)_01.jpeg Εικ.09: https://www.researchgate.net/figure/Berutos-Plan-1889-SkyScraperCity-Milano-Sparita_fig38_316860356 Εικ.10: http://www.inventerlegrandparis.fr/article/lextension-et-lannexion-a-milan-1873-1931-des-demarches-distinctes/ Εικ.11: https://www.futurelearn.com/courses/migration-cities/0/steps/50633 Εικ.12: https://www.alamy.com/stock-photo/pirelli.html?blackwhite=1 Εικ.13: https://www.jstor.org/stable/40967991?read-now=1&refreqid=excelsior%3A01ddafcce398c65307df77bc8c6c2945&seq=9#page_scan_tab_contents Εικ.14: https://www.digitouring.it/oggetti/7508-la-stazione-centrale-di-milano-nel-1889dipinto-di-a-morbelli/ Εικ.15: http://seo007.info/Photography-of-Milan-a09e8d/ Εικ.16: https://www.jstor.org/stable/40967991?read-now=1&refreqid=excelsior%3A01ddafcce398c65307df77bc8c6c2945&seq=9#page_scan_tab_contents Εικ.17: προσωπική συλλογή 64

Εικ.18: http://www.associazioneminerva.org/news.html Εικ.19: http://losimgu.pw/Milano-la-capitale-economica-Italiano-dove-si-trovano.html Εικ.20: https://www.assaltoalcielo.it/2018/04/07/la-concezione-marxista-di-classe-operaia/ Εικ.21: προσωπική συλλογή Εικ.22: προσωπική συλλογή Εικ.23: https://www.skyscrapercity.com/showthread.php?t=1232367&page=2717&lang id=5 Εικ.24: προσωπική συλλογή Εικ.25: http://storiedimilano.blogspot.com/2018/01/le-latterie-della-vecchia-milano. html?m=1 Εικ.26: προσωπική συλλογή Εικ.27: https://www.modaacolazione.com/milano-meravigli-un-premio-fotografico-per-la-citta/ Εικ.28: https://www.flickriver.com/groups/oldtravelpostcards/pool/random/ Εικ.29: https://www.flickriver.com/groups/oldtravelpostcards/pool/random/ Εικ.30: προσωπική συλλογή Εικ.31: http://loosebrush.com/la-casa-di-ringhiera.html Εικ.32: προσωπική συλλογή. Εικ.33: προσωπική συλλογή. Εικ.34: https://www.flickr.com/photos/milan_lera_insc/6285090601 Εικ.35: http://www.centrofotografia.org/mostre/galleria/4/48 Εικ.36: http://www.ordinearchitetti.mi.it/en/mappe/itinerario/37-milan-and-the-unification-of-italy/saggio Εικ.37: http://www.ordinearchitetti.mi.it/en/mappe/itinerario/37-milan-and-the-unification-of-italy/saggio Εικ.38: http://www.ansa.it/web/notizie/photostory/primopiano/2013/02/21/Milano-bian65

co-nero-boom-economico_8284542.html?idPhoto=4 Εικ.39: http://www.ordinearchitetti.mi.it/en/mappe/itinerario/37-milan-and-the-unification-of-italy/saggio Εικ.40: https://milanobarona.myblog.it/2017/01/06/pagina-facebook-da-milano-alla-barona-storia-luoghi-e-persone-di-questa-terra/ Εικ.41: https://tiptoetoyourroom.wordpress.com/tag/milano/ Εικ.42: http://www.urbnetlab.com/wp-content/uploads/2016/10/MF_urbanplanstudio_2016_2_101716.pdf Εικ.43: https://www.themammothreflex.com/category/interviste/ Εικ.44: https://www.visionnaire-home.com/history Εικ.45: http://www.osservatoremeneghino.info/20/09/2018/mi-chiamo-corvetto-una-mostra-per-riscoprire-lidentita-di-un-quartiere/ Εικ.46: https://milano.corriere.it/foto-gallery/cronaca/18_ottobre_26/mostra-tutta-miala-citta-milano-foto-epoca-passato-presente-ieri-oggi-galleria-highline-ca4d1494-d8f411e8-bb5a-fd7ad32a316b.shtml Εικ.47: http://myelection.info/guide/l/l-emigrazione-in-america-latina-spring.html Εικ.48: https://en.wikipedia.org/wiki/Rocco_and_His_Brothers Εικ.49: Luchino Visconti, Rocco e I suoi Fratelli, 1960. Εικ.50: Luchino Visconti, Rocco e I suoi Fratelli, 1960. Εικ.51: προσωπικό αρχείο Εικ.52: Luchino Visconti, Rocco e I suoi Fratelli, 1960. Εικ.53: https://milano.corriere.it/foto-gallery/cronaca/18_ottobre_26/mostra-tutta-miala-citta-milano-foto-epoca-passato-presente-ieri-oggi-galleria-highline-ca4d1494-d8f411e8-bb5a-fd7ad32a316b.shtml Εικ.54: https://instabileportazza.wordpress.com/2015/07/16/il-modello-del-centro-civico-sociale-nei-complessi-ina-casa/ Εικ.55: https://milano.corriere.it/foto-gallery/cronaca/18_ottobre_26/mostra-tutta-miala-citta-milano-foto-epoca-passato-presente-ieri-oggi-galleria-highline-ca4d1494-d8f411e8-bb5a-fd7ad32a316b.shtml 66

Εικ.56: http://myelection.info/guide/t/tenore-italiano-anni-60-messina.html Εικ.57: https://milano.repubblica.it/cronaca/2010/07/05/foto/il_volto_triste_della_milano_del_boom-5400361/1/ Εικ.58: https://blog.urbanfile.org/2017/07/23/milano-cultura-portale-delle-botteghe-storiche/ Εικ.59: προσωπικό αρχείο Εικ.60: προσωπικό αρχείο Εικ.61: http://soldatorock.blogspot.com/2016/08/favola-di-uno-strano-caprone-milanese. html Εικ.62: https://www.querciacb.info/virgilio-mot-il-nome-della-rosa.php Εικ.63: https://blog.urbanfile.org/2017/07/23/milano-cultura-portale-delle-botteghe-storiche/ Εικ.64: https://blog.urbanfile.org/2017/07/23/milano-cultura-portale-delle-botteghe-storiche/ Εικ.65: προσωπικό αρχείο Εικ.66: προσωπικό αρχείο. Εικ.67: https://books.apple.com/it/book/mattoncini-di-storia-album-delle-figurine/ id997186863 Εικ.68: https://www.linkedin.com/company/bumaq?originalSubdomain=cl Εικ.69: https://gr.depositphotos.com/182761522/stock-photo-galleria-vittorio-emanuele-view-milan.html Εικ.70: https://www.designboom.com/architecture/sanaa-bocconi-campus-milan-italy-construction-02-13-2019/ Εικ.71: προσωπικό αρχείο Εικ.72: προσωπικό αρχείο Εικ.73: προσωπικό αρχείο Εικ.74: https://www.100resilientcities.org/building-resilience-milans-2030-city-plan/ Εικ.75: https://blog.urbanfile.org/2014/05/15/milano-volando-sulla-citta-per-cantieri/ 67

Εικ.76: προσωπικό αρχείο Εικ.77: προσωπικό αρχείο Εικ.78: προσωπικό αρχείο Εικ.79: https://airbnb.com/ Εικ.80: προσωπικό αρχείο Εικ.81: προσωπικό αρχείο Εικ.82: προσωπικό αρχείο Εικ.83: προσωπικό αρχείο Εικ.84: προσωπικό αρχείο Εικ.85: https://airbnb.com/ Εικ.86: https://airbnb.com/ Εικ.87: https://airbnb.com/ Εικ.88: προσωπικό αρχείο. Εικ.89: http://alexchinneck.com/ Εικ.90: προσωπικό αρχείο Εικ.91: προσωπικό αρχείο