A
ΦIEPΩMA
Θεσσαλονίκη: 80 χρ νια απ την εκστρατεία των Aγγλογάλλων Nτοκουμέντα απ τα αρχεία της Φωτογραφικής Yπηρεσίας των Γαλλικών Eν πλων Δυνάμεων Συμπληρώνονται 80 χρ νια (Δε- σμένων ανώτερων αξιωματικών κέμβριος 1915 - Iανουάριος 1916) των σωμάτων ασφαλείας των οαπ την απ φαση των Aγγλογάλ- ποίων η στάση ήταν εχθρική απέλων, Συμμάχων της Entente ναντι στους Συμμάχους), αλλά και (Eγκάρδιας ή Tριπλής Συνενν η- η εκδήλωση του «Kινήματος της σης), να προχωρήσουν στην οχύ- Θεσσαλονίκης» ή «Kινήματος της ρωση και οργάνωση της άμυνας Eθνικής Aμυνας» (Aύγουστος της Θεσσαλονίκης, μετατρέπο- 1916) απ τον Eλευθέριο Bενιζέλο ντας λη την π λη και την ευρύτε- και τη συνεπακ λουθη παραίτηση ρη περιοχή της σε ένα «περιχαρα- του βασιλιά Kωνσταντίνου, υπέρ κωμένο στρατ πεδο». O ανώτε- του δευτερ τοκου γιου του Aλερος στρατιωτιξάνδρου (29 κ ς διοικητής Mαΐου/11 Iουνίου Eπιμέλεια αφιερώματος: της συμμαχικής 1917), ουσιαστιΓIANNHΣ XPYΣAΦHΣ δύναμης, ο Γάλκ βήμα προς λος στρατηγ ς τον Eθνικ ΔιχαMορίς Σαράιγ, επέβαλε καθεστώς σμ , που θα βασάνιζε την Eλλάδα απ λυτης διοίκησης, παρακάμπτο- για τα επ μενα 20 χρ νια. ντας και, σε πολλές περιπτώσεις, H έρευνα του αφιερώματος των υποκαθιστώντας τις ν μιμες τοπι- «Eπτά Hμερών» δεν έχει στ χο να κές πολιτικές και στρατιωτικές αρ- αναλύσει και να προσθέσει μιαν αχές, καταλύοντας –σε τελική ανά- κ μη ερμηνεία στα γεγον τα της λυση– την κυριαρχία του Eλληνι- εποχής. Kαι ούτε θα προσπαθήσει κού Kράτους σε μια περιοχή που να ταχθεί με το μέρος της μιας ή μ λις πριν απ τρία χρ νια είχε α- της άλλης πλευράς. Aλλωστε δεν πελευθερωθεί απ τον ελληνικ το επιτρέπει και η βασική πηγή του στρατ και ενωθεί με την Eλλάδα, υλικού που αποτελεί τον κορμ έπειτα απ 500 χρ νια σχεδ ν ο- αυτού του αφιερώματος: Πρ κειθωμανικής κυριαρχίας. Aλλά το ται για μια εκτενή φωτογραφική κυρι τερο: συλλογή, ένα είδος «ντοκουμέH ενέργεια αυτή συνετέλεσε ντου» – πως πολλοί θα το χαραστη δημιουργία των πρ σφορων κτήριζαν– απ την εκστρατεία των εκείνων συνθηκών για να ευδοκι- Aγγλογάλλων στη Θεσσαλονίκη μήσει –λίγους μήνες αργ τερα– - και τα Bαλκάνια, έκδοση του 1916 χι μ νο η ρηματική διακοίνωση 1917 του Φωτογραφικού Tμήματος των Συμμάχων προς την ελληνική των Γαλλικών Eν πλων Δυνάμεων. κυβέρνηση (για την αποστράτευH έκδοση που αφορά στην Θεσση του ελληνικού στρατού, την ά- σαλονίκη αποτελεί το 3ο τεύχος μεση αντικατάσταση της κυβέρνη- μακράς σειράς, αν και υπάρχει και σης Σκουλούδη, τη διάλυση της το 16ο τεύχος για την εκστρατεία Bουλής και την προκήρυξη εκλο- της Kαλλίπολης (στα Δαρδανέλγών, καθώς και την απ λυση ορι- λια) με αρκετές φωτογραφίες απ τη Θεσσαλονίκη, αλλά και την Kέρκυρα, το λιμάνι του Mούδρου στη Λήμνο, κ.ά. Φυσικά, υπάρχει μια χρονική αναντιστοιχία στη σειρά των τευχών σε σχέση με την εξέλιξη των συμμαχικών επιχειρήσεων. H εκστρατεία στα Δαρδανέλλια έγινε το 1914 - 1915, ενώ εκείνη της Θεσσαλονίκης ένα χρ νο αργ KYPIAKH 21 IANOYAPIOY 1996 τερα. H οποία είχε τη δική της ιEξώφυλλο: H οδ ς Eλευθερίου Bενιζέστορία, έντονο παρασκήνιο και λου στη Θεσσαλονίκη, πως φαίνεται ακαταλυτικές επιπτώσεις στην επ την πλευρά της παραλίας. σωτερική κατάσταση της χώρας. Για λα αυτά, είναι απαραίτητη Yπεύθυνος «Eπτά Hμερών»: μια συνοπτική, αλλά ουσιαστική BHΣ. ΣTAYPAKAΣ παρουσίαση.
2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 21 IANOYAPIOY 1996
H εκστρατεία των Aγγλογάλλων, επικεφαλής των οποίων ήταν ο Γάλλος στρατηγ ς Mορίς Σαράιγ (φωτογραφία κάτω δεξιά) δεν ήταν τυχαία ή δευτερευούσης σημασίας επεισ διο του A΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Eπαιξε καθοριστικ ρ λο στην εμπλοκή της Eλλάδος στον π λεμο και συνετέλεσε στο να διαγραφεί με σαφήνεια η διαχωριστική γραμμή μεταξύ εκείνων που ήθελαν να παραμερισθεί η ουδετερ τητα, με πρώτο τον Eλευθέριο Bενιζέλο (επάνω δεξιά) και εκείνων που ήθελαν ουδέτερη την Eλλάδα τηρώντας, μως, σαφώς γερμαν φιλη στάση. Tων τελευταίων ηγείτο ο βασιλιάς Kωνσταντίνος (φωτογραφία κέντρο δεξιά). Aπ την οριστική ρήξη των δύο ανδρών ξεκίνησε η μακρά περίοδος του Eθνικού Διχασμού που προκάλεσε, μεταξύ άλλων, την εκδήλωση του Kινήματος Eθνικής Aμύνης στη Θεσσαλονίκη (στην πάνω φωτογραφία ο Eλ. Bενιζέλος και μερικοί απ τους συνεργάτες του σε δρ μο της Θεσσαλονίκης τον Oκτώβριο του 1916) και την παραίτηση του βασιλιά Kωνσταντίνου στις 29 Mαΐου - 11 Iουνίου 1917. (Φωτ. Aπ το έργο «Iστορία του Eλληνικού Eθνους», τομ. IE΄, της Eκδοτικής Aθηνών)
Θεσσαλονίκη (αριστερά), η π λη των πολλών εθνοτήτων και θρησκειών, το μαργαριτάρι των Bαλκανίων, στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος και των βλέψεων λων των χωρών της Bαλκανικής χερσονήσου –και χι μ νον– πως σημειώνει ο ανώνυμος Γάλλος συντάκτης. H εικ να που παρουσιάζεται είναι μία απ τις τελευταίες πριν απ τη μεγάλη πυρκαγιά του 1917, που άλλαξε κυριολεκτικά το πρ σωπ της. Oχι, μως και τις «λεπτομέρειες» που παρίστανται στις δύο ένθετες φωτογραφίες: Mία απ τις πύλες του κάστρου του Eπταπυργίου και η δυτική πλευρά των τειχών «καθαρά τουρκική περιοχή», πως αναφέρεται στην επεξήγηση της φωτογραφίας. KYPIAKH 21 IANOYAPIOY 1996 - H KAΘHMEPINH
3
«Kάτω απ την Aψίδα του Aλεξάνδρου», είναι η επεξήγηση της φωτογραφίας στη Συλλογή του Γενικού Eπιτελείου των Γαλλικών Eν πλων Δυνάμεων. Eίναι προφανές το λάθος του ανώνυμου επιμελητή και σχολιαστή των φωτογραφιών της Συλλογής, αφού πρ κειται σαφώς για την Aψίδα του Γαλερίου, τη γνωστή «Kαμάρα» της Θεσσαλονίκης. Kαι είναι μάλλον οικεία αυτή η εικ να της Kαμάρας για τους παλαι τερους Θεσσαλονικείς, δεδομένου τι για αρκετά χρ νια ακ μη, μετά τα γεγον τα που συνδέονται με το παρ ν αφιέρωμα, η Eγνατία Oδ ς περνούσε κάτω απ την αψίδα. H παρουσία μεγάλου αριθμού ξένων στρατιωτών, αλλά και «πολύτιμου συναλλάγματος», έφερε τους συμπαθείς υπαίθριους στιλβωτές υποδημάτων να στήσουν τα σύνεργα της δουλειάς τους ακριβώς στα π δια της Kαμάρας, αλλά και τους περίεργους –μικρούς και μεγάλους– που συνωστίζονταν για να δουν τους ξένους στρατιώτες με τις επιβλητικές στολές και τις απαστράπτουσες μπ τες.
4 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 21 IANOYAPIOY 1996
KYPIAKH 21 IANOYAPIOY 1996 - H KAΘHMEPINH
5
H άφιξη των ’H λεωφ ρος Bασιλέως Kωνσταντίνου, πως αποκαλούνταν εκείνη την εποχή, η λεωφ ρος Nίκης σήμερα ή «Παλιά Παραλία». Aπ τα κτίρια της φωτογραφίας δεν έχει απομείνει τίποτα, εκτ ς απ τη μικρή απ σταση των σπιτιών απ τη θάλασσα. Στις ημέρες της άφιξης του αγγλογαλλικού εκστρατευτικού σώματος στη Θεσσαλονίκη, η προκυμαία έσφυζε απ κίνηση ανθρώπων και υλικών. Mετά την αποβίβαση δεκάδων χιλιάδων στρατιωτών, πλοία παντ ς τύπου και μεγέθους –πολεμικά, επιβατηγά και εμπορικά– συνέχιζαν επί εβδομάδες την εκφ ρτωση πυροβ λων, πολεμοφοδίων, υλικού στρατωνισμού, ειδών επισιτισμού, οχημάτων αλλά και ζώων, και οτιδήποτε άλλου υλικού ήταν απαραίτητου για την κάλυψη των αναγκών μια μεγάλης στρατιάς σε περίοδο πολέμου και μακριά απ την έδρα της. %πως χαρακτηριστικά επισημαίνεται στο κείμενο που συνοδεύει τη Φωτογραφική Συλλογή, η διαμ ρφωση του λιμανιού και της μήκους 1200 μέτρων προκυμαίας υπήρξε έργο Γάλλων μηχανικών, που εργάσθηκαν ειδικά για να καταστήσουν ασφαλή την αποβίβαση των στρατιωτών και του τεράστιου υλικού.
6 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 21 IANOYAPIOY 1996
Oι λ γοι που την επέ-
Aγγλογάλλων
βαλαν και οι επιπτώσεις O A’ Παγκ σμιος Π λεμος (19141918) βρίσκει την πολιτειακή και πολιτική ηγεσία της Eλλάδας διχασμένη τ σο ως προς τη διατήρηση ή μη της ουδετερ τητας έναντι των αντιμαχομένων μερών –της «Eγκάρδιας ή Tριπλής Συνενν ησης», που περιελάμβανε τις Aγγλία, Γαλλία και Pωσία, και της «Tριπλής Συμμαχίας», που περιελάμβανε τη Γερμανία, την Aυστροουγγαρία και την Iταλία (η τελευταία αποχωρεί σύντομα– σο και ως προς την επιλογή της πλευράς εκείνης που θα εξυπηρετούσε επωφελέστερα τα εθνικά συμφέροντα της χώρας. Στην επιλογή του στρατοπέδου της «Tριπλής Συνενν ησης» έχει ταχθεί ανεπιφύλακτα ο Eλευθέριος Bενιζέλος και το K μμα των Φιλελευθέρων, του οποίου ηγείται, ενώ ο βασιλιάς Kωνσταντίνος και το Γενικ Eπιτελείο Στρατού (στρατηγ ς Bίκτωρ Δούσμανης και συνταγματάρχης Iωάννης Mεταξάς) τηρούν σαφώς γερμαν φιλη στάση συνεπικουρούμενοι απ’ λο το αντιβενιζελικ πολιτικ στρατ πεδο της εποχής (Σ. Δραγούμη, Δ. Γούναρη, Δ. Pάλλη, Γ. Θεοτ κη, Γ. Στρέϊτ, Σ. Σκουλούδη, A. Zαΐμη κ.ά.).
Aκραία ρια H διάσταση απ ψεων φθάνει σε ακραία ρια, γεγον ς που οδηγεί τον Eλευθέριο Bενιζέλο δύο φορές σε αναγκαστική παραίτηση και το βασιλιά να κινείται στα ρια της συνταγματικής νομιμ τητας, συχνά παραβαίνοντας το Συνταγματικ Xάρτη. Mε τον ένα ή τον άλλο τρ πο, ωστ σο, η χώρα διατηρεί την ουδετερ τητά της, μέχρι το Σεπτέμβριο του 1915. Στις 21 του μην ς η Bουλγαρία, σύμμαχος της «Tριπλής Συμμαχίας», κηρύσσει μερική επιστράτευση, την οποία -στις 23 του ίδιου μήνα- μετατρέπει σε γενική. O πρωθυπουργ ς, τ τε, Bενιζέλος ζητά απ το βασιλιά Kωνσταντίνο να υπογράψει το διάταγμα για την κήρυξη μερικής γενικής επιστράτευσης και την επίσπευση των διαδικασιών για την ενεργοποίηση του ελληνοσερβικού συμφώνου, που προέβλεπε την κινητοποίηση της Eλλάδος σε περίπτωση βουλγαρικής επίθεσης εις βάρος της Σερβίας. Mε βάση τους ρους της συμφωνίας, μως, η Σερβία θα έπρεπε να παρατάξει κατά μήκος των συν ρων της με τη Bουλγαρία τουλάχιστον 150.000 στρατιώτες, πράγμα αδύνατον λ γω των συνεχιζ μενων πολεμικών επιχειρήσεων με την Aυστροουγγαρία, οι οποίες εξελίσσονταν αρνητικά για τη Σερβία. O Kωνσταντίνος ταλαντεύεται προς στιγμήν, ως προς την υπογραφή ή χι του διατάγματος για την επιστράτευση της χώρας, αλλά αποδέχεται την εισήγηση του E. Bενιζέλου να προταθεί στους Συμμάχους της Aντάντ να καλύψουν τη συμβατική δέσμευση της Σερβίας για τη δύναμη των 150.000 ανδρών αποστέλλοντας Συνέχεια στην 10η σελίδα KYPIAKH 21 IANOYAPIOY 1996 - H KAΘHMEPINH
7
8 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 21 IANOYAPIOY 1996
O Λευκ ς Πύργος –στη μεγάλη φωτογραφία– το έμβλημα της Θεσσαλονίκης, τ τε και τώρα. Eλάχιστη είναι η διαφορά του χθες απ το σήμερα. Aκ μη και διαφημίσεις υπήρχαν, πως μαρτυρεί η επιγραφή «Σιγαρέττα Aτλας» στο σημείο που σήμερα υπάρχει το κτίριο του πρώην Bασιλικού Θεάτρου. Tα ιστιοφ ρα, στο βάθος, φαίνεται να «διαχωρίζουν» τη θέση τους απ την άλλη πλευρά του λιμανιού, που (ένθετες και μικρ τερες φωτογραφίες) μεταγωγικά του αγγλογαλλικού στ λου και –προφανώς– επιταγμένα εμπορικά πλοία ξεφ ρτωναν πολεμοφ δια, ζώα, ζωοτροφές και άλλο υλικ . KYPIAKH 21 IANOYAPIOY 1996 - H KAΘHMEPINH
9
Συνέχεια απ την 7η σελίδα
αντίστοιχη στρατιωτική δύναμη. Kατά μία άλλη εκδοχή, ο Kωνσταντίνος το πρωί της ίδιας ημέρας έδωσε τη συναίνεσή του και το μεσημέρι, ύστερα απ επιμονή του Γενικού Eπιτελείου, αναίρεσε την απ φασή του και διέταξε να ληφθούν λα εκείνα τα μέτρα που θα παρεμπ διζαν την άφιξη των Aγγλογάλλων στη Θεσσαλονίκη.
H απ βαση Γεγον ς, πάντως, είναι τι οι συμμαχικές δυνάμεις –βάσει εν ς καλά προετοιμασμένου σχεδίου– άρχισαν να αποβιβάζονται στη Θεσσαλονίκη απ την 5η Oκτωβρίου 1915. Mία –απ τις πολλές ιστορικές πηγές– που ασχολείται με το θέμα αναφέρει χαρακτηριστικά: «O Bενιζέλος, φύση ευαίσθητη, ανυπ μονη και πεισματική, ενεργώντας με δική του πρωτοβουλία, παρακινεί την Aγγλία, Γαλλία και Pωσία, να προβούν στην εκτέλεση του απ πολύ καιρ καταρτισμένου σχεδίου τους, ν’ αποβιβάσουν δηλαδή σο το δυνατ ν πιο γρή-
γορα στη Θεσσαλονίκη μια στρατιά το λιγ τερο 150.000 ανδρών, η οποία θα έδινε τη δυνατ τητα στην Eλλάδα, στην κατάλληλη στιγμή, να εκπληρώσει τις υποχρεώσεις της προς τη Σερβία. Eίναι αλήθεια τι ο Bενιζέλος, σε ιδιωτικές συνομιλίες, είχε ενημερώσει τον Kωνσταντίνο σ’ αυτές τις προθέσεις του, αλλ’ αυτ ς δεν τις είχε εγκρίνει. Eτσι, στις 5 Oκτωβρίου αρχίζει στη σκονισμένη και πολυθ ρυβη απ ποικίλους πρ σφυγες Θεσσαλονίκη η απ βαση των αγγλογαλλικών στρατευμάτων, που συνεχίζεται κατά διαλείμματα και στις επ μενες μέρες. Ως τα τέλη του Iανουαρίου 1916 είχαν αποβιβαστεί 125.000 Γάλλοι και 100.000 Aγγλοι, χωρίς να υπολογιστούν οι άνδρες των τεχνικών και βοηθητικών υπηρεσιών. H περιοχή της Θεσσαλονίκης μεταβάλλεται σ’ ένα περιχαρακωμένο στρατ πεδο. H απ βαση των συμμαχικών στρατευμάτων στη Θεσσαλονίκη, «των κηπουρών της Θεσσαλονίκης», πως τα είχε χαρακτηρίσει ειρωνικά ο Clemenceau που ήταν εναντίον του σχεδίου αυτού, προκαλεί στην Aθήνα την εξέγερση της
10 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 21 IANOYAPIOY 1996
Συνέχεια στην 13η σελίδα
Πανοραμική εικ να (πάνω αριστερά) του τμήματος της Θεσσαλονίκης έξω απ το ανατολικ τείχος. Ξεχωρίζει το Nοσοκομείο του Aγίου Δημητρίου, πως αποκαλείται σήμερα, και το Eπταπύργιο πιο πάνω. Στο χώρο μπροστά απ το Nοσοκομείο είναι το νεκροταφείο της Eυαγγελίστριας, ενώ στα δεξιά του η συνοικία των Σαράντα Eκκλησιών. Στην ένθετη φωτογραφία, στεν σοκάκι στο κέντρο της Θεσσαλονίκης που καταλήγει στην εκκλησία της Aγίας Σοφίας η οποία (στην κάτω αριστερή φωτογραφία) αναφέρεται ως μουσουλμανικ τέμενος. Στη δεξιά φωτογραφία υπάρχει πράγματι ένα μουσουλμανικ τέμενος της Πάνω Π λης της Θεσσαλονίκης, ένα απ τα πολλά που υπήρχαν στην κατ’ εξοχήν μουσουλμανική συνοικία της π λης, πριν απ την απελευθέρωση το 1912. KYPIAKH 21 IANOYAPIOY 1996 - H KAΘHMEPINH
11
H εκστρατεία του αγγλογαλλικού σώματος έχει αρχίσει και οι εικ νες (φωτογραφική σύνθεση πάνω) είναι χαρακτηριστικές. Eίμαστε στο χιονισμένο Kαβαντάρ, πως σημειώνει ο Γάλλος σχολιαστής, με σκηνές απ την π λη, την άφιξη των εφοδιοπομπών, την εγκατάσταση τηλεγραφικής γραμμής, την περιπολία στρατιωτών και αξιωματικών. Kατά την αναχώρηση άλλων μονάδων απ τη Θεσσαλονίκη, με προπομπ την απαραίτητη στρατιωτική μπάντα (αριστερά), μικρ άγημα του ελληνικού στρατού αποδίδει τιμές, ενώ κοντά στο Tοπσίν (πάνω δεξιά φωτογραφία) –το σημεριν χωρι Γέφυρα– ο ανώνυμος Γάλλος σχολιαστής αναφέρει τι έγιναν παλαιοντολογικές έρευνες. Στις ένθετες φωτογραφίες παρατίθενται ευρήματα απ ανασκαφές στην Πέλλα, που είχαν εκτεθεί στη Θεσσαλονίκη. Θα ήταν ενδιαφέρον να πληροφορηθούμε σήμερα απ ειδικούς αν υπάρχουν και πού εκτίθενται τα εν λ γω αρχαιολογικά ευρήματα και τί απέδωσαν οι παλαιοντολογικές έρευνες.
12 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 21 IANOYAPIOY 1996
Συνέχεια απ την 10η σελίδα
αντιπολιτεύσεως και του βασιλιά Kωνσταντίνου και επιφέρει την πτώση του Bενιζέλου. Eίναι τα προανακρούσματα του διχασμού. Oι σύμμαχοι στη Θεσσαλονίκη υπ τη διοίκηση του ευερέθιστου και καχύποπτου στρατηγού Sarrail παραπονούνται για συστηματική αντίδραση των ελληνικών στρατιωτικών αρχών στο έργο τους· τις κατηγορούν τι τρέφουν γερμαν φιλα αισθήματα. Tο βέβαιο είναι τι οι Aγγλοι και ιδίως οι Γάλλοι στρατιωτικοί, εκνευρισμένοι απ την ουδετερ τητα της Eλλάδας, φέρονται περιφρονητικά και βάναυσα προς τους κατοίκους. Mερικοί απ τους στρατιωτικούς αυτούς κατηγορούνται ακ μη και για ανάμειξη σε ύποπτες εμπορικές υποθέσεις, και για χρηματισμ ». (Aπ στολου E. Bακαλ πουλου, Nέα Eλληνική Iστορία, 1204-1975, ΘEΣΣAΛONIKH 1979, σελ. 330-331).
H εικ να της π λης Στα τέλη Δεκεμβρίου του 1915 και στις αρχές του 1916, μετά τον κύκλο επιχειρήσεων του συμμαχικού εκστρατευτικού σώματος, η κατάσταση που διαμορφώνεται στη Θεσσα-
λονίκη είναι πραγματικά μοναδική: Σε μια π λη που μ λις ελευθερώθηκε απ τον ελληνικ στρατ και στην οποία το ελληνικ στοιχείο μ λις που έφτανε στο ένα τρίτο του πληθυσμού της, συνωστίζονταν στα σπίτια της, τ σο τα αστικά της παραλίας και εκείνα του κέντρου των εξοχών, αλλά και στα πιο λαϊκά και φτωχικά της δυτικής εισ δου της π λης και της πάνω π λης μέσα απ τα κάστρα, μια δυναμική μουσουλμανική κοιν τητα, μια πολυάριθμη εβραϊκή και ευάριθμες σλαβικές ομάδες, απ τη Bουλγαρία και τη Σερβία, αλλά και πολλοί Eυρωπαίοι, απ τις χώρες της Mεσευρώπης, την Iταλία και τη Γαλλία. Σε μια πολύβουη και οικονομικά ανθηρή αγορά ακούγονταν οι περισσ τερες ευρύτατα διαδεδομένες γλώσσες της εποχής, ενώ εκατοντάδες πράκτορες δεκάδων μυστικών υπηρεσιών συνέλεγαν μεθοδικά κάθε σημαντική ή ασήμαντη πληροφορία. Aπ τη μοναδική σε ιστορία εκείνη εποχή, ελάχιστα έχουν μείνει σήμερα, εκτ ς –φυσικά– απ την κορυφαία σημασία που έπαιζε και παίζει στα Bαλκάνια η π λη της Θεσσαλονίκης.
Tο πέρασμα του χρ νου, αλλά και η τεράστια πυρκαγιά του 1917, μ λις ένα χρ νο μετά τα γεγον τα του παρ ντος αφιερώματος, έσβησε και το χρώμα της Θεσσαλονίκης των πρώτων δεκαετιών του αιώνα μας, μετατρέποντας τις φωτογραφίες της εποχής σε ένα εκπληκτικ ιστορικ ντοκουμέντο. Iδιαίτερη σημασία –εν προκειμένω– αποκτά και το κείμενο που συνοδεύει τη Συλλογή του Φωτογραφικού Tμήματος των Γαλλικών Eν πλων Δυνάμεων, απ που και οι αποκλειστικές φωτογραφίες του αφιερώματος, που παραθέτουμε αυτούσιο. Mε μία παρατήρηση: Eχει συνταχθεί το 1916 απ Γάλλο συντάκτη και διερμηνεύει τις επίσημες γαλλικές θέσεις της εποχής. Eκτ ς απ την περιγραφή της αγγλογαλλικής εκστρατείας, με πολλές γλαφυρές λεπτομέρειες γύρω απ τις μάχες και τις ετερ κλητες στρατιωτικές μονάδες που έλαβαν μέρος σε αυτές, παρέχεται και μια ιδι τυπη εικ να της π λης και των κατοίκων της το 1916. Oι μοναδικές φωτογραφίες ολοκληρώνουν το σύνολο.
KYPIAKH 21 IANOYAPIOY 1996 - H KAΘHMEPINH
13
Oι Σύμμαχοι στη Θεσσαλονίκη H μετατροπή της μακεδονικής π λης σε περιχαρακωμένο στρατ πεδο και οι στρατιωτικές επιχειρήσεις
Tο καλά προετοιμασμένο σχέδιο των Aγγλογάλλων για απ βαση στη Mακεδονία βρίσκεται σε πλήρη εξέλιξη. H εντυπωσιακή φωτογραφία δείχνει τα πολεμικά πλοία στη Mεσ γειο να πλέουν προς τη Θεσσαλονίκη και η ένθετη φωτογραφία δείχνει στρατιώτες του εκστρατευτικού σώματος να επιβιβάζονται σε επιταγμένα επιβατηγά πλοία.
Aπ λες τις εκπλήξεις του πολέμου, εκείνη της Θεσσαλονίκης ήταν ίσως η μεγαλύτερη. Ποιος θα το ’λεγε στους στρατιώτες μας, ενώ ετοίμαζαν σιωπηρά την αντίσταση γύρω απ το Bερντέν, την Tουλ, το Eπινάλ και το Mπελφ ρ, τι τα οχυρά αυτά, με εξαίρεση το Bερντέν, θα παρέμεναν παθητικά στη διάρκεια αυτής της τεράστιας σύγκρουσης και τι μακριά, πολύ μακριά, στο βάθος εν ς κ λπου του Aιγαίου, θα παιζ ταν η μεγάλη παρτίδα; Kι μως, αυτ συνέβη. Aπέναντι στο χιονισμένο Oλυμπο, κατοικία των αρχαίων Θεών, προετοιμαζ ταν μια μάχη που έμελλε να έχει τεράστιο αντίκτυπο, με εμβέλεια παρ μοια με εκείνη της πτώσης του Bυζαντίου. Aς θυμηθούμε πώς εγκαταστάθη-
κε η αγγλο-γαλλική στρατιά στη Θεσσαλονίκη, μετατρέποντας τη μεγάλη μακεδονική π λη σε οχυρωμένο στρατ πεδο. H Σερβία, που απ τον Aύγουστο του 1914, αντιστεκ ταν στους Aυστριακούς και, έπειτα απ οδυνηρές αποτυχίες, κατάφερε μια συντριπτική νίκη κατά του εχθρού ανακαταλαμβάνοντας το Bελιγράδι και εκδιώκοντάς τον τελείως απ τα εδάφη της, τώρα φαιν ταν τι θα μπορούσε να ανασάνει, να δέσει τις πληγές της και να αρχίσει να ξανακτίζει τα ερείπια που προκάλεσε η τ σο άδικη εκείνη επίθεση. Oμως, η Bουλγαρία, σπρωγμένη απ το μίσος, τη δίψα για εκδίκηση και τους κατακτητικούς π θους, συμμάχησε με την
14 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 21 IANOYAPIOY 1996
Συνέχεια στην 18η σελίδα
Διανομή «κουραμάνας» εν πλω.
«Παν ραμα της Θεσσαλονίκης» είναι η επεξήγηση της φωτογραφίας της Συλλογής, έστω και αν το μεγαλύτερο μέρος της προκυμαίας και των κτιρίων σε αυτήν κρύβονται απ τον γκο των πλοίων που έφθασαν στην π λη.
Eικ νες απ τα πλοία: O παρατηρητής στη θέση του, οι αξιωματικοί ρεμβάζουν και οι απλοί στρατιώτες βρίσκουν τρ πο να διασκεδάσουν τη μονοτονία του ταξιδιού, πριν απ την άφιξη στη Θεσσαλονίκη, που σημαίνει επαφή με την πραγματικ τητα του πολέμου. KYPIAKH 21 IANOYAPIOY 1996 - H KAΘHMEPINH
15
«Στη ράδα της Θεσσαλονίκης», είναι η επεξήγηση της φωτογραφίας, που προσφέρει ένα μοναδικ παν ραμα της π λης στα 19151916. H π λη εκτειν ταν ουσιαστικά εντ ς των τειχών της, που ξεκινούσαν πάνω απ το Eπταπύργιο και συνέκλιναν προς της θάλασσα, απ τα ανατολικά μέχρι τον Λευκ Πύργο και απ τα δυτικά μέχρι την περιοχή των εγκαταστάσεων του σημερινού λιμανιού. Aξιοσημείωτος είναι ο αριθμ ς των μιναρέδων, που διακρίνονται στη φωτογραφία, αριθμ ς που σχεδ ν μηδενίστηκε ένα χρ νο μετά τα εκτιθέμενα γεγον τα, εξαιτίας της μεγάλης πυρκαγιάς που αφάνισε το ιστορικ κέντρο της π λης.
16 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 21 IANOYAPIOY 1996
KYPIAKH 21 IANOYAPIOY 1996 - H KAΘHMEPINH
17
Συνέχεια απ την 14η σελίδα
Aυστροουγγαρία και τη Γερμανία και στράφηκε έτσι εναντίον των δυτικών δυνάμεων και της Pωσίας. Tο μικρ σερβικ βασίλειο έμελλε να υποστεί μια τρομακτική επίθεση με στ χο την εξουθένωσή του. Mε παρακίνηση της Γαλλίας, οι Σύμμαχοι αποφάσισαν να σπεύσουν σε βοήθεια. Eξουσιοδοτημένοι απ τον Eλευθέριο Bενιζέλο, που ο μονάρχης του έμελλε να αποκηρύξει και να αποπέμψει, ο Aγγλογάλλοι επέλεξαν τη Θεσσαλονίκη ως επιχειρησιακή βάση. Tις πρώτες ημέρες του Oκτωβρίου τα στρατεύματα αποβιβάστηκαν· οι Γάλλοι, που ήσαν πολύ περισσ τεροι, είχαν επικεφαλής τον στρατηγ Σαράιγ. Aπ τις 15 Oκτωβρίου, τα ενωμένα στρατεύματα άρχισαν να κατευθύνονται προς τη Σερβία. Kατά τις 20, το συμμαχικ σώμα που ανέβαινε κατά μήκος του ποταμού Aξιού (Bαρδάρη), έφθασε στο Kρίβολακ, διέσχισε τον ποταμ και είχε την πρώτη επαφή με τις βουλγαρικές δυνάμεις κοντά στο Pάμπροβο. Oι στρατιώτες έφταναν βαθμιαία, μέσω της μοναδικής σιδηροδρομικής γραμμής, συντάσσονταν, απέκρουαν τους Bουλγάρους και έφθασαν έτσι, τις πρώτες ημέρες του Nοεμβρίου, στην περιοχή του Bέλες, χωρίς να εισέλθουν σ’ αυτή τη μικρή σερβική π λη, που οι σύμμαχοι είχαν εκκενώσει για να προχωρήσουν προς τ’ ανατολικά, προς το Mοναστήρι. Πολλές μάχες δ θηκαν στον Aξι και στον παραπ ταμ του Tσέρνα, ο οποίος αποτέλεσε τη γραμμή άμυνας των Γάλλων στις απ πειρές τους να ενωθούν με τους Σέρβους στον αυχένα του βουνού Mπάμπουνα, ο οποίος προσφέρει πρ σβαση στο Πρίλεπ και στο Mοναστήρι. H σύνδεση αυτή δεν μπ ρεσε να πραγματοποιηθεί: οι Σέρβοι, απειλούμενοι ταυτ χρονα απ τους Bουλγάρους στα ανατολικά και απ τους Aυστριακούς στο Bορρά, αναγκάστηκαν να αναδιπλωθούν πως πως στην Aλβανία. Oι Aγγλογάλλοι δεν είχαν πλέον κανένα λ γο να ανέβουν τον Aξι , του οποίου το ανώτερο μέρος κρατούσαν οι Bούλγαροι και που θα έφθαναν οι Aυστρο-Γερμανοί προερχ μενοι απ τη Mιτροβίτσα και τη Nις (Nίκαια). Aποφασίστηκε λοιπ ν η οπισθοχώρηση, η οποία πραγματοποιήθηκε με θαυμαστ τρ πο: τα στρατεύματά μας, δεχ μενα συνεχώς επιθέσεις, έκαναν τ σο επιδέξιες κινήσεις, και χρησιμοποίησαν τ σο επιθετικά και εύστοχα το πυροβολικ τους, ώστε οι απώλειες ήταν πολύ ελαφρές, ενώ των Bουλγάρων ήταν βαριές. O στρατ ς μας, μικρ ς τ τε, χρειάστηκε να κάνει πάλι το δρ μο που σημαδεύτηκε απ τις επιτυχίες στο Kρίλοβακ και στο Nτεμίρ-Kαπού· οι μονάδες που είχαν φτάσει στα βουλγαρικά σύνορα, στην κατεύθυνση της Στρώμνιτσα, αναδιπλώθηκαν με τον ίδιο ασφαλή τρ πο. Oι Aγγλοι μ νο πέρασαν μερικές δύσκολες στιγμές κοντά στη Δοϊράνη. Mια σκληρή μάχη, στην οποία έχασαν 1.500 άνδρες –πολύ λιγ τερους, ωΣυνέχεια στην 20ή σελίδα
Eικ νες απ το στρατωνισμ των Aγγογάλλων στα περίχωρα της Θεσσαλονίκης, στην περιοχή Zεϊτενλίκ: ο φρουρ ς στη θέση του, οι ζουάβοι στην «αναφορά» και την κουζίνα εκστρατείας και το στρατ πεδο των Γάλλων.
18 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 21 IANOYAPIOY 1996
Δύο εντυπωσιακές φωτογραφίες με πρωταγωνιστές το μακεδονικ τοπίο, τον Aξι ποταμ και τον ανώτατο διοικητή του αγγλογαλλικού σώματος, Γάλλο στρατηγ Mορίς Σαράιγ.
KYPIAKH 21 IANOYAPIOY 1996 - H KAΘHMEPINH
19
Συνέχεια απ την 18η σελίδα
στ σο, απ’ σους οι Bούλγαροι– τους επέτρεψε να απεμπλακούν. Kατ πιν η οπισθοχώρησή τους, πως και η δική μας, πραγματοποιήθηκε εύκολα μέχρι τα ελληνικά σύνορα, που σταμάτησε η βουλγαρική καταδίωξη. Tα συμμαχικά στρατεύματα, με λες τις εφοδιοπομπές τους, έφθασαν στα περίχωρα της Θεσσαλονίκης, εγκαταστάθηκαν και άρχισαν να κατασκευάζουν τάφρους και άλλα έργα δημιουργώντας ένα εκπληκτικ οχυρ στρατ πεδο. Aυτή ήταν, σε συντομία, η εκστρατεία την οποία κατέστησε απαραίτητη η κούραση του σερβικού στρατού, ο οποίος είχε μείνει χωρίς πυροβολικ , χωρίς πυρομαχικά και τρ φιμα. Eδειξε, για μια ακ μη φορά, τις θαυμαστές αρετές των στρατιωτών μας και απέδειξε στους Bουλγάρους τι δεν θα τα έβγαζαν πιο εύκολα πέρα μαζί τους απ’ ,τι οι Tούρκοι. Hταν χρήσιμο να υπενθυμίσουμε αυτά τα γεγον τα προτού παρουσιάσουμε τις φωτογραφίες που κάνουν γνωστή τη ζωή των στρατιωτών μας στο μεγάλο λιμάνι του Aιγαίου και στην κοιλάδα του Aξιού.
Θεσσαλονίκη H π λη, που για την κατοχή της ανταγωνίστηκαν σκληρά τα βαλκανικά κράτη, έχει για την Kεντρική Eυρώπη κεφαλαιώδη σημασία. Θα μπορούσε να εξασφαλίσει στις γερμαν φωνες χώρες το εμπ ριο με την Aσία, συνδέοντάς τες με τη Διώρυγα του Σουέζ, την πύλη προς τις Iνδίες και την Aφρική. Kτισμένη στο μυχ εν ς κ λπου που διεισδύει βαθιά μέσα στη στεριά, καλά προστατευμένου, με βαθιά νερά, που μπορούν να αράξουν στ λοι ολ κληροι, είναι μια απ τις παλαι τερες και ενδοξ τερες π λεις του αρχαίου κ σμου. Παρ’ λη την επιβολή του τουρκικού ζυγού, που στάθηκε εμπ διο σε κάθε οικονομική ανάπτυξη, παρέμεινε μια μεγάλη και πολυάνθρωπη π λη, προικισμένη μ’ ένα λιμάνι άξιο του ον ματ ς του. Mια σιδηροδρομική γραμμή τη συνέδεε με το Bελιγράδι και με λη την κεντρική Eυρώπη, μια άλλη με την Kωσταντινούπολη, μια τρίτη γραμμή, λιγ τερο σημαντική, οδηγούσε στο Mοναστήρι, ενώ μια τέταρτη θα τη συνέδεε σύντομα με την Aθήνα. Kαμιά μητρ πολη της ανατολικής Mεσογείου δεν μπορούσε να ελπίζει σε τ σο λαμπρ μέλλον. Ωστ σο, αν και η Θεσσαλονίκη είναι ένα μεγάλο λιμάνι, δεν έχει δικούς της π ρους. Πρέπει λα να έρχονται απ τον τ πο προέλευσης των στρατευμάτων: άνδρες, άλογα, τρ φιμα, πως τα πλα και τα πολεμοφ δια. Eπρεπε λα να μεταφέρονται μέσω θαλάσσης: ο μεγάλος κ λπος απέκτησε ξαφνικά πρωτοφανή κίνηση. Oι φωτογραφίες μας δείχνουν την πορεία των στρατευμάτων μας, τη ζωή πάνω στα πλοία, την άφιξη στην π λη, την αποβίβαση στρατιωτών και εφοδίων, τα δημητριακά που γίνονταν επιτ που αλεύρι, τις ζωοτροφές που δεν μπορούσαν να Συνέχεια στην 22η σελίδα
20 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 21 IANOYAPIOY 1996
Mια άλλη σειρά φωτογραφιών απ την εκφ ρτωση στρατιωτικού και άλλου υλικού στο λιμάνι της Θεσσαλονίκης, αλλά και απ την εγκατάσταση και το στρατωνισμ του εκστρατευτικού σώματος στα περίχωρα της π λης και συγκεκριμένα στην περιοχή Zεϊτενλίκ, που ακ μη και σήμερα υπάρχει το μεγάλο στρατιωτικ νεκροταφείο των Συμμάχων. Bεβαίως, την εποχή εκείνη, το Zεϊτενλίκ ήταν κυριολεκτικά έξω απ την π λη, ενώ σήμερα είναι ουσιαστικά μέσα σ’ αυτήν, αφού πέρα απ αυτ εκτείνεται λο το λεγ μενο δυτικ τμήμα της Θεσσαλονίκης. O γκος της στρατιάς, ο άρτιος για τα δεδομένα της εποχής στρατωνισμ ς της και το άφθονο υλικ επιμελητείας επέτρεψαν στον στρατηγ Σαράιγ να δημιουργήσει κράτος εν κράτει στη Θεσσαλονίκη, ακριβώς πριν απ 80 χρ νια, υλοποιώντας στο ακέραιο τις επιταγές της γαλλικής εξωτερικής πολιτικής, και να δημιουργήσει λίγο αργ τερα τις προϋποθέσεις για να βρει γ νιμο έδαφος η έκρηξη του Kινήματος Eθνικής Aμύνης του E. Bενιζέλου.
KYPIAKH 21 IANOYAPIOY 1996 - H KAΘHMEPINH
21
Συνέχεια απ την 20ή σελίδα
βρεθούν στον παραμελημένο αυτ τ πο που θα ήταν τ σο πλούσιος αν είχε αξιοποιηθεί πως έπρεπε.
Tα στρατ πεδα Παρ’ λη τη μεγάλη έκταση της π λης, δεν ήταν δυνατ να ονειρευτούμε τι θα βρίσκαμε καταλύμματα για τους στρατιώτες, χωρίς να προκαλέσουμε σημαντική εν χληση στους κατοίκους και χωρίς να εκθέσουμε τους στρατιώτες σε ασθένειες. Eτσι χρειάστηκε να στήσουμε στρατ πεδα στα περίχωρα της π λης, να τα συνδέσουμε με δρ μους και να μεταφέρουμε εκεί π σιμο νερ . Eμείς εγκαταστήσαμε τα στρατεύματά μας σε μια γωνιά των περιχώρων, ονομαζ μενη Zεϊτενλίκ.· οι Aγγλοι ήταν πιο μακριά· ένα άλλο στρατ πεδο οργανώθηκε αργ τερα για τους Σέρβους. Στην ίδια την π λη δεν υπήρχαν καθ λου στρατιώτες, καθώς έμεναν στα στρατ πεδα που η οργάνωση απαιτούσε άλλωστε συνεχή δουλειά.
H πορεία προς τη Σερβία Στην αρχή, η εγκατάσταση των στρατοπέδων με σκηνές θα ήταν προσωρινή, εφ σον στ χος του στρατού ήταν η διείσδυση στη Σερβία, η οποία άρχισε ταν η στρατιωτική δύναμη ήταν αρκετά ισχυρή. H επιχείρηση ήταν αρκετά δύσκολη, επειδή η σιδηροδρομική σύνδεση με το Bελιγράδι αποτελείται απ μία μ νο σιδηροδρομική γραμμή, με ανώμαλη διατομή και με ανεπαρκή υλική υποδομή, που γιν ταν πιο ελλιπής, λ γω της κακής διάθεσης της ελληνικής κυβέρνησης. M νο για τη μεταφορά των εφοδιοπομπών χρειάζονταν πολλές αμαξοστοιχίες, ενώ πολύ χρ νο μάς πήρε και η μεταφορά στρατευμάτων στα σύνορα. Aποβιβάστηκαν σε ένα σταθμ ον ματι Στρώμνιτσα, πως η βουλγαρική π λη, που βρίσκεται απ την άλλη πλευρά μίας αρκετά υψηλής οροσειράς, πάνω στην οποία έμελλε να διεξαχθούν σημαντικές μάχες. Tα στρατ πεδα στήθηκαν, καθώς οι φάλαγγες συνέχιζαν την πορεία τους κατά μήκος του Aξιού, που χυν ταν μέσα σε στενά φαράγγια, βαθιά και άγρια μέχρι το Nτεμίρ Kαπού. Mε τις πρώτες πορείες οι Γάλλοι έφτασαν στο Kρίβολακ, κάστρο χτισμένο σε μια απ τομη καμπή του ποταμού, την οποία η ελικοειδής κίνηση του ποταμού έχει μετατρέψει σε κάστρο. Eγκατασταθήκαμε στα γρήγορα και σύντομα ήμαστε σε θέση να αντέξουμε τις επιθέσεις των Bουλγάρων, λυσσαλέες σε ακραίο βαθμ μερικές φορές. Eπεκτείναμε την κατοχή σε μία μικρή γειτονική π λη, το Nεγκοτίν, με μικρή μεν στρατιωτική σημασία, πρ σφορη, μως, σε πηγές ανεφοδιασμού για τους καταυλισμούς. H κατοχή στο Kρίβολακ και το Nεγκοτίν συνεχίστηκε σε λο το διάστηΣυνέχεια στην 24η σελίδα
22 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 21 IANOYAPIOY 1996
H πρώτη φάση της αγγλογαλλικής εκστρατείας, η πορεία προς τη Σερβία (προς τα Σκ πια) για την απ κρουση των βουλγαρικών επιθέσεων, έχει αρχίσει. O συμμαχικ ς στρατ ς πέρασε απ το Kρίβολακ (αριστερά επάνω), συνάντησε τους καταπονημένους Σέρβους στρατιώτες, που αναπαύονται, ενώ στις τρεις ένθετες φωτογραφίες οι Σύμμαχοι χρειάστηκαν με διάφορα μέσα να διασχίσουν τον Aξι ποταμ . Eνα ωραίο παν ραμα του Kρίβολακ απ τον Aξι (αριστερά κάτω), αλλά και μοναδική η φωτογραφία του χειροκίνητου βαγονέτου του μηχανικού με τον αξιωματικ με τη λευκή γούνα (δεξιά πάνω). Στις άλλες δύο φωτογραφίες δεξιά έχουμε, κατά σειρά, την προσαγωγή Bούλγαρων αιχμαλώτων και τη χρησιμοποίηση Tούρκων αιχμαλώτων για τη μεταφορά υλικού. KYPIAKH 21 IANOYAPIOY 1996 - H KAΘHMEPINH
23
Συνέχεια απ την 22η σελίδα
μα της πορείας προς την Tσέρνα. O εχθρ ς αποπειράθηκε πολλές φορές να τα καταλάβει, αλλά απωθήθηκε. Mε τη σιδηροδρομική οδ ελεύθερη, εξασφαλίστηκε και ο ανεφοδιασμ ς. Στα δυτικά του Nεγκοτίν, οι γραμμές μας έφταναν μέχρι το χωρι Kαβαντάρ, στη μικρή κοιλάδα της Bέλικα. Στο σημείο αυτ είχαμε στήσει χώρους αποθήκευσης, εκεί βρισκ ταν και το κέντρο ανεφοδιασμού και διοίκησης. M λις αποφασίστηκε η οπισθοχώρηση, η εκκένωση προετοιμάστηκε με απ λυτη τάξη και μεθοδικ τητα, που τηρήσαμε μέχρι την άφιξή μας στη Θεσσαλονίκη.
H οπισθοχώρηση Π σο σκληρές οι αναδιπλώσεις, ταν ο σκοπ ς είναι άγνωστος, πως ήταν τ τε, τον Aύγουστο του 1914 μετά το Σαρλερουά, η υποχώρηση και η επιστροφή του στρατού προς το Παρίσι, κίνηση, της οποίας κανείς δεν καταλάβαινε, ούτε μπορούσε να καταλάβει τα αίτια, και που, μως, κατέληξε στις ένδοξες μάχες του Oυρκ, του Mάρνη και του Γκραν Mορέν. Tο συναίσθημα πρέπει να ήταν ακ μη πιο φοβερ σε αυτή τη μακρινή χώρα με την άγνωστη γλώσσα, μέσα απ την οποία είχαμε προωθηθεί με τ σες ελπίδες. Oμως τα στρατεύματά μας, πειθαρχημένα σε σημείο αξιοθαύμαστο, εξασκημένα απ τ σες μάχες με διάφορες περιπέτειες, σε τ σο διαφορετικά θέατρα πολέμου, δεν αφέθηκαν στην αποκαρδίωση. H εκκένωση των σερβικών εδαφών συντελέστηκε με τέτοια επιμέλεια, ώστε τίποτε δεν έμεινε πίσω· μέχρι και τα τηλεγραφικά σύρματα μεταφέρθηκαν, για να μην τα βρει ο εχθρ ς. Tα συντάγματα ξανάκαναν την πορεία προς την αντίθετη κατεύθυνση αυτή τη φορά, με τον ίδιο τρ πο, πως ταν προωθούνταν. Oι συμμορίες των κομιτατζήδων, κάτι σαν τους δικούς μας ελεύθερους σκοπευτές του 1870, αλλά με ήθη και αγρι τητα ληστών, δεν τ λμησαν να μας ενοχλήσουν· εξάλλου, χάρη στους Σέρβους οδηγούς, καταφέραμε να συλλάβουμε πολλούς απ τους σφαγείς. Mέσα στο σερβικ πληθυσμ αναμιγνύονται Bούλγαροι, Eλληνες και Tούρκοι, πράγμα που εξηγεί γιατί οι γυναίκες προσπαθούσαν να βοηθήσουν με τρ φιμα και πολεμοφ δια, τους κομιτατζήδες, τη φύλαξη των οποίων είχε αναλάβει η στρατιωτική αστυνομία. Tίποτε, λοιπ ν, δεν έμεινε για τον εχθρ στην οπισθοχώρηση. H σιδηροδρομική γραμμή, που ακολουθεί τον Aξι μέσα στη στενωπ που ο ίδιος έσκαψε, καταστράφηκε με μεγάλη μεθοδικ τητα. Oι σιδηροτροχιές και οι τραβέρσες αφαιρέθηκαν, οι γέφυρες ανατινάχτηκαν και οι σήραγγες κατέρρευσαν. O παράλληλος δρ μος αχρηστεύτηκε και αυτ ς. Eτσι, σωρεύοντας Συνέχεια στην 26η σελίδα
24 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 21 IANOYAPIOY 1996
«Πορεία προς το Δεμίρ-Kαπού» είναι η επεξήγηση της φωτογραφίας με την προσθήκη τι αρχίζει η οπισθοχώρηση. «Mε τάξη και συγκεκριμένους στ χους», προσθέτει ο ανώνυμος συντάκτης του κειμένου, που συνοδεύει τη Φωτογραφική Συλλογή. Oπως και αν δικαιολογείται, γεγον ς είναι τι ταν η βαλκανική περιπέτεια των Συμμάχων άρχισε να παίρνει αρνητική τροπή, η γρήγορη αναδίπλωση και η περιχαράκωση της Θεσσαλονίκης ήταν ο μοναδικ ς εφικτ ς στ χος.
KYPIAKH 21 IANOYAPIOY 1996 - H KAΘHMEPINH
25
Συνέχεια απ την 24η σελίδα
εμπ δια στους Bούλγαρους, που απ φευγαν να εκτεθούν στα πυρά μας, τα στρατεύματα έφτασαν στις 7 Δεκεμβρίου στο Nτεμίρ Kαπού, που το φαράγγι στενεύει ακ μη περισσ τερο. H μακριά φάλαγγα, της οποίας ο σιδηρ δρομος μετέφερε τα εφ δια, τους τραυματίες, αλλά και τους Σέρβους πρ σφυγες και Bούλγαρους αιχμαλώτους, κατέβηκε, πάντα με την ίδια τάξη, τον Aξι . Στις 8 φτάσαμε στο Γκράντετς, που αρχίσαμε να συναντούμε στοιχεία, που είχαν έλθει απ την Στρώμνιτσα στα βουλγαρικά σύνορα. Στη μεριά αυτή έγιναν συγκρούσεις, πέρα απ το Γκράντετς, στον ποταμ Bοζίμια. Στις 10 οι Bούλγαροι εξαπέλυσαν λυσσαλέα επίθεση, που αποκρούστηκε. Φοβερές ήταν οι απώλειες του εχθρού, την ίδια, μως, ημέρα οι Aγγλοι αναγκάστηκαν να πολεμήσουν στην αιματηρή μάχη, κοντά στη Δοϊράνη, για την οποία μιλήσαμε πιο πάνω. Στις 11 η μάχη συνεχιζ ταν. H πορεία μέσα στη νύχτα, ευκίνητη και παράτολμη, μας βοήθησε να φτάσουμε στη Γεβγελή. Bρίσκεται απέναντι απ μία πεδιάδα, που απλώνεται στην αριστερή χθη του Aξιού, ακριβώς στα σύνορα, που δεν θέλησε να περάσει, ούτε και πέρασε ακ μη, ο εχθρ ς, αν και η Γεβγελή, σερβική π λη, καταλήφθηκε μ λις φύγαμε. Eκεί έφταναν μπουλούκια οι Σέρβοι, που έφευγαν για να γλιτώσουν απ τους κομιτατζήδες και το βουλγαρικ τακτικ στρατ , ο οποίος σε τίποτε δεν διέφερε απ τις συμμορίες, έκανε το ίδιο πλιάτσικο, δολοφονούσε και βασάνιζε. Για τους άμοιρους αυτούς Σέρβους η Γεβγελή σήμαινε τη λύτρωση, το τέλος στα πιο φριχτά βάσανα. Στην άλλη μεριά των συν ρων έβρισκαν την ασφάλεια και μαζί τη βοήθεια, που αδελφικά τούς πρ σφεραν Γάλλοι και Aγγλοι στρατιώτες. Στο εξής οι μ νοι Bούλγαροι που συναντούσαν ήταν αιχμάλωτοι δικοί μας απ τις μάχες.
H υποχώρηση συνεχίζεται, πάντα με την ίδια τάξη που θέλει να παρουσιάσει ο Γάλλος σχολιαστής. Σε σημείο ώστε να θέλει και τη στρατιωτική μπάντα να προηγείται των συντεταγμένων μονάδων (πάνω φωτογραφία), παρά το δριμύ ψύχος και το χι νι, σο η στρατιά πλησιάζει στα ελληνοσερβικά σύνορα, στη Γευγελή. Δεν παραλείπει, βεβαίως, να μας δείξει και τις στιγμές ανάπαυσης και σίτισης των μονάδων (κάτω φωτογραφία), τους τρομαγμένους Σέρβους χωρι-
Tο στρατ πεδο της Θεσσαλονίκης Tα σύνορα εγκαταλείφτηκαν κι αυτά. Δεν χάσαμε καθ λου χρ νο και μ λις αποφασίστηκε η οπισθοχώρηση, δ θηκε μεγάλη ώθηση στα αμυντικά έργα. Tα υψώματα που εκτείνονται βορείως της Θεσσαλονίκης απ τον Aξι και μετά, μία αλυσσίδα απ λίμνες και βάλτους, που καταλήγουν στα ανατολικά προς τον K λπο του Oρφανού, χρησίμεψαν σαν βάση για μία ενισχυμένη γραμμή χαρακωμάτων, πολυβολείων και δικτύων απ συρματοπλέγματα, που προστάτευαν απ μακριά την π λη, η οποία είχε γίνει το τελευταίο οχυρ . Eίναι προστατευμένη απ τα καν νια, αλλά και στα αεροπλάνα και τα ζέπελιν. Tα σημαντικά στρατ πεδα Συνέχεια στην 28η σελίδα
26 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 21 IANOYAPIOY 1996
κούς, που εκκενώνουν τα χωριά τους (κάτω, στο κέντρο) για να αποφύγουν την εκδικητική μανία των Bουλγάρων, οι οποίοι για μία ακ μη φορά παρουσιάζονται υπ την ιδι τητά τους ως αιχμαλώτων στα χέρια των Γάλλων (κάτω δεξιά). Aλλά η φωτογραφία πάνω δεξιά είναι πραγματικά μοναδική για την ομορφιά και το περιεχ μεν της: γυναίκες Bούλγαρων κομιτατζήδων έρχονται στο αγγλογαλλικ στρατ πεδο φέρνοντας τρ φιμα στους αιχμαλώτους συζύγους τους.
KYPIAKH 21 IANOYAPIOY 1996 - H KAΘHMEPINH
27
Συνέχεια απ την 26η σελίδα
των Συμμάχων, των Aγγλων, των Γάλλων και των Σέρβων, βρίσκονται στις παρυφές της π λης, κάτω απ τα παλιά τείχη, πάνω στα οποία οι αιώνες και οι κατακτητές έχουν αφήσει τα ίχνη τους. H Θεσσαλονίκη ήταν η Θέρμη, ένα λιμάνι του Φίλιππου και του Aλέξανδρου του Mακεδ να· μετονομάστηκε σε Θεσσαλονίκη απ το νομα της αδελφής του μεγάλου κατακτητή. Yπήρξε ρωμαϊκή, έπειτα βυζαντινή, φράγκικη και ενετική, τέλος τον 15ο αιώνα περιήλθε στους Oθωμανούς. Π λη έντονα εβραϊκή, αφού οι Iσραηλίτες που διώχτηκαν απ την Iσπανία ρίζωσαν εκεί και σήμερα αντιστοιχούν στο μισ πληθυσμ , που φτάνει περίπου τις 150.000 ψυχές. H Θεσσαλονίκη είναι ελληνική μ νο απ το 1912, ύστερα απ τον π λεμο ανάμεσα σε Bουλγάρους και Eλληνες, που διεκδικούσαν το πλούσιο αυτ απομεινάρι της Tουρκίας. Θα γιν ταν βουλγάρικη χωρίς την παρουσία των συμμάχων, ή γερμανική, αφού οι Γερμανοί ορέγονται πάντα με την ίδια ζέση αυτ το θαλάσσιο μαργαριτάρι της Aνατολής. Mαργαριτάρι απ οικονομική σκοπιά, γιατί, πως οι περισσ τερες π λεις της Aνατολής, η Θεσσαλονίκη είναι τ σο γραφική σο υστερεί σε κοινοτική και υγειονομική οργάνωση. Mε τους μιναρέδες, τη θάλασσα απ σκεπές και τα παλιά τείχη της δημιουργεί απ μακριά μία δυνατή, έντονη εντύπωση. Oι φωτογραφίες μας δίνουν μία ιδέα της κοσμοπολίτικης αυτής μυρμηγκοφωλιάς, που ο πληθυσμ ς -αμάλγαμα απ Eβραίους, Eλληνες, Σλάβους και Kουτσ βλαχους- ενώθηκε, με τρ πο που εκπλήσσει, με τα τ σο ετερ κλητα στοιχεία των γαλλο-αγγλικών στρατευμάτων. Oι Γάλλοι, εκτ ς απ το μητροπολιτικ στρατ , έφεραν Aραβες και Kαβύλους απ την Aλγερία και την Tυνησία, Mαροκινούς, μαύρους του Σουδάν, κρεολούς απ τις Aντίλλες. Oι Aγγλοι έφεραν Σκώτους, ντυμένους με κιλτ, Aυστραλούς, Nεοζηλανδούς, στρατιώτες απ τις τ σο διαφορετικές φυλές της Iνδίας. Oι Σέρβοι, που σιγά σιγά ενώνονται με τους συμμάχους, πως και οι Mαυροβούνιοι, αυξάνουν το σλαβικ πληθυσμ . Στην π λη αυτή, που συνωστίζονται τ σα δείγματα της ανθρωπ τητας, το περιβάλλον είναι εξίσου περίεργο με το πλήθος. H αρχαία πύλη, που ονομάζεται αψίδα του Aλεξάνδρου (Σ.Σ. αναφέρεται μάλλον, στην Aψίδα του Γαλερίου), ο Λευκ ς Πύργος, μεσαιωνικ ς ακρ πυργος στεφανωμένος με επάλξεις, τζαμιά, βυζαντινές εκκλησίες και συναγωγές, σουκ και παζάρια, χάρμα οφθαλμών, αν χι και της σφρησης. H Aνατολή στις μεγάλες δ ξες της και μαζί ο κραυγαλέος μοντερνισμ ς των αναρίθμητων κινηματογράφων. Συνέχεια στην 30ή σελίδα
Mε την επιστροφή του εκστρατευτικού σώματος στη Θεσσαλονίκη, αμέσως οργανώθηκαν και τα στρατ πεδα, πως αυτ του πυροβολικού και της ασφαλούς αποθήκευσης των πυρομαχικών και πολεμοφοδίων.
28 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 21 IANOYAPIOY 1996
Δύο απ τις εικ νες που συνάντησαν οπωσδήποτε οι Γάλλοι στρατιώτες κατά τις εξ δους τους στην π λη της Θεσσαλονίκης: H εκκλησία του Aϊ-Γιώργη, η γνωστή Pοτ ντα, και τα «σουκ», τα γραφικά παζάρια της π λης.
Δύο ακ μη φωτογραφίες απ τον στρατωνισμ των συμμαχικών μονάδων στην ευρύτερη περιοχή της π λης της Θεσσαλονίκης.
KYPIAKH 21 IANOYAPIOY 1996 - H KAΘHMEPINH
29
O γαλλικ ς στρατ ς, πως κάθε αξιοπρεπής μεγάλη δύναμη της εποχής είχε επιστρατεύσει λες τις αποικίες της στον π λεμο εκτ ς των συν ρων της. Στη Θεσσαλονίκη είχαν αφιχθεί πολλές μονάδες της γαλλικής Aφρικής, οι οποίες οργάνωσαν και τις γιορτές τους. Oπως αυτή της φωτογραφίας, με τα ξυλοπ δαρα, τη χελώνα, αλλά και την κλασική παρέλαση της «φυλής του Bατιλούκ». Tο Bατιλούκ, μως, δεν είναι χώρα της Aφρικής, αλλά τοπωνύμιο έξω απ το σημεριν χωρι Γέφυρα της Θεσσαλονίκης. Συνέχεια απ την 28η σελίδα
Tο λιμάνι κατέχει σημαντική θέση σε αυτή τη φωτογραφική συλλογή. Tην αξίζει, γιατί είναι εύνοια της τύχης, αλλά και λ γος ύπαρξης της π λης αυτής. Eίναι έργο Γάλλων μηχανικών, που διασκεύασαν τη μικρή μαρίνα, προσιτή μ νο σε μικρά πλεούμενα, σε προκυμαία μήκους 1.200 μέτρων. Tο βάθος είναι 8 έως 10 μέτρα, επιτρέπει σε μεγάλα υπερωκεάνεια να αράξουν. Γερανοί και σιδηροδρομικές γραμμές είναι η τεχνική υποδομή, που βελτιώθηκε σε μεγάλο βαθμ απ τους Συμμάχους. Xάρη σ’ αυτές τις εγκαταστάσεις, τα στρατεύματα, τα καν νια, τα αυτοκίνητα, τα άλογα, τα πουλερικά, το τεράστιο αυτ υλικ , που χρειάζεται ο στρατ ς, αποβιβάστηκαν γρήγορα. Oλα αυτά δημιουργούν ένα αίσθημα ασφάλειας στις δυνάμεις κατοχής, ασφάλειας που ενισχύεται απ τα πολεμικά πλοία, που, συγκεντρωμένα στον ευρύχωρο κ λπο, επιτηρούν με τα καν νια τους την πιο ευάλωτη πλευρά του φρουρίου, το δυτικ τομέα, που καταλήγουν ο δρ μος και οι σιδηροδρομικές γραμμές του Mοναστηρίου.
Mαζί με τους μαύρους της Aφρικής, τη χρωματική πολυφυλετική ν τα του γαλλικού στρατού –και της π λης της Θεσσαλονίκης– συμπλήρωναν οι Iνδονήσιοι. Στη φωτογραφία είναι η ώρα του φαγητού, που γίνεται με τον δικ τους παραδοσιακ τρ πο.
30 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 21 IANOYAPIOY 1996
Kαι σερβικές μονάδες – σες κατάφεραν– έφθασαν στη Θεσσαλονίκη. Πάνω αριστερά, η ώρα της σούπας. Oι κουζίνες του 23ου σερβικού συντάγματος πεζικού (πάνω δεξιά) σε πλήρη λειτουργία, «ανταλλακτήριο νομισμάτων» (κάτω αριστερά) και η απαραίτητη στρατιωτική μπάντα (κάτω δεξιά).
Aλλα δύο στιγμι τυπα απ την παρουσία των Iνδονησίων στη Θεσσαλονίκη. Στο στρατ πεδ τους και σε περιπολία κάπου έξω απ την π λη, παντού και πάντα με τα χαρακτηριστικά καπέλα τους. KYPIAKH 21 IANOYAPIOY 1996 - H KAΘHMEPINH
31