Stadsvernieuwing in Vlaanderen by Thuis in de Stad

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie

|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||

Stadsvernieuwing in Vlaanderen: opzet geslaagd

Project en ontwerp, bijdrage tot het amenderen van de projectmodus

Projectenboek

|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||

Aalst

Aarschot

Watertorenwijk

’s Hertogenmolens en Amer

pagina 57

pagina 65

NERO

ROBBRECHT EN DAEM ARCHITECTEN

|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||

Halle

Oudenaarde

Nederhem

De Ham

pagina 11

pagina 19

pagina 77

VLAAMS MINISTER VAN STEDENBELEID

ANDRÉ LOECKX

DE SMET VERMEULEN ARCHITECTEN

TECHNUM

|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||

Wat is conceptsubsidie?

Stadsontwerp zonder eilanddenken

design@urban.project.eu

Ronse

Sint-Truiden

Tienen

Ondersteuning van Stadsvernieuwingsprojecten en de ontwikkeling van de conceptsubsidie

Het Eilandje in Antwerpen en het Buda-eiland in Kortrijk

Ontwerpen voor en aan de Europese stad, 1980-2008

De Kloef

Sint-Pieterswijk

Oude Artilleriekazerne

pagina 87

pagina 95

pagina 105

ROBBRECHT EN DAEM ARCHITECTEN

LANGZAAM VERKEER (VECTRIS)

pagina 113 51N4E

|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||

Tongeren

Gent

Brugge

Anicius, ruimte aan de rand

Bruggen naar Rabot+

Over leven naast de Gouden Driehoek

pagina 31

pagina 37

pagina 45

pagina 125

pagina 135

PAUL VAN HERPE

KRISTIAAN BORRET

BRUNO DE MEULDER

UAPS

BUUR

UAPS

|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||

pagina 147

|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||

Tielt

Turnhout

Antwerpen

Kortrijkstraat

Turnova

Nieuw Zurenborg

pagina 155

pagina 165

pagina 177

TECHNUM

WIT ARCHITECTEN

DE SMET VERMEULEN + PALMBOOM & VAN DEN BOUT

|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||

Genk

Ieper

Brugge

Stadsplein

Noordelijke Stadspoort

Stadsportaal

pagina 187

pagina 199

pagina 209

ROBBRECHT EN DAEM ARCHITECTEN/ 51N4E

ROBBRECHT EN DAEM ARCHITECTEN

JAN DE VYLDER ARCHITECTEN

|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||

Overwegingen en suggesties

|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||

Na zes jaar conceptsubsidie...

Tien overwegingen over stadsprojecten en conceptsubsidiëring

Deinze Stedelijk wonen aan de Leie

pagina 221 UAPS EN BUREAU BAS SMETS

|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||

Roeselare Roeselare Centraal pagina 245

pagina 255

VERZAMELD DOOR JOERI DE BRUYN

KLANKBORDGROEP

UAPS

|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||

pagina 231

voorwoord

De lang verwaarloosde stad stond reeds meerdere decennia op de agenda, maar pas in de jaren negentig van de vorige eeuw kiest Europa een nieuwe werkwijze. Het ‘stadsproject’ (projet urbain) is het nieuwe ordewoord. Enkele steden zetten de toon: Barcelona, Londen, Rijsel, Lyon, Berlijn. .. Projecten die het midden houden tussen architectuur en stedenbouw zorgen op welgemikte plaatsen in de stad voor een hefboom voor stedelijke ontwikkeling. Intussen zijn in heel wat Europese landen stadsprojecten uitgegroeid tot de belangrijkste manier om de stad te transformeren. Stadsprojecten zijn echter niet per definitie een zegen. Hun impact kan de stad heel wat schade toebrengen. Kwaliteitscriteria zijn nodig. Ook Vlaanderen ontdekt de stadsprojecten en tracht de nieuwe aanpak af te stemmen op de specifieke Vlaamse context. Het Witboek Stedenbeleid legt de theoretische grondslag voor een eigen benadering. Stadsprojecten worden een beleidsinstrument: zij moeten eigengereide actoren en sectoren ertoe brengen hun agenda’s af te stemmen op een gezamenlijk objectief van duurzame stadsvernieuwing. De Thuis-in-de-Stadprijs zet vernieuwende stedelijke ontwikkelingen in de kijker en laat het grote publiek kennismaken met de nieuwe aanpak. De Vlaamse regering subsidieert stadsvernieuwingsprojecten en laat zich daarbij leiden door kwalitatieve criteria omtrent de ruimtelijke impact, planning en ontwerp, participatie en publiek-private samenwerking. De criteria zijn ambitieus en veeleisend. Verschillende kleinere steden, die over heel wat minder planningscapaciteit en projectervaring beschikken dan de grotere, presenteren projecten die ingrijpend en potentieel vernieuwend zijn, maar

die net die extra dosis kwaliteit missen die noodzakelijk is voor selectie. De ‘con-

projectorganisaties en projectprocessen weer te geven. Bovendien is in ver-

ceptsubsidiëring’ komt hier ter hulp. ‘Bijna zeer goede’, ‘mogelijk uitstekende’ of

schillende steden de conceptsubsidiëring nog volop aan de gang.

‘erg belangrijke’ projecten kunnen een beroep doen op de kennis, ervaring, talent en financiële middelen om een verbeterd projectvoorstel uit te werken, dat een

Het boek bestaat uit drie delen. Het corpus bestaat uit een ‘projectenboek’ van

kanshebber wordt bij een volgende selectieronde. Aan een lokaal samengesteld

18 case studies die het proces van de conceptsubsidiëring in evenveel Vlaamse

team worden ‘experten’ toegewezen met ervaring in de betere stadsprojecten.

steden uit de doeken doen. Projectervaringen in steden als Deinze, Oudenaarde,

Samen formuleren zij een scherpere probleemstelling en selecteren een ont-

Gent, Tienen en Antwerpen worden door betrokken architecten, begeleiders of

werpbureau. Het architectenbureau staat in voor ‘ontwerpend onderzoek’. Dit

ambtenaren besproken, geanalyseerd en in de juiste context geplaatst. We kozen

laatste tast de stedenbouwkundige, infrastructurele en architecturale mogelijk-

voor een chronologische volgorde van de projecten, die de kwaliteitsopbouw

heden af voor de ontwikkeling van een kwaliteitsvolle stedelijke ruimte, reikt een

aantoont doorheen de drie opeenvolgende subsidierondes. Van de derde ronde –

ruimtelijke basis aan waarop participatie en publiek-private samenwerking kun-

nog volop aan de gang bij de redactie van het boek – werden vier projecten

nen gebeuren en bereidt de uitbouw van een goede projectorganisatie voor.

opgenomen. De projectbesprekingen worden voorafgegaan door een aantal inlei-

Een deel van de conceptmiddelen kan ook aangewend worden om advies in te

dende teksten. Zij schetsen de inzet van de conceptsubsidiëring en kaderen

winnen over communicatie, participatie en de uitbouw van efficiënte vormen van

deze in een Vlaams en Europees perspectief. Een aantal interviews met betrok-

publiek-private samenwerking.

ken ambtenaren, lokale politici, architecten en privépartners introduceren de lezer

Het blijft niet bij de kleine steden: ook grotere Vlaamse steden doen beroep op

ten slotte in het derde deel: een terugblik op zes jaar conceptsubsidie. Was de

de conceptsubsidiëring. De formule die niet enkel aanstuurt op een kwalitatief

opzet geslaagd? Wat kan er verbeterd worden aan de formule? Welke zijn de

stadsvernieuwingsproject, maar vooral werkt aan kennisopbouw en capacity

nieuwe uitdagingen voor het stedenbeleid? Tien overwegingen over de concept-

building in kleine en middelgrote steden, is een unicum in Europa. Dit boek

subsidie tekenen de lijnen uit voor een verdere uitbouw van kwalitatieve stads-

maakt de balans op van zes jaar conceptsubsidie. In plaats van volledigheid na

vernieuwing in Vlaanderen, herformuleren de opdracht van het stadsontwerp en

te streven, kozen we ervoor om de meest interessante probleemstellingen, ont-

suggereren mogelijkheden voor een kwalitatieve bijsturing van het stadsproject

wikkelingsvisies, stadsontwerpen, coproductieve initiatieven (PPS en participatie),

in Europa. Véronique Patteeuw

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties 11

||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||

Stadsvernieuwing in Vlaanderen: opzet geslaagd

VLAAMS MINISTER VAN BINNENLANDS BESTUUR, STEDENBELEID, WONEN EN INBURGERING ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||

Hoewel Vlaanderen een van de meest verstedelijkte regio’s van Europa is en het ook vanuit historisch standpunt de steden zijn die Vlaanderen economisch en cultureel op de kaart hebben gezet, kan het stedenbeleid in onze regio toch niet op een lange traditie bogen. Een sterk gefragmenteerd Belgisch bestuurlijk landschap en politiek verdeelde steden maakten dat de economische en culturele kracht van de steden politiek lange tijd onderbelicht bleef. Paradoxaal genoeg is tegelijk met de stadsvlucht in de jaren negentig het soortgelijk gewicht van de steden – economisch en politiek – sterk toegenomen, zowel in Vlaanderen als in Europa. Het besef groeide dat de Vlaamse samenleving het potentieel van de steden nodig heeft om een antwoord te kunnen bieden op de belangrijke maatschappelijke ontwikkelingen van de 21ste eeuw, zoals diversiteit, flexibiliteit en duurzaamheid. Het toegenomen belang van de steden vertaalde zich politiek in de aanstelling van een Vlaamse minister bevoegd voor Stedenbeleid en in de ontwikkeling van initiatieven en instrumenten die invulling geven aan dat beleid. Hierbij verwijzen we naar het Witboek Stedenbeleid met de titel De eeuw van de stad, de oprichting van een Vlaams Stedenfonds, de ontwikkeling van een Stadsmonitor, de lancering van de website Thuis in de stad en van opeenvolgende stedencampagnes en prijzen voor stedelijke vernieuwing en de organisatie van ‘Masterclasses Stadsprojecten’, waarvoor zowel stadsbesturen, Vlaamse ambtenaren, privéontwikkelaars, stedelijke planners en architecten kunnen inschrijven. In 2007 heeft de Vlaamse Regering voor het eerst Stadscontracten (20072012) afgesloten met de dertien centrumsteden. Het doel was om tot een efficiëntere samenwerking en een betere afstemming te komen op het gebied van strategische stadsprojecten. In hetzelfde jaar is ook het Kenniscentrum Vlaamse Steden opgericht: een gezamenlijk initiatief van de dertien steden, met het oog op kennisdeling en -ontwikkeling, netwerkvorming en beleidsbeïnvloeding. Maar de eerste instrumenten voor het voeren van een stedelijk beleid waren van ruimtelijke aard: de opmaak van het Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen: open en stedelijk (1997), de aanstelling van een Vlaams Bouwmeester (1998) en het Decreet houdende de ondersteuning van stadsver-

nieuwingsprojecten (2002). Ook het Decreet Publiek-Private Samenwerking (PPS) en de oprichting van het Vlaams Kenniscentrum PPS (2003) als adviesen kennisverstrekker horen in dit lijstje thuis. De ambitie van de decreetgever met betrekking tot het ondersteunen van stadsvernieuwingsprojecten was niet min. De Vlaamse Regering wilde aan de steden subsidies verlenen voor innoverende stadsvernieuwingsprojecten die een hefboomfunctie vervullen voor een stad of stadsdeel en die de algemene leefkwaliteit van een buurt of wijk wezenlijk verhogen. Ook volgens het decreet moeten stadsvernieuwingsprojecten “verloederde stadsdelen weer gezond maken; gebaseerd zijn op een strategische visie en een deugdelijke analyse; verschillende functies omvatten en een positieve impact hebben op zowel het publieke als het private domein”. De projecten dienen tot stand te komen in samenspraak met de buurtbewoners en met het lokale middenveld. Bij de beoordeling van de projecten spelen de realistische timing en de uitvoerbaarheid van het project een belangrijke rol. Een stadsvernieuwingsproject moet op relatief korte termijn tot een zichtbare verbetering leiden van zowel de leefkwaliteit als het uitzicht van het stadsdeel in kwestie. Door de selectie van de projecten toe te vertrouwen aan een multidisciplinaire jury van deskundigen wilde de overheid tevens de kwaliteit van de geselecteerde projecten waarborgen. Het decreet legt de regiefunctie uitdrukkelijk bij de stad. Die moet erover waken dat naast de economische en financiële rendabiliteit ook de maatschappelijke meerwaarde gerealiseerd wordt. De Vlaamse projectsubsidie wordt dan ook rechtstreeks toegekend aan de stad, die hiermee haar regisseursfunctie versterkt ziet en de middelen moet inzetten in functie van een kwalitatieve meerwaarde van het stadsproject en de opwaardering van het publieke domein. De evaluatie van de projecten gebeurt aan de hand van zeven kwalitatieve beoordelingscriteria (zie hierna) en twee uitsluitende criteria. De uitsluitende criteria betreffen de inbreng van minimaal dertig procent van de middelen door de private sector en een totaal investeringsvolume van minstens 3 miljoen euro per project. Beide voorwaarden moeten vervuld zijn om van een subsidieerbaar stadsvernieuwingsproject te kunnen spreken. Met de keuze voor een publiek-private samenwerking beoogde de

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

decreetgever niet enkel privégelden aan te trekken, maar evenzeer de knowhow van de private sector inzake stadsontwikkeling te verzilveren. Hij ging ervan uit dat de private partner(s) meteen vanaf de conceptfase bij de projecten betrokken zou(den) worden. In het parlement bestond een groot draagvlak voor het decreet. De parlementsleden uitten echter twee grote bekommernissen: voldoende aandacht voor het participatieve proces en een engagement van de jury om de ‘beperkte’ middelen (25 miljoen euro voor eerste oproep) niet over te veel projecten en steden te versnipperen, maar toe te wijzen aan een beperkt aantal projecten die op korte termijn uitvoerbaar zijn en tot realisaties leiden. We kunnen gerust stellen dat de ambities van de Vlaamse decreetgever op het vlak van stadsvernieuwing recht evenredig waren (zijn) met de hoge verwachtingen van de steden terzake en met de toegenomen investeringen van stadsbesturen in stadsontwikkeling, wonen, ruimtelijke ordening en gebiedsgericht stedelijk beleid. De Vlaamse centrumsteden zien stadsontwikkeling niet louter als een middel om verloederde stadsdelen weer gezond te maken en deze een nieuwe bestemming te geven, maar ook als een van de instrumenten bij uitstek om de stadsvlucht te keren, processen van segregatie een halt toe te roepen en de sociale mix op wijkniveau te realiseren. In de nieuwe beleidsovereenkomsten voor het Stedenfonds (2008-2013) schuiven maar liefst elf van de dertien centrumsteden alsook de Vlaamse Gemeenschapscommissie (VGC) het aantrekken van sociaaleconomisch sterkere gezinnen met kinderen als strategische prioriteit voor de volgende zes jaar naar voren. Want hoewel de stadsvlucht in absolute cijfers gestopt is en de steden sinds 2002 weer een lichte bevolkingstoename kennen, blijven jonge gezinnen nog altijd de stad verlaten wanneer er eenmaal kinderen zijn. Als minister van Stedenbeleid wil ik met deze bijdrage nagaan of het decreet uit 2002 – zes jaar na de indiening van de eerste projecten – zijn ambitieuze doelstellingen heeft kunnen waarmaken en of de Vlaamse Regering geslaagd is in haar opzet om de stadsontwikkeling in Vlaanderen op kwaliteitsvolle, zichtbare en significante wijze te ondersteunen, met de stad in de rol van regisseur en met de private sector als partner. Aan de vooravond van een nieuwe Vlaamse Regering wil ik op deze pagina’s tevens

vooruitblikken en een aantal aanbevelingen formuleren voor de toekomst. Voor de selectie en subsidiëring van stadsvernieuwingsprojecten werkte de jury, op basis van het decreet en de aanbevelingen uit het Witboek, zeven kwalitatieve beoordelingscriteria uit. Het eerste criterium beklemtoont het vernieuwende karakter waarvan elke projectvoorstel blijk moet geven. Drie criteria hebben in hoofdzaak betrekking op de ruimtelijke en fysieke kwaliteit van het stadsontwerp, de planningsdeskundigheid en het tegelijk duurzame en integrale karakter van het project. De andere drie criteria behelzen de participatieve opzet, een interessante en werkbare PPS-formule en de voorgestelde realistische timing en uitvoerbaarheid. Een analyse van de projecten die zijn ingediend naar aanleiding van de drie opeenvolgende oproepen (2002, 2004 en 2007), leert dat de ontwerpkwaliteit en de planningsbasis van de ingediende voorstellen vanaf de tweede oproep merkbaar verbeterden. Ter illustratie: bij de eerste oproep werden 43 projecten ingediend, waarvan er acht werden weerhouden (18 procent). Bij de tweede oproep kwamen negen van de 28 ingediende projecten definitief in aanmerking voor projectsubsidie (32 procent) en bij de derde oproep zijn veertien van de 33 projecten door de jury geselecteerd voor de tweede (definitieve) ronde (42 procent). Steeds meer (centrum)steden slagen erin een innoverende projectvisie, een stevige projectbasis en goed ontwerpend onderzoek neer te schrijven. Die kwaliteitstoename heeft te maken met een aantal factoren: de innoverende aanpak, de inachtneming van de door de jury vooropgestelde beoordelingscriteria, de voorbeeldfunctie van een aantal goedgekeurde projecten, een verhoging van competenties bij de stadsbesturen door het aantrekken van expertise, de inrichting van ‘Masterclasses Stadsprojecten’. . . Maar de belangrijkste multiplicator van kennis, competenties en kwaliteit op het vlak van stadsvernieuwing is zonder twijfel het instrument van de ‘conceptsubsidie’, zoals beschreven in het uitvoeringsbesluit van 16 maart 2007. Een conceptsubsidie bedraagt maximaal 60.000 euro en wordt ingezet voor de deskundige begeleiding van een stad bij de ontwikkeling van een innoverende projectvisie, een stevige projectbasis en de opbouw van planningsdeskundigheid. Met deze middelen kan de stad de kosten van het ontwerpbureau betalen, expertise over publiek-private samenwerking en

participatie inkopen en de externe experts van het Lokale Begeleidingsteam vergoeden. Oorspronkelijk kwamen voor conceptsubsidie enkel projecten in aanmerking die door de jury als intrinsiek waardevol maar onvoldoende rijp of ambitieus werden bevonden. Bij de laatste oproep echter besliste de jury om aan enkele steden begeleiding voor te stellen op voorwaarde dat hierdoor opnieuw zou worden nagedacht over het concept zelf. In alle gevallen gaat het om strategische projecten die bepalend zijn voor de leef- en beeldkwaliteit van de stad of een stadsdeel in de komende decennia. Over de drie oproepen samen, konden 24 projecten een beroep doen op conceptsubsidie. Negen van de veertien projecten die conceptsubsidies kregen bij de eerste twee oproepen (2002 en 2004), haalden bij een volgende oproep projectsubsidies binnen. Twee projecten die conceptsubsidies kregen zijn nadien gedeeltelijk door de stad zelf verder ontwikkeld, zonder dat hiervoor projectsubsidies werden aangevraagd. In veel gevallen vormt de conceptsubsidie de eerste stap in de realisatie van een sterk stadsproject; soms zelfs leidt het begeleidingstraject tot een aanpassing van de stadsorganisatie en worden middelen en mankracht ingezet voor het projectmanagement. Zelfs wanneer een conceptsubsidie niet tot realisatie leidt en de stad uiteindelijk eerder voor een opknapbeurt dan voor een stadsproject opteert, is het vaak een verrijkend leertraject geweest, dat als leidraad kan dienen voor andere projecten. Conceptsubsidies, zo is gebleken, zijn een uniek instrument om stadsvernieuwing van hoge kwaliteit te bevorderen en het lokale niveau te versterken op het gebied van capacity building. Het instrument geniet niet voor niets heel wat belangstelling op internationale fora. Daarom vond ik het belangrijk om deze publicatie ook in Engelse vertaling te verspreiden. Vlaanderen heeft de voorbije jaren een inhaalbeweging in gang gezet wat betreft stadsvernieuwing. De uitbouw van een kwaliteitsinstrumentarium, gebaseerd op een integrale benadering van stadsontwikkeling, mag zonder meer vernieuwend worden genoemd, ook in Europese context. Het decreet heeft hier ongetwijfeld een belangrijke bijdrage toe geleverd. Voorzien en verhoopt op het vlak van investeringen in stedelijke basisinfrastructuur en ontwerpkwaliteit, onverhoopt maar des te meer gewaardeerd op het vlak van kennisdeling en competentieverhoging. Subsidies voor stadsvernieu-

wing hebben stadsprojecten niet enkel financiële en kwalitatieve impulsen gegeven, maar ook een positieve dynamiek en de nodige erkenning. Het decreet heeft geleid tot een algemene kwaliteitstoename van de stadsontwikkeling en bijgevolg ook tot een stijging van het aantal projectvoorstellen dat aan de subsidiecriteria voldoet. Een positief resultaat met een problematisch kantje, zo blijkt. Doordat het budget voor de subsidiëring van stadsvernieuwing niet evenredig is toegenomen met de verhoogde capaciteit, dreigt de vrees van de parlementsleden voor een versnippering van de middelen uit te komen. Waar voor de acht projecten uit de eerste oproep gemiddeld 3 miljoen euro beschikbaar was, is dat voor de veertien projecten uit de laatste oproep nog maar 2 miljoen euro per project. Zoomen we nu wat nader in op de minder evident gebleken beoordelingscriteria: een interessante en werkbare PPS-formule, de participatieve opzet en de vooropgestelde timing en uitvoerbaarheid. Alle projecten overstijgen ruimschoots het vooropgestelde minimale investeringsvolume van 3 miljoen euro. Ook over de interesse en de financiële inbreng van de privésector hebben de meeste projecten allerminst te klagen. Aan de zeventien geselecteerde projecten uit de eerste en tweede oproep is in het kader van stadsontwikkeling 40,6 miljoen euro subsidie toegewezen. De zeventien projecten konden contractueel 783 miljoen euro aan investeringsgeld aantrekken, waarvan het aandeel van de privésector op 640 miljoen of gemiddeld 69 procent geraamd wordt. Veel meer dus dan de vooropgestelde 30 procent, al verschilt het plaatje wel nogal per project. Zo hebben kleinere steden het vaak moeilijker om privépartners aan te trekken, zeker voor projecten met een multifunctioneel karakter. De wens dat de privépartner vanaf de conceptfase betrokken zou worden bij het stadsproject en dat zijn knowhow en uitvoeringscapaciteit ten volle zouden worden gevaloriseerd, is minder bewaarheid. Stadsbesturen maken bijvoorbeeld nog maar weinig gebruik van technieken als marktverkenning en -raadpleging om met kennis van zaken een concreet PPSproject te conceptualiseren. De op de markt aanwezige kennis en interesse worden nog te weinig aangeboord en benut. Nochtans zouden deze instrumenten nuttige informatie kunnen opleveren over de haalbaarheid van het project (technisch, financieel-economisch, juridisch) en tevens de slagings-

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

kansen van het beoogde PPS-project kunnen verhogen. Met de publicatie Marktraadpleging door openbare besturen (2008) wil het Vlaams Kenniscentrum PPS dit instrument, aan de hand van een praktijkvoorbeeld uit Gent, beter bekend maken en meer ingang doen vinden. Dat de privépartner slechts bij één van de 33 voorgestelde projecten uit oproep 3 (2007) aanwezig was op de presentatie voor de jury (Turnhout: Turnova), is veelbetekenend. Voor een ander groot stadsproject heb ik de privépartner ontmoet tijdens mijn Stedenronde vorig jaar (Kortrijk: Bijstandssite). Te vaak worden privépartners pas laat bij het project betrokken en beperkt hun inbreng zich tot de aanleg van een parking of het bouwen van woningen binnen de voorgestelde volumes. Van een echt coproductieproces, waarbij ook afspraken worden gemaakt over risicodeling, dienstverlening, kwaliteitsstandaarden en het verdelen van lusten en lasten, is zelden sprake, en dat is jammer. In ieder geval moet het voorbereiden en opzetten van een interessante en werkbare PPS in de toekomst meer kwalitatief en minder vrijblijvend worden ingevuld. Het komt erop aan nieuwe manieren te vinden om de privésector op een gepaste wijze te betrekken bij het projectproces en dit vanaf de conceptfase. De samenwerking moet het financiële luik overstijgen. Ook hierin schuilt de mogelijke vernieuwing van stadsprojecten. Stadsprojecten maken de stedelijke ambities zichtbaar. De stad is echter niet enkel het speelveld van gemeentebesturen, architecten en projectontwikkelaars, maar ook de thuisbasis van kunstenaars, onderwijzers, huismoeders, handelaren... Omdat stadsprojecten ingrijpende gevolgen kunnen hebben voor het sociale weefsel, de relaties tussen mensen onderling en tussen mensen en plekken, is participatie hier essentieel. We geloven dat een bottom-up-benadering, waarbij ook de wijk betrokken wordt bij stadsvernieuwing, de beste kansen biedt voor het welslagen van grote stedelijke projecten. De nagestreefde samenwerking beperkt zich niet tot de financiële engagementen tussen overheden en privé-investeerders, maar impliceert ook het partnerschap van de burgers en de wijk. In zowat alle centrumsteden is een zoektocht gaande naar nieuwe participatievormen om het bestuurlijke draagvlak te vergroten, de betrokkenheid van de burgers te verbeteren en het sociaal en cultureel kapitaal te

versterken. De Werkgroep Stedelijke Participatie onder leiding van prof. Filip De Rynck (Universiteit Gent) en onderzoekster Karolien Dezeure stelde in die context in alle centrumsteden een toegenomen aandacht voor buurt en wijk vast. Steden kiezen in toenemende mate voor een wijkgerichte aanpak en zetten hiervoor ook mensen en Stedenfondsmiddelen in. Stadsvernieuwingsprojecten vervullen op dit vlak een belangrijke voortrekkersrol: ze zijn bij uitstek gebiedsgericht en misschien wel het succesvolste instrument op het gebied van een meer wijkgericht stedelijk beleid. Participatie neemt niet de plaats in van kwalitatieve planning en ontwerp. Integendeel, stadsontwerp en participatie moeten elkaar versterken. Participatie bij stadsprojecten mag echter niet beperkt blijven tot de planvorming. De complexiteit die eigen is aan ingrijpende stadsvernieuwing, brengt met zich mee dat ook tijdens de uitwerking en uitvoering belangrijke, zelfs cruciale beslissingen vallen. De Werkgroep Participatie beveelt dan ook aan om meer aandacht te besteden aan uitvoeringsparticipatie en hierbij ook gebruik te maken van andere dan verbaal gerichte communicatievormen om zo een ruimer publiek te bereiken. Participatie in het kader van stadsvernieuwing wordt in de praktijk nog te vaak als een aparte opdracht gezien in plaats van als een integraal onderdeel van het stadsontwikkelingsproces. Nochtans maken een aantal stadsvernieuwingsdossiers pijnlijk duidelijk dat het veronachtzamen of niet volhouden van communicatie en participatie tot fors verzet en grote vertraging kan leiden. Waar steden er steeds beter in slagen ingewikkelde en kwaliteitsvolle ontwerpen en planprocessen te realiseren, blijken ze veel minder vertrouwd met het opzetten van participatieve processen. We stellen vast dat het instrumentarium op het vlak van participatie in de praktijk eerder beperkt is. Vreemd genoeg hebben nogal wat steden moeite met de vrijheid die het decreet hun verleent om zelf invulling te geven aan het participatiecriterium, nochtans een kwaliteitsvereiste voor stadsvernieuwing. Bij discussies hierover tijdens een projectpresentatie kaatsen de steden steeds vaker de bal terug naar de jury. De behoefte aan expertise en goede voorbeelden is groot. Ik ga dan ook met graagte in op het voorstel van de Werkgroep Participatie om samen met de steden, de Jury Stadsvernieuwing en het Kenniscentrum Vlaamse Steden werk te maken van het inventariseren en verspreiden van interessante

participatievoorbeelden rond stadsvernieuwingsprojecten. Het lijkt me zelfs aanbevelenswaardig om de volgende Masterclass aan dit thema te wijden. Begin 2007 leerde een quick scan van de lopende projecten uit de eerste twee oproepen dat een onrealistische timing en een gebrekkige inschatting van de haalbaarheid en de uitvoerbaarheid van de projecten op korte termijn tot aanzienlijke vertragingen leidden in de uitvoering van een aantal dossiers. Deze vertragingen vormen de achilleshiel van het stadsvernieuwingsverhaal. Een stad mag dan met het beste ontwerp voor de dag komen, als het project uiteindelijk pas met jaren vertraging of in een sterk veranderde vorm wordt uitgevoerd, gaan de kwaliteit en het door het decreet beoogde hefboomeffect verloren. Ernstige vertragingen maken dat het oorspronkelijke enthousiasme taant en dat het dynamische proces dat met de selectie van het project in gang wordt gezet, stilvalt. Bijkomend risico is dat privépartners afhaken, hun interesse zich verlegt en investeringen verschuiven. Ik neem graag aan dat strategische projecten tijd vergen, maar de getuigenissen van goede buitenlandse voorbeelden tijdens de Masterclass leren dat zes jaar voor een stadsvernieuwingsproject als een redelijke termijn mag worden beschouwd om tot zichtbare realisaties te komen, met een echt hefboomeffect naar de ruimere buurt. Daarom ben ik er voorstander van om de uitbetaling van stadsvernieuwingssubsidies in de toekomst te beperken in de tijd en van een vervaldatum te voorzien. In het uitvoeringsbesluit van 16 maart 2007 zijn al strengere criteria met betrekking tot timing, uitvoerbaarheid en projectmanagement opgenomen. Een ‘voorlopig’ geselecteerd stadsontwikkelingsproject, waarvoor niet binnen twee jaar een gedetailleerd dossier met de nodige vergunningen, overeenkomsten, garanties en de goedkeuring van de gemeenteraad kan worden voorgelegd, maakt voortaan niet langer aanspraak op Vlaamse projectsubsidies. Bovendien voorziet het besluit in een betere opvolging van gesubsidieerde stadsprojecten op Vlaams niveau en in de aanstelling van een Vlaamse projectbeheerder als aanspreekpunt van het lokale bestuur. Dankzij de inventarisatie en een grondigere analyse van de lopende dossiers door een extern bureau weten we ondertussen dat er nog vele andere redenen zijn waarom een project wordt uitgesteld of vertraging oploopt. Zo

worden sommige projecten in een premature fase voorgelegd. De onzekerheid over de volgende oproep maakt dat steden een onvoldoende uitgewerkt project toch indienen, hopend dat de jury het concept als zodanig zal weten te waarderen en de stad, dankzij een voorlopige selectie, de tijd krijgt om het project – al dan niet met behulp van een conceptsubsidie – te versterken of te realiseren. Andere redenen waarom veelbelovende en strategisch belangrijke stadsprojecten stilvallen of haperen zijn: onvoldoende draagvlak, visie of sturend vermogen bij het stadsbestuur; het uitblijven van vergunningen, aanslepende en elkaar doorkruisende procedures, plannen die wijzigen omwille van de praktische onuitvoerbaarheid.. . Maar de oorzaak voor de vertraging ligt niet altijd bij de stad zelf. Heel wat opgelegde procedures zijn niet op maat van de steden en stadsbesturen zijn voor nogal wat vergunningen in hoge mate afhankelijk van bovenlokale overheden. De Vlaamse overheid worstelt soms met een integrale aanpak en bekijkt een stadsproject nog te vaak louter vanuit sectorale hoek. Een analyse van belangrijke stadsprojecten leert dat een manke publiek-publieke samenwerking een van de belangrijkste knelpunten is bij de uitvoering en zeker het meest verrassende. Die gebrekkige samenwerking is bovendien een belangrijke oorzaak van vertraging. Daarom heeft de Vlaamse Regering in 2007 met elk van de dertien centrumsteden een contract van zes jaar afgesloten. De steden konden elk één of twee stadsspecifieke projecten indienen, die de toetssteen moeten vormen voor een versterkt partnerschap met de Vlaamse overheid. Inzet zijn een efficiëntere samenwerking tussen de Vlaamse en de lokale overheid rond een concreet en strategisch stadsproject, meer gezamenlijke visievorming en een betere organisatorische en financiële afstemming. Naast het specifieke gedeelte bevatten de stadscontracten ook een gezamenlijk luik. Dat handelt over het woonbeleid in de steden. De vergaderingen van de Vlaams-stedelijke begeleidingsgroepen om te komen tot nieuwe vormen van samenwerking en een betere afstemming van procedures, vormen een interessant leerproces. Ze leren dat er behoefte is aan een mentaliteitswijziging en dat beschotten tussen beleidsdomeinen soms hardnekkig zijn. Het wordt zaak deze euvels weg te werken. Eind dit jaar worden de stadscontracten geëvalueerd. Naar analogie met de stadscontracten pleit ik in het kader van de stads-

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties 16

vernieuwingsprojecten voor een protocol tussen alle publieke partners, waarin de respectievelijke engagementen worden vastgelegd. Zo’n protocol moet een versterking inhouden van het publieke partnerschap en een verduidelijking van de financiële en inhoudelijke inbreng van de diverse publieke partners. Het moet ook de regiefunctie van de stad versterken en haar positie verstevigen in de onderhandelingen met de private partners. Een verbeterde opvolging moet er voor zorgen dat de initiële kwaliteiten van het project ook in de uitvoeringsfase behouden blijven en dat de erosie van kwaliteit, die dikwijls optreedt in de loop van het projectproces, wordt tegengegaan. Voor projecten die tijdens de uitvoeringsfase haperen of sterke wijzigingen ondergaan, wordt sinds 2008 voorzien in begeleiding. Om de hefboomfunctie van stadsvernieuwingsprojecten in Vlaanderen te vergroten moeten de diverse financieringsstromen worden gebundeld, maar is er evenzeer behoefte aan expertise en dienstverlening, en dit niet enkel in plannings- maar ook in uitvoeringsfase. Met het oog op de toekomstige financiering en optimalisering van stadsvernieuwingsprojecten laat ik onderzoeken welke meerwaarde het nieuwe Europees Fonds voor Duurzame Stedelijke ontwikkeling ‘JESSICA’ (Joint European Support for Sustainable Investment in City Areas) kan hebben voor de steden en de Vlaamse overheid, en dit op verschillende domeinen: financiën, expertise en dienstverlening, realisatietermijn en duurzaamheid. JESSICA is een initiatief van de Europese Commissie en de Europese Investeringsbank (EIB) in samenwerking met de ontwikkelingsbank van de Raad van Europa. Het voorziet in de mogelijkheid voor lidstaten, regio’s of steden om geïntegreerde stadsontwikkelingsfondsen op te richten waarbinnen verschillende middelenstromen (lokaal en Europees) maar ook expertise, opvolging en rapportering worden gebundeld om te investeren in duurzame stadsontwikkeling. Ook wordt in de studie onderzocht op welk niveau JESSICA het best kan worden ingezet: de stad, de stadsregio of Vlaanderen. De evaluatiestudie moet midden 2009 afgerond zijn zodat de resultaten kunnen worden meegenomen in het bestuursakkoord van de nieuwe Vlaamse Regering. Een eerste vergelijkende analyse rond stadsontwikkeling in de verschillende lidstaten leert dat onze regio in de kopgroep zit qua projectontwikkeling en uitvoeringscapaciteit en dat er weliswaar slimme instrumenten (‘financial engineering instruments’) ontwik-

keld worden op vlak van financiering maar dat deze nog maar beperkt ingezet worden op vlak van stadsontwikkeling. We bevinden ons met deze positie in het goede gezelschap van Finland, Ierland, Italië, Luxemburg, Spanje en Zweden. De EIB ziet een mogelijke meerwaarde van JESSICA voor onze regio in de technische ondersteuning bij de uitbouw van een aangepaste financiële architectuur. Ongeacht de uitkomst van de evaluatiestudie is het mijn aanvoelen dat Vlaanderen klaar is om de stap te zetten van adhocsubsidies voor stadsontwikkeling naar een volwaardig Stadsontwikkelingsfonds. Welke vorm dit Fonds moet aannemen en wie de partners kunnen zijn, zal de studie hopelijk uitwijzen. Vast staat wel dat het niet over een louter financieel vehikel kan gaan; de opgebouwde expertise, kwalitatieve beoordelingscriteria en een goede opvolging en dienstverlening vormen de basisingrediënten voor een duurzaam stedenbeleid. Vlaanderen moet in alle openheid vasthouden aan het ontwikkelde kwaliteitslabel, een label dat weliswaar voortdurend moet worden verfijnd en ‘verdiend’. Het is mijn overtuiging dat grensoverschrijdende samenwerking steeds belangrijker wordt voor de stedelijke ontwikkeling, zowel binnen Vlaanderen als met de Europese buren. Daarom heb ik het Europese beleid een prominentere plaats gegeven binnen het Vlaamse stedenbeleid en tevens het Overlegplatform Rasterstad-Stadsregionale samenwerking opgericht. Grote stadsprojecten overstijgen immers vaak de bestaande administratieve grenzen van de stad en zelfs van de regio. Omgekeerd verheugt het mij als minister van Stedenbeleid dat de interesse van Europa, en van de Europese Commissie in het bijzonder, voor de steden toeneemt. Hiervan getuigen de oprichting van het Europees Kennisnetwerk van de Steden (EUKN) in 2004, de Urbact I en II-programma’s voor een duurzaam geïntegreerd stedelijk ontwikkelingsbeleid en het Charter van Leipzig (2007) inzake duurzame stedelijke ontwikkeling. Steden zijn de motoren van economische welvaart en maatschappelijke en culturele vernieuwing. Omdat sterke steden ook in de toekomst de beste waarborg bieden voor een welvarend Vlaanderen, moeten we, samen met de Europese instellingen en met de steden, die toekomst vormgeven en alle krachten, expertise en middelen bundelen om een antwoord te bieden op de grote maatschappelijke uitdagingen van de 21ste eeuw.

1. Heel wat formuleringen waarmee Rem Koolhaas de nieuwe Aziatische metropolen beschrijft, zoals ‘hallucination of the normal’, ‘apotheosis of the multiple-choice concept’ en andere, zijn toepasbaar op de Vlaamse nevelstad. Zie Rem Koolhaas, ‘The Generic City’, in: Rem Koolhaas en Bruce Mau, S, M, L, XL. Rotterdam: 010, 1994, pp. 1248-1264. 2. Zie o.m. Juan Busquets, ‘Urbanism at the turn of the century’, in: Beroepsvereniging van Nederlandse Stedenbouwkundigen en Plano-

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties 18

Project en ontwerp, bijdrage tot het amenderen van de projectmodus

logen, De vijfde Van Eesteren/Van Lohuizenlezing 2000, bijlage bij Blauwe Kamer, nr. 4, augustus 2000. Zie eveneens Ariella Masboungi, ‘Le projet urbain à la française’, in: Projets urbains en France. Parijs: Editions du Moniteur, 2002. Zie voor een algemene situering: André Loeckx en Bruno De Meulder, ‘Stadsprojecten tussen globalisering en stadsvernieuwing’, in: Patrick Stouthuysen en Jan Pille (red.), The State of the City. The City is the State. Brussel: VUB Press, 2007, pp. 175-202.

1. Stadsprojecten maken het verschil, de projectmodus van stedelijke ontwikkeling KAVEL PER KAVEL, GEBOUW PER GEBOUW

Een gebruikelijke wijze waarop de gebouwde ruimte verandert of tot stand komt is kavel per kavel, eigendom per eigendom, gebouw per gebouw. Dit gebeurt overal in Europa maar is in Vlaanderen veruit de meest courante modus van stedelijke ontwikkeling. Voor een individuele bouwheer kan deze modus heel wat voeten in de aarde hebben, maar berust al bij al op een inzichtelijke coproductie tussen een eigenaar, een bank, een architect en een aannemer. De overheid laat zich weinig in met het realisatieproces zelf, maar ‘faciliteert’ wel de productiewijze in haar geheel: zij zorgt voor een wettelijk en fiscaal kader en neemt het openbare domein voor haar rekening. Het realisatieproces zelf wordt min of meer gestuurd door bouwvergunningen die zich beroepen op bestemmingsplannen of plannen van aanleg. Hier komen doorgaans weinig visievorming over stedelijke ontwikkeling, weinig rationele planning en weinig ontwerpinspiratie aan te pas. Veel meer dan de beschikbare ruimte verdelen volgens eigendom, marktvraag en functionele behoefte doet deze vorm van ruimtelijke ordening niet. Zo ontstond een groot gedeelte van onze naoorlogse gebouwde omgeving, zowel in de stad als er buiten, pragmatisch, ad hoc, elk voor zich. Het resultaat is een accumulatie van afzonderlijke ingrepen met weinig structuur en veel vrijheid: verkavelingen, 4.500 km lintbebouwing, stedelijke en randstedelijke bouwblokken, bedrijventerreinen. Het is een ‘generische’ ruimte, met hier en daar merkwaardige opstoten van architecturale kwaliteit.1 Men kan het de ruimte van de middelmaat noemen, een geschikte biotoop voor een uitgebreide middengroep. Grote infrastructuren, belangrijke landschapstructuren of royale publieke ruimten moet men van deze productiewijze niet verwachten. STADSPROJECTEN, DE STAD MUTEERT SCHOKSGEWIJS

ANDRÉ LOECKX ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||

De modus van kavel per kavel is echter niet de enige manier waarop de gebouwde ruimte wordt geproduceerd. De laatste decennia heeft in Europa

3. Zie o.m. Loeckx en De Meulder, ‘Stadsprojecten tussen globalisering en stadsvernieuwing’, p. 180. De Meulder verwijst naar Karl Polanyi, The great transformation. New York: Rinehart, 1944.

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties 19

een andere productiewijze opgang gemaakt: het stadsproject (projet urbain).2 De term ‘stadsproject’ staat voor ingrepen in de stad die een belangrijke impact hebben op de stedelijke ruimte. Het gaat meestal om meerdere kavels, meerdere gebouwen en meerdere functies tegelijk. De impact reikt tot ver buiten de grenzen van de betrokken kavels: stadsprojecten vertekenen het straatbeeld, muteren het weefsel, veranderen de bereikbaarheid en de mobiliteit, ze wijzigen in één klap de sfeer, de economie van de plek, het sociale leven in de buurt, ze herzien de patronen van ruimtegebruik en toe-eigening, van in- en uitsluiting. Stadsprojecten dragen niet per definitie bij tot de stad. Wel maken zij het verschil: zij worden mogelijk een hefboom van stedelijke ontwikkeling, maar kunnen evengoed unieke kansen verknoeien, de oorzaak vormen van stedelijke teloorgang of zelfs de doodsteek betekenen voor het leven in de buurt. Niettemin heeft het complexe, ingrijpende en risicovolle stadsproject de wind in de zeilen en lijkt deze modus van stedelijke verandering de vorige stilaan te overtreffen. In elk geval blijken de vastgoedsector, de ondernemers, de overheden, het beleid en – zeker niet te vergeten – de civiele sector in toenemende mate begaan met stadsprojecten, zij het om erg uiteenlopende redenen. STADSPROJECTEN EN SOCIO-ECONOMISCHE INTEGRATIE

De wijziging in de productie van de gebouwde stad – het toenemende belang van de stadsprojecten – stemt overeen met veranderingen in de politieke economie van de stedelijke ruimte. Men kan, met Karl Polanyi, stellen dat de productie van de stadsruimte samenhangt met drie verschillende regimes van sociaaleconomische integratie. Polanyi labelde deze als ‘herverdeling’, ‘vermarkting’ en ‘wederkerigheid’.3 In de Europese naoorlogse welvaartstaat treedt de overheid op als herverdeler van meerwaarde door het garanderen van een minimale welvaart voor iedereen, meestal geruggensteund door een expanderende economie, af en toe als hulpmotor voor een stagnerend bedrijfsleven, in beide gevallen met een voluntaristische overheid aan het roer. In Vlaanderen zijn, naast onderwijs, gezondheidszorg en sociale zekerheid, een veralgemeende mobi-

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

liteit, sociale huisvesting en vooral een woonbeleid gericht op het verwerven van een eigen woning, belangrijke ruimtelijke instrumenten van welvaartsspreiding. In feite berust het ruimtelijke welvaartsbeleid in Vlaanderen op een goed gedoseerd samenspel van de drie regimes van Polanyi. De overheid herverdeelt door te investeren in een uitgebreid wegennet, in verspreide tewerkstelling en verspreide collectieve voorzieningen, in sociale abonnementen en het openbaar vervoer. Ook het gulle systeem van bouwpremies en de erg soepele bestemmings- en vergunningsstedenbouw, die kwistig omspringt met de beschikbare ruimte, werken herverdelend. Het bouwen zelf gebeurt op individuele basis, door kleine spaarders, kleine aannemers en zelfbouwers. Het volgt de spelregels van een bloeiende lokale vrije markt, maar combineert deze naar hartenlust met werkwijzen uit de informele sector (zelfbouw, zwartwerk, onderlinge hulp), die eerder naar een regime van wederkerigheid neigen. Men kan stellen dat de verspreide infrastructuur en voorzieningen een draagvlak vormen waarop de ‘kavel-per-kavelmodus’ bijzonder goed gedijt. Het systeem werkt wonderwel, maar laat een aanzienlijk gedeelte van de meest kwetsbare bevolking in de kou staan en speelt zich grotendeels af buiten de stad. Maar het tij keert. Economische en politieke zekerheden brokkelen af. De economische schokgolven van de jaren zeventig en tachtig van de vorige eeuw brengen de zelfverzekerde Europese welvaartsmaatschappij en dito overheden aan het wankelen. Een globaliserende economie onttrekt zich steeds meer aan de greep van lokale en zelfs nationale overheden, genereert misschien globale welvaartstoename, maar is niet bereid bij te dragen in de oplopende kosten van de gekende welvaartsherverdeling. Overheidsbudgetten blijken niet langer in staat om de bestaande herverdelingsmechanismen te bestendigen, laat staan nieuwe uitdagingen zoals de stedelijke teloorgang aan te pakken. Politieke programma’s pleiten voor ‘minder overheid’ en ‘meer vrije markt’. De vermarkting van de welvaart staat op de agenda. Overheden zoeken naar publiek-private samenwerkingen (PPS) om de stagnerende overheidsbudgetten te ontlasten en tegelijkertijd, onder meer, de dringende vernieuwing van de gebouwde ruimte – in de eerste plaats van de stad – aan te pakken zonder de privésector helemaal vrij spel te laten.

Zo’n partnerschap is intussen erg interessant geworden. Naast de kleine aannemer-ontwikkelaar zijn grote en kapitaalkrachtige spelers op het stedelijke spelbord verschenen. Dit betekent dat enkele partners volstaan om een daadkrachtig samenwerkingsverband op te zetten. Grote financiële groepen en bouwondernemers zien brood in vastgoed. De zieltogende stad en de verhakkelde stadsrand lijken een geknipt terrein voor gefatsoeneerde vastgoedontginning binnen een of andere vorm van publiek-private samenwerking (PPS). Het is de partners in spe niet enkel te doen om het stoppen van de ruimtelijke verloedering of het wegwerken van de sociale achterstand van de stad. Politiek scoren en geldgewin staan evengoed op de agenda. In het keiharde politieke en economische bedrijf haalt het uitlokken en benutten van onmiddellijke opportuniteiten het meer en meer op langetermijnkeuzes. Een nieuwe slogan voor de Europese stad is ‘citymarketing’, het vermarkten van de stad als geheel. Het ziet er naar uit dat de stadsvernieuwing een geducht wapen wordt in de concurrentieslag tussen steden die zich als meest toegankelijke, best uitgeruste en meest aantrekkelijke vestigingsplaats willen affirmeren op de globale markt. Al deze factoren samen spreiden het bed voor de nieuwe modus van stedelijke productie: de tijd van het stadsproject is aangebroken. Intussen is de impact zichtbaar van de nieuwe generatie stadsprojecten in de meeste grote steden van West-Europa. In de jaren negentig krijgen de betere stadsprojecten stilaan een prominente plaats in de vakbladen van architectuur en stedenbouw (Amsterdam Borneo-Sporenburg, Berlijn Potzdammer Platz, Lyon Confluens. . .). De mindere worden doodgezwegen. Protest tegen desastreuze projecten haalt af en toe de krantenkoppen. Stadsprojecten zijn, zoals reeds gezegd, niet per se een zegen voor de Europese stad. Heel wat stadsprojecten vieren het moment. Het komt erop aan lokale opportuniteiten te benutten, momentane partnerschappen aan te grijpen, te scoren binnen de ambtstermijn van de betrokken politicus of binnen de contractperiode van de betrokken CEO. Langetermijnvisie, structurele planning of geduldig beleid passen daar niet goed bij. Bovendien berust de productiewijze van de stadsprojecten zelden op een evenwichtig samenspel van de drie regimes van Polanyi. De overheid voert zelden de

regie en verleent liefst een zo breed mogelijke armslag aan de vrije markt. Om toch voldoende sociale en politieke kredietwaardigheid te verzekeren wordt, indien nodig, voorzien in een laagje civiele participatie, een minimale dosis sociale voorziening en publiek nut of zelfs een vleugje ‘betere architectuur’. Ontwerpers, deskundigen en vakmedia stellen zich daar niet al te veel vragen bij. Alles lijkt beter dan een lege opdrachtenportefeuille. Meerwaardezoekers vinden hun gading in de betere, af en toe schitterende stadsprojecten en negeren de andere. 2. Stadsprojecten in Vlaanderen, poging tot amendering van de projectmodus STADSPROJECTEN EN STEDENBELEID

In Vlaanderen loopt het eerst zo’n vaart niet. Toch beginnen na jarenlange onverschilligheid – denk maar aan de Stad-aan-de-Stroomsaga in Antwerpen – diverse lokale overheden aan het einde van de jaren negentig de projectmodus van stadsontwikkeling te omarmen. Leuven en Kortrijk zijn bij de koplopers. Vandaag zijn in de meeste grote Vlaamse steden stadsprojecten aan de gang. Stadsprojecten ‘bij ons’ zijn doorgaans minder eenduidig en minder omvangrijk dan in onze buurlanden. Bij stadsprojecten in Vlaanderen zijn doorgaans meerdere eigenaars, financiers, actoren en sectoren betrokken, zowel publieke als private: vastgoed, sociale huisvesting, stedenbeleid, stedenbouw, openbare werken, monumentenzorg, milieu, het parkeerbedrijf, de stedelijke ontwikkelingsmaatschappij, het handelaarsverbond, het buurtcomité, de boze burger. . . Ieder met zijn eigen belangen en eigen agenda. Een efficiënte coproductie tussen al deze actoren ligt niet meteen voor de hand. De ene coalitie van actoren probeert wel eens de andere te marginaliseren of uit te sluiten. Onder de stadsprojecten in Vlaanderen zijn alle gradaties van kwaliteit vertegenwoordigd. Projecten als de stationsomgeving in Leuven of Spoor Noord in Antwerpen misstaan niet aan de Europese top. Onder aan de ladder krijgt de moeder van alle dwaze projecten – het Europakruispunt in

Brussel – nazaten, waaronder het Kievitplein in Antwerpen. Bij heel wat stadsprojecten in de steigers is de positieve dan wel negatieve impact op de stad nog geen uitgemaakte zaak: Gent Sint-Pieters, de stationsomgeving in Aalst, de Arsenaalsite in Mechelen, de Blauwe Boulevard in Hasselt. . . In Vlaanderen is evenwel meer aan de hand dan ‘een late roeping’ van de projectmodus. Er gebeurt iets bijzonders met de stadsprojecten. Antwerpen stelt een stadsbouwmeester aan en richt, net als heel wat andere Vlaamse steden, een stedelijk ontwikkelingsbedrijf op om beter het projectengeweld aan te kunnen. Bij de open oproepen van de Vlaams Bouwmeester nemen architectuuropdrachten die een sleutelrol spelen in diverse stadsprojecten een prominente plaats in. Ook het Vlaamse Stedenbeleid ontdekt de stadsprojecten als een belangrijke manier om aan stadsvernieuwing te doen. Vanaf pakweg 2000 zet de Vlaamse overheid diverse acties op touw die erop gericht zijn de stadsprojecten een conceptueel kader, kwaliteitscriteria en een financiële stimulus voor kwaliteitsverbetering te bieden. Niet het stadsproject op zich, maar wel ‘het betere stadsproject’ wordt een speerpunt van het stedenbeleid. Maar daarvoor is het nodig het verschil te maken met stadsprojecten die het ontbreken van een visie op de stad, de onmacht van de bestemmingsplanning, de gebrekkige financiële draagkracht van de overheid en de druk tot onmiddellijk succes misbruiken om, eventueel onder het mom van PPS, een brutale vastgoedoperatie door te drukken. Tegelijkertijd zijn maatregelen nodig om stadsprojecten die echte stedelijke vernieuwing tot stand kunnen brengen, op de rails te zetten. Met andere woorden: het stedenbeleid zet niet zonder meer in op de trend van de stadsprojecten, maar probeert de projectmodus zodanig te amenderen dat deze echt een drijvende kracht achter de stedelijke ontwikkeling wordt. Om dit te bereiken moeten binnen het stadsproject de regimes van sociaaleconomische integratie – herverdeling, vrije markt, wederkerigheid – opnieuw geijkt en op elkaar afgestemd worden. Men kan dit beschouwen als de latente doelstelling die een aantal recente beleidsacties met elkaar gemeen hebben, zoals de publicatie en de promotie van het Witboek Stedenbeleid, de Thuis-in-de-Stadprijs, de Masterclass Stadsprojecten en de subsidiëring van de stadsvernieuwingsprojecten op basis van kwaliteitscriteria.

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties 22

4. Zie o.m. Filip De Rynck, ‘Gebiedswerking in steden. Een kader voor beleid en praktijk’, in: Filip De Rynck (red.), De stad in de wijk. Gebiedsgerichte werken in Vlaamse steden en gemeenten. Brussel: Politeia, 2008, pp. 7-28; Linda Boudry e.a. (red.), De eeuw van de stad. Over stadsrepublieken en rastersteden. Witboek Stedenbeleid. Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Brussel 2003, pp. 107-147. 5. Zie o.m. Jef Vanden Broeck, ‘Strategic Structure Planning’, in: André Loeckx, Kelly Shannon,

BELEID, PROJECT, DEBAT, EEN NIEUWE REGEL VAN DRIE

Het Witboek Stedenbeleid heeft niet minder op het oog dan een nieuw stedelijk samenleven, een nieuwe stedelijke ruimte en een nieuw beleid van de stad. Het zijn drie objectieven die niet zonder elkaar kunnen. In deze optiek wordt het stadsproject een volwaardige insteek voor het stedelijke beleid en voor het stedelijke samenleven. De hoofdrollen van het nieuwe stedelijke beleid zijn volgens het Witboek gereserveerd voor de stedelijke overheid als regisseur – ‘director’ in filmterminologie – en voor de stedeling als verantwoordelijke burger. De klassieke verticale beleidssectoren (huisvesting, milieu, cultuur, welzijn, ruimtelijke ordening...) moeten ophouden zich te gedragen als autonome koninkrijken. Zij staan ten dienste van horizontale beleidsassen en ‘integrerende beleidsvelden’. Deze beogen een geïntegreerde, bijvoorbeeld gebiedsgerichte, werking.4 Stadsprojecten maken dit beleid zichtbaar en stellen het op de proef, zij maken het mogelijk bestuurs- en beleidsinstrumenten in actie te zien, te evalueren en bij te sturen. Stadsprojecten dwingen eigengereide sectoren en actoren tot samenspel. Zij leggen lacunes, vergissingen en misrekeningen ongenadig bloot. Tegelijkertijd veranderen zij de situatie, creëren een nieuw feit, genereren onverwachte mogelijkheden, brengen mensen op ideeën. Deze dialectiek van beleid en project is een belangrijke stelling van het Witboek. Het Witboek stelt eveneens het samenspel tussen stadsdebat en stadsproject aan de orde. Het stadsdebat is geen soort stadscongres of eenmalige hoorzitting, maar staat voor een veelheid van discursieve acties waarin de stad en haar projecten bespreekbaar worden. Het is de drijfriem van een visievorming omtrent de toekomst van de stad, visievorming die op haar beurt de basis aanreikt van structurele langetermijnplanning. Stadsprojecten leveren grondstof aan het stadsdebat. Zij maken het debat concreet. In het stadsdebat worden projecten getoetst aan fundamentele keuzes die in de visievorming besloten liggen. Maar evengoed maakt de confrontatie met concrete projecten het mogelijk visies en structurele planningsopties bij te sturen.

Rafaël Tuts en Han Verschuere (red.), Urban Trialogues. Visions – Projects – Co-productions, Localising Agenda 21. Nairobi: UN Habitat, 2004, pp. 168-184.

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties 23

Met dit samenspel van visie, debat en project herformuleert het Witboek Stedenbeleid in zekere zin het ‘driesporenprincipe’ of de ‘trialoog’ die eigen is aan de ‘Strategische Structuurplanning’.5 KRIJTLIJNEN VAN ‘HET ZEER GOEDE STADSVERNIEUWINGSPROJECT’

Met de subsidiëring van stadsprojecten op basis van kwaliteitscriteria heeft de Vlaamse regering een dubbelslag voor ogen: de privésector aanzetten om meer te investeren in de stad en de stadsprojecten kwalitatief opwaarderen tot heuse stadsvernieuwingsprojecten. Een multidisciplinair samengestelde jury moet instaan voor het uitwerken en doorvoeren van dergelijke kwaliteitscriteria. De jury put inspiratie uit de beleidslijnen en criteria die zijn uitgezet in het Witboek Stedenbeleid. Een eerste criterium voor subsidiëring is dat een project niet zonder meer inhaakt op lokale opportuniteiten, maar vertrekt van een diagnose van wat de stad of de buurt nodig heeft en dragen kan. Een goed projectvoorstel verwijst naar een visie op stedelijke ontwikkeling en presenteert een stadsproject dat geen los fragment van de stad is, maar integendeel een structurerende impact heeft op de omgevende stedelijke ruimte, en dat zich aandient als een strategische prioriteit. De impact wordt nog vergroot wanneer het stadsproject duidelijk inspeelt op de ruimtelijke krachtlijnen van een goed Stedelijk Structuurplan en deze op gevatte wijze aanzet of versterkt. Dergelijke strategische stadsprojecten oefenen een hefboomfunctie uit op het stedelijke weefsel. Ze zijn niet zomaar een toevallig surplus – welkom als het kan, misbaar als het moet – maar gaan deel uitmaken van het duurzame frame van de stad. Om in deze opzet te slagen moet het stadsontwerp steunen op een uitstekende planningsen ontwerpbasis. Minderwaardig ontwerpwerk valt door de mand. ‘Participatie revisited ’! Van het stadsproject dat voor subsidiëring in aanmerking komt, wordt bovendien verwacht dat het op zoek gaat naar nieuwe methoden van participatie. ‘Coproductie’ is de boodschap. Dit betekent dat de stadsgebruikers en -bewoners meer als verantwoordelijke burgers worden aangesproken dan als te informeren publiek of te paaien clientèle.

Eerst en vooral is het nodig hun sociale kennis over de stad of de buurt te ontginnen en te verwerken om tot een diagnose, een visie en een projectdefinitie te komen. Op deze basis kunnen de betrokkenen worden aangesproken om het project en het hele projectproces te begrijpen, er mee over na te denken, het zich mentaal toe te eigenen en het te helpen sturen. Het zoeken naar geschikte vormen van participatief onderzoek, participatieve argumentatie, participatieve besluitvorming, participatieve toeeigening, participatieve procesbegeleiding en participatief beheer van het projectresultaat is inherent aan coproductie. Het is aan het stadsproject om daarbij gebruik te maken van alle mogelijke nieuwe media, van de dynamiek van de hedendaagse kunst- en jeugdscenes, van het elan van populaire stadsevenementen, van nieuwe manieren van stadsonderzoek en stadsontwerp. Een derde kwaliteitscriterium betreft het realiseren van coproductieve publiek-private samenwerkingen. De inzet is niet het ontlasten van de overheid en evenmin de promotie van rendabele vastgoedoperaties, maar wel de meerwaarde die het publiek-private partnerschap kan opleveren voor beide coproducenten: publieke meerwaarde (collectieve welvaart, duurzame stedelijkheid, een inclusieve stadsruimte, ruimtelijke kwaliteit) én private performativiteit (investeringsvolume, uitvoeringscapaciteit, niet-speculatief rendement). Daarbij is publieke meerwaarde het doel, privaat rendement het middel. De stad is immers veel meer dan de optelsom van private eigendommen en belangen. De stad is een collectief goed voor de huidige generatie en een collectieve verantwoordelijkheid ten overstaan van de volgende generaties. Dit impliceert dat de regie en de kwaliteitszorg van het hele stadsproject toekomen aan de stedelijke overheid als publieke partner. Het is een hele kunst om het PPS-principe te vertalen in een coproductief partnerschap zonder de PPS-dynamiek te verlammen. Een coproductieve PPS vergt daarom een ingenieus afsprakenkader, creativiteit en engagement. Niet enkel om de samenwerking tussen de private en de publieke partner te garanderen. De private partner bestaat immers meestal uit een ad-hoccoalitie van uiteenlopende belangen, groepen of individuen. Ook de publieke partner verzamelt diverse bestuursniveaus en half-autonome sectoren, elk met hun eigen agenda. Binnen het PPS-verband vereisen de

privaat-private en de publiek-publieke samenwerking evenveel aandacht als de publiek-private. Verrassend genoeg is de publiek-publieke samenwerking, niet gestuurd door de ratio van het gewin, niet zelden de meest problematische. De kwaliteitscriteria voor subsidiëring van een stadsproject zijn dus bijzonder veeleisend. Ze beogen niet minder dan een amendering van de dominante projectmodus en een nieuwe constellatie van de drie regimes die de productie van de stad beheersen (herverdeling, vrije markt, wederkerigheid). De kwaliteitscriteria gelden evenwel niet als absolute voorwaarden, eerder als kwalitatieve opdrachten, als na te streven eindtermen. Projecten die erin slagen wat te maken van een wisselwerking tussen visie en project, van een samenspel tussen structuurplanning en strategische interventie, van een coproductieve actie waarin zowel de overheid, de civiele sector als de privésector aan hun trekken komen, verdienen zonder meer een vermelding in de hall of fame van de Europese stadsgeschiedenis. Een eind op weg geraken is al heel wat. Het concipiëren, uitwerken en realiseren van dergelijke projecten vergt van de steden het onderste uit de kan. 3. Kleine kroniek van 104 projecten DE EERSTE OPROEP: ROMMEL EN KWALITEIT SAMEN AAN DE START

Bij de eerste oproep in 2002 dienden de Vlaamse steden 43 projecten in. De jury selecteert slechts acht inzendingen. Het grote aantal inzendingen en het geringe aantal gegadigden zijn tekenend voor de projectmodus van dat moment. Opportunisme en ‘ad-hocisme’ zijn niet van de lucht. Diverse steden beschouwen de kwaliteitscriteria als bladvulling en wagen een gok met om het even welk project dat ze bij de hand hebben. Het aantal minderwaardige projectvoorstellen is verontrustend. De acht geselecteerde projectvoorstellen zijn wel van zeer goede kwaliteit. Twee ervan mag men zelfs baanbrekend noemen. In het project ‘Zuurstof voor de Brugse Poort’ in Gent wordt een werkwijze ontwikkeld om een probleembuurt uit de negentiendeeeuwse gordel op geïntegreerde wijze aan te pakken. Het project ‘Buda-

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

6. Zie eveneens André Loeckx, ‘Stadsprojecten: inzet, opzet, voorzet’, in: Linda Boudry e.a., Inzet/Opzet/Voorzet. Stadsprojecten in Vlaanderen. Antwerpen/Apeldoorn: Garant, pp. 18-36.

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

eiland’ in Kortrijk stelt een stadsontwerp voor dat op zoek gaat naar synergie tussen waterbouwkundige infrastructurele werken, kunstproductie en de uitbouw van een zorgcampus. Het werk van de jury stuit her en der op hevig protest van de kant van de niet-geselecteerden. Er wordt gedreigd met procedures bij de Raad van State. Het Team Stedenbeleid, dat de hele operatie omkadert, maakt er werk van om de selectie te beargumenteren en de criteria toe te lichten. In verschillende infosessies probeert men de steden te winnen voor het betere stadsvernieuwingsproject. Tezelfdertijd leren het Team Stedenbeleid en de jury de abstracte kwaliteitscriteria beter te vertalen in concrete projecttermen. Een belangrijke beslissing betreft het erkennen van een derde categorie: een aantal inzendingen van kleinere steden, zoals Halle, Ronse en Aarschot, presenteren beloftevolle aanzetten op strategische sites, maar schieten op diverse criteria schromelijk tekort. Het ziet ernaar uit dat de veeleisende kwaliteitscriteria de grotere steden bevoordelen, terwijl de kleinere steden kampen met even problematische stadsdelen. De jury en het Team Stedenbeleid overtuigen de Vlaamse regering om kleinere steden die interessante projectaanzetten indienden, te ondersteunen in het verbeteren van het projectconcept. Deze ‘conceptsubsidiëring’ beoogt een vorm van ‘operationele capacity building’. Het is de bedoeling in kleinere steden de lokale capaciteit om kwaliteitsvolle stadsvernieuwingsprojecten op de rails te zetten te versterken door samen te werken aan een vernieuwende projectopzet.6 DE TWEEDE OPROEP: REVANCHE VAN DE KLEINTJES

Bij de tweede oproep in 2004 worden slechts 28 projectvoorstellen ingezonden. Het gemiddelde kwaliteitsniveau is echter opmerkelijk hoger dan bij de eerste oproep. Het schokeffect van de kwalitatieve selectie heeft gewerkt: minderwaardige projectvoorstellen vormen stilaan een minderheid. Een achttal beloftevolle maar niet-geselecteerde projectvoorstellen uit de eerste oproep zijn inmiddels met behulp van het nieuwe programma van conceptsubsidiëring radicaal omgewerkt en blaken van ambitie. In Halle wil men van een uitgestrekte brownfield, die een wig drijft tussen stad en voor-

stad, een actieve spil maken. In Ronse ligt een nieuw genre van publieke ruimte voor die als landschappelijke tegenhanger van de historische grote markt drager wordt van diverse nieuwe vormen van stedelijk wonen. Het wordt een moeilijke keuze. Vooral de voorstellen van de kleinere steden vertonen een merkwaardige toename van kwaliteit, ambitie en... risico. De jury stelt voor negen van de 28 projecten te subsidiëren. Zes ‘beloften’ komen in aanmerking voor conceptsubsidiëring. Ditmaal blijken de grotere steden het eveneens moeilijk te hebben met enkele bijzonder lastige, tegelijk bijzonder strategische plekken in de stad. Niet enkel Brugge, maar ook Antwerpen en Gent beschouwen de conceptsubsidiëring algauw niet meer als ‘tweede zit’ of troostprijs, maar als een unieke kans. In Leuven ziet men dat niet zo. Opnieuw doet het Team Stedenbeleid zijn best om van de jurering een denken leerproces te maken. Voor alle geïnteresseerde steden worden workshops ingericht over de meest heikele criteria: participatie, ontwerpkwaliteit, PPS. DE DERDE OPROEP: STERKE PROJECTEN, NIEUWE HORIZONTEN

Na enige aarzeling op de regeringsbanken gaat de derde oproep in 2007 van start. Tijdens het startevenement worden de selectiecriteria nogmaals toegelicht. 32 projecten schrijven zich in. De door conceptsubsidiëring herziene projecten komen weer sterk uit de hoek. Ook de oogst aan nieuwe projectvoorstellen blijkt uitstekend. De klassieke projectthema’s uit de eerste en tweede oproep staan opnieuw op het menu: stationsomgevingen in Aalst, Roeselare, Lier en Aarschot, brownfields in Antwerpen Zurenborg en Lokeren, de negentiende-eeuwse gordel in Gent Rabot, postindustriële reconversie in de Hasseltse kanaalzone en de Leuvense vaartkom. Diverse voorstellen snijden nieuwe uitdagingen voor de stad aan. Antwerpen Linkeroever zoekt naar nieuwe stedelijkheid voor de versleten modernistische stad. De stedelijke periferie verschijnt in het blikveld: de industriële periferie tussen spoor, Zenne en kanaal in Vilvoorde, de landelijke periferie in Sint-Niklaas, ‘stedelijkheid zonder stad’ in Geel. ‘Brugge Portaalsite’ werkt aan een eigentijdse ruimte voor culturele netwerking in het

hart van de historische binnenstad. Mechelen herdenkt de zeer gevoelige omgeving van de Dossinkazerne en het nieuwe memoriaal van Holocaust en mensenrechten. Selectie is zeer moeilijk. Vijftien van de 33 projecten komen uiteindelijk in aanmerking voor subsidiëring, tien andere kunnen een beroep doen op conceptsubsidiëring. 4. Het ligt aan het ontwerp HET ONTWERP: ‘ZORGEN VOOR LATER’

Het idee van ‘conceptsubsidiëring’ ontstaat uit het feit dat de jury geconfronteerd wordt met een ernstige lacune, die overal opduikt bij het doornemen van de talrijke projectdossiers van de eerste oproep. Deze dossiers puilen uit van de planningsdocumenten, richtnota’s en sectorale rapporten. Tezelfdertijd blijken de indieners de grootste moeite te hebben om in deze vloedgolf van beleidsdocumenten bruikbare aanknopingspunten te vinden voor een heldere diagnose, een geïnspireerde visie en een strategische keuze waarop ze hun projectdefinitie zouden kunnen baseren. Zelfs de indrukwekkende batterij van nieuwe planningsgenres – mobiliteitsplannen, groenplannen, structuurplannen, behoefteonderzoeken, haalbaarheidsstudies, beeldkwaliteitplannen – laten het op dit vlak afweten. De meeste studies zijn te sectoraal eenkennig, te analytisch en te weinig ruimtelijk. Maar bovenal ontbreekt het aan een duidelijke ruimtelijke sleutel om tot een structurele synthese, een strategische keuze en een wervende projecthypothese te komen. Verontrustend is dat de enorme inspanning die talrijke steden op dat moment geleverd hebben of nog aan het leveren zijn om tot een Stedelijk Structuurplan te komen, de capaciteit om strategische stadsprojecten te definiëren nauwelijks heeft verhoogd. De structuurplanning blijkt in vele gevallen het strategische project gewoon vergeten te zijn. In de projectvoorstellen wordt het ontwerpen doorgaans gezien als een zorg voor later, iets dat bij de projectformulering niet aan de orde is. Dit betekent dat ‘ontwerpend onderzoek’ als aanzet van een stadsontwerp en als essentiële bijdrage tot het uitwerken van een degelijk projectvoorstel, op

enkele uitzonderingen na, afwezig is. Onder ‘ontwerpend onderzoek’ verstaan we het aftasten van de ruimtelijke mogelijkheden en beperkingen van de site, de ‘mapping’ van ruimtelijke gevoeligheden, interesses, agenda’s en competenties van diverse stedelijke actoren, de verkenning van ruimtelijke convergenties die samenwerkingsverbanden suggereren en nieuwe pistes openen. Nog een ander schrijnend fenomeen met betrekking tot het statuut van het ontwerpen komt aan het licht. Waar her en der in de projectdossiers toch ontwerpwerk opduikt, doet de kwaliteit er blijkbaar niet toe. Het ontwerp – stadsontwerp, architectuurontwerp, ontwerp van het publieke domein – dient slechts als dossiervulling, ongeacht of het een goed dan wel een bedenkelijk ontwerp betreft. De projectindieners zijn er ook helemaal niet op uit om betere ontwerpers aan te trekken. Ontwerpbureaus worden eerder om hun netwerkrelaties en hun zakencijfer aangezocht dan om hun ontwerpkwaliteit. Heel wat indieners beschouwen de keuze van de ontwerpers niet als een aangelegenheid van projectregie, maar als iets dat evengoed aan de private partner kan worden overgelaten. De problematische conditie van het ontwerpen – of meer algemeen: van de planningsen ontwerpbasis – in een grote meerderheid van projectvoorstellen van de eerste oproep is meer dan zomaar een lacune die later opgevuld kan worden. In heel wat gevallen blijkt dat de structurele zwakte van de hele projectopzet te wijten is aan het ontbreken van een scherpe ruimtelijke diagnose en draagkrachtige ruimtelijke concepten, die als het ware de bedding, het frame of het DNA moeten aanreiken van het toekomstige stadsvernieuwingsproject. Dit reikt verder dan een gebrek aan ruimtelijke, stedenbouwkundige en architecturale kwaliteiten. Men kan stellen dat het ontwerpen het collectieve belang behartigt bij het ontwikkelen van een stuk stad: de publieke ruimte, het stadsbeeld, duurzaamheid, de lange termijn, toegankelijkheid voor iedereen... Het verwaarlozen van de ontwerpkwaliteit in stadsvernieuwingsprojecten wijst op het minimaliseren van de publieke verantwoordelijkheid en de regiefunctie van de stad binnen een publiek-private samenwerking. Met andere woorden, zonder uitstekende planningsen ontwerpbasis komt een project nooit goed.

7. Nan Ellin, ‘Themes of postmodern urbanism’, in: Nan Ellin, Postmodern Urbanism. New York: Princeton Architectural Press, 1999 (herziene editie), pp. 154-204.

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

GEEN PPS ZONDER GOED ONTWERP

Behalve met een gebrekkige ontwerpbasis worstelen de stadsprojecten nog met andere pijnpunten. In 2002 staat, wat de stadsprojecten in Vlaanderen betreft, de PPS nog in de kinderschoenen. De lange traditie van kleinschalige of eenduidige ingrepen buiten de stad – de kavel-per-kavelmodus – noopte niet tot complexe partnerschappen. Bovendien zijn zowel de publieke als de private partners elk op hun terrein nog volop bezig met de impact van ingrijpende herstructureringen: de ene door gewestvorming en het reorganiseren van de overheidssector, de andere door schaalvergroting en globalisering. Dat de voorgestelde PPS-constructies enig kunst- en vliegwerk en heel wat lacunes bevatten, ligt voor de hand. Drie zwakke punten springen in het oog. Vooreerst staat in heel wat projectvoorstellen ‘publiek-private samenwerking’ voor het verlokken van de privésector of voor het aan tafel schuiven van de publieke sector. De primaire doelstelling van PPS moet scherper gesteld worden: door coproductie een win-windynamiek op gang brengen, samen meer bereiken dan apart mogelijk zou zijn. ‘Meer’ betekent – zoals eerder gesteld – aantoonbare publieke meerwaarde als doel, inzichtelijk privaat rendement als middel. Een tweede bedenking betreft de ontwerpbasis. Projecten met een te beperkte PPS-ambitie blijken niet te beschikken over een ruimtelijke planningsen ontwerpbasis die nieuwe mogelijkheden aanreikt voor synergie en complementaire (publieke en private) investeringen binnen een kwalitatief en duurzaam ruimtelijk frame. Hoe hangt het realiseren en beheren van een nieuwe ondergrondse parking samen met de publieke ruimte erboven? Hoe draagt een nieuw winkelcentrum bij tot de publieke ruimte en het stadsleven? Hoe realiseren het vastgoed en de sociale bouwmaatschappijen samen een inclusief nieuw stadsweefsel? Tot slot ontbreekt het de meeste projectvoorstellen aan een helder afsprakenkader en een werkbare projectorganisatie onder de regie van de stad. Stuurgroepen, adviescommissies, coördinatoren zonder duidelijke bevoegdheden struikelen over elkaar. Wie leidt de dans? Wie staat in waarvoor? Wie brengt alles samen? Wie ontwart de knopen? Tezelfdertijd vragen nieuwe rollen in het spel, zoals projectregie of kwaliteitsontwikkeling, een

consistente invulling. Een creatieve, maar ook sluitende juridische en administratieve ondersteuning is bij dit alles onontbeerlijk. Werk maken van deze derde kwestie kan niet zonder de eerste twee op te lossen. Een werkbaar afsprakenkader steunt onder meer op een degelijke analyse van ruimtelijke interesses en mogelijkheden, op een verkenning van ruimtelijke synergie en win-winsamenwerking in het ontwerpend onderzoek.

lijke diagnose en visievorming. Het ontwerpen is goed uitgerust om abstracte visies en concepten inzichtelijk te maken en concreet te beargumenteren. Het ontwerp kan bemiddelen in lastige conflicten, uitwegen zoeken, alternatieven aanbrengen, nieuwe pistes openen. Het ontwerp kan naar een voorlopige synthese toewerken, naar een inzichtelijk kader voor afspraken en samenwerking. HET ONTWERP ALS INZET VAN DE CONCEPTSUBSIDIËRING

GEEN PARTICIPATIE ZONDER GOED ONTWERP

Participatie komt er op het eerste gezicht beter van af. Heel wat projectvoorstellen leggen een fraai participatieprogramma voor. De obligate infosessies en hoorzittingen hebben versterking gekregen van nieuwe media en nieuwe werkwijzen: blitse brochures, websites, infowinkels. . . Minder gezeur, minder zuur verzet, meer pret, meer creativiteit. Schoolkinderen, voorbijgangers, seniorenclubs, skaters en bloggers kunnen een duit in het zakje doen. Een opvallende trend is het inhuren van communicatie- en pr-professionals. De jury waardeert deze nieuwe toolbox. Niettemin geraken de meeste projectvoorstellen niet veel verder dan aantrekkelijk verpakte informatie aan betrokken burgers. Over reële medezeggenschap, laat staan coproductie, gaat het zelden. Stadsprojecten veranderen de stad, kunnen een enorme impact hebben op de beleving van een buurt. De plannen voor ingrijpende veranderingen in het fysieke stadsweefsel gaan echter zelden gepaard met een programma van samenlevingsopbouw. Dit laatste is nodig om mogelijk ongewenste dynamieken zoals uitsluiting en gentrification, aangestuurd door de fysieke ingrepen, op te vangen of om de kansen op een nieuw stedelijk samenleven geboden door een nieuwe publieke ruimte en nieuwe collectieve voorzieningen ook echt aan te grijpen. Veel ervaring met of goede voorbeelden van coproductieve participatie zijn niet meteen voorhanden. Ook hier kan het ontwerpen zorgen voor een essentiële basis, en dit op verschillende manieren. Ontwerpend onderzoek is in staat heel wat sociale kennis van de stedelijke ruimte en het stadsen buurtleven te achterhalen, te formuleren en te verwerken in de ruimte-

Kortom, het ontwerp vormt de onmisbare ruggengraat van het stadsvernieuwingsproject. Zonder sterk ontwerp komt het nooit goed. Een te zwak ontwerp legt immers niet enkel een hypotheek op de kwaliteit van de toekomstige architectuur en stedenbouwkundige aanleg. Het ontzegt tezelfdertijd het stadsproject de stevige ruimtelijke basis die nodig is voor een coproductieve publiek-private samenwerking en dito participatie. Dit alles geldt a fortiori voor kleinere steden, die met zeer beperkte ervaring en capaciteit in planning en ontwerp ingrijpende ruimtelijke kwesties, complexe samenlevingsproblemen en een veeleisende projectorganisatie proberen aan te pakken. Om al deze redenen ligt de klemtoon van het programma van conceptsubsidiëring op het versterken van de planningsen ontwerpbasis in de conceptfase van het stadsproject. De insteek is ontwerpend onderzoek. In het programma werken ontwerpers, stedelijke overheid, stadsdiensten en externe raadgevers samen aan een diagnose, visievorming, conceptformulering en projectopzet vanuit een ruimtelijke invalshoek. Terwijl zij samen de mogelijkheden van het stadsproject in spe verkennen, dragen zij ertoe bij de ontwerpdiscipline te vernieuwen. Er worden ook nieuwe kwaliteitsobjectieven uitgezet voor het gehele project. Bij dit alles staat het ontwerpen niet enkel in voor een ruimtelijk kader, maar moet het eveneens de basis leggen van een publiek-privaat samenwerkingsverband en een participatief projectproces. Daarbij kunnen aanvullend advies en ervaring omtrent PPS en participatie aangesproken worden. De organisatie van de conceptsubsidiëring – samenstelling van het lokale projectteam en de stuurgroep, coördinatie, inspraak, feedback, rapportering, bekrachtiging door de ge-

meenteraad.. . – is tezelfdertijd een oefening in het opzetten van een goed presterende projectstructuur. 5. De herontdekking van ruimte en ontwerp als registers van stedelijke ontwikkeling Dat het stadsproject lijdt aan ontoereikende prestaties van het ontwerpen is niet alleen een Vlaamse kwaal, maar een internationaal fenomeen. De wereldwijde dominantie van de projectmodus betekent niet dat planning en ontwerp op het internationale toneel aan zet zijn. Het ontwerp – ‘form’– loopt achter ‘finance, fiction, fear and function’ aan, schrijft Nan Ellin.7 Een niet te miskennen palmares van vernieuwende stadsprojecten en vernieuwende architectuur kan niet verhullen dat planning en ontwerp zelden in de commandopost staan van de ruimtelijke ontwikkeling, laat staan aan het roer ervan. Men kan eerder spreken van een marginalisering. Bovendien gaat het marginaliseren van de disciplines die zich bezighouden met het plannen en ontwerpen van ruimte, samen met het miskennen van de gebouwde ruimte zelf als register van ontwikkeling. Tekenend daarvoor is het internationale debat over duurzaamheid. VERHELPEN AAN BRUNDTLANDS BLINDE VLEK: RUIMTE EN ONTWERP VOOR DUURZAAMHEID

Van het Brundtland-rapport Our Common Future in 1987, via de Agenda 21 van de Earth Summit in Rio de Janeiro in 1992, naar de Habitat II-conferentie van 1996 in Istanbul wordt ‘duurzaamheid’ gepromoveerd tot hét adagium van stedelijke ontwikkeling. De stedelijke armoede en het bedreigde milieu gelden als de cruciale uitdagingen van de 21ste eeuw. Daarbij wordt – in tegenstelling tot het Kyoto-protocol van 1997 of Al Gores Unconvenient Truth uit 2006 – de samenhang tussen ecologische en sociale duurzaamheid in de verf gezet. Niettemin ligt de klemtoon op de milieudreiging die uitgaat van de prolifererende stedelijke armoede. In Agenda 21 ligt de nadruk onder meer op de promotie van schone technologieën en hernieuwbare hulpbronnen, op poverty alleviation door toegang tot en mini-

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties 28

8. World Commission on Environment and Development, Our Common Future. The Brundtland Report. Oxford: Oxford University Press, 1987. Zie voor een overzicht o.m. Benoît Legrand, Quelles solutions pour un développement urbain durable à Ho Chi Minh Ville et dans les autres megalopoles d’Asie Pacifique? Thèse de doctorat, Université Catholique de Louvain, Faculteit der Toegepaste Wetsenschappen, promotoren André De Herde, André Loeckx en Bernard Declève, oktober 2008, pp. 2.9.-2.16.

male uitrusting van urban land en op good governance van de beschikbare stedelijke middelen. Op zijn beurt zet UN Habitat – de organisatie van de Verenigde Naties die instaat voor stedelijke ontwikkeling – in op ‘Localising Agenda 21’, waarbij lokale stedelijke overheden op hun verantwoordelijkheid inzake stedelijke ontwikkeling worden aangesproken.8 ‘Lokalisering’ staat dus niet voor de rol van de locus, de plaats, de ruimte in duurzame stedelijke ontwikkeling. De stedelijke ruimte verschijnt als ‘land’, een neutraal goed dat beter moet worden verdeeld en waarmee men zuinig moet omspringen. Niet als ruimte met eigenschappen die duurzaamheid bevorderen of belemmeren, zelfs niet als moeilijk of helemaal niet hernieuwbare resource. En zeker niet als ruimte die kan worden gepland en ontworpen. Ruimtelijke planning en ontwerp spelen een onbeduidende rol. Zij worden eerder als oorzaken van een verkeerde stedelijke ontwikkeling beschouwd dan als een mogelijke bijdrage tot duurzame stedelijkheid. Planning en ontwerp ziet UN Habitat het liefst onder de voogdij van het economische, sociale en ecologische ontwikkelingsdenken, en dan nog in de vorm van participatory planning, waarbij het plan resulteert uit het debat van de lokale actoren en gemeenschappen. In deze zienswijze schuilt een grondige misvatting. De gebouwde ruimte is niet enkel het resultaat van maatschappelijke processen, maar eveneens een hulpmiddel (resource) om maatschappelijke processen te sturen en een conditie die hoe dan ook sturend optreedt. Stadsruimte is immers niet neutraal, maar ‘gekwalificeerd’. Ze is veel meer dan een beschikbare hoeveelheid land die kan worden versneden en verdeeld. Het gebouwde stadsweefsel isoleert of integreert, vergrendelt of verbindt, is goed of verkeerd besteed, genereert of blokkeert ontwikkeling, trekt aan of stoot af. Dit vermag het door zijn fysieke ruimtelijke geleding. Bovendien kan een verkeerde geleding niet gemakkelijk worden hersteld. Gebouwde ruimte blijft een moeilijk hernieuwbare hulpbron. Een ongelukkige bestemming, een gebrekkige ontsluiting of een schending van het landschap kan niet zomaar ongedaan worden gemaakt. Denk maar aan de onoplosbare herrie in de directe omgeving van onze nationale luchthaven, waar de residentiële spreiding en de economische groeikansen elkaar in de weg staan. De fout gebouwde ruimte – het foute of mislukte stadsproject – veroorzaakt op twee

Zie Our Common Future, p. 43.

manieren een inbreuk op de duurzaamheid: zij betekent een ongehoorde en moeilijk herstelbare verspilling van schaarse ruimte en kostbare ruimtelijke mogelijkheden; zij zal voor ontelbare huidige en toekomstige gebruikers een hinderlijke ruimte blijven in afwachting van ruimtelijk herstel. Daarom hoort de oordeelkundige besteding van de ruimte zonder twijfel thuis op de duurzaamheidsagenda, net zoals de disciplines die in principe kunnen bijdragen tot deze oordeelkundige besteding, zoals planning en ontwerp. De bijdragen van planning en ontwerp tot duurzame ruimte worden onvoldoende erkend. Het best gekend is de aandacht die door planning en ontwerp sedert meer dan een decennium besteed wordt aan de technologische ontwikkeling van het duurzame bouwen: energiezuinig bouwen, het terugdringen van schadelijke emissie, de ecologie van de materialencyclus, de zorg voor de waterhuishouding, enzovoort. Minder bekend is de ‘landschapsstedenbouw’, die uitdrukkelijk het harmonisch samengaan van natuur, landschap en bebouwing voor ogen heeft. En helemaal onbekend in het dominante duurzaamheidsvertoog zijn de mogelijkheden waarover planning en ontwerp beschikken om te voorzien in ruimtelijk dichtheidsbeheer (verdichten en verdunnen) of in hergebruik en aanpasbaarheid van de gebouwde ruimte. In die zin maakt het valoriseren van het historische patrimonium integraal deel uit van de duurzaamheidproblematiek. Dit laatste zorgt er trouwens voor dat de overbekende duurzaamheiddefinitie van Gro Harlem Brundtland kan worden geherformuleerd.9 Voor haar komt het erop aan te voldoen aan de behoeften van de huidige generatie zonder de komende generaties te benadelen. De opdracht voor een duurzaam gebouwde ruimte reikt verder: net zoals de vorige generaties – met de inzet van stedenbouw en architectuur – een schitterend patrimonium overdroegen naar de onze, moet onze huidige generatie investeren in een kwaliteitsvol gebouwd patrimonium voor de komende generaties. Misschien is dit wel de belangrijkste opdracht van planning en ontwerp. RUIMTE: INCLUSIEF EN BEMIDDELEND

De herontdekking van de gebouwde ruimte en van het belang van plannen en ontwerpen heeft nog iets anders in petto. De gebouwde ruimte kan

10. Walter Benjamin, ‘Paris. Die Hauptstadt des XIX. Jahrhunderts’ (1950), in: Walter Benjamin, Gesammelte Schriften. Das Passagenwerk. Ed. Rolf Tiedemann, Frankfurt am Main: Suhrkamp, 1982, pp. 45-47. Zie o.m. Hilde Heynen, ‘Walter Benjamin: de droom van de klassenloze maatschappij’, in: Hilde Heynen, Architectuur en kritiek van de moderniteit. Nijmegen: SUN, 2001, pp. 142-169, en André Loeckx, ‘Het ambivalente denken. Figuren van synthese en tegenspraak’, in: Hilde Heynen, André Loeckx, Lieven De Cauter

en Karina Van Herck (red.), Dat is architectuur. Sleutelteksten uit de twintigste eeuw. Rotterdam: 010, 2001, pp. 829-843.

optreden als een geschikte bedding voor sociale en economische ontwikkeling. Dit hangt samen met haar capaciteit tot synthese van tegenstrijdige factoren. Ruimte is zelden volstrekt binair – ‘dit’ of ‘dat’ – maar leent zich uitstekend voor verweving, meervoudigheid, overgang, ambivalentie, verandering. ‘Dit’ kan tezelfdertijd ook iets van ‘dat’ inhouden, ertussen bemiddelen, ernaar tenderen. Een doorgang kan tezelfdertijd verblijfsruimte zijn, buiten ook een beetje binnen, het private kan bijdragen tot het publieke, een plek die overdag door moeders wordt gebruikt, is ’s avonds geschikt voor jongeren. Een parkeergarage wordt evenementenhal, de gekalibreerde rivierbedding wordt stadsstrand, een spoortunnel wordt shopping mall of ééndaghotel voor festivalgangers. In deze zin kan elke stedelijke ruimte iets verwerven van de capaciteiten die de filosoof Walter Benjamin toedichtte aan de Parijse passage: belofte van nieuwe stedelijkheid, synthesemoment van tegenstellingen (binnen, buiten, privé, collectief, rijk, arm, traditie, vernieuwing), ‘dialectiek in stilstand’.10 Dergelijke capaciteit tot bemiddeling – tussen uiteenlopende en zelfs tegenstrijdige gebruiken, functies, belevingen, belangen, eigendomsstatuten – kan worden ingezet bij het uitdokteren van partnerschappen in publiek-publieke en publiek-private samenwerking of bij het ruimtelijk ondersteunen van participatie. RUIMTE, ONTWERP EN HET AMENDEREN VAN DE PROJECTMODUS

De herontdekking en herwaardering van ruimte en ontwerp als register van duurzame stedelijke vernieuwing is een belangrijke voorwaarde voor het succesvol amenderen van de projectmodus en voor het promoten van ‘het zeer goede stadsvernieuwingsproject’. Dit kan niet zonder een uitdieping en uitbreiding van de rol van het ontwerpen. Deze omvat meer dan het uittekenen van een eisenprogramma of het verbeelden van artistieke inspiratie. Ontwerpen begint bij een geduldig ontwerpend onderzoek, waarbij de site, het programma, de intenties van de actoren, de gevoeligheden van de plek en de ruimtelijke mogelijkheden geboden door de projectopzet simultaan worden afgetast en getoetst. Ontwerpend onderzoek gaat samen met het vorm geven aan de ruwe contouren van een ruimtelijke visie en met het schetsen van de eerste ruimtelijke concepten en scenario’s. Dit

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties 29

alles levert materiaal voor het ontwerpend onderhandelen, waarbij het ontwerp, in een intens samenspel met een aantal participanten, aan draagkracht en kwaliteit wint. Op een bepaald moment in het projectproces moet het ontwerp de ruimtelijke basis aanreiken voor een stevig stedelijk pact tussen de projectpartners. Ook daarna is de rol van het ontwerpen nog lang niet uitgespeeld. Bij de verdere uitwerking en de realisatie van het stadsproject – een langdurig en fluctuerend proces – moet het ontwerp door de onvermijdelijke veranderingen, verwikkelingen en nieuwe kansen heen garant staan voor zowel de structurele kwaliteiten van het globale project als het algemene kwaliteitsniveau van de diverse deelprojecten. Met vallen en opstaan wordt deze ambitieuze opdracht van het ontwerpen (onder meer) in de projecten van de conceptsubsidiëring verkend en verworven.

1. Op 2 juli 2002 keurde de Vlaamse Regering het uitvoeringsbesluit goed. Dit uitvoeringsbesluit werd intussen opgeheven en is vervangen door het besluit van de Vlaamse Regering van 16 maart 2007.

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

Wat is conceptsubsidie?

Het Vlaams Parlement keurde op 22 maart 2002 het Decreet houdende de ondersteuning van stadsvernieuwingsprojecten goed.1 Met dit instrument wordt gewerkt aan de kwaliteitsverhoging van stadsvernieuwingsprojecten en aan capaciteitsopbouw bij de steden en de ontwerpers. Dit gebeurt door zorgvuldige jurering door een externe jury, begeleiding van projecten in de conceptfase en ondersteuning van de steden bij de realisatie. De groep van steden waarvoor het instrument bedoeld is, werd gedefinieerd op basis van de indeling van het Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen:

Ondersteuning van Stadsvernieuwingsprojecten en de ontwikkeling van de conceptsubsidie

» de twee grootsteden Antwerpen en Gent; » de elf regionale steden Aalst, Brugge, Hasselt, Genk, Kortrijk, Leuven, Mechelen, Oostende, Roeselare, Sint-Niklaas en Turnhout; » de 21 provinciale steden Aarschot, Deinze, Dendermonde, Diest, Eeklo, Geel, Halle, Herentals, Ieper, Knokke-Heist, Lier, Lokeren, Mol, Oudenaarde, Ronse, Sint-Truiden, Tielt, Tienen, Tongeren, Vilvoorde en Waregem; » de Vlaamse Gemeenschapscommissie voor het tweetalige gebied Brussel-Hoofdstad.

PAUL VAN HERPE ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||

Het ondersteunen van stadsvernieuwingsprojecten door de Vlaamse overheid heeft een grote dynamiek teweeggebracht, zowel in de publieke sector als bij de private partners. Het feit dat een project geselecteerd wordt voor subsidie geldt als een soort kwaliteitslabel dat mensen en middelen in beweging brengt. Het gaat om goed onderbouwde projecten met een multifunctioneel karakter, die een hefboomfunctie hebben in een buurt, wijk of stadsdeel en voor een nieuwe dynamiek kunnen zorgen. Ook wordt gewerkt aan het gepast erbij betrekken van de huidige en toekomstige bewoners en gebruikers. Tot slot wordt een stevige regiefunctie van de kant van de stad als sluitstuk van het project gezien. Het decreet stelt als vereiste dat de projecten gerealiseerd worden in een publiek-private samenwerking en dat het investeringsbedrag minimaal 3 miljoen euro bedraagt. Het private aandeel moet minstens 30 procent be-

dragen. In de praktijk ligt het private aandeel veel hoger, namelijk gemiddeld op 65 procent. De ervaring met de stadsvernieuwingsprojecten leert dat de interesse van de private sector voor investeringen in stadsvernieuwing groot is. Tot nu zijn er drie oproepen geweest om kandidaat-projecten in te dienen. De eerste oproep vond plaats in 2002 met een budget van 25 miljoen euro en leverde 43 kandidaat-projecten op. De tweede oproep werd gelanceerd in 2004 en had een budget van 19 miljoen euro. Hiervoor werden 28 projecten ingediend. De derde oproep, en tot nu de laatste, werd uitgeschreven in 2007 en had een budget van 30 miljoen euro gespreid over drie jaar. Hiervoor werden 33 projecten ingediend. In totaal zijn dus 104 projecten de revue gepasseerd. Project- en conceptsubsidie voor stadsvernieuwingsprojecten Het overgrote deel van het voorziene budget werd besteed aan projectsubsidies, die variëren van 0,7 tot 4,5 miljoen euro per project. Tot nu werd aan 23 projecten projectsubsidie toegekend. Voor oproep 3 werden acht projecten voorlopig geselecteerd en werd één reserveproject gedefinieerd. Op basis van het hierboven vermelde decreet werd een tweede wijze van ondersteuning van stadsvernieuwingsprojecten ontwikkeld, die de ‘conceptsubsidie’ genoemd wordt en die duidelijk te onderscheiden is van de ‘projectsubsidie’. De conceptsubsidie zag het levenslicht na de eerste oproep. Meerdere steden bleken niet over voldoende planningscapaciteit te beschikken om een stevige projectbasis en een innoverende projectvisie te ontwikkelen. De conceptsubsidie moest dit verhelpen en kreeg vorm in een begeleide projectvoorbereiding, die simultaan in een aantal steden werd opgezet en diverse projectvoorbereidende initiatieven aanwakkerde, zoals planning en ontwerp, consultatie, inspraak en vorming. De ontwikkeling ervan gebeurde in samenwerking met de Vlaamse Vereniging voor Ruimte en Planning en het team van de Vlaams Bouwmeester.

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

Oproep 1 33

Brugge: Kolenkaai – Nieuwe Molens Eeklo: Stassano en de Melkweg Gent: Zuurstof voor de Brugse Poort Hasselt: Stationsomgeving Hasselt Kortrijk: Buda-eiland, kunsteneiland Leuven: Centrale Werkplaatsen Sint-Niklaas: Stationsomgeving Sint-Niklaas Vilvoorde: Watersite – Campus

800.000 700.000 4.200.000 3.000.000 3.000.000 4.500.000 2.500.000 2.600.000

euro euro euro euro euro euro euro euro

2.000.000 2.200.000 2.400.000 2.000.000 1.300.000 3.000.000 2.000.000 2.200.000 2.200.000

euro euro euro euro euro euro euro euro euro

3.000.000 2.000.000 1.500.000 2.800.000 1.800.000 3.200.000

euro euro euro euro euro euro

Oproep 2 Aarschot: ’s Hertogenmolens en Amer Antwerpen: Falconplein – Zeemanshuis Antwerpen: MAS Museumplein Halle: Nederhem, de nieuwe Hallepoort Mechelen: Herwaardering site Euroshopping Oostende: Triptiekproject Oostende Centrum Ronse: De Kloef Tienen: Oude Artilleriekazerne Tongeren: Anicius, ruimte aan de rand Oproep 3 DEFINITIEF TOEGEZEGD

Aalst: Stationsomgeving Aalst Antwerpen: Militair Hospitaal Ieper: Noordelijke Stadspoort Kortrijk: Bijstandssite Sint-Niklaas: Clementwijk Turnhout: Turnova VOORLOPIG GESELECTEERD

Aarschot: Aarschot op sporen Antwerpen: IGLO Linkeroever Geel: Geel-centrum, Geel-West Gent: Bruggen naar Rabot Leuven: Vaartkom Oudenaarde: De Scheldekop Tielt: Kortrijkstraat Vilvoorde: Watersite – De Molens RESERVEPROJECT

Antwerpen: Eilandje Londen-Amsterdamstraat

PROJECTSUBSIDIE TOEGEKEND PER OPROEP

De conceptsubsidie betreft een korte maar intensieve begeleiding van steden met een veelbelovend maar voorlopig onderbenut project door het inbrengen van externe expertise. Het doel is dubbel: enerzijds een vernieuwde en verbeterde projectopzet en anderzijds capaciteitsopbouw bij het stadsbestuur, wat het opnemen van de regiefunctie door het stadsbestuur – en het beter besturen in het algemeen – ten goede komt. Bij een oproep voor stadsvernieuwingsprojecten selecteert de jury naast de projecten die in aanmerking komen voor projectsubsidie een tweede lijst met projecten waaraan conceptsubsidie wordt toegekend. Bij oproep 1 waren dit acht projecten, bij oproep 2 zes en bij oproep 3 tien projecten. De jury levert ook per project een beoordelingsfiche af met daarin de motivering van haar selectie voor concept- of projectsubsidie. Deze beoordelingsfiche is een eerste belangrijke feedback over het project naar de betrokken stad. De conceptsubsidie betreft een relatief beperkt bedrag, maximaal 60.000 euro per project, dat aangewend wordt voor een korte maar intensieve begeleiding van de stad. Om deze begeleiding mogelijk te maken werd de laatste jaren in Vlaanderen een netwerk uitgebouwd van een dertigtal ervaren professionals en academici ,die kunnen worden ingezet als capacity builders en consultants. In de figuur van de conceptsubsidie is ook een evenwicht ingebouwd tussen centrale aansturing vanuit het Vlaamse beleidsniveau, de lokale autonomie en verantwoordelijkheid van het stedelijke beleidsniveau. Voor de centrale aansturing op Vlaams niveau werd een regieteam opgericht, dat bestaat uit een achttal personen. Voor de samenstelling van het regieteam wordt geput uit het eerder vermelde netwerk van professionals en academici en wordt ook rekening gehouden met het uitvoeringsbesluit, dat de volgende samenstelling oplegt: twee leden van het team van de Vlaams Bouwmeester, twee vertegenwoordigers van de Vlaamse Vereniging voor Ruimte en Planning, twee academici, één vertegenwoordiger van het kabinet van de Vlaamse Minister bevoegd voor Stedenbeleid en één vertegenwoordiger van het team Stedenbeleid van het Agentschap voor Binnenlands Bestuur. Voor de lokale begeleiding duidt het regieteam per project twee lokale

begeleiders aan die gekozen worden uit het hiervoor reeds aangehaalde netwerk. De personen die worden ingezet worden wel gekozen in functie van een mogelijke interessante wisselwerking tussen de aard van het project en het specifieke professionalisme van de deskundige. Vervolgens vormen de twee lokale begeleiders samen met een beperkt aantal bestuurders van de stad een lokale stuurgroep. Tot deze lokale stuurgroep worden ook de andere relevante actoren voor het project uitgenodigd. Dit kunnen andere openbare besturen zijn en ook private partners indien die reeds een rol spelen in het project. Uit het regieteam wordt per project ook een peter of meter aangeduid, die de werkzaamheden van de lokale stuurgroep op occasionele basis opvolgt en het verloop terugkoppelt naar het regieteam. De lokale begeleiders maken in overleg met de lokale stuurgroep een projecttekst, die bestaat uit een probleemstelling en een projectdefinitie, en een opdrachtomschrijving voor het uitschrijven van een ontwerpend onderzoek. De beoordelingsfiche van de jury stadsvernieuwingsprojecten is hierbij een belangrijke vertrekbasis. De projecttekst wordt teruggekoppeld naar het regieteam, dat op basis daarvan een begeleidingstraject op maat van het project en de stad uittekent. Vaste onderdelen hierin zijn de algemene begeleiding door de twee lokale begeleiders en een ontwerpend onderzoek uit te voeren door een aan te stellen ontwerpbureau. Facultatieve onderdelen, maar toch veelvoorkomend, zijn begeleiding door een expert in participatie en begeleiding door een expert in publiek-private samenwerking.

Overzicht van een veelvoorkomende besteding van de subsidiemiddelen: » » » »

twee lokale begeleiders (2 maal 10.000 euro) ontwerpend onderzoek door een ontwerpbureau expert participatie expert publiek-private samenwerking

TOTAAL

20.000 33.000 2.000 2.000

euro euro euro euro

57.000 euro

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

Voor de toewijzing van de opdracht van het ontwerpend onderzoek wordt de volgende procedure gevolgd. Het regieteam duidt, op basis van de projecttekst, een shortlist aan van minstens drie geschikte kandidaat-ontwerpers. Voor de selectie van deze shortlist doet het regieteam een beroep op de lijst van kandidaat-ontwerpers samengesteld in het kader van de jaarlijkse procedure van de ‘Open oproep tot kandidatuurstelling van ontwerpers’ door de Vlaams Bouwmeester. De lokale stuurgroep finaliseert de projecttekst en vervolgens worden de kandidaat-ontwerpers aangeschreven voor een offerteaanvraag. De kandidaten worden door de lokale stuurgroep uitgenodigd voor een presentatie. Op basis van de reactie op de projecttekst selecteert de lokale stuurgroep een ontwerper. Het regieteam beperkt zich in de toewijzingsprocedure tot het aanduiden van de shortlist en speelt in de selectie van het bureau die de opdracht zal uitvoeren geen rol meer. Deze regeling is getroffen om een goed evenwicht te hebben tussen de centrale aansturing en de lokale autonomie. De opdracht voor het ontwerpend onderzoek duurt normaal drie maanden en bevat minstens één workshop, waarop ook burgers en middenveld kennis kunnen nemen van de voorstellen en deze kunnen bediscussiëren. Aanvullend op en gelijktijdig met het ontwerpend onderzoek kan ook een expert participatie en/of een expert PPS ingeschakeld worden. De lokale stuurgroep, onder begeleiding van de lokale begeleiders, maakt in dit geval hiervoor ook een opdrachtomschrijving op. Op basis van deze opdrachtomschrijvingen stelt het regieteam een (of meerdere) geschikte kandida(a)t(en) voor. Ook voor deze opdrachten beslist uiteindelijk het lokale niveau, de stad, over de aanstelling. Deze opdrachten lopen ook over een beperkte periode van een tweetal maanden. Gedurende het begeleidingstraject wordt via de peter of meter geregeld verslag uitgebracht aan het regieteam, dat zo nodig bijsturingen kan doen. Het gehele traject loopt over ongeveer negen maanden. Het ontwerpend onderzoek wordt afgesloten met een finale presentatie voor de lokale stuurgroep en het overhandigen van een eindrapport. Ook de expert participatie en de expert publiek-private samenwerking dienen een eindnota in. De lokale begeleiders van hun kant sluiten de opdracht af met een synthesenota en een ingevuld aanvraagformulier voor een vol-

gende oproep stadsvernieuwingsprojecten. Deze ‘eindproducten’ worden vervolgens goedgekeurd door de gemeenteraad. De administratieve afwikkeling van de projectsubsidie loopt als volgt. De Vlaamse Regering beslist, op basis van de selectie van de jury, over de toekenning van de conceptsubsidie. Vervolgens wordt een subsidieovereenkomst afgesloten tussen de Vlaamse Gemeenschap en de betrokken stad. In deze overeenkomst is het subsidiebedrag bepaald en zijn de werkwijze van de begeleiding en de verbintenis van de stad vastgelegd om het subsidiebedrag te besteden aan welbepaalde opdrachten van begeleiding, namelijk de opdrachten aan de twee lokale begeleiders, een opdracht aan een ontwerper voor het ontwerpend onderzoek, een opdracht aan een deskundige participatie en een opdracht aan een deskundige publiek-private samenwerking. In de subsidieovereenkomst is eveneens vermeld dat deze opdrachten gegund zullen worden volgens de onderhandelingsprocedure en ook modelcontracten zijn bijgevoegd. De subsidieovereenkomst wordt goedgekeurd door de gemeenteraad, waardoor de wijze van gunning voor deze opdrachten meteen goedgekeurd is. Dit zorgt ervoor dat de opdrachten nadien vlot kunnen worden toegewezen door het Schepencollege. De subsidie wordt in twee schijven uitbetaald. Een eerste schijf van 50 procent op het ogenblik van het afsluiten van de subsidieovereenkomst en de tweede schijf van 50 procent na voorlegging van de eindrapporten en de bewijsstukken van alle uitgaven. De begeleidingstrajecten zijn in drie campagnes gelopen, gegroepeerd per oproep. Bij de aanvang en bij het afsluiten van iedere campagne werd een gemeenschappelijk moment georganiseerd met vertegenwoordigers van de betrokken steden, de leden van het regieteam en de lokale begeleiders. Bij de startmomenten werden de algemene opzet en de werkwijze toegelicht plus de uitdagingen en hangende kwesties per project. Bij het afsluitmoment van iedere campagne stonden telkens het procesverloop van de begeleiding en het concrete resultaat per project op de agenda. Op die wijze werd in Vlaanderen een lerend netwerk van deskundigen uitgebouwd dat gaandeweg sterker is geworden.

Oproep 1 Aalst: Watertorenwijk Aarschot: ’s Hertogensmolens Halle: Nederhem, de nieuwe Halle-poort Oudenaarde: De Ham Ronse: De Kloef Sint-Truiden: Sint-Pieterswijk Tienen: Oude Artilleriekazerne Tongeren: Anicius, ruimte aan de rand Oproep 2 Brugge: Over leven naast de gouden driehoek Genk: Stadsplein Gent: Bruggen naar Rabot Ieper: Noordelijke Stadspoort Tielt: Masterplan Kortrijkstraat Turnhout: Turnova Oproep 3

CONCEPTSUBSIDIE TOEGEKEND PER OPROEP

Antwerpen: Nieuw Zurenborg Brugge: Stadsportaal Deinze: Stedelijk wonen aan de Leie Hasselt: Blauwe Boulevard Lier: Stationsomgeving Lokeren: Hoedhaar Mechelen: Tinel Mol: Inbreidingsproject Guido Gezellestraat Roeselare: Roeselare Centraal Tienen: Heilig Hartziekenhuis en omgeving

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

Stadsontwerp zonder eilanddenken Het Eilandje in Antwerpen en het Buda-eiland in Kortrijk

KRISTIAAN BORRET ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||

Tijdens de voorbije twintig jaar heeft Vlaanderen diepgaande veranderingen meegemaakt in de praktijk van de ruimtelijke planning. Twee onderscheiden ontwerpmethodieken hebben in dezelfde periode een grote ontwikkeling gekend: structuurplanning en stadsontwerp. Structuurplanning is ontstaan als reactie op de destijds vigerende eindtoestandsplanning en de wettelijke bodembestemmingsplannen. Het structuurplan integreert de verschillende sectorale claims in een coherente visie op de langetermijnontwikkeling van de ruimtelijke structuur van een gebied. Daartoe wil structuurplanning alle actoren op een coproductieve wijze in de opmaak van het plan betrekken en heeft ze de laatste jaren meer en meer nadruk gelegd op de noodzaak om strategische projecten en acties duidelijk aan te geven. Met het decreet ruimtelijke ordening van 1999 is structuurplanning in Vlaanderen geïnstitutionaliseerd als de officiële planningsmethodiek van de overheid. Stadsontwerp is als nieuwe ontwerpmethodiek in Vlaanderen niet met dezelfde officiële status verspreid als structuurplanning. De opkomst van stadsontwerp hangt samen met de opportuniteiten die zich in de postindustriële stadsvernieuwing voordeden en een tussenschaal vereisten: een ontwerpaanpak die zich situeert tussen het meer abstracte niveau van ruimtelijke planning en de concrete dimensies van architectuur. Stadsontwerp verloopt door middel van ontwerpend onderzoek en is bij uitstek gebiedsgericht. Beide ontwerpmethodieken worden soms op ongelukkige wijze tegenover elkaar geprofileerd, terwijl ze in feite volstrekt complementair zijn. Een doordeweekse aanwending is dat het structuurplan als kader op de lange termijn aangezien wordt voor het geheel, waarbinnen het stadsontwerp de concrete ruimtelijke uitwerking betekent van een deelgebied. In sommige gevallen blijkt stadsontwerp nuttig te zijn als reality check van de stellingen uit het structuurplan, nog tijdens de opmaak. Maar er zijn ook stadsontwerpen die volledig zelfstandig tot stand komen en vervolgens zo bepalend blijken dat ze in een structuurplan geïncorporeerd worden. In alle gevallen blijkt hoe tussen structuurplanning en stadsontwerp een pendelbeweging kan ontstaan, die naar mijn stellige overtuiging beide stedenbouwkundige methodieken voedt.

De paradox van gebiedsgericht buiten de lijntjes kleuren De aanleiding voor de opkomst van het stadsontwerp was in Vlaanderen dezelfde als elders in Europa. In de jaren 1980 was allerhande stedelijke infrastructuur uit de negentiende eeuw definitief en massaal in onbruik geraakt: slachthuizen, kazernes, spoorwegemplacementen, havendokken, pakhuizen, fabriekspanden, enzovoort. De activiteiten die er gebruik van maakten, waren in het postindustriële tijdperk uit de stad verdwenen, waardoor midden in het stedelijke weefsel grote leegtes opdoken. Deze urban voids vormen samengestelde opgaven, waarin kwesties op kleine en op grote schaal voortdurend op elkaar ingrijpen: van de noodzaak van het behoud van interessante architectuur via de afweging van toekomstige bestemmingen tot het herdenken van de ontsluitingsstructuur in de ruime omgeving. De tussenschaal van het stadsontwerp bleek het enige juiste instrument om hands on deze veelzijdige problemen aan te pakken. Met de sterren, pijlen en bollen van een doorsnee structuurplan ging het dan wel over visie, maar werd het daarmee concreet hoe een brownfield met een behoudenswaardige loods en een indrukwekkende schoorsteen moest herbestemd worden? Stadsontwerp was met beide registers vertrouwd, kon het architecturale en het stedenbouwkundige niveau combineren en was voor deze probleemgebieden dus niet alleen de juiste ontwerpmethodiek, maar kwam ook op het juiste moment. Zonder de historische aanleiding van de postindustriële reconversie van stedelijke leegtes zou het stadsontwerp zich nooit ontwikkeld hebben tot zijn huidige positie. Enkele van de vroegste stadsontwerpen in Vlaanderen – voor zover ze al die naam droegen – waren eigenlijk uit de kluiten gewassen architectuuropdrachten in de woningbouwsector. Projecten als Prado (Kortrijk), Pandreitje (Brugge) en Hollain (Gent) dienden zich aan omdat respectievelijk een textielfabriek, een gevangenis en een legerkazerne in onbruik geraakt waren. Deze projecten tonen hoe men met architectuur aan stedenbouw kan doen. Ze blijven evenwel zowel in opdrachtverlening als in projectuitwerking nauwkeurig beperkt tot de grenzen van het vacante terrein. De ontwerpreflectie in deze projecten is belangrijk, maar richt zich in hoofdzaak op de typologische vernieuwing van groepswoningbouw. Ruimtelijke

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

effecten buiten de grenzen van de projectsite zijn niet gevraagd door de opdrachtgever en niet uitdrukkelijk beoogd door de ontwerper. Het vacante terrein wordt als een perceel begrepen en opgelost als een invulling. De beperking waarbinnen deze proto-stadsontwerpen zich houden, blijkt een latere tendens. Tal van omvangrijkere stadsontwerpen sluiten zichzelf min of meer op binnen een welomlijnd projectgebied. Dit is stadsontwerp zoals de ontwikkelingswereld het graag heeft: simpel en met een korte looptijd. Zonder interferentie met allerhande vraagstukken die het perceel overstijgen, want de besluitvormingsprocessen op dat algemene niveau vragen te veel tijd. Het project moet binnen vijf tot tien jaar gerealiseerd kunnen zijn. Daartoe is zoveel mogelijk eenheid van commando nodig, en daarom wordt de eigendomssituatie in de hand gehouden. Welomlijnde stadsontwerpen tellen liefst één of een paar grondeigenaars en zijn beperkt van oppervlakte. Dergelijke stadsontwerpen worden op maat van een plek gemaakt, maar laten de kans liggen om als lokale ingreep een bovenlokale impact te hebben. Het stadsontwerp als de middenschaal die door het ontwerpen van het kleine het grote herdenkt, is hier niet aan de orde. De structurerende werking reikt niet buiten de grenzen van het studiegebied. Deze aanpak laat een stadsontwerp nooit uitgroeien tot een ontwerp voor de stad. Tenzij voor kleinschalige projecten, ligt eenheid van commando in Vlaanderen niet voor het rapen. Grote ontwikkelingsgebieden met één of een beperkt aantal eigenaars zijn er in de centrumsteden zeker niet in overvloed. Integendeel, in een land waar bijna zeventig procent van de woningen door de eigenaar bewoond wordt, is de private eigendomsstructuur bijzonder versnipperd en bemoeilijkt ze grootschalige ingrepen. Initiatieven waarin verschillende eigenaars via een grondbank besluiten samen te werken, zijn zeldzaam. Ook overheidseigendom staat niet garant voor een gezamenlijke aanpak. De verschillende publieke overheden stemmen hun patrimoniumbeleid niet altijd op elkaar af, en de verzelfstandiging en vermarkting van overheidsdiensten dragen zeker niet bij tot eenduidigheid. De uiteenlopende gedaantes waarin de vroegere nationale spoorwegmaatschappij tegenwoordig als grondeigenaar, patrimoniumbeheerder of ontwikkelaar optreedt, is daar een notoir voorbeeld van.

De integrale gebiedsgerichte projectontwikkeling zoals die zich in Nederland voordoet, kent in Vlaanderen niet dezelfde schaal. Dat er hier geen geschikte voedingsbodem is voor dergelijke stadsprojecten, is eigenlijk geen probleem maar een zegen. Juist door toedoen van de versnippering van eigendom, de veeltallige kleinschaligheid van ontwikkelaars als KMO’s en de vermenigvuldiging van overheidsbesturen, is stadsontwerp in Vlaanderen opengeplooid tot een veel bredere ontwerpmethodiek. Een goed stadsontwerp laat alle trekjes van een ouderwets masterplan achter zich. Het is niet het meesterlijke eindtoestandsplan dat in één groot gebaar aan een gebied opgelegd zal worden. Het pluriforme karakter van de Vlaamse stadsontwikkelingscontext noopt integendeel tot een andere aanpak, waarin proceswerking en ontwerpcreativiteit op elkaar inhaken. Het stadsontwerp wordt ontwerpend onderzoek als het zich als medium voor de voortgang van een stadsproject opwerpt. In die rol kent het verschillende gedaantewisselingen. Terwijl het ontwerpend onderzoek eerst als analyse de ontwerpvragen van een site probeert scherp te stellen, zal het vrij snel een middel worden om de onderhandeling te kunnen voeren tussen de verschillende betrokken actoren. Een stadsontwerp kan zowel het initiatief als de neerslag van de onderhandeling vormen. Op een bepaald moment kan het de gedaante aannemen van een pact waarmee de beslissingen genomen worden. Het blijkt dan het medium van consensus te zijn. Ook na die belangrijke kaap in de procesgang van een stadsvernieuwingsproject kan een stadsontwerp zich als medium blijven positioneren. Met de veelheid van actoren zijn de timing en het kwaliteitsniveau van de uitvoeringsprojecten doorgaans onzeker. In het realisatiestadium kan een stadsontwerp het medium worden waarin de ruimtelijke samenhang en kwaliteit van alle projecten beheerst moeten worden. Wanneer het stadsontwerp de meervoudigheid van de Vlaamse ontwikkelingscondities verkiest te ontlopen en zich daarom beperkt tot de grenzen van het studiegebied, wordt het gereduceerd tot een eendimensionale invulopdracht voor een ruimtelijke lege plek. Precies dankzij de vermeend problematische projectcontext in Vlaanderen heeft het dat keurslijf kunnen overstijgen. Het stadsontwerp is geëvolueerd van de invulling van een groot perceel naar veel diffusere rollen. In het portfolio van de gesubsidieerde

stadsvernieuwingsprojecten van het Vlaamse Stedenbeleid is deze evolutie duidelijk herkenbaar. Hier wil ik twee omvangrijke cases naar voren schuiven waarin de verruiming van het stadsontwerp als methodiek op opvallend krachtige wijze opgetreden is: het Eilandje/Schipperskwartier in Antwerpen en het Buda-eiland in Kortrijk. Het Eilandje in Antwerpen Door de stroomafwaartse verplaatsing van de havenactiviteiten geraakt het noorden van Antwerpen in de tweede helft van de twintigste eeuw in verval. De dokken van het Eilandje, het leven in het Schipperskwartier, de rangeerfunctie van Spoor Noord, ze gaan alle achteruit en wachten op een nieuwe roeping. Die laat zich voor het eerst horen tijdens het pionierswerk van de manifestatie Stad aan de Stroom in het begin van de jaren 1990. In de stedenbouwkundige wedstrijd die Stad aan de Stroom voor het Eilandje organiseerde, was het winnende project van de hand van Manuel de Solà-Morales. Zijn stadsontwerp bracht in het stadsplattegrond een figuur tot leven die slechts latent aanwezig was: de Falcon-Nassau-as. Dit is de route die vanuit de binnenstad leidt over het Falconplein in het Schipperskwartier en over de Nassaubrug midden in het Eilandje naar de omgeving van de Droogdokken. In de ogen van De Solà-Morales verdiende de route een hoofdrol in de stedelijke structuur door ze als bijzondere openbare ruimte vorm te geven en ze met publieksgerichte functies te flankeren. De ontdekking en opwaardering van deze noord-zuid gerichte structurele drager zullen doorslaggevend blijken te zijn zowel voor de ruimtelijke visie op de herontwikkeling van het Eilandje als voor die op de stad Antwerpen zelf. De volgende plannen voor het Eilandje houden gelijke tred met de ups en downs van het stedelijke bestuur. In 1996 werd een structuurschema opgesteld door bureau Mens en Ruimte. In 2002 keurt de stad het Masterplan Eilandje door René Daniëls goed. Dit masterplan vertaalt zich vervolgens in beeldkwaliteitplannen voor architectuur en buitenruimte, een groenplan en een waterplan, en een BPA voor het zuidelijke gedeelte. In al deze plannen voor het Eilandje vormt de nieuwe basisfiguur die in het stadsontwerp van de Solà-Morales gesmeed was, de constante factor.

Het Eilandje, Antwerpen

De Falcon-Nassau-as heet sinds een tussenstap in de plannenreeks de culturele as en wordt vandaag in de ruimtelijke werkelijkheid gematerialiseerd door onder meer de bouw van het Museum aan de Stroom (MAS). Naast de as worden Montevideo en Cadix als wijken met een eigen karakter geprofileerd. Tezelfdertijd krijgt de noord-zuidbeweging een plaats in het herwaarderingsproject voor het Schipperskwartier. In dit stadsdeel verliep de ruimtelijke aanpak hand in hand met een kordaat sociaal beleid, dat de raamprostitutie organiseerde en de maffioze namaakhandel uitschakelde. De nieuwe aanleg van het Falconplein markeert de herstelde aansluiting van het Schipperskwartier bij de binnenstad en bij het Eilandje. Zowel in het Schipperskwartier als op het Eilandje is de stadsvernieuwing in de loop der jaren overgegaan van plan naar project en van project naar realisatie. Tot op zekere hoogte gebeurt dat op een atypische manier ten

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

opzichte van de gemiddelde Vlaamse situatie, want de stedelijke overheid is – al dan niet via de omweg van het Havenbedrijf – eigenaar van tal van panden en gronden. Op die manier is er een flinke beïnvloeding mogelijk. Ofwel stuurt de stad zelf haar eigen investeringen in de richting van haar patrimonium op het Eilandje ofwel brengt ze het gecontroleerd op de markt. Zo zijn kanjers als het Felixarchief, het MAS en het Red Star Line Museum voorbeelden uit de publieke culturele sfeer naast de woonprojecten die door het stedelijke ontwikkelingsbedrijf Vespa in het gebied uitgevoerd worden. De rij van zes torenflats die opgericht wordt langs het Kattendijkdok, de herbestemming van de Montevideoloodsen en de bouwblokpercelen die in Cadix op de markt zullen komen, illustreren dan weer hoe de stad min of meer de verkoop aan private ontwikkelaars in de hand houdt en via PPS de heraanleg van het openbaar domein vooruithelpt. Terwijl de regie in beide gevallen al met al succesvol is, blijkt het contrast met de doorsnee bouwaanvragen groot. Daar treden de versnipperde eigendommen en de projectontwikkelings-KMO’s naar voren en rest plotsklaps enkel het BPA als afdwingbaar planningsinstrument. De welstandscommissie van Antwerpen heeft er werk aan om tal van deze initiatieven uit de middelmaat om te praten, zodat ze in de geest blijven van het stadsontwerp voor het Eilandje. Toen in 2006 het strategisch ruimtelijk structuurplan van Antwerpen (s-RSA) goedgekeurd werd, was de herontwikkeling van het Eilandje en het Schipperskwartier al aan de gang. Het structuurplan, dat onder impuls van Bernardo Secchi en Paola Viganó strategisch van aard wilde zijn, verwelkomde en incorporeerde de bestaande stadsprojecten voor het noorden van Antwerpen. De rode draad in de ideeën van het ontwerpend onderzoek dat achtereenvolgens door Manuel de Solà-Morales, Mens en Ruimte en René Daniëls uitgevoerd werd, blijkt een soort voorafname van de crux van het structuurplan. De noord-zuidas van Falcon over Nassau is als een pars pro toto voor de harde ruggengraat die het structuurplan als een van de dominante stadsbeelden van Antwerpen naar voren schuift. De Scheldestad wordt in het structuurplan niet langer gelezen volgens het cliché van de concentrische groei, maar ook als een open en lineaire structuur die zich noord-zuid langs de stroom uitstrekt. Het plan van Manuel de Solà-Morales is er eigenlijk de voorafbeelding van. De impact van het kernidee van de Het Eilandje, Antwerpen

noord-zuidrichting uit zijn stadsontwerp blijft niet beperkt tot de begrenzing van het studiegebied, maar toont zich relevant voor de visie op de toekomstige structuur van Antwerpen. Het stadsontwerp voor het Eilandje culmineert als het ontwerp voor de stad zelf. Het Buda-eiland in Kortrijk In Kortrijk ligt de chronologie tussen structuurplan en stadsontwerp anders. Het ontwerpend onderzoek voor het Buda-eiland begon pas toen de opmaak van het structuurplan al ver gevorderd was. Toen de Onderzoeksgroep Stedenbouw en Architectuur (OSA) in 2002 aan de slag ging, bevond het gebied zich in een postindustriële malaise, die overigens Kortrijk als centrumstad in het algemeen trof. De bedrijvigheid was uit de Buda-wijk verdwenen en zelfs de bioscoop, die toch pas uit de jaren 1970 dateerde,

Het Buda-eiland, Kortrijk

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

Het Buda-eiland, Kortrijk

had de nieuwe centraliteit van de stadsrand opgezocht. Wat rest is, naast stukken woonweefsel, een dominante aanwezigheid van verzorgingsinstellingen, het Broelmuseum, de Tacktoren en een slordige stadsrandparking. Waren er niet de verbredingswerken van de Leiedoortocht door Kortrijk, het stadsvernieuwingsproject voor het Buda-eiland zou misschien nooit op de agenda gestaan hebben. De reële ontwikkkelingsdynamiek in Kortrijk is ontoereikend om alle urban voids hier en elders in de stad fluks weg te toveren. Kortrijk is Antwerpen niet, laat staan Rotterdam of Amsterdam. Vandaar dat OSA pleit voor de invoering van een soort drieslagstelsel in de stadsontwikkeling. Opgebruikte terreinen zouden moeten kunnen rusten en in reserve gehouden worden tot de tijd rijp is voor regeneratie en ze opnieuw vruchtbaar kunnen zijn. Deze milde malaise werd brutaal opgeschrikt door de Leiewerken, die de oeverlijnen van het Buda-eiland hertekenden en dus ingrepen in het wezen

van de stadsmorfologie. Het Kortrijkse bestuur besloot dat ze de infrastructuurwerken moest aangrijpen om strategisch na te denken over de toekomst van het Buda-eiland. De nieuwe bruggen en de gewijzigde waterkant noopten uiteraard tot een herdefiniëring van de stedelijke publieke ruimte en van haar relatie met de Leie, maar het stadsbestuur oordeelde ook dat Buda een nieuwe identiteit verdiende als kunsteneiland. Cultuursocioloog Rudi Laermans werkte die visie in een programmatorische studie uit om het Buda-eiland te positioneren als een uniek werkmilieu voor hedendaagse kunstproductie. De stad adopteerde deze focus en de ruimtelijke studie door OSA haakte er perfect op in. Net zoals in het Schipperskwartier in Antwerpen, heeft het succes van het stadsproject voor het Buda-eiland veel te maken met een vlot samenspel tussen het sociale respectievelijk culturele beleid en de stedenbouwkundige aanpak. Het stadsontwerp kon voor Buda minder dan ooit van een wit blad vertrekken. Tal van plannen en projecten waren reeds in voege. In plaats van ze van tafel te vegen werden ze door OSA samengebracht in een geïntegreerde ontwikkelingsvisie. Het Kortrijkse concept van een noord-zuid gerichte hoofdas dat door Bernardo Secchi geformuleerd was en inmiddels prominent in het structuurplan opgenomen was, werd door het stadsontwerp voor het Buda-eiland eerst uit het structuurplan ontleend om het dan in een geamendeerde vorm terug te geven. OSA articuleert in de verstrooiing van open terreinen en cultuurhuizen op het Buda-eiland een structurerende relatie met gelijkaardige plekken en functies in de stad aan weerszijden van het eiland. Zo komt door middel van het ontwerpend onderzoek een alternatieve route voor langzaam verkeer aan het licht, die door de binnenstad heen parallel verloopt met de noord-zuidhoofdas. Ze verbindt min of meer geformaliseerde open plekken die als ademruimte werken. De stadsrandparking, de landaanwinning op de Leie-oever en een bijkomende fietsers- en voetgangersbrug worden als nieuwe elementen op een vanzelfsprekende manier opgenomen in een continue reeks die reikt tot buiten de grenzen van het eiland. De ontegenzeggelijke kracht van het stadsontwerp voor Buda is dat het ruimtelijke samenhang verleent aan wat zonder bijzondere coördinatie naast elkaar tot stand aan het komen was. Plotseling lijkt het post factum alsof de indi-

viduele projecten die op het Buda-eiland al in uitvoering waren, altijd al behoord hebben tot het plan.. . Het stadsontwerp verschijnt hier als het project van de projecten. De aanpak door OSA beperkt zich niet tot de grenslijnen van het eiland, maar treedt er ruimschoots buiten en grijpt in op de structuur van de stad zelf. Het stadsontwerp verankert het Buda-eiland in de grote morfologische dragers van de Kortrijkse stadsstructuur. Het voegt met de bijkomende noord-zuidroute zelfs een structurerend element toe. Aldus laat het stadsontwerp zich hier zeker niet lezen als een ondergeschikte uitwerking vanuit het kader van het structuurplan, maar wel als een amendement op het structuurplan. Stel dat structuurplannen vlotter herzien zouden kunnen worden, dan zou dit amendement alle kans maken om als een verrijkende aanvulling officieel in het structuurplan opgenomen te worden. In het stadsvernieuwingsproject voor het Buda-eiland is het stadsontwerp top down vertrokken van het structuurplan om uiteindelijk bottom up als gevolg van ontwerpend onderzoek een nieuw ingrediënt voor het structuurplan op te leveren. Beter kan de pendel tussen beide ontwerpwijzen niet geïllustreerd worden. Stadsontwerp, van invuloefening tot ruimtelijke structuur De stedenbouwkundige aanpak in Antwerpen en Kortrijk toont hoe stadsontwerp het vormfetisjisme van het masterplan uit het eindtoestandsdenken achter zich gelaten heeft. De plannen voor het Eilandje en voor het Budaeiland zijn zowel open en flexibel als sterk en standvastig. Ze komen niet geïsoleerd tot stand vanuit de koker van ruimtelijke ontwerpers. Terwijl er op het vlak van participatie zeker nog vernieuwing en verbetering welkom zijn, blijkt stadsontwerp goed te kunnen sporen met parallelle stadsvernieuwingsvisies die vanuit andere beleidssectoren ontwikkeld worden. Het raamprostitutiebeleid voor het Schipperskwartier en het culturele werkplaatsbeleid voor het Buda-eiland zijn hecht verknoopt met het ruimtelijke beleid voor deze stadsdelen. Beide zijn schoolvoorbeelden van een geslaagde geïntegreerde aanpak. Waar ligt de scheidslijn tussen structuurplan en stadsontwerp? Uit de

twee cases in Antwerpen en Kortrijk blijkt dat er niet altijd waterdichte schotten bestaan. In de onzekere stadsontwikkelingscontext die door toedoen van de versnippering van eigendom, de veeltallige kleinschaligheid van ontwikkelaars en de vermenigvuldiging van overheidsbesturen zo eigen is aan Vlaanderen, heeft stadsontwerp zich verruimd tot een veel meer structurerende rol. Tenzij voor kleine sites of sites met een eenvoudige eigendomsstructuur houdt stadsontwerp als regelrechte invulling van het vacante perceel eigenlijk geen steek. Daartegenover staat een stadsontwerp dat als middenschaal door het ontwerpen van het kleine het grote herdenkt. De impact ervan reikt tot buiten de grenzen van het projectgebied en bewijst dat de doorsnee-opvatting van een strategisch project als een detaillering van het structuurplan binnen een welomlijnd studiegebied niet terzake is. Een stadsontwerp voor een site hoeft zich niet te beperken tot gebiedsgerichte ontwikkeling, maar kan zich ook lenen voor ‘gebiedsoverschrijdende structurering’. In zulke gevallen werkt het stadsontwerp als een kader voor ruimtelijke ontwikkeling en neemt het eigenlijk de rol over van een structuurplan. Deze verruiming van het stadsontwerp is er gekomen onder meer dankzij de inspanningen van de opeenvolgende campagnes conceptsubsidiëring door het Vlaamse Stedenbeleid. Vele stadsvernieuwingsprojecten waren bij aanvang in meer of mindere mate in de enge zin als een geïsoleerd project opgevat. De ondersteuning door de conceptsubsidiëring is een laboratorium gebleken om het stadsontwerp niet alleen in de begeleide projecten, maar ook in het algemeen als ontwerpwijze open te plooien en te verruimen. Dat toont zich in Antwerpen en Kortrijk, maar ook bijvoorbeeld in Aarschot en Deinze. De emancipatie van het stedenbouwkundig ontwerpend onderzoek in Vlaanderen heeft aan het Stedenbeleid veel te danken.

1. A. Losantos, La ville aujourd’hui, nouvelles tendances en urbanisme. Parijs: Editions Place des Victoires, 2008. 2. R. Burdett en D. Sudjic, The Endless City. The Urban Age Project by the London School of Economics and Deutsche Bank’s Alfred Herrhausen Society. Londen: Phaidon, 2007.

Projectentijdperk

Milaan en wedstrijden

Een boek openslaan vandaag de dag over stadsontwikkeling, over steden en duurzaamheid, over ‘een’ of ‘de’ stad’ of gewoon over stedenbouw, zonder dat daar een rubriek over stadsprojecten in te vinden is, dat is redelijk moeilijk. La ville aujourd’hui. Nouvelles tendances en urbanisme 1 is niets anders dan een bundel met projectendocumentatie. stadtmachen.eu. Urbanity and the Planning Culture in Europe is dat feitelijk ook. Met het monumentale The Endless City 2, dat uit het Urban Age Project van de London School of Economics resulteerde, is het niet anders. Een groot deel van het boek inventariseert uitputtend de veranderende ontwikkelingscondities van diverse steden als New York, Mexico-stad, Berlijn, Sjanghai, enzovoort. Een bescheidener deel probeert de issues die vandaag op de agenda staan, scherp te krijgen. Last but not least volgt een rubriek interventies van erg verscheiden aard, projecten die bij de gratie van leiderschap en scherp inzicht, historisch momentum en geluk, het verschil maakten in de zes vermelde steden. Projecten van belang, die maken het verschil, tonen de weg, zijn het baken van de toekomstige stad, en dat ondanks alle probleeminventarisaties en denkbare issues. Kortom, interventies, acties, projecten zijn vandaag de dag aan de orde als het over stadsontwikkeling gaat. Deze nadrukkelijke klemtoon op projecten in de stedenbouw is nochtans vrij nieuw. Met het ‘project’ maakt de stedenbouw zich sinds tweede helft van de jaren tachtig wederom nuttig op het terrein van effectieve stadsontwikkeling. Te midden van de verbleekte blauwdruk- en gebureaucratiseerde masterplanning (waarmee de stedenbouw tijdens de crisis van de jaren zeventig enkel zijn irrelevantie demonstreerde) dook toen links en rechts verfrissend stadsontwerp op. Bij gebrek aan te reguleren ontwikkeling tijdens de crisisjaren experimenteerden sommigen binnen de stedenbouw inderdaad opnieuw met ontwerp. Met die verbeeldende ontwerpen werden hier en daar projecten geïnitieerd, geconcipieerd en heel soms zelfs gerealiseerd. J. Busquets heeft het in verband met ontwerpen over het ‘formeel en esthetisch vermogen’ van de stedenbouw. Prozaïscher gesteld: ontwerp bleek het geschikte medium om nieuwe antwoorden te construeren en te verbeelden voor voorheen onbekende ontwikkelingsproblematieken/vragen.

De voortschrijdende de-industrialisatie genereerde inderdaad hoe langer hoe meer wastelands en urban voids, waarvoor noch programma’s of investeerders, noch methoden of strategieën, laat staan ontwikkelingsvisies voorhanden waren. Bij afwezigheid van (middelen voor) passe partout-programma’s als pakweg sociale woningbouw of snelwegen waarmee de ‘voorzienende’ welvaartsstaat zich destijds reproduceerde, sprak de stedenbouw het verkennende en prospecterende vermogen van (stads)ontwerp aan. Sites lezen en interpreteren, de ogen openen voor de intrinsieke poëzie van de plek, de onverhoopte ontwikkelingsmogelijkheden die plekken bieden ontsluieren en interesse wekken van potentiële investeerders: dat was zowat de doorsnee-opgave van de (ideeën)wedstrijden tijdens de jaren tachtig: Bicocca in Milaan, Lingotto in Turijn om slechts enkele spraakmakende Italiaanse voorbeelden aan te halen.

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

design@urban.project.eu Ontwerpen voor en aan de Europese stad, 1980-2008

BRUNO DE MEULDER ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties 45

Parijs en architectuur Uiteraard voltrok deze onuitgegeven wederopstanding van de stedenbouw via het ontwerp zich via een hobbelig parcours van trial and error. Dat parcours begint feitelijk bij de architectuur tout court. In Parijs bijvoorbeeld zette toenmalig president Mitterand (in navolging van het succesvolle Centre Pompidou) in op prestigieuze culturele projecten met een hoge icoonwaarde (Opéra de la Bastille, Grand Louvre, Cité de la Musique en Parc de la Villette, Institut du Monde Arabe, Arche de la Défense, de Très Grande Bibliothèque). Het stak op geen overtreffende trap om Parijs zonder enige terughoudendheid als wereldspeler in cultuur op de wereldkaart te ontplooien (en daarmee de toeristisch-culturele industrie te schragen). In deze strategie vervulden architectuur en ontwerp ontegensprekelijk een prominente rol. Dit laatste blijft tot de dag van vandaag een courant gebruikte strategie: met één even wel gemikt als exuberant ‘Guggenheim’ of ander groot vertoon een beursontwikkelings-big bang ontlokken. Zo mocht Koolhaas een briljante Casa da Musica neerploffen in Porto, ‘kreeg’ Londen zijn ‘Herzog de Meuron’ en steelt Bejing de show met een Olympisch nest.

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

In de betere cases gedijt in het kielzog van flagships een vloot aan ontwikkelingen. In Parijs ontlokte de concentratie van investeringen op enkele (strategische) plekken destijds tevens de ontwikkeling van nieuwe plekken van centraliteit in de stad, en daarmee een evenwichtiger verdeling van ontwikkeling over de gehele stad. Mitterands projecten schragen anders gesteld een economische ruggengraat van cultuurtoerisme, herverdelen deze economische hefboom strategisch over de gehele stad en concentreren tevens investeringen (één gebouw, één instelling). Tegelijkertijd fungeren deze eyecatchende projecten als hefboom voor de structurele vernieuwing van hun omgeving (Canal St. Martin bij het Parc de la Villette, de ‘secteur Seine SudEst’ rondom de TGB [Très Grande Bibliothèque], enzovoort). Uit deze opsommingen valt een aantal ingrediënten af te leiden van een nieuwsoortige stedenbouw: punctuele (en dus zowel beheersbare als beperkte) ingrepen, hefboomeffecten (leverage heette dit uit de VS overgewaaide ontwikkelingsprincipe), nieuwe plekken van centraliteit (gelijktijdige impact op meerdere schaalniveaus) en projectgerichtheid. In plaats van oeverloze algemene planning schakelde de stedenbouw over op projecten waarvan de uitvoering hier en nu denkbaar is. Stedenbouw laat theorievorming over aan ondertussen weelderig bloeiende urban studies of planning theory en wordt zelf project. Euralille en meervoudigheid Euralille was gelijkaardig, maar meteen ook van een heel andere orde. De inzet was duidelijk: onverhoopt ontwikkelingspotentieel van het HST-knooppunt aanwenden voor het zwaar door de-industrialisatie getroffen Lille. Stadsontwikkeling gaat sinds de jaren tachtig inderdaad hoe langer hoe meer en willens nillens over werven, over ontwikkelingsconcepten en -strategieën bedenken en vervolgens effectieve ontwikkeling aantrekken en faciliteren (waar het tijdens de hoogtijdagen van de industrialisatie ging om het kanaliseren en reguleren van onstuitbaar geachte ontwikkeling). Als bedenken en werven aan de orde zijn, wordt dikwijls een beroep gedaan op ontwerpen, en terecht. Het is nu eenmaal waar ontwerpen als medium sterk in is: haast tastbaar verbeelden en verleiden door visualisatie. Als geen

Euralille, Lille

ander verwekt, vertolkt en verpakt het visuele visie. Daar zijn geen woorden tegen opgewassen. Wat er ook van zij, het HST-station werd van een eerder voorziene perifere locatie verschoven naar een plek dicht bij het historische centrum, zodat de nieuwe programma’s die in het kielzog van de HST-stroom werden verwacht (kantoorontwikkeling, potentieel voor congresorganisaties, shopping, enzovoort) synergie konden ontwikkelen met de bestaande stad en aldus haar centraliteit konden herstellen en vervolgens versterken. Nieuwe infrastructuur (zoals de expressringweg) bedient zowel de bestaande stad als het HST-station, en het hele Euralille-complex fungeert als brug tussen de historische stad en flarden van haar vroeger geïsoleerde periferie. Behalve over synergie aanmaken gaat dit ontwerp over verbinden, over samenbrengen van wat in de moderne stad geïsoleerde fragmenten bleven. Spraakmakende en sterk gemediatiseerde architectuur en stedenbouwkundige inrichting, waarvoor OMA tekende, speelde een belangrijke rol in de hele Euralille-ontwikkeling, die vooral imponeert door haar meerschaligheid en meervoudigheid. Dit laatste, deze meervoudigheid, is een wezenskenmerk van de nieuwe stedenbouw die het (kwalitatieve) stadsontwerp aanreikt. Het stadsontwerp – of het nu coole hedendaagsheid uitstraalt zoals bij OMA of zich een eerder traditioneel aandoende historisch-morfologisch aura aanmeet – herontdekte en herbepaalde de stad inderdaad als ruimte van meervoudigheid.

Het maakte komaf met sectorale, functionele of andere ongepaste opsplitsingen. Stedelijke ruimte werd geherdefinieerd als gedeelde ruimte, ruimte waarin een veelvoud aan elementen op elkaar wordt betrokken, als gedeelde ruimte die synergie genereert, als ruimte die tegenstelling en contradictie opneemt. Het gaat daarbij niet enkel om de economie die meervoudigheid en synergie toelaat, maar bovenal om de kwaliteit van samen leven, de capaciteit van stedelijke ruimte om om te gaan met verschil en tegenstelling. Iets prozaïscher gesteld: het stadsontwerp en de stadsprojecten die daaruit voortkomen, trekken de kaart van de multifunctionaliteit en de kaart van de stedelijke ambiance. Nagenoeg alle stedelijke projecten van belang van de laatste twintig jaar zijn gemengde projecten. Dit is wellicht het belangrijkste amendement op het modernisme. Niks zonder mix betekent de facto dat het vermeldenswaardige stadsproject een coproductie is, met verschillende actoren die verschillende programmaonderdelen voor hun rekening nemen en verschillende stakeholders die toekijken of hun belangen afdoende worden verdisconteerd in het project. Londen, ontwikkeling als property development Waar in Frankrijk de (centrale) overheid een centrale rol op zich nam in de vermelde en vele andere projecten – desgevallend met de typische société d’économie mixte onder de arm als ontwikkelaar – werd in het Groot-Brittannië van Tatcher in de jaren zeventig en tachtig resoluut de kaart van de markt getrokken. De postindustriële voids waarmee steden bezaaid waren – oeverloos braakland in de havens van Londen, Liverpool, enzovoort – werden uitbesteed aan development corporations, die het labo werden voor allerlei vormen van public private partnerships, een werkwijze die eerder al in de Verenigde Staten werd ingezet bij de havenreconversies van Baltimore en Boston. Reeds in de jaren zestig werd daar hergebruik van industrieel patrimonium, functionele mix, uitgekiende programmatie, stedelijke ambiance en publiek-private samenwerking als herontwikkelingsrecept geijkt door democratische burgemeesters. In de London Docklands dreef van deze cocktail vooral een eenzijdig public private partnership boven, waarmee ze nooit een schoonheidsprijs van de stedenbouw

Docklands, Londen

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

3. K. Polanyi, The Great Transformation. New York: Rinchart, 1944. 4. www.fluidoffice.com. 5. T. Marshall, Transforming Barcelona. Londen/New York: Routledge, 2004.

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

Docklands, Londen

zullen krijgen. De London Docklands markeren als geen ander de bruuske omkering van stedenbouw van regulator tot stimulator. Klassieke planningsinstrumenten werden ingeruild voor incentives, faciliteiten, belastingvrijstellingen, ontwikkelingsrechten. Alles werd uit de kast gehaald om toch maar een momentum van ontwikkeling te genereren, coproducenten te engageren. Vrijhavens als Singapore of Hongkong – destijds dé showcases van innovatieve en creatieve economieën, die flexibel laveerden op de wispelturige wereldmarkt – stonden model voor enterprise zones als Canary Wharf. Ontwikkeling helt er wel heel erg over naar property development, urban design vernauwt er tot niet veel meer dan een veredelde vorm van straatinrichting. Een strik rond het pak. De historische klemtoon op civic design in de Angelsaksische wereld – al dan niet opgeleukt met artist’s impressions – verglijdt er met andere woorden al eens naar zijn nulgraad. Wat er ook van zij, de London Docklands effenden in Europa de weg voor een stadsontwikkelingspraktijk waarin private financiering leidend en maatgevend is. In dergelijke stadsprojecten, waarin grote institutionele beleggers of internationaal kapitaal worden aangetrokken, staat marktconformiteit ondertussen voorop. Eenmaal dit aanvaard garandeert de private sector volume, snelheid en efficiëntie.

De London Docklands vormden niettemin ook – achteraf gezien begrijpelijkerwijze – het decor van hardnekkig verzet tegen eenzijdig real estate development. Uit al dat tumult ontstonden uiteindelijk ook nieuwe vormen van partnerships tussen overheid en civil society, tussen civil society en private markt. Planning benefits voor communities (onder andere tewerkstellings- en andere ‘integratie’-programma’s). De hele knowhow van verruimde partnership building en het constructief omgaan met stakeholders komt evenzeer voort uit deze heilloze, op speculatiedrift gestoelde episode. Stadsprojecten schrijven zich hierdoor langzaam maar zeker hoe langer hoe meer in een nieuwe politieke economie van stadsontwikkeling in. Een constructief en evenwichtig samenspel genereren tussen kapitaal, overheid en civil society, door middel van een evenwichtige inzet van marktwerking, herverdeling en wederkerigheid (de drie integratiesferen die Polanyi reeds in de jaren veertig van de vorige eeuw aanduidde 3) staat onder verschillende gedaanten ondertussen overal op de agenda. De Angelsaksische wereld heeft inmiddels ook het patent op de inzet van ontwerp om de inbreng van civil society in ontwikkelingsprocessen te verzekeren. Participatie en stakeholders samenbrengen via ontwerp als medium van bemiddeling en negotiatie is zowat de core business van spraakmakende bureaus als FLUID.4 Barcelona, ontwerp In Barcelona ging de treurnis om het verval van de industriële stad nagenoeg hand in hand met de euforie om de herwonnen democratie en een daaruit voortkomend elan van zowel beleid als ontwikkeling.5 Barcelona bleek al evenzeer een tussenweg te vinden tussen de Franse overheidsgestuurde en de Britse marktgedreven benadering van stadsherontwikkeling. Het stadsproject gaat tot nader order bijna steeds over een herstructurering, over een transformatie en herdefiniëring van de stad. Stadsprojecten in Barcelona – waaronder het bekende ‘Olympische dorp’ en de Moll de la Fusta (Manuel de Solà-Morales, 1985), waarmee Barcelona zijn relatie met de zee herstelde – behelzen de ondertussen tot standaard van het stadsproject geijkte ingrediënten:

» grote klemtoon op hoogkwalitatieve publieke ruimte waar de overheid verantwoordelijkheid voor opneemt. De allereerste post-Franco-initiatieven in Barcelona waren overigens niets anders dan dat: goed ontworpen interventies in de publieke ruimte van de oude stad, die als katalysator dienden voor de private herinvestering in de binnenstad. Voor heel wat observatoren van stadsontwikkeling houdt het stadsproject ook daar – ontwikkeling van publieke ruimte – op. Interveniëren in de publieke ruimte is zowat het nulgraad-stadsproject. » een ontwerpgerichte stedenbouw die zich inschrijft in de sterke Latijnse stedelijke traditie, maar tegelijkertijd de inhoud van de stad vernieuwt. Tabula rasa staat niet in het woordenboek van het kritische contextualisme dat er aan zet is. » een stedenbouw die integreert. Infrastructuur wordt er bijvoorbeeld systematisch onderdeel gemaakt van de stedelijke ruimte. » strategische en projectgedreven planning, die een concentratie én gelijkrichting van middelen vergt. Hierdoor kunnen areas of new centrality (zoals bijvoorbeeld Plaza de las Glorias) worden ontwikkeld. » én een planning die ontwikkelingsgericht is en waarin ontwikkelaars en investeerders dus ruim aan hun trekken komen, zij het binnen door ontwerpmatig onderzoek vooraf duidelijk afgebakende krijtlijnen. » strategische projecten, dat leert Barcelona ook, zijn niet enkel projecten die een fundamenteel verschil uitmaken, maar tegelijkertijd ook projecten die binnen een beperkte tijdshorizon van tien à vijftien jaar realiseerbaar zijn door het mobiliseren van wat dan growth coalitions worden genoemd, ijzersterke samenwerkingsverbanden van de sociale, culturele, economische en politieke geledingen van de stad. Achter het succes van stadsprojecten in Barcelona zit dus niet enkel of zozeer een dynamische vastgoedsector, maar vooral de sterke burgerbewegingen – ontketend door de herwonnen democratie – en de mee door stedenbouwkundigen opgenomen centrale rol (en verantwoordelijkheid) van de overheid. Doorheen stromen ontwerpen denkt, bedenkt en herdenkt Barcelona de stad. Doorheen deze stromen ontwerpen zet het ook de krijtlijnen uit voor het gesprek met de privésector (en niet omgekeerd).

Moll de la Fusta, Barcelona

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

6. Urban design now. Van Alen Report 12, New York: Van Alen Institute, Projects in Public Architecture, april 2002. 7. Architecture Internationale Rotterdam.

8. U. Barbieri e.a., De Kop van Zuid: ontwerp en onderzoek. Rotterdamse Kunststichting, Rotterdam, 1982. 9. J. McCarnthy, ‘Waterfront Regeneration in the Netherlands: the Cases of Rotterdam and Maastricht’, in: European Planning Studies, 4(1996), nr. 5, pp. 545-560. 10. J. Jenssen, U. M. Meyer en J. Schneider, stadtmachen.eu. Urbanity and Planning Culture in Europe. Stuttgart: Karl Krämer, 2008. Zie ook: W. Fabietti, Urban Challenge in Europe. First

Hoewel het steeds dansen op de slappe koord blijft, slaagde Barcelona er door deze brede mobilisatie tot nu toe in de (soms fenomenale) vastgoedontwikkeling onderdeel te maken van stadsontwikkeling, en niet omgekeerd (waar het soms wel op lijkt in de Angelsaksische context). Vandaag probeert Londen het succesverhaal van de Olympische Spelen in Barcelona over te doen om een fundamentele kentering in de East End te bewerkstelligen. Een gesaneerde Lower Lea Valley in de boroughs Tower Hamlets en Newham moet de spil worden van deze metamorfose, die meer dan twee eeuwen achterstelling en ondermaatsheid moet doen vergeten. urban.design@urban.project.eu Het is ondertussen duidelijk dat de herovering van de discipline stedenbouw op het terrein hand in hand gaat met een herontdekking van het ontwerp (stadsontwerp, urban design,6 projet urbain). Dat stadsontwikkeling is overgeschakeld op een projectmodus is daar uiteraard niet vreemd aan. Vandaag lijkt die projectontwikkeling soms zelfs op de loop te gaan met stadsontwikkeling. Het neemt niet weg dat de stadsprojecten die ertoe doen nog steeds aangestuurd worden door ontwerp en ontwerpmatig onderzoek. Stadsontwerp is immers in de eerste plaats een manier van onderzoek verrichten over de stad en over ingrijpen in de stad. Tegelijkertijd is stadsontwerp – in tegenstelling tot planning bijvoorbeeld – vormgericht en denkt het door en met visuele media. Dit laatste maakt het stadsontwerp ook erg toegankelijk. De vormgerichtheid leidt ook tot een zekere vormelijke concreetheid, waaruit overigens ook de feitelijke realiseerbaarheid van het stadsontwerp afleidbaar is. Stadsontwerp – de ruimtelijke drager van stadsprojecten – gaat inderdaad over de maakbare stad. Stadsontwerp gaat over de stad in wording, over de concrete bijdrage die nu aan de stad kan geleverd worden. Het stadsontwerp is de sleutel om, met wat vandaag mobiliseerbaar is, vanuit het onderdeel van de stad te werken aan het geheel van de stad. Kortom, het stadsontwerp is geen plan of blauwdruk, maar veeleer een tussenstap, als een medium dat via een indringende lectuur van een site moet komen tot een verwoede exploratie van haar ontwikkelingsmogelijk-

Exhibition of European Town Planning, Roma 1997. 2 delen, Rome: INU, 1997.

heden om uiteindelijk de ruimtelijke drager van een stadsproject te worden. De aangehaalde exploratie behelst zowel de structurele inbedding van de site in de stedelijke morfologie als een eerste formulering van de programmatorische capaciteit die gebruikmaakt van de mogelijkheden van de site. Deze exploratie resulteert in het beste geval in een ontwikkelingsplan, waarin concepten, visies en strategieën worden uitgewerkt en wervend gerepresenteerd, zodat interesse wordt gevoed en aldus aan de creatie van een draagvlak wordt bijgedragen. In tweede instantie is dit ontwikkelingsplan overigens het medium van overleg en negotiatie tussen actoren. Het is pas als die negotiatie lukt, dat het stadsontwerp een stadsproject op het spoor zette. Rotterdam, exploratie, conceptontwikkeling en negotiatie Uiteraard is deze kenschetsing van het stadsontwerp als gangmaker en ruimtelijke onderlegger van het stadsproject erg schematisch; het procesverloop is in praktijk zelden zo rechtlijnigen er zijn dikwijls verschillende ontwerpers bij betrokken, die dan ook verschillende deelrollen opnemen. Het begint evenwel steeds met prospectie en exploratie. AIR 7 had, sinds haar spraakmakende manifestatie over de Kop van Zuid begin jaren tachtig, jarenlang een patent op dergelijk exploratief ontwerponderzoek (doorgaans uitgevoerd door een uitgenodigde groep internationale ontwerpers) over nieuwsoortige (tot nader order weinig vastomlijnde en slecht omschreven, half aanvoelbare, half onduidelijke) planningsuitdagingen of/en over sites met een onduidelijke toekomst. Het prospectief onderzoek ging bij AIR doorgaans hand in hand met historisch, cultureel of sociaal onderzoek, dat samen met het ontwerpmatig onderzoek wordt ingezet in manifestaties die verwonderen én net daardoor belangstelling van beleid én publiek opwekken. AIR voedde op deze wijze de uiteindelijke planvorming en het tegensprekelijk debat daaromheen. De AIR-manifestatie over de Kop van Zuid vormde een labo waarin de architectuur (Jozef Kleihues, Aldo Rossi, Oswald Ungers, Derek Walk) op zoek ging naar een antwoord op de destijds nieuwsoortige en overweldigende problematiek van de industriële void op het ogenblik dat het modernisme afgezworen wordt als alleenzaligmakend zon-

Kop van Zuid, Rotterdam

der dat een alternatief voorhanden was.8 Het leverde geen oplossing, maar wel een belangrijke bijdrage tot een verheldering van de feitelijke probleemformulering en uiteindelijke projectdefinitie. Begrijpelijkerwijze liet het uiteindelijke ontwikkelingsplan voor de Kop van Zuid (stedenbouwkundige Teun Koolhaas) nog enkele jaren op zich wachten. Het vergde niet enkel een nieuwsoortig ontwerp, maar ook nieuwsoortige planvormen en een hele ommezwaai van de beleidsmatige benadering, een mentaliteitswijziging van de stedelijke diensten, enzovoort. In die zin is de Kop van Zuid een goed voorbeeld van stadsprojecten die al zoekend postindustrial voids herontwikkelen en stap voor stap komen tot een strategisch project. In Rotterdam werd die strategische inzet niet niets: met het stadscentrum de rivier oversteken (met de majesteitelijke nieuwe Erasmusbrug) en op die zuidoever een nieuw centrum laten verrijzen dat moest toelaten om én een nieuwe middenklasse aan te trekken (waarmee het eenzijdige en armere arbeidersprofiel van de stad moest worden gecorrigeerd) én een nieuwe economische drager (diensteneconomie)

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties 51

te ontplooien in de stad én – ondanks de historisch gegroeide tegenstelling tussen linker- en rechteroever – de stad te integreren tot één geheel. Dit laatste werd bewerkstelligd door onder meer de Erasmusbrug, metroverbindingen en vlotte aansluitingen op het snelwegnetwerk, maar evenzeer door het overplaatsen van belangrijke bovenlokale programma’s naar de Kop van Zuid, zoals het justitiepaleis. Op die wijze werd de herontwikkeling niet enkel gemengd, maar tevens meerschalig, wat als een bijdrage aan de integratie van Rotterdam-Zuid werd beschouwd. Werken aan Kop van Zuid werd dus de stad als geheel en haar centraliteiten herdefiniëren. Werken aan de kop van Zuid betekende ook ontwikkelingsmomentum genereren en dus evenzeer investeerders lokken. Ook hier werd het dansen op het slappe koord tussen de strategische doelstellingen van de stad en de wetmatigheden van vastgoedontwikkeling. In de Nederlandse context – Kop van Zuid is daar een van de eerste voorbeelden van, naast het andere icoon: Sfinx-Céramique in Maastricht (stedenbouwkundig ontwerp Jo Coenen) – worden ontwikkelaars sinds halfweg de jaren tachtig intensief betrokken in het ontwerpproces.9 Kwade tongen zullen beweren dat ze het ontwerpproces sturen en daarbij de noodzakelijke infrastructuur- en saneringskosten op de overheid afwentelen. Wat daar ook van zij, het correct en transparant afstemmen van publieke en private belangen blijft altijd eenmoeilijke evenwichtsoefening. Manchester, Kopenhagen, Zürich De Kop van Zuid mag, zoals eerder gesteld, als gangmaker én als model van een hele generatie stadsprojecten in West-Europa worden beschouwd. Stadsprojecten in Barcelona, Amsterdam, Almere, Manchester, Kopenhagen, Leipzig, Sarajevo of Zürich, ze mogen dan wel hun eigen accenten leggen, grosso modo getuigen ze allemaal van wat een hedendaagse Europese planningscultuur en stedelijkheid zou kunnen worden genoemd, een planningscultuur die er zoals in het begin van dit hoofdstuk gesteld, er één is van projecten, van stadtmachen.10 Dit ‘stad maken’ wordt gestuurd door visies, aangemaakt met ontwerp. Draagvlak voor dit ‘stad maken’ wordt bekomen door intensieve communicatie over die ontworpen visies.

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties 52

11. D. Mangin, La ville franchisée. Formes et structures de la ville contemporaine. Parijs, Editions de la Villette, 2004. 12. F. Oswald en P. Baccini, Netzstadt. Designing the Urban. Bazel: Birckhäuser, 2003. 13. T. Sieverts, ‘Landscape resolves the fuzzy focus of the “zwisschenstad”’, in: Agence TER (Henri Bava, Michel Hoessler, Olivier Philippe) en L. Diedrich (red.), Territories. From Landscape to City. Bazel, Birkhäuser, 2008, p. 7.

VM en MTM Housing van JDS architects en Bjarke Ingels, Ørestad, Kopenhagen

Dit ‘stad maken’ is per definitie een coproductieverhaal waarin samenwerking van intitiatie tot implementatie noodzakelijk is en waarbij plannings-, onderhandelings- en ook marketingsprocessen gelijkgericht moeten worden. Dit stad maken in Europa betreft steeds transformaties, herstructureringen, hervormingen van de stad. Open en publieke ruimte als ruimte van verbinding, ruimte die toegang verleent en ruimte die ontsluit, vormt steeds het sluitstuk. Stadsontwerp, het medium waarin stadsprojecten werden bedacht, bleek een erg vruchtbaar instrument voor de nieuwe vormen van stadsontwikkeling, waarin nieuwsoortige ontwikkelingsconcepten werden uitgedacht, veranderende verhoudingen tussen projectpartners geijkt (zoals het beruchte publiek-private partnerschap), verschuivende tijdsperspectieven ingebracht en herdachte vormen van herverdeling (crosssubsidiëring, land sharing) geïntroduceerd.

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties 53

Stadsontwerp is dan ook wat de verschillende genres stadsprojecten in Europa schraagt: de ondertussen klassieke waterfront developments, de herontwikkeling van brownfields die de voortschrijdende de-industrialisatie genereert in de negentiendeen vroeg-twintigste-eeuwse stad, maar ook de herinvestering in de erfenis van de welvaartsstaat, zoals de transformatie van dikwijls belabberde sociale woonwijken in de stadsrand of het kanaliseren van speculatie in de periferie, onder meer door het herdenken van vroeger uitsluitend sectoraal ontwikkelde infrastructuur (denk maar aan uiteenlopende projecten als de La Plaine de St. Denis in Parijs of de Leidsche Rijn bij Utrecht). In Scandinavië genereert stadsontwerp nieuwe concepten voor duurzame woonwijken en in Canada wordt aan verdichting van suburbane weefsels getimmerd. Kortom, het stadsproject heeft zijn oorspronkelijke topos – de negentiende-eeuwse stad – allang verlaten en opereert ongeveer overal in de gefragmenteerde territoriumstad waar kansen liggen of ontwikkelingsdruk zich manifesteert. Steden vormen van dat continuüm van de territoriumstad slechts een erg beperkt onderdeel. De stad, laat daar geen misverstand over bestaan, speelt zich vandaag de dag af op de schaal van het territorium, eengemaakt als het is door een steeds dichter, uitgebreider en omvattender netwerk van infrastructuren als snelwegen, HST-lijnen, enzovoort. Doorheen deze verruiming van het blik- en operatieveld van het stadsproject wordt tegelijkertijd hoe langer hoe duidelijker dat het stadsproject een complement nodig heeft op hogere schaalniveaus. Dat is ook de zoektocht die de discipline het afgelopen decennium heeft ondernomen. Zo pleit David Mangin in zijn ‘ville franchisée’ voor een sprong van het projet urbain naar het projet territorial, voor een wisselwerking tussen werken aan de vorm en werken aan de structuur van de hedendaagse stad.11 Oswald en Baccini mogen het ecologisch inkleuren, maar hun Netzstadt12 houdt feitelijk een gelijkaardige zoektocht in. In Vlaanderen blijft men doorgaans zweren bij een wisselwerking tussen (nauwelijks ontwerp behelzende) structuurplanning en stadsontwerp als de verhouding tussen geheel en onderdeel, tussen algemeen en specifiek, tussen abstractie en concreetheid aan de orde is. Hier en daar wordt wel geëxperimenteerd met de schaal van het territorium. Elders in Europa ontlook het laatste decennium een praktijk

waarbij landschapsarchitectuur – sommigen hebben het over landscape urbanism – als ontwerpdiscipline wordt ingezet om grote schaal te koppelen aan een zin voor het concrete, om procesmatig denken in tijdskaders van verschillende ordes te verbinden met projectmatig interveniëren op grote schaal. In de Zwischenstadt – een mooie metafoor van Thomas Sieverts voor de hedendaagse stedelijke conditie – neemt de landschapsarchitectuur het inderdaad dikwijls over van het stadsontwerp, dat tot nader order op de middenschaal zijn beste prestaties neerzet. Landschap wordt ook door menigeen als het medium aangestipt waarmee samenhang, synergie en meerwaarde kan worden aangemaakt in de gefragmenteerde en stuurloos lijkende territoriumstad.13 Vanuit verscheidene concrete aanleidingen van allerlei aard – zoals de fenomenale krimp en verwoeste landschappen in voormalig Oost-Duitsland, zoals de langetermijnherdenking, expansie en decentralisatie van het universitaire onderwijs over de Parijse regio, zoals de beheersing van waterproblematiek op rivierbekkenniveau, enzovoort – worden vandaag her en der experimenten opgezet, initiatieven opgestart en projecten geïnitieerd buiten het klassieke stedelijke milieu van het stadsproject, die de grote schaal trachten te bemeesteren en concreet ingrijpen in de gefragmenteerde territoriumstad. Ook in deze vlucht vooruit van stedenbouw naar landscape urbanism en urbanism of landscapes vervult het ontwerp een cruciale rol (naast andere disciplines), onder meer omdat ontwerp als geen andere discipline gaat over creatie, het aanmaken van nieuwe concepten en visies. In landen als Frankrijk buit men deze capaciteit van het ontwerp vandaag de dag systematisch uit met zogenaamde ‘marchés de définition’. In deze opdrachten worden ontwerpers als spil van teams ingezet om voor nieuwsoortige, niet helemaal uitgeklaarde probleemsituaties en ontwikkelingsproblematieken van de stad en het territorium te komen tot heldere probleemformuleringen en scherpe projectdefinities. Het maakt dan niet zoveel uit of het gaat over de herontwikkeling van een beladen, complexe en hyperstedelijke plek als Les Halles in Parijs of over de universitaire expansie over de regio Parijs. In de prospectie en exploratie van stedelijke ontwikkelingsmogelijkheden fungeert het ontwerp hoe langer hoe meer als baanbreker. VM en MTM Housing van JDS architects en Bjarke Ingels, Ørestad, Kopenhagen

Projectenboek

|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||

AALST Watertorenwijk

NERO |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||

De Watertorenwijk is een verkommerde, dichtbevolkte woonwijk in de negentiende-eeuwse gordel van de stad Aalst. Architectenbureau Nero maakte in het kader van de conceptsubsidiĂŤring een nauwgezette analyse van de wijk en formuleerde enkele strategische projecten. Tezelfdertijd werd participatief onderzoek verricht naar het feitelijke ruimtegebruik in dit stadsdeel. Dit alles moest een nieuw projectvoorstel onderbouwen. Bij de volgende oproep voor de stadsvernieuwingsprojecten werd dit voorstel echter niet geselecteerd door de jury. Joeri De Bruyn sprak met de verschillende betrokkenen en onderzocht waarom de voorstellen niet uitkristalliseerden tot een volwaardig stadsvernieuwingsproject. Hij maakt daarbij de balans op van een ogenschijnlijk niet succesvolle conceptsubsidiĂŤring.

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

AALST – Watertorenwijk

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

Nero

STAD

Aalst 78,12 km² 78.271 inwoners (01.01.2008) 1.002 inw./km²

GRANDEUR VAN EEN GROOTSTAD 200 m

JOERI DE BRUYN

PROJECT

Watertorenwijk POLITIEK VERANTWOORDELIJKE

Johan Stylemans, Schepen van Ruimtelijke Ordening, Leefmilieu en Landbouw PROJECTLEIDER STAD

Rik Rousseau, Diensthoofd Ruimtelijke Ordening; Noël De Wolf, Landschapsarchitect, Dienst Ruimtelijke Ordening ONTWERPEND ONDERZOEK

Nero EXPERT PARTICIPATIE

Ruth Soenen LOKALE BEGELEIDERS

Koen Stuyven, Jan Maenhout REGIETEAM

Filip Vanhaverbeke CONCEPTSUBSIDIE

Oproep 1 (2003) 53.000 euro PROJECTSUBSIDIE

Oproep 2 (2004) Niet geselecteerd

Niet alle projecten van de conceptsubsidiëring zijn een onverdeeld succes. Sommige kunnen niet genoeg enthousiasme opwekken of worden naar de achtergrond geduwd door andere ‘prioriteiten’. Het project voor de Watertorenwijk in Aalst is zo’n geval. Het ontwerpend onderzoek van architectenbureau Nero kwam niet door de selectie en belandde in een lade. Wat is hier misgelopen? En wat is er uiteindelijk geworden van de wijk? Het verhaal begint in 2002. De eerste oproep voor de stadsvernieuwingsprojecten was net gelanceerd. Het denken over stadsprojecten in de kleine Vlaamse steden stond nog in de kinderschoenen. De stad Aalst diende een project in voor de Watertorenwijk, een verkommerde woonwijk in de negentiende-eeuwse gordel. Enkele jaren eerder had de stad een wijk op de rechteroever van de Dender met succes opgeknapt. Ze ontving hiervoor in 2004 de Thuis-in-deStadprijs. De volgende op de lijst van verloederde buurten was de Watertorenwijk. Weerbarstig stuk stad De Watertorenwijk is een typische negentiendeeeuwse woonwijk even ten zuiden van het historische stadscentrum. In het westen en het zuiden grenst ze aan de ringweg. Daarachter liggen uitgestrekte, groene recreatiegebieden. De relatief ruime bouwblokken waaruit de wijk is opgebouwd, staan niet in verhouding tot de veel te krappe woningen aan de buitenkant van het bouwblok. De huizen zijn verouderd en hebben weinig of geen buitenruimte.

De binnengebieden zijn gesloten en dichtgeslibd met garageboxen en andere functies. Ondanks de uitgestrekte binnengebieden is het de dichtst bevolkte wijk van de stad. De enige publieke ruimte bestaat uit de verkommerde straten en enkele pleintjes, die alle ingericht zijn om het autoverkeer te dienen. Groenruimtes zijn zo goed als afwezig. In de westelijke en zuidelijke randen is er dan weer een overaanbod aan groene ontspanningsruimte. Die is echter, door slechte verbindingen over de ringweg, moeilijk bereikbaar voor de bewoners van de wijk. Kortom, de Watertorenwijk is – zoals de stad in die tijd zelf schreef – ‘een monotone en “saaie” woonwijk’. Het is in dat ‘saaie’, weerbarstige stuk stad rond de watertoren dat de stad op zoek ging naar een hefboomproject dat de buurt nieuw leven zou kunnen inblazen en de wijk zou kunnen laten aansluiten op de rest van de stad. Die hefboom werd gevonden in een perceel grenzend aan de oude, voorheen ontoegankelijke notaristuin Schelfhout in het noorden van de wijk, waar de vzw De Toekomst, de plaatselijke sociale bouwmaatschappij, een aantal serviceflats, aanleunwoningen en sociale woningen wilde bouwen. Het idee bestond er dan in het wonen voor de ouderen aantrekkelijk te maken en het riante private park meteen ook open te stellen voor de buurtbewoners. Onvoldoende, oordeelde de jury van het stadsvernieuwingsfonds. Het project werd te licht bevonden, te weinig slagkracht, te kleinschalig om een afdoende oplossing te bieden voor de fundamentele problemen van de wijk in haar geheel. Toch bevatte het project reeds in zich de kiemen van een antwoord op schaal van de wijk, en Aalst ontving een conceptsubsidie. Bravoure In 2004 ging Nero aan de slag. De architecten rond

William Lievens en Marianne Hofstede maakten een nauwgezette diagnose van de problemen van de wijk. Ze werkten hiervoor nauw samen met antropologe Ruth Soenen en de vzw Acro buurtwerk, die zich al eerder verdienstelijk had gemaakt tijdens de herwaardering van de wijk op de rechteroever. Op basis van observaties, mini-enquêtes en diepte-interviews maakte Acro een uitgebreide studie van het dagelijks leven in en het functioneren van de wijk. De sociaalantropologische studie en het stedenbouwkundig onderzoek leidden tot drie strategieën op drie verschillende assen, elk op een andere schaal. Een eerste as creëert een hechte band tussen de wijk en het stadscentrum door het Burgemeesterplein in het zuidoosten van het gebied te verbinden met een reeks van pleinen in de hele stad. Een tweede as vormt een ‘groene route’: verschillende publieke en semipublieke groene longen in de wijk verbinden het stadscentrum met de groene gordel in het zuiden. Een oost-westelijke wijkas ten slotte volgt het traject van een invalsweg door de wijk. Dankzij kunstwerken op strategische punten op die as worden de twee stukken van de wijk die door de invalsweg van elkaar waren afgesneden, opnieuw aan elkaar geknoopt. Voor elk van die assen wordt één project concreter uitgewerkt in ontwerpend onderzoek. Zo wordt het Burgemeesterplein met veel bravoure omgetoverd tot een nieuwe stadspoort aan de groene gordel. Een hoektorengebouw en een langgerekte passerelle geven aan de plek de allure van een grootstad in wording. Het Watertorenplein op de wijkas is eveneens een ambitieus project: rond de steunberen van de watertoren wikkelt zich een verticale ontmoetingsruimte. De watertoren wordt een uitkijktoren die, meer nog dan voorheen, dient als totem van de wijk. Een derde project, op de groene as, is een uitbreiding en

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

AALST – Watertorenwijk

radicalisering van het oorspronkelijke serviceflatproject van vzw De Toekomst. Het private Schelfhoutpark wordt publiek gemaakt en langs de ene kant verbonden met een plein, langs de andere kant met een scholencampus. Om het park toegankelijk te maken wordt het bouwblok op gerichte plaatsen opengebroken. Enkele panden moeten verdwijnen, garageboxen worden herschikt. Naast deze drie hefboomprojecten stelt Nero nog een heel arsenaal van ingrepen voor op buurtniveau, die in hoofdzaak neerkomen op het hertekenen van het straatprofiel op maat van de zwakke weggebruiker en het publieke leven en het openstellen van de binnengebieden voor een bescheiden publiek gebruik op schaal van de buurt. Te ambitieus Vijf jaar later vertellen de meeste betrokkenen allen ongeveer hetzelfde verhaal: het voorstel had in de eerste fase te weinig om het lijf, daarna was het te ambitieus geworden voor een eenvoudige woonwijk die niet meteen nood had aan grootstedelijke grandeur. Toch kon de visie van Nero rekenen op veel interesse van de buurtbewoners. De vzw Acro organiseerde een buurtfeest en wijkvergaderingen rond het project. Er was heel wat bewondering voor de plannen, maar ook veel weerstand. Begrijpelijk ook: enkele huizen, appartementen en parkeerplaatsen zouden moeten verdwijnen, garageboxen werden verplaatst, en, bovenal, er werd geraakt aan het binnengebied. Terwijl de bewoners het project met gemengde gevoelens verwelkomden, liet het mogelijke private investeerders koud. Ook die onverschilligheid is enigszins begrijpelijk: promotoren zagen – zeker in die tijd – weinig commerciële exploitatiemogelijkheden voor het binnengebied van een bouwblok in een wijk die bijna uitsluitend gewijd is aan wonen.

‘Na veel wikken en wegen’ besliste de jury om het project niet mee te nemen naar een volgende fase. In die overweging speelde ook dit mee: de ogen van de beleidsmakers van de stad waren alle gericht op een ander stuk stad. In dat jaar gingen immers de werken aan de stationsomgeving van Aalst van start. Het masterplan van Christian Kieckens was een wervend project met grote kwaliteiten, én met belangrijke private input van onder meer de NMBS, busmaatschappij De Lijn en de plaatselijke industrie. Het project voor de Watertorenwijk stierf een stille dood in de schaduw van een ander, prestigieuzer project. De stad zag geen graten meer in de ondersteuning en opvolging van het door hen ingediende project en liet na de nodige investeerders over de streep te trekken, PPSpartnerships op te zetten, onderhandelingen te beginnen met het Gewest. . . Slechts één project uit het ontwerpend onderzoek van Nero kwam ook daadwerkelijk uit de startblokken. Het betreft het project voor het Schelfhoutpark. Voor de realisatie werd teruggegrepen op het bestaande plan uit de eerste oproep, aangevuld met de inzichten uit het ontwerpend onderzoek van Nero. Dit was het meest realistische plan, waarvoor reeds een draagvlak bestond. De PPS-constructie met vzw De Toekomst (niet écht een private partner) was in principe al in kannen en kruiken. Het bejaardentehuis, de serviceflats en het park zijn intussen opgeleverd. Hoewel de stad Aalst in 2006 voor dit project de Thuis-in-de-Stadprijs ontving (nogmaals!), verzandde het voorstel van Nero in de volgende fases. De pogingen om een nieuw Ruimtelijk Uitvoeringsplan (RUP) op te maken voor de omgeving van Schelfhout en de bouw van parkwoningen aan de rand van het park liggen vandaag helemaal stil. Stadsarchitect Noël Dewulf: ‘Een aantal doorsteken en ingrepen in het

binnengebied stoten op veel tegenkanting van belangengroepen en politiek. De mensen voelen zich onveilig. Het binnengebied wordt liefst niet te veel bezocht en gebruikt. Bovendien staat het bestuur niet meer voor honderd procent achter het project.’ Wat de rest van de wijk betreft werden delen van het voorstel van Nero opgepikt, zij het in een verkapte, fragmentarische aanpak, veeleer een opknapbeurt dan een stadsproject. Zo is het Watertorenplein opnieuw aangelegd en bevrijd van zijn parkeerplaatsen, werden straten in samenspraak met de bewoners heringericht als eenrichtingsstraten met bomen, verkeersdrempels, enzovoort. Het is jammer dat de architecten, na het indienen van hun project, nooit meer gecontacteerd zijn door de stad. Iedere vorm van kwaliteitsbewaking was dan ook afwezig. Wat er is misgelopen, is één zaak. Even belangrijk is de vraag naar de manier waarop het hele proces alsnog positief is geweest. Of zoals een ambtenaar bij de stad vertelt: ‘Het project in de lade is niet zonder meer onder een laag stof bedolven. Het is blijven spoken in de geesten van de stad, de bewoners en de politici. Het is niet omdat het niet gerealiseerd is, dat het project is mislukt. Het leertraject was verrijkend. Moesten ze nu in een andere wijk zo’n proces op gang brengen, dan zou het onderzoek van Nero als leidraad dienen. Het project is, ondanks alles, zeer belangrijk geweest, niet alleen voor de wijk, maar voor de hele stad.’

Bestaande toestand – drie assen: Oost-westelijke wijkas met kunstwerken op de verschillende snijpunten Noord-zuidelijke groene as Stedelijke as die het Burgemeesterplein verbindt met andere pleinen in de stad

Schelfhoutpark Burgemeesterplein

Sint-Job Watertorenplein

Bestaande toestand

Ouderenwoningen en bejaardentehuis in het Schelfhoutpark

Het bouwblok Sint-Job: open ruimte voor de buurt

Het Burgemeesterplein krijgt een grootstedelijk programma met een heuse passerelle langs een winkelcentrum

Nieuwe straatprofielen in de wijk

De watertoren wordt een baken in de stad

|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||

AARSCHOT â&#x20AC;&#x2122;s Hertogenmolens en Amer

ROBBRECHT EN DAEM ARCHITECTEN |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||

De stad Aarschot is ontstaan langs de rivier de Demer. De afgelopen eeuw heeft zij zich echter van de rivier afgekeerd en is ze vervreemd geraakt van de historische structuren die de stad vormden. De Demer, en bij uitbreiding ook de vesten en het spoor, worden in het project van Robbrecht en Daem herdacht als de potentiĂŤle dragers voor binnenstedelijke vernieuwing. De kern van het project wordt uitgemaakt door de renovatie en restauratie van de historische watermolens, reeds decennialang een verbeten stadskanker. Peter Vanden Abeele bespreekt hoe de conceptsubsidie een kapstok levert om verschillende andere stadsprojecten aan op te hangen. De stad gaat verder op het elan en is bezig met het opzetten van een project voor de heraanleg van de stationsomgeving.

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

AARSCHOT – ’s Hertogenmolens en Amer

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

Robbrecht en Daem architecten

STAD

Aarschot 62,52 km² 28.129 inwoners (01.01.2008) 450 inw/km²

KAPSTOKONTWERP 200 m

PETER VANDEN ABEELE

PROJECT

’s Hertogenmolens en Amer POLITIEK VERANTWOORDELIJKE

André Peeters, schepen van Ruimtelijke Ordening en Openbare Werken PROJECTLEIDER STAD

Geert Wijns, departementshoofd Ruimtelijke Ordening en Milieu ONTWERPEND ONDERZOEK

Robbrecht en Daem architecten LOKALE BEGELEIDERS

Herman Jult, Barbara Van der Wee PETER REGIETEAM

Marc Martens CONCEPTSUBSIDIE

Oproep 1 (2003) 53.000 euro PROJECTSUBSIDIE

Oproep 2 (2005) 2.000.000 euro TOTALE KOSTPRIJS

17.177.401 euro INBRENG PRIVÉ

7.618.290 euro (44%) UITVOERING

2006-2010

In 2002 konden Vlaamse steden, met de eerste oproep voor projectsubsidies, voor het eerst een subsidie aanvragen voor een ‘stadsvernieuwingsproject’. De stad Aarschot diende het project ’s Hertogenmolens en Amer in. De tweeledigheid in de benaming van het voorstel duidt onmiddellijk de dubbele doelstelling van het project aan. Enerzijds wil het stadsvernieuwingsproject de ’s Hertogenmolens aanpakken, een vervallen middeleeuws molencomplex en geduchte stadskanker in het historische stadscentrum, en anderzijds wil het de handelsfuncties in de Amerstraat, een centrumstraat in verval, nieuw leven inblazen. Beide doelstellingen zijn illustratief voor de verschillende wijzen waarop men doorgaans, voor de opstart van de subsidiëring van stadsvernieuwingsprojecten, omging met stadsvernieuwing. De Amerstraat past in de aanpak van de jaren negentig, waarbij de Vlaamse overheid, via het Mercuriusfonds, lokale besturen wilde aanzetten om de aantrekkingskracht van de binnensteden te vergroten, in het bijzonder door lokale voorzieningen en het winkelapparaat te ondersteunen. ’s Hertogenmolens past in de zeer fragmentaire aanpak van stadskankers. Deze worden gezien als op zich staande problemen, als ‘rotte’ plekken in een anders gezond stadsweefsel. Stadsvernieuwing resulteerde daardoor te vaak in sterk versnipperde ingrepen die het achterliggende probleem niet structureel aanpakten. Het ingediende voorstel laat daardoor een dubbel gevoel achter. Het wijst terecht op een aantal bin-

nenstedelijke problemen waar kleinere Vlaamse steden zoals Aarschot mee kampen en selecteert de cruciale plekken in Aarschot om stadsvernieuwing op gang te trekken. Maar tegelijk wijst de fragmentarische aanpak op het onvermogen om deze binnenstedelijke problemen in een duidelijk kader te plaatsen. Het project belooft geen echte stadsvernieuwing op gang te brengen, maar louter de twee probleempunten aan te pakken. Het ingediende voorstel legt de vinger precies op de wonde, maar kan er geen afdoend antwoord op bieden. Het project wordt daarom niet rechtstreeks geselecteerd voor subsidiëring, maar doorverwezen naar de conceptsubsidiëring. Via verder ontwerpend onderzoek kan het voorstel dan uitgroeien tot een echt stadsproject. De projectdefinitie voor het ontwerpend onderzoek scherpt daarom de ambities aan: het project ’s Hertogenmolens en Amer dient een strategisch project te worden dat een nieuwe betekenis geeft aan de Demer, het eiland met de ’s Hertogenmolens, de Demeroevers en de directe omgeving. Het project dient de site eveneens terug te hechten zowel aan het bestaande centrum als aan de stationsomgeving. Robbrecht en Daem krijgen de opdracht toegewezen.

kanten. Typische zichten vanaf de kades op de OnzeLieve-Vrouwetoren, het Begijnhof, de ’s Hertogenmolen en het stadspark verdwenen achter dichte begroeiingen, tuinmuren, garagepoorten en nieuwe bebouwing die zich afkeert van het water. Wie er langs de oevers wandelt, ziet er enkel nog onaantrekkelijke garageboxen, opslagplaatsen van handelszaken, achterkeukens en koterijen. De stad terug hechten aan haar rivier vormt dan ook het eerste uitgangspunt voor de ontwikkeling van een nieuw stadsvernieuwingsproject. Robbrecht en Daem interpreteren deze opgave ruimer door te stellen dat ze de stad terug willen verzoenen met haar geschiedenis. De ontwerpers leggen, vanuit historisch onderzoek, een aantal verwaarloosde stedelijke structuren bloot, namelijk de Vesten, de Demeroevers en de stationsbuurt, die de basis dienen te vormen voor structurele stadsvernieuwing. Voor de ontwikkeling van deze drie morfologische structuren wordt eenzelfde strategie ingezet. Telkens wordt de historische (infra)structuur leesbaar en bruikbaar gemaakt door ze opnieuw in het stadslandschap in te passen en ze als kader in te zetten voor projectontwikkeling.

Verleden als aanzet Zoals de meeste Vlaamse steden is Aarschot gegroeid langs een stroom, de Demer, maar heeft ze er zich van afgekeerd. Ooit de reden van het bestaan van de stad, is de rivier langzaamaan een last geworden. Ondanks verschillende ingrepen om de bevaarbaarheid van de Demer te verbeteren, zoals een rechttrekking, verloor de rivier in de loop van de vorige eeuw toch haar belangrijkste functie. Daardoor verdween de Demer uit het stadsbeeld. Wat ooit handelkades en aanmeerplaatsen waren, zijn nu achter-

VESTEN

Hoewel de ’s Hertogenmolens en de Orleanstoren de enige overblijfselen vormen van de oude vestingstructuur van Aarschot, zijn de verdwenen stadsvesten nog makkelijk leesbaar in de brede, overmaatse lanen, zoals de Elisabethlaan en de Albertlaan, die het oude centrum omzomen. Het ontwerpvoorstel zet deze lanen op de voormalige vesten in om de band te herstellen tussen het historische centrum en de omliggende residentiële wijken. De strook van de oude

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

AARSCHOT – ’s Hertogenmolens en Amer

Robbrecht en Daem architecten

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

defensieve structuur wordt een drager voor nieuwe functies en verdere inbreiding. Het vormt een parcours met steeds wisselende karakteristieken, dat zachte verkeersstromen van voetgangers en fietsers opneemt en op bepaalde plaatsen terug naar de binnenstad leidt. DEMEROEVERS

Terwijl de Vesten het centrum omzomen, snijdt de Demer er dwars doorheen. Het ontwerpvoorstel maakt de rivier terug zichtbaar en aanwezig in het centrum. Door de stad terug naar de rivier te richten, kunnen de Demeroevers een uitnodigende doorsteek vormen binnen de stedelijke structuur. De toegankelijke Demeroevers laten als bypass toe een aantal potentiële relaties te verknopen. De oevers verbinden delen van het winkelwandelcircuit waar ook de Amerstraat deel van kan gaan uitmaken. Ze verbinden ook de residentiële wijken op de noordoever met het centrum op de zuidoever, en verschillende fietsroutes langs de Demer en in het Hageland.

STATIONSBUURT

De zone van spoorweginfrastructuur aan het station is momenteel een terrain vague, een gebied zonder duidelijke betekenis, dat een tijdelijk gebruik kent als parkeerruimte. Gesitueerd op de overgang tussen binnenstad en de industriezone en vlot ontsloten met zowel het openbaar vervoer als met de wagen, is deze plek de groeipool bij uitstek voor Aarschot. Het ontwerpvoorstel voorziet een aanzienlijke verdichting van de stationsomgeving door toevoeging van kantoren en diensten langs de spoorinfrastructuur, die de twee kanten van de spoorweg aan elkaar bindt. Ontwerpwerk Vanuit de drie structurele dragers – vesten, Demeroevers en stationsbuurt – herdenken Robbrecht en Daem de eigenlijke opgave van het ontwerpend onderzoek, namelijk de herwaardering van de Demer en de ’s Hertogenmolens. De Demer wordt door de ontwerpers ruim opgevat: alle aangrenzende openbare ruimtes, zoals het stadspark, het begijnhof, het kerkplein, de Amerstraat en de Elisabethlaan, en zelfs de aanhechting op de spoorbundel worden mee in het ontwerp opgenomen. De verruiming van het onderzoeksgebied van de Demeroevers laat toe de mogelijkheden van de twee andere morfologische structuren – de vesten en de stationsbuurt – mee af te tasten. Zo ontstaat er, met de Demer als ruggengraat, een wijder geheel dat verschillende stadsdelen omvat. ELISABETHLAAN

De voormalige vestingstructuren worden door een veel te brede laan ingenomen. Door de bestaande weg te versmallen komt er ruimte vrij die Robbrecht

en Daem inzetten om de historische groene vesten terug in beeld te brengen. Ze voorzien een langgerekt park, waarin nieuwe bouwvolumes worden ingepast. Aan het laatste gebouw in de rij, op het punt waar de vesten aan de Demer raken, voorzien ze een pleintje dat het scharnier vormt tussen de vesten, de Demeroever en het eiland van ’s Hertogenmolens.

een ruime straat. Deze wordt ‘geknipt’, zodat er geen doorgaand verkeer meer door het begijnhof gaat en het begijnhof terug een rustige ruimte in het centrum wordt. Het groene karakter wordt versterkt door de historische bomenrij rond het binnenplein terug aan te planten. EILAND

OEVERS

Om de rivier terug echt beleefbaar te maken in het centrum wordt voorgesteld de oevers opnieuw in te richten. Aan de noordzijde krijgt de rivier een harde oever, een kade, als verwijzing naar de historische aanlegplaats Amer. Het verharde bakstenen pad wordt een promenade aan de Demer om langs te wandelen en om te verblijven. De overzijde van de rivier krijgt een zachte, natuurlijke oever. Het wandelpad aan deze kant volgt het water niet, maar vormt een verbinding vanaf het Stadspark langs de Onze-LieveVrouwekerk en door het Begijnhof tot aan de ’s Hertogenmolens. Zo ontstaan twee verschillende parcours langs de Demer. AMERSTRAAT

De ontwikkeling van de Amerstraat wordt in relatie gebracht met de harde kade van de Demeroever door het bouwblok dat tussen beide in ligt terug naar het water te richten. Robbrecht en Daem stellen een meer verdichte bebouwingstypologie voor, die inspeelt op de dubbele ontsluiting van het bouwblok. Er kan tot twee bouwlagen hoog gebouwd worden aan de kade, zodat een winkel in de Amerstraat extra diep kan worden en een tweede etalage kan krijgen aan de promenade. Maar er komt daardoor evengoed

ruimte vrij aan de kade voor een praktijkruimte of een tweede woning. In plaats van garageboxen en achterkanten vormt er zich zo een gevel langs het water met zeer verschillende functies, die de promenade verder kunnen intensifiëren. STADSPARK

Ook het stadspark, dat in een oude bocht van de Demer ligt, wordt op de rivier betrokken. De dichtgegroeide oever wordt vrijgemaakt tot een aangename ligweide aan het water. De ontwerpers stellen bovendien voor de oude meander terug uit te graven en ter hoogte van het administratieve centrum de beide oevers met een nieuwe fietsen voetgangersbrug te verbinden. BEGIJNHOF

De centrale open ruimte van het Begijnhof wordt in ere hersteld. De vorm van de ruimte is nog steeds dezelfde als vroeger, maar wordt nu doorsneden door

Het eiland van het molencomplex vormt in het ontwerp het scharnierpunt langs de Demeroevers. Het vormt een cruciale schakel op de oost-westas tussen de harde en de zachte oevers van de Demer, maar ook op de noord-zuidas van de oude vesten, die een link vormt tussen het centrum en de woonwijken. Centraal gelegen kan het eiland weer betekenis krijgen door het publieke karakter ervan te versterken en het in te richten als een toeristisch-recreatief stadspark aansluitend op de molens. Molens in een stroomversnelling Als meest markante punt op de Demer verloren ook de ’s Hertogenmolens hun rol van betekenis in Aarschot. Het molencomplex was een onderdeel van de vestenstructuur van de stad en diende als defensief bouwwerk om vestinggrachten en meersengebieden onder water te zetten. Tegelijkertijd werd het als krachtbron aangewend in diverse productieprocessen, zoals het malen van graan of het persen van oliën. De economische, hydrografische en militaire functies van de molens geraakten in de loop van de twintigste eeuw volledig achterhaald en door het uitblijven van enige vorm van gebruik verkrotte de molen snel tot een geduchte stadskanker. Het molencomplex is echter geen eigendom van de stad, maar van het Vlaamse Gewest. Dit lanceerde, parallel aan de con-

ceptsubsidie, een ‘open oproep’ voor de restauratie, herbestemming en nieuwbouw van de ’s Hertogenmolens. Het winnende ontwerp van noA.architecten stelt een subtiele renovatie voor die het effect van de tijd niet uitwist. Het monument wordt in ere hersteld zonder de oorspronkelijke toestand te herstellen. Een nieuwbouwvleugel vervolledigt de karakteristieke verschijningsvorm die het resultaat is van verschillende uitbreidingsgolven. De nieuwe functie van de molen speelt in op het toeristisch-recreatieve potentieel van de streek. Er wordt in het monument ruimte voorzien voor een café, een restaurant, een winkel met streekproducten en een kleinschalige verblijfsaccommodatie. Het hergebruik van de molenraderen voor ecologische energieopwekking onderstreept mee de continuïteit in het gebruik van de molen. De stad Aarschot probeert de restauratie van de molens in een stroomversnelling te brengen door het dossier in het grotere kader van de conceptsubsidie mee op te nemen. Zo kan het eiland van de molens een cruciale rol spelen in de herwaardering van de Demeroevers, en door het eiland te heraanleggen als publieke ruimte kan het een hefboom vormen voor de eigenlijke restauratie van de molens. De strategie werkt. Hoewel de molens geen onderdeel vormden van het eerste ingediende project, wordt de restauratie na afloop van het ontwerpend onderzoek wel mee in het project opgenomen. Concept wordt project Vanuit een sterke visie op de ruimtelijke ontwikkeling van Aarschot legt het ontwerpend onderzoek, door gericht te kijken welke programma’s en volumes toegevoegd konden worden aan het bestaande weefsel, potenties bloot voor verdere ontwikkeling. Een bijkomend aanbod vierkante meters suggereert moge-

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

AARSCHOT – ’s Hertogenmolens en Amer

70 wonen publieke functies park industrie parking bos akkers

lijkheden voor verdere projectontwikkeling per deellocatie. Daardoor kunnen de vaak dure ingrepen in de publieke ruimte via coproductie van publieke en private partijen aan winstgevende projectontwikkeling worden gekoppeld. De conceptsubsidie legt hiermee de basis voor mogelijke PPS-constructies. Op basis van de conceptsubsidie wordt voor het project ’s Hertogenmolens en Amer een ruimer en evenwichtiger dossier samengesteld. De stad Aarschot dient dit dossier in 2004 in voor de tweede oproep en het wordt voor subsidiëring geselecteerd. Het ingediende voorstel focust niet langer enkel op de Amerstraat en het eiland van ’s Hertogenmolens, maar integreert beide elementen in een totaalaanpak voor de Demeroevers. Daarbij worden zowat alle planonderdelen langs de Demer uit het ontwerpend onderzoek van Robbrecht en Daem in concrete projecten vertaald. Het goedgekeurde project heeft betrekking op de restauratie en inrichting van ’s Hertogenmolens en de herinrichting van het eilandje in de Demer, op nieuwbouwkantoren en sociale en residentiële appartementen in de zone Amerstraat–Betekomsesteenweg, op de herinrichting van de Demeroevers zowel stroomopwaarts als stroomafwaarts van ’s Hertogenmolens, met inbegrip van een voetgangersbrug tussen beide oevers, en op de herinrichting van de Amerstraat, Sasstraat en het plein aan de Elisabethlaan. Verschillende partijen worden bij het project betrokken. De stad Aarschot neemt de aanleg van het openbare domein voor haar rekening. Het Vlaamse gewest investeert in de heraanleg van de Demeroevers en participeert in de restauratie van de molens. Twee private partijen investeren daarin mee en zullen de molen uitbaten. Daarnaast investeren diverse andere private partners in nieuwbouwprojecten langs de Demeroevers.

Hoewel Robbrecht en Daem als kwaliteitsbewakers betrokken worden bij de verdere uitwerking van de deelprojecten, blijkt wel dat de conceptsubsidie eerder een initiërend strategisch karakter heeft. Van het eigenlijke ontwerpend onderzoek blijven vooral de krachtlijnen overeind. Zo halen een aantal van de concrete architectuurprojecten in hun uitwerking niet altijd de beoogde kwaliteit, die intrinsiek in het ontwerpend onderzoek zat. Dit is een logisch gevolg van de beperkte duur van de werking vervat in de conceptsubsidie. Gedurende een korte periode krijgt het project een enorme stimulans door het intensieve ontwerpwerk van een extern bureau, dat bovendien ondersteund wordt door ‘lokale’ begeleiders en experts op het vlak van participatie en PPS. Deze schetsen via het ontwerpend onderzoek een kader voor het stadsvernieuwingsproject. Maar van zodra de ontwerpers het toneel verlaten hangt de kwaliteit van het project af van het ambitieniveau van degenen die eraan verder werken. Een stadsbestuur dreigt dan al eens terug te vallen op gekende lokale recepten. . . Kapstok Robbrecht en Daem hadden zich louter kunnen focussen op het beantwoorden van de voorgelegde vraag, namelijk het herprofileren van de Demer door het centrum en het herwaarderen van de site van de ’s Hertogenmolens. Hoewel de ontwerpers deze vraag voortreffelijk beantwoorden, ligt de kracht van hun aanpak eerder in het uitwerken van een grotere stedenbouwkundige figuur, of beter nog in drie in elkaar hakende figuren – vesten, Demeroevers en stationsbuurt – die verschillende krijtlijnen voor toekomstige ontwikkelingen uitzetten. Het ontwerpend onderzoek blijkt zo het startschot te vormen voor een nog breder stadsvernieuwingsverhaal. De vertaling van de

conceptsubsidie in de projecten die erop volgen illustreert dit treffend. Het tweede concept – stationsbuurt als groeipool – werd in een masterplan van het studiebureau Omgeving verfijnd. Het verdere ontwerpend onderzoek resulteerde in het stadsvernieuwingsproject ‘Aarschot op sporen’, dat in 2007 werd ingediend bij de derde oproep voor de stadsvernieuwingsprojecten. Een deel van het masterplan, namelijk de voetgangers- en fietsersverbinding over de spoorbundel, vormt een van de lopende ontwerpopdrachten van Open Oproep 15, de selectieprocedure van de Vlaams Bouwmeester. In de zomer van 2008 werd in het kader van Open Oproep 16 de ontwerpopdracht voor de opmaak van een masterplan voor de Sima-site gelanceerd, die samen met de Albertlaan de verbinding maakt tussen de Orleanstoren en ’s Hertogenmolens, zijnde de twee laatste restanten van de stadsverdediging. Dit project wil het derde concept van Robbrecht en Daem – vesten als drager – verder uitwerken. De conceptsubsidie vormt dus duidelijk geen eindpunt. Zo resulteert het ontwerpend onderzoek niet in een finaal ontwerpvoorstel, maar in een aanpasbaar frame voor verdere ontwikkeling van Aarschot, aangepast aan de schaal en dynamiek van een kleine Vlaamse stad. De visie aan de hand van de drie stedelijke structuren is makkelijk faseerbaar en interpreteerbaar en neemt de rol over van het structuurplan. En net daar ligt de meerwaarde van de conceptsubsidie ’s Hertogenmolens en Amer. Het is geen tot in de puntjes uitgewerkt ontwerp voor een concrete site, maar een kwalitatieve ontwikkelingsvisie, die voor het stadsbestuur een heel dankbare kapstok vormt om verschillende stadsvernieuwingsprojecten aan op te hangen.

Het centrum van Aarschot is omgeven door een reeks fysieke barrières: de spoorweg in het oosten, de heuvel van het Hageland in het zuiden en de ringweg in het noorden en het westen

Het ontwerp van Robbrecht en Daem definieert drie dragers: de vesten, de Demer en het spoor

Eerste drager: de Vesten De openbare ruimte van de veel te grote lanen op de plaats van de oude stadsvesten kan gebruikt worden om een binding te creĂŤren tussen de stadskern en de omliggende wijken

Tweede drager: de Demer De relatie tussen de stad en de Demer wordt hersteld en de rivier wordt weer zichtbaar gemaakt

Maquette

Derde drager: het spoor Op vacante terreinen langs het spoor komen nieuwe kantoren en parkeerruimte. De stationsbuurt wordt een nieuwe groeipool van de stad

Aan de noordzijde krijgt de Demer een harde oever, aan de zuidzijde een zachte, natuurlijke oever

Nieuwe kantoorontwikkeling in de stationsomgeving

Snedes stationsbuurt

Uitbreidingen langs de kade van de woningen en winkels in de Amerstraat

De zachte oever van het stadspark versus de verharde kade langs de Amerstraat

|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||

HALLE Nederhem

DE SMET VERMEULEN ARCHITECTEN |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||

Halle heeft, zoals de meeste kleine Vlaamse steden, niet de instrumenten en knowhow om op eigen kracht een project met zowel lokale als bovenlokale impact te ontwikkelen op zijn meest strategisch gelegen site. Het uitgestrekte brownfield Nederhem, een eiland tussen spoor en kanaal, drijft een wig tussen de historische stad en de industriĂŤle voorstad. In Nederhem kan een nieuw soort stadsdeel ontstaan met voorzieningen voor de eenentwintigste eeuw. Lokaal begeleider Jens Aerts bespreekt de inzet, het verloop en het onzekere vervolg van de conceptsubsidie. In hun ontwerpend onderzoek slaagden De Smet Vermeulen architecten erin de uniciteit van de site en de uiteenlopende agendaâ&#x20AC;&#x2122;s van de diverse actoren als uitgangspunten te nemen voor een voorontwerp van masterplan dat de sleutels aanreikt voor een kwalitatieve ontwikkeling van het gebied. Dankzij de conceptsubsidie groeide het besef dat deze plek geen snelle, maar een juiste invulling nodig heeft die sterk gestuurd moet worden door de stad. Deze laatste moet daarbij kunnen rekenen op een beleidsmatige ondersteuning door de Vlaamse overheid.

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

HALLE – Nederhem

De Smet Vermeulen architecten

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

STAD

Halle 44,40 km² 35.350 inwoners (01.01.2008) 796 inw/km²

EEN VISIE! EN WAT NU? 200 m

JENS AERTS

PROJECT

Nederhem POLITIEK VERANTWOORDELIJKE

Dirk Pieters, Burgemeester PROJECTLEIDER

Kristof De Cuyper, Architect-Diensthoofd Ruimtelijke Ordening ONTWERPEND ONDERZOEK

De Smet Vermeulen architecten (Petra Decouttere, Henk De Smet, Marleen Goethals, Anabel Houtekier, Joost Raes, Paul Vermeulen) ADVISEUR VERKEERSKUNDE EN PROJECTMANAGEMENT

Royal Haskoning LOKALE BEGELEIDERS

Hardwin De Wever, Jens Aerts PETER REGIETEAM

André Loeckx CONCEPTSUBSIDIE

Oproep 1 (2003) 53.000 euro PROJECTSUBSIDIE

Oproep 2 (2004) 2.000.000 euro TOTALE KOSTPRIJS

68.603.410 euro INBRENG PRIVÉ

51.377.209 euro (74,89%) UITVOERING

Onbekend

Een stad in tweevoud Halle kan als voorbeeld gelden van een specifieke figuur in de verstedelijkingsgeschiedenis van Vlaanderen: de kleine historische stad opgenomen en later weer uitgesloten door regionale industriële infrastructuren. Door deze specifieke verstedelijkingsdynamiek kreeg de stad een andere allure. Tegelijkertijd ontstonden in de structuur en het weefsel van de stad spectaculaire hiaten in tijd en ruimte. Het kanaal Brussel – Charleroi en de spoorlijn Brussel–Parijs namen bezit van de Zennevallei. Deze krachtige infrastructuurbundel vormde de ruggengraat van de industriële as die Brussel verbindt met het Henegouwse industriebekken. Later werd op de oostflank van de vallei de snelweg Brussel–Parijs aangelegd. Spoor en kanaal scheren rakelings langs de kleine historische stad Halle. De stad verwierf hierdoor een dubbele functie: als knooppunt van diensten en wonen op een belangrijke industriële as en als historische marktstad met ruime uitstraling over de Zennevallei. Aan de overkant van spoor en kanaal ontwikkelde een raster van woonbuurten en sociale woonwijken zich tot een uitgestrekte stadsrand met veel pendelaars. Spoor en kanaal splijten het stedelijke gebied in twee: de historische kernstad aan de ene kant, de residentiële voorstad aan de overkant, alsof dit de prijs was die het stadsweefsel moest betalen voor tewerkstelling en welvaart. Met de trein of de wagen naar Brussel gaan werken blijft voor Halle het ritme van de polsslag in de levensader geven. Anderzijds liggen over de gehele

industriële as de sporen van postindustriële teloorgang uitgezaaid. Zo ook in Nederhem. De site beslaat een uitgestrekt eiland ontstaan waar spoor en kanaal even uiteenwijken. Restgronden, verspreide parkeerterreinen, een verlaten industriële locatie, enkele secundaire spoorweggebouwen en indrukwekkende graanmolens getuigen van het gekrompen industriële verleden. Nog meer dan vroeger drijft de nu grotendeels verlaten site een wig tussen stad en voorstad. Een wig van pakweg 15 ha, nagenoeg in het centrum van de stad en voorstad samen, ingegespt tussen spoor en kanaal, haast onzichtbaar dooraderd door de vergeten Zenne. Dat Halle door de NMBS werd uitgekozen als belangrijke halteplaats in het voorstadsnet, resulteert niet in een consistente herwaardering van de stationsomgeving. Om een ongehinderde doortocht van de HST te garanderen werden de sporen ingekokerd tussen betonnen wanden. Aansluitend werd de grote betonnen plaat erbovenop inspiratieloos ingericht als kaal stationsplein, met een minuscule ‘sorry-voor-delast’-fontein in de hoek. De nieuwe stationshal, een logge stalen vakwerkstructuur, is tegelijk opzichtig en buiten proportie. Eenzaam op haar betonnen plateau steekt ze af tegen de aftandse gevels rondom, die zowel kleinsteedse bescheidenheid als nostalgie naar een verloren industriële positie uitademen. De betonnen koker en het mistroostige lege plein illustreren eerder de verschrompelde positie van Halle als stad aan het spoor dan dat ze getuigen van stedelijke vernieuwing. Dergelijke schaalsprongen aan het station tonen aan dat het interne groeipotentieel van de kleine stad en haar mogelijkheden voor postindustriële reconversie reëel en tezelfdertijd begrensd en schaalgevoelig zijn. Terwijl in de grootstad de verdichtingsdruk van

dien aard is dat stationsomgevingen evidente plaatsen van stadsvernieuwing zijn en nieuwe ontwikkelingen zich nestelen tussen de plooien van getaande infrastructuren, is er hier van een grondige vernieuwingsimpuls geen sprake. Vlak bij het nieuwe station blijft Nederhem er verweesd en braak bij liggen, op wandelafstand van een GEN-station en een historisch stadscentrum. Niets wijst er op de postindustriële kansen van de stad. De huidige conditie van de stad maakt duidelijk hoe zorgvuldig elke kiem voor toekomstige ontwikkelingen moet gekoesterd en afgewogen worden. De dualiteit van het stadslandschap, met zijn grootschalige infrastructuren en zijn historische kleinstedelijkheid, vraagt om een juiste weging van de verschillende schaalniveaus. Het herprofileren van de sterkere en de zwakkere structuurelementen is daarbij essentieel, om juist deze tweevoudige conditie eigen aan het Vlaamse stadslandschap te kunnen bewaren. Een dergelijke ambitie vraagt het beleid en de plannenmakers de specifieke taakstelling van een kleinstedelijk gebied ten opzichte van hogere schaalniveaus te herdefiniëren. Bovendien vergt het realiseren van deze nieuwe taakstelling een consistente ondersteuning van één of meerdere bovenlokale strategische ingrepen, die als drager moeten optreden van de geherwaardeerde lokale kwaliteiten. Wat de NMBS tot nog toe in Halle realiseerde, beantwoordt niet aan die opzet. Voor de NMBS is met de HST-tunnel onder het nieuwe stationsplein de kwestie-Halle zo goed als van de baan. Wel moet het nieuwe station nog een betere pendelparking krijgen. Voor de reconversie van Nederhem, grotendeels eigendom van de NMBS, is er bij de maatschappij weinig animo. Het projectvoorstel, ingediend door de stad Halle bij de eerste oproep in 2002, omvatte nauwelijks meer

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

HALLE – Nederhem

De Smet Vermeulen architecten

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

dan een pendelparking voor de NMBS en een randstedelijke verkaveling op de site Nederhem. Tezelfdertijd identificeerde het projectvoorstel een van de meest strategische kleinstedelijke sites in Vlaanderen. Een stadsvernieuwingsproject in Nederhem kan een kantelmoment worden in de stadsgeschiedenis van Halle: het valoriseren of verknoeien van een unieke kans. De stad beseft het belang van de site, maar weet er geen raad mee. Al zolang ligt het gebied er vuil en onderbenut bij. Dan maar een suburbane verkaveling, zal men gedacht hebben, beter dat dan helemaal niets. De jury erkent de cruciale inzet van het project en wil de stad een hart onder de riem steken. Er wordt een conceptsubsidie toegekend. Het zwaartepunt ligt op het ontwerpend onderzoek naar kansen en beperkingen van de site en op het opzetten van een projectorganisatie. De Smet Vermeulen architecten wordt geselecteerd uit een shortlist van ontwerpers. Ontwerpend onderzoek De studie van De Smet Vermeulen architecten biedt een meervoudig frame, dat de segregatie van de site ten opzichte van de rest van de stad opheft en bovendien met een gemengd programma het gebied een duidelijk herkenbaar karakter geeft. Het stadsvernieuwingsproject grijpt de dominante aanwezigheid van infrastructuren aan om de identiteit van Nederhem als tweestromenland te versterken. Door vanuit het lokale niveau in te spelen op bestaande infrastructuren worden deze als stadselementen en referentiepunten erkend. Het nieuwe stadsdeel is niet langer ingegespt door infrastructuren waarmee het niets van doen heeft, maar ontleent er zijn karakter en kwaliteiten aan. Een navelstreng van groen, publieke ruimte en water verbindt de diverse onder-

delen van het project en slaat een brug naar de historische stadskern. Langs kade en bruggen, waterfronten en pleinen ontstaat hier een consistent en gevarieerd publiek domein dat bewoners, gebruikers en bezoekers mengt. Meer nog, samen met spoorweg en kanaal stuurt het snoer van publieke ruimte de private ontwikkelingen van woningen en kantoren: zichtlocaties voor kantoren langs de sporen, een waterfront met woningen, parkeren onder een bomenraster langs het kanaal. Met zin voor industriële archeologie worden oude infrastructuren opgepoetst. De Zenneduiker en de oude sluis krijgen een bijzondere plaats binnen het wijkbeeld en geven kleur aan het publieke domein. De zintuiglijke prikkels voor bewoners en gebruikers van het nieuwe stadsdeel worden versterkt door het valoriseren van perspectieven op het bestaande stadspatrimonium, zowel het historische – de basiliek – als het industriële – de graantoren. De Zenne, voor generaties Hallenaren weinig meer dan een open riool, wordt opgenomen in een ecologisch interessant park. Veel tijd is besteed aan de programmatische invulling. Nederhem wordt stad, geen stadsrand, niet versneden in de zoveelste verkaveling, niet willekeurig volgelopen met functies die de stad ontvluchten. Het plan is geen staalkaart van ad-hocideeën, maar voegt goedgekozen elementen toe die de leesbaarheid van de hele stad vergroten. Met goed geargumenteerde scenario’s zijn het aantal en het type van parkeerplaatsen en woningen vastgelegd. Er worden minstens 300 woningen gepland, waarvan een vierde deel bestemd is voor sociale woningbouw. De meeste woningen zijn van het grondgebonden type, die beantwoorden aan de dominante marktvraag in een kleinstedelijke context. Toch zijn de woningen ook compact georganiseerd binnen de

kavels, zodat voldoende densiteit wordt gehaald. Hogere appartementengebouwen worden langs het kanaal en de kanaalparking ingericht, met een uniek zicht op het water en de basiliek. De immense vraag naar 1000 parkeerplaatsen voor het station, voor de nieuwe publieke voorzieningen en voor de historische marktfunctie van het stadscentrum wordt meegenomen in de definitie van het integrerende lint van publieke ruimtes. Naargelang de sterk wisselende behoefte absorbeert Nederhem de vierwielers op stedelijke plekken die niet enkel dienst kunnen doen als stadsrandparking voor marktbezoekers of parking voor treinpendelaars, maar ook als stedelijk evenementenplein of als aantrekkelijke speel- en wandelruimte langs het water. Op deze ‘parkeeresplanades’ zijn hoogstammige bomen ingeplant in een geometrisch patroon, dat zowel het parkeergebeuren als diverse andere activiteiten toelaat en tezelfdertijd bijdraagt tot ‘het stedenschoon’. De groenaanplanting en de minimale inrichting bewijzen het belang van een goed ontwerp voor de publieke ruimte, dat moet omgaan met een meervoudig ruimtegebruik en bovenlokale mobiliteit. Als trekker en centrumfunctie van het nieuwe stadsdeel wordt gedacht aan een evenementenhal met bijhorend zwembad, twee populaire publieke voorzieningen die reeds lang op de stadsagenda staan. Waterplezier met zicht op de basiliek wordt een recreatieve troef. De centrale publieke functie zorgt ook voor de spreekwoordelijke schaduw van een dorpskerk op de nieuwe wijk. Niet alleen worden de publieke voorzieningen strategisch gepositioneerd als publiekstrekkers, de ontwerpers buigen ook de aanwezigheid van grootschalige infrastructuren om tot een troef die identiteit en centraliteit aan de wijk kan geven. Zowel het zwembad als de evenementenhal

zouden vlak bij de bruggen over het kanaal en het spoor ingeplant worden. Het zwembad, de hal en de bruggen moeten zorgen voor een sterke, intens gebruikte, druk bezochte verbinding tussen de stad en de voorstad. Bovendien wordt de nieuwe brug, die nv Zeekanaal ooit zal moeten bouwen om grotere vrachtcapaciteiten per boot op het kanaal te kunnen toelaten, een elegante bow string, die niet alleen een panoramisch zicht voor overstekende passanten over de wijk geeft, maar ook een poortfunctie vervult voor heel Halle. Om dezelfde capaciteitsredenen zal ooit een tweede, grotere sluis gebouwd worden naast de bestaande. De ontwerpers stellen voor de oude sluis te hergebruiken voor een recreatieve functie, bijvoorbeeld een buitenzwembad. In de zone langs het spoor is ruimte voor 25.000 m² bedrijven en kantoren. Door het voorzien van een aparte weg voor vrachtverkeer juist langs de spoorlijn wordt een aparte ontsluiting van de bedrijven en van de woonwijk gerealiseerd, wat de fasering van beide ontwikkelingen mogelijk maakt. Bovendien wordt de geluidshinder van spoor- en vrachtverkeer ten opzichte van de woonfunctie nog meer beperkt door de kantoren en de bedrijven als buffer tussen het spoorwegverkeer en het wonen te plaatsen. Naast een zekere functiescheiding en bufferfunctie is er ook sprake van directe nevenschikking tussen wonen en werken en zelfs van een experimenteel wonen-pluswerken-weefsel iets verder langs het kanaal. In elk geval wordt Nederhem geen slaapwijk, maar blijft voor een stuk trouw aan het industrieel verleden. Het wordt een woonwijk waarnaast gewerkt wordt of een ‘werkwijk’ waarnaast gewoond wordt, zonder dat de ene functie de andere schaadt. Uit het ontwerpend onderzoek en het overleg in de projectgroep en de stuurgroep komt stilaan een con-

cept van een stadsvernieuwingsproject te voorschijn dat in Halle het verschil zou maken. Nederhem zou niet langer een no man’s land tussen kanaal en spoor zijn dat stad en stadsrand gescheiden houdt. Nederhem zou ook veel meer worden dan een pendelparking annex verkaveling. Nederhem wordt een derde stadsdeel dat de beide andere verbindt en daardoor de historische breuk in het stadsweefsel opheft door aan de breukzone zelf identiteit en centraliteit toe te dichten. Identiteit en centraliteit die van scheidende infrastructuren katalysatoren van stedelijkheid maken en die recht doen aan het tweevoudig karakter – lokaal en supralokaal, stedelijke plek én netwerkknooppunt – van het stadslandschap in kwestie. Het was te verwachten dat het geen sinecure zou worden om in Halle dit ijzersterke concept te vertalen in een projectopzet, een projectstructuur en een projectkalender. Een krachtige en geïnspireerde visie! Maar wat nu? Na de conceptsubsidiëring, die een sterke visie oplevert en de stad het nodige zelfvertrouwen geeft, wordt een nieuw projectvoorstel ingediend bij de tweede oproep. De jury reageert enthousiast en kent het voorstel een stevige projectsubsidie toe. Daarna daalt een zekere stilte neer op het project, een stilte waarin meer en meer kritische vragen over het vervolg en de uitvoering opdoemen. Terwijl in de conceptfase een opvolging vanuit het Vlaams Gewest gegarandeerd werd, hangt de uitvoering volledig af van het lokaal niveau. In tegenstelling tot grote steden, waar meestal een geroutineerde stedenbouwkundige dienst of zelfs een stadsontwikkelingsbedrijf de fakkel kan overnemen, zijn er in kleinere steden geen transversale uitvoeringsinstrumenten of ervaren project-

gerichte ontwikkelingsstructuren voorhanden. Toch is het duidelijk dat het stadsbestuur geen moeite spaart om dit belangrijk project door woelige waters te loodsen: ernstige strubbelingen omtrent het project binnen de eigen politieke coalitie, moeilijke gesprekken met de NMBS... Bij dit alles toont de stad haar intentie om de verworven nieuwe inzichten een kans te geven. ‘In stilte’ wordt geduldig verder gesleuteld aan het dossier, met de beperkte middelen waarover een stad als Halle beschikt. Zo werd een projectmanager aangesteld, die instaat voor de contacten met de ontwikkelingspartners, de vrijmaking van de gronden en de uitvoering van het stadsvernieuwingsproject. De uitvoering van het project is sterk afhankelijk van de manier waarop de overheid zelf een greep heeft op de grondverwerving. De stad heeft zelf geen gronden in Nederhem en moet dus vooral rekenen op de planningsinstrumenten waarover ze beschikt om de ontwikkeling te sturen. De site is hoofdzakelijk in bezit van twee partijen: NMBS en het familiebedrijf dat de graanmolens uitbaat. In tegenstelling tot NMBS heeft dit bedrijf geen eigen agenda qua

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

HALLE – Nederhem

ontwikkelingen, maar is vooral bekommerd om een goede ontsluiting van de bedrijfsgebouwen. NMBS kiest, zoals ze reeds herhaalde malen deed in dit soort ontwikkelingen langs het spoor, niet direct partij voor de stad. In plaats van als belangrijkste partner een overheidsgestuurde projectontwikkeling te steunen en dus voor het belang van de stad te kiezen, legt NMBS veto’s op tafel inzake de exclusiviteit van stationsparkings en het eigen projectbeheer van haar eigendommen langs het spoor. Uiteindelijk sluiten NMBS en stad een intentieovereenkomst over het vrijgeven van de gronden die in het project bestemd worden als woongebied. NMBS verkoopt de gronden niet door aan de stad, maar aan een projectontwikkelaar, die nu met de stad verdere voorbereidingen tot verkaveling moet treffen. Of deze procedure verzoenbaar is met de projectvisie zal nog moeten blijken. De NMBS is echter niet de enige lastige partner in het proces. De onduidelijkheid inzake timing en synergie van diverse min of meer toegezegde overheidsinvesteringen in en rond de site is een pijnpunt. Elke overheid heeft immers een eigen investeringsplanning en het is voor een kleine stad moeilijk om de nodige hefbomen te vinden om bepaalde investeringen te versnellen of zelfs gewoon voor een toegezegde investering een formele bevestiging qua timing te krijgen. Zo moet de stad Halle met haar kleine stedenbouwkundige dienst bij diverse bovengemeentelijke loketten gaan leuren voor de grondsanering, de zuivering van de Zenne, de bouw van een nieuwe brug, de nieuwe sluis en de verbreding van de zwaaikom. De vraag is dan ook of vanuit de Vlaamse overheid geen unieke loketfunctie kan uitgewerkt worden, waar een stad die een projectsubsidiëring geniet ook terecht kan voor onderhandelingen omtrent diverse andere publieke investeringen. Dit zou voor een kleine

stad zoals Halle helpen om een ambitieus project als Nederhem van de grond te krijgen. De conceptsubsidiëring resulteert in een projectvoorstel dat niet alleen een sterk plan voor Nederhem bevat, maar de site ook stevig verankert in een planologische visie voor de ganse stad. In dezelfde periode stelt de stad het gemeentelijk structuurplan op, waarin Nederhem als één van vier strategische zones wordt omschreven. Het is dan ook logisch dat het stadsbestuur de opstellers van het gemeentelijk structuurplan betrekt bij de opmaak van het stadsproject Nederhem en hun vraagt om de consistentie ten opzichte van het structuurplan te bewaren. De relatie tussen het stadsontwerp dat deel uitmaakt van het projectvoorstel Nederhem en het structuurplan wordt echter nooit uitgeklaard. Meer en meer verarmt het stadsontwerp tot een planologisch weinig boeiend verhaal van zoneringen en kwantificeerbare data ten dienste van het structuurplan. De sterke ontwerpconcepten van de conceptsubsidiëring dreigen helemaal in de schaduw te geraken wanneer aansluitend het eigenlijke Bijzonder Plan van Aanleg, nodig om Nederhem te kunnen herbestemmen, wordt opgemaakt door een derde studiebureau dat nog een bestaand contract met de stad had. Wat planning en ontwerp betreft valt de stad na conceptsubsidiëring in feite terug op ‘business as usual’. Er zijn dus geen echte garanties voor planningsen ontwerpkwaliteit van het project, van zodra de projectsubsidies zijn toegekend aan het lokaal bestuur. Wel is er recent een kwaliteitskamer opgericht, voorgezeten door de projectmanager en waarin verder de stedenbouwkundige dienst en een vertegenwoordiger van de Gecoro en De Smet Vermeulen architecten zetelen. Het is nu afwachten in hoeverre de kwaliteitskamer consequent wordt ingezet voor alle deel-

projecten van het stadsvernieuwingsproject en in welke mate de kwaliteitskamer tegenwicht kan bieden aan het verlies van ruimtelijke kwaliteit dat eigen is aan de meeste BPA’s en aan kwaliteitscontrole via bouwvergunningen aan private ontwikkelaars. Uit dit hele verhaal blijkt duidelijk dat voor een kleine stad die via een gesubsidieerd stadsvernieuwingsproject het verschil wil maken, de conceptsubsidiëring een onmisbare eerste projectfase betekent. Een geslaagde conceptsubsidiëring en toegekende projectsubsidie zijn echter geen garantie voor een geslaagde projectstart. Anno 2008 is het in Halle nog steeds afwachten of het ambitieus verhaal al dan niet in mineur zal eindigen. Op heel wat praktische vragen rond de uitvoering laat het antwoord op zich wachten. Maar de vraagtekens reiken verder: Zijn er wel efficiënte instrumenten voorhanden om het plan te operationaliseren en de kwaliteiten te bewaren? Is het stadsbestuur wel voldoende gewapend om de touwtjes in handen te houden? Is verdere ondersteuning vanuit de overheid wel voldoende voorhanden of blijft conceptsubsidiëring een wonderlijke oefening in luchtkastelen bouwen?

Vier basisschema’s: groen netwerk, blauw netwerk, bovenlokale groenstructuur, wegennetwerk

1. 2. 3. 4. 5.

stadsrandparking stationsparking zwembad evenementenhal school / kinderdagverblijf grondontsloten woningbouw groepswoningbouw publieke voorzieningen kantoren / woningbouw bedrijfsgebouwen / kantoren

Masterplan

Historische en nieuwe referentiepunten langs het kanaal

De randparking, de sluis en de evenementenhal met zwembad

Het masterplan in vogelperspectief

Fietsen langs het kanaal en onder de nieuwe brug

Zwemmen met zicht op de basiliek

|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||

OUDENAARDE De Ham

TECHNUM |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||

Vlak naast het centrum van Oudenaarde ligt een uitgestrekt stuk onbenutte grond, dat ontstaan is door het rechttrekken van de Schelde. Voor Oudenaarde een mooie kans om de stad uit te breiden met een nieuwe woonwijk. De architecten van Technum, belast met het ontwerpend onderzoek, maakten een fijngevoelig stadsontwerp, dat oog heeft voor de historische gelaagdheid van de plek en inspeelt op de verschillende productiemodi van de stedelijke ruimte. Joeri De Bruyn vertelt het verhaal van een kwaliteitsvol stadsvernieuwingsproject, dat voldoende draagkracht bezit om op eigen benen te staan en in feite geen overheidssubsidies behoeft. De jury zette de kwaliteiten van het project in de verf, maar kende er geen subsidies aan toe.

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

OUDENAARDE – De Ham

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

Technum

STAD

Oudenaarde 68,06 km² 29.050 inwoners (01.01.2008) 427 inw/km²

HET VERWEESDE LAND 200 m

JOERI DE BRUYN

PROJECT

De Ham POLITIEK VERANTWOORDELIJKE

Richard Eeckhout, Eerste Schepen PROJECTLEIDER STAD

Luc Vanquickenborne, Stadssecretaris ONTWERPEND ONDERZOEK

Technum (Kristiaan Borret, Frederik Dams en Liesbeth Lanneau) EXPERT PARTICIPATIE

CIBE vzw EXPERT PPS

Carlos De Wolf LOKALE BEGELEIDERS

Jan Schreurs, Leo Geens PETER REGIETEAM

Philippe Van Wesenbeeck CONCEPTSUBSIDIE

Oproep 1 (2003) 53.000 euro PROJECTSUBSIDIE

Oproep 2 (2004) Niet geselecteerd TOTALE KOSTPRIJS

41.029.893 euro 27.575.000 euro UITVOERING

2006-...

Oudenaarde kan profiteren van een unieke gelegenheid: aan de oever van de Schelde, op wandelafstand van het centrum, ligt een bijna onbebouwd terrein te wachten om stad te worden. Het gebied in de zuidelijke tip van het centrum van Oudenaarde is zo’n vier hectare groot en ligt geklemd tussen de Schelde en een spoor- en invalsweg. De Ham is een urban void met een wel heel bijzondere oorsprong. Het is geen oude industriële site die wacht op sanering, geen vervallen stadsdeel dat ten prooi is gevallen aan speculatie, geen door de oorlog verwoeste infrastructuur, geen modernistische kaalslag. De plek zag het levenslicht in de jaren vijftig, toen men besloot om de meanderende Schelde recht te trekken tot een bevaarbaar kanaal. De Ham is het stuk grond dat overgeheveld werd van Pamele op de rechteroever naar Oudenaarde op de linkeroever. Het bleef daar een beetje verweesd achter en werd nooit echt ontwikkeld. Er stond slechts een ommuurde hoeve, en aan de binnenkant van de oude Scheldeoever werd een rij arbeiderswoningen gebouwd. Het bleef bij deze eerste ‘aanzet’ tot stadsuitbreiding. De negentiendeen twintigste-eeuwse stadsgroei en industrialisatie voltrokken zich elders in de stad. De Ham bleef gespaard en werd voorlopig in gebruik genomen als parking. Tot 1999 was De Ham op het Gewestplan ingekleurd als parkgebied. Na de stedenbouwkundige wedstrijd ‘Meerspoort’ uit 1995-1996 begon men in het gebied vlak bij de binnenstad een ideale kans te zien voor een stadsuitbreiding met de klemtoon op wonen. De winnende visie van Groep Planning – vandaag SUM

Project – werd in de loop der jaren vertaald naar diverse planinstrumenten: de wijziging van het Gewestplan, verschillende BPA’s voor de omliggende gebieden, een Mobiliteitsplan en de aanduiding van De Ham als een strategische zone in het Ruimtelijk Structuurplan Oudenaarde. De Ham kreeg prioriteit op andere te ontwikkelen zones, zoals ‘Scheldekop’ aan de overkant van de Schelde. Net naast het projectgebied, boven de Scheldearm, was de stad reeds volop gestart met de ontwikkeling van het project Droesbeke, een gemengd project met 33 woningen en een tiental winkels rond een plein. In 2002 diende de stad het BPA voor De Ham gemaakt door Groep Planning in als stadsvernieuwingsproject in de hoop subsidie te verkrijgen. De jury ondersteunde het idee van een strategisch stadsproject op de site van De Ham, maar vond het voorstel ontoereikend en stelde conceptsubsidie voor. Binnen deze conceptsubsidiëring werd Technum geselecteerd om verder ontwerpend onderzoek te doen. Realistisch ontwerp In plaats van te vertrekken van een tabula rasa voor het braakliggende gebied en de fantasie de vrije loop te laten, kiest Technum voor een opvallend realistische invulling. Aanknopingspunt is de historische gelaagdheid van het stuk grond. De herinnering aan de oude Scheldebocht blijft uitdrukkelijk bewaard. Het gedempte stuk rivier – de Smallendam – wordt de plaats van een nieuwe stadsboulevard. Die ontsluit niet enkel de nieuwe woonkern, maar verbindt eveneens de westelijke toegangspoort tot de stad met de weg langs de Scheldekaaien. De bestaande rij arbeiderswoningen, die de kromming van de voormalige Scheldebocht volgt, maakt in het plan haar pioniersrol waar. De rij blijft behou-

den en wordt opgenomen als één kromme zijde van een gesloten reuzenbouwblok. De typologie is vertrouwd, gewoon zelfs, maar beproefd. Het binnengebied is slechts toegankelijk voor de bewoners en biedt plaats aan collectieve speelruimte voor de appartementen, privétuinen voor de rijwoningen en eigen parkeerplaatsen. Ook de invalsweg en het spoortalud, die het gebied wat ongelukkig begrenzen in het westen, worden ‘ontdekt’ als palimpsest. Maar de wetenschap dat ze werden aangelegd op de oude stadsomwalling kan de infrastructuur op zich niet valoriseren. Aan deze kant van het gebied maakt Technum plaats voor meer hedendaagse typologieën: een reeks evenwijdige bouwstroken staat in contrast met het massieve bouwblok. Tussen de twee loopt een straat, die diepe zichten toelaat in de semipublieke en publieke tussenruimtes van de evenwijdige bebouwing. Deze ontwerpbeslissing is zeer lucide: ze leidt tot een afwisseling in het type van de bebouwing en een variërend, asymmetrisch straatprofiel, maar zorgt er in één klap voor dat het reeds ontwikkelde Droesbeke-project

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

OUDENAARDE – De Ham St-Walburga

90 O.L.V. Pamele

18de eeuw Maagdendale

opgenomen wordt in de reeks van dwarse bebouwing. Alsof het reeds deel uitmaakte van het plan. Publieke ruimte Het verrassendste voorstel, of het charmantste, is de manier waarop Technum het waterfront aanpakt. Door de rechttrekking van de Schelde is het historisch gegroeide waterfront in de hele stad grondig verstoord. Dit nadeel wordt niet gecorrigeerd, maar omgebogen tot een voordeel. ‘Het zou niet erg passend zijn om in De Ham plotsklaps wel een glad front op te richten’, stellen de ontwerpers. Het gehavende waterfront wordt doorgetrokken in het project. Het resultaat is een gebroken en wijkende frontlijn, die ervoor zorgt dat de sfeer van de kade tot diep in het gebied doordringt. Technum doet geen uitspraken over de architectuur van de verschillende gebouwen: die moet uitbesteed worden aan verschillende consortia van vastgoedontwikkelaars en architectenbureaus door middel van kwaliteitsborgende aanbestedingsprocedures en wedstrijdformules. Het ontwerp geeft uitdrukkelijk

enkel de grote lijnen aan, de figuur van de bebouwing en de publieke ruimte, of, in de woorden van Technum, het ‘casco’: ‘het duurzame kader dat tot uiterst lange termijn de ontwikkeling van De Ham zal ordenen’. Al deze ruimtelijke concepten werden samengebracht in een plan, dat de basis vormde voor een nieuw projectvoorstel. Dit voorstel werd echter niet weerhouden door de jury. Hiervoor had ze twee argumenten. Vooreerst is het voorgestelde project, ondanks een onmiskenbare ontwerpkwaliteit, in vergelijking met andere stadsvernieuwingsprojecten ‘beperkter in complexiteit, inzet en vernieuwende kracht’. Daarnaast was de jury van mening dat de stad Oudenaarde het project wel op eigen kracht zou kunnen verwezenlijken. De nodige investeringen en private partners vinden voor zo’n gunstig gelegen plek bleek inderdaad op weinig moeilijkheden te botsen. De jury onderstreepte wel de ontwerpkwaliteit van het voorstel en adviseerde de stad op de ingeslagen weg verder te gaan en de projectregie stevig in handen te nemen. Intussen zijn we een aantal jaren verder. Het project van Technum en SUM is vertaald naar een RUP. Droesbeke is in 2006 opgeleverd. De weg op de Smallendam en de nutsvoorzieningen zijn aangelegd, zodat het terrein toegankelijk is voor verdere werken. De SHM Vlaamse Ardennen organiseerde een architectuurwedstrijd voor dertig sociale koop- en huurwoningen. Die werd gewonnen door architectenbureau Nero. Het was de eerste keer dat de SHM een wedstrijd organiseerde. Ze was tevreden over het resultaat en geeft nu aan dat ze dezelfde procedure ook in andere steden zal herhalen. De stad organiseerde in 2006 zelf ook een wedstrijd voor een eerste appartementsgebouw. Die werd gewonnen door bouwonderneming Wyckaert en DNA architecten. Daarnaast deed de stad in 2007 beroep op de Open-Oproepprocedure

van de Vlaams Bouwmeester voor de inrichting van de publieke ruimte. De jury koos voor het ontwerp van JPLX. Een aantal deelprojecten zijn vandaag dus op punt gesteld. Toch ziet het ernaar uit dat op het allerlaatste moment nog wijzigingen aan het ‘casco’ zullen plaatsvinden. Stadssecretaris Vanquickenborne, die de projectregie in handen heeft, geeft aan dat er ‘meer gefaseerd te werk zal worden gegaan’. Dat wil zeggen dat niet alle gronden reeds ontwikkeld zullen worden, of daar misschien nooit toe zullen komen. Er wordt bovendien gewerkt aan een nieuw RUP, dat de gebouwen op een grotere afstand tot het water plaatst. Het is nog te vroeg om helemaal duidelijkheid te krijgen in de aangepaste visie en de motieven van de koersverandering. De stad maakte intussen van de opgedane ervaring gebruik om een ander strategisch project te bedenken en voor te stellen bij de derde oproep in 2007. Met succes. Het stadsvernieuwingsproject Scheldekop aan de overkant van het water kreeg meteen uitzicht op een mogelijke subsidiëring.

1851

Masterplan

1948

1970

2004

1. Stadsontwerp als palimpsest van infrastructuurlijnen 2. Continue routes 3. De cadans van gebouwen integreert het bestaande project Droesbeke 4. Gehavend Scheldefront als kwaliteit 5. Verharde en landelijke Scheldeoevers 6. Zichtrelaties met de overzijde

Maquette. Het centrum van Oudenaarde wordt uitgebreid met zoâ&#x20AC;&#x2122;n 4 ha

Boulevard op de Smallendam, de voormalige Scheldebocht

EĂŠn groot, gesloten bouwblok met daarnaast een cadans van dwarse gebouwen

Een nieuw park aan de Scheldeoever

|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||

RONSE De Kloef

ROBBRECHT EN DAEM ARCHITECTEN |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||

De Kloef is een 11 hectare groot, onbebouwd terrein vlak bij het centrum van de stad. Een uitgelezen kans voor Ronse om met één enkel stadsvernieuwingsproject een hedendaags stedelijk woningpatrimonium, een nieuwe publieke ruimte, een betere integratie van de omringende woonbuurten en een langverwacht hotel te realiseren en zich meteen een nieuw imago aan te meten. Conceptsubsidiëring moet dit op de rails zetten. Robbrecht en Daem architecten leiden het ontwerpend onderzoek. Zij gaan op zoek naar een nieuwe soort publieke ruimte, complement van het historische stadsplein, een ruimte die een uitgesproken karakter moet verlenen aan een park omzoomd met nieuwe woonvormen. Stefan Devoldere toont aan hoe de conceptsubsidiëring een proces van kennisverwerving, visievorming en geloof in eigen kunnen in gang heeft gezet bij een stad die er gulzig naar op zoek was. Na afloop heeft de stad een dienst voor stedelijke ontwikkeling uitgebouwd, die nu vastberaden probeert het project in realiteit om te zetten.

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

RONSE – De Kloef

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

Robbrecht en Daem architecten

STAD

Ronse 34,48 km² 24.639 inwoners (01.01.2008) 715 inw./km²

PARCOURS VAN EEN VOORBEELDIGE LEERLING 200 m

STEFAN DEVOLDERE

PROJECT

De Kloef POLITIEK VERANTWOORDELIJKE

Luc Dupont, Burgemeester Yves Deworm, Schepen Ruimtelijke Ordening PROJECTLEIDER STAD

Bart Wallays, afdelingshoofd Stedelijke Ontwikkeling ONTWERPEND ONDERZOEK

Robbrecht en Daem architecten LOKALE BEGELEIDERS

Guy Vloebergh, Peter Vermeulen PETER REGIETEAM

Philippe Van Wesenbeeck CONCEPTSUBSIDIE

Oproep 1 (2003) 53.000 euro PROJECTSUBSIDIE

Oproep 2 (2004) 2.000.000 euro TOTALE KOSTPRIJS

60.236.181 euro INBRENG PRIVÉ

Het verhaal van het stadsvernieuwingsproject De Kloef is er een van enthousiasme. Een enthousiasme dat zich stelselmatig heeft opgebouwd tijdens het traject van de conceptsubsidiëring en dat anno 2008 nog steeds nazindert bij diverse betrokkenen. De toestand was nochtans lang uitzichtloos in Ronse. De Oost-Vlaamse stad kende een spectaculair verval na de reconversie van de ooit bloeiende textielindustrie. Ronse is bovendien een stad met taalfaciliteiten, want gelegen tegen de grens met Wallonië. Een bijzonder statuut dat ervoor gezorgd heeft dat de stad na de fusiegolf van de jaren zeventig van de vorige eeuw verweesd achterbleef zonder randgemeenten. Elke gemeente waarmee Ronse wilde fusioneren was immers verplicht de taalfaciliteiten erbij te nemen. Door dat isolement kon Ronse – in tegenstelling tot de doorsnee Vlaamse stad – niet rekenen op belastinggelden uit de groenere randgemeenten om het eigen stadscentrum op te waarderen. De stad verkommerde stilaan en leek de slagkracht te ontberen om zichzelf een nieuw elan te bezorgen. Sinds 2000 echter lijkt de stad te herleven, onder meer door gerichte stedenbouwkundige interventies. Het project voor De Kloef nam daarbij op verschillende manieren het voortouw.

50.993.887 euro (93,7%) UITVOERING

2008-2014

Een blinde vlek in de stad De Kloef is een lap grond midden in verstedelijkt gebied – zo’n 11 hectaren groot – die op haast miraculeuze wijze al die jaren van bebouwing gevrijwaard is gebleven. Het terrein ligt op drie passen van de Grote Markt en zit geklemd tussen twee woonwijken, die

als verpauperd te boek staan in de ’Kansarmoedeatlas’ van Kesteloot. In oost-westrichting vormt het gebied een aanzienlijke buffer tussen de Grote Markt en de stadsring enerzijds, en de OCMW-site van de stad met rusthuizen en zorginstellingen anderzijds. Het terrein werd door de verschillende eigenaars als landbouwgrond bewerkt, tot het ongeveer vijftien jaar geleden voor zo’n driekwart in handen kwam van de Ronsense Sociale Huisvestingsmaatschappij. Het terrein dat vlak tegen het centrum ligt, werd verworven door de stad. Vele plannen werden gemaakt, hevige discussies gevoerd, over het al dan niet ontwikkelen van een grootschalige sociaal woningbouwproject... totdat De Kloef omwille van de politieke gevoeligheid in de schuif belandde. De Kloef werd letterlijk een blinde vlek in het midden van de stad. De eerste oproep van het Vlaams Stedenbeleid haalt De Kloef in 2002 echter opnieuw uit de bewust opgedrongen vergetelheid. De plannen worden afgestoft, samengeniet en ingediend om mee te dingen voor projectsubsidies. Het dossier dat wordt ingediend, zo weet de stad intussen, is echter ronduit beschamend. Er is geen visie, geen samenhang, geen verhaal, en Ronse maakt de inschattingsfout om enkel een dossier in te dienen voor de gronden van de stad, dus voor maar dertig procent van de beschikbare ruimte. De jury bemerkt echter het ongelooflijke potentieel van de site en geeft het gebuisde dossier een tweede kans. Het systeem van de conceptsubsidies wordt ingevoerd en Ronse zit als probleemleerling op de eerste rij. Het regieteam dat de programma’s van conceptsubsidiëring opvolgt, wil volop inzetten op het dossier De Kloef om er de uitgebluste textielstad het levensnoodzakelijke shot adrenaline mee toe te dienen. Een ‘projectpeter’ en twee experts worden naar Ronse gestuurd.

De conceptsubsidie stelt orde op zaken Alle bestaande mobiliteits- en andere plannen ten spijt blijkt het voor de externen onduidelijk wat de stad Ronse eigenlijk voor ogen had met de site en, bij uitbreiding, met de stad. Vele plannen, maar elke coherentie is zoek. Het Gemeentelijk Structuurplan dat in opmaak is, blijkt niet altijd even sterk en is niet voldoende richtinggevend en inspirerend. Een en ander moet dus worden bijgestuurd en De Kloef lijkt de ideale testcase om de ambities van de stad scherp te stellen. Het plan wordt opgevat om samen met alle betrokkenen een stevige projectdefinitie – een woord dat ze in Ronse nog nooit hebben gehoord – op te stellen voor De Kloef. Die projectdefinitie stelt een aantal strategische vragen: welke zijn de aanknopingspunten van het project met de globale ontwikkelingsvisie op de stad, en hoe kan dit vertaald worden naar een programma voor De Kloef ? Twee ambities worden voor de stad vooropgesteld: Ronse als ‘uitzonderlijke woonstad’ en Ronse als ‘toeristisch centrum van de Vlaamse Ardennen’. De stad wordt aangespoord om de beschikbare ruimte ‘creatief te herdenken’ door het bestaande patrimonium – zowel residentieel als industrieel – grondig te renoveren, door te investeren in publieke ruimte en parkeergelegenheid en door de groene landschappelijke structuur in en rondom de stad te versterken, onder meer via een uitgebreid netwerk van voeten fietspaden. Als uitgestrekt en onbebouwd terrein in het centrum van de stad kan De Kloef bij de realisatie van die strategische doelstellingen een bijzondere rol spelen. Er wordt beslist om via een workshopformule een structuurschets uit te werken voor het gebied en die vanuit de projectdefinitie programmatisch te onderbouwen. In de eerste plaats moet het deel van de binnenring – die langs het gebied loopt – worden her-

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

RONSE – De Kloef

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

Robbrecht en Daem architecten

aangelegd als een stadsboulevard met een randparking. Die aanleg kan als voorbeeld dienen voor de rest van de stadsring en moet tegelijkertijd een kwalitatieve dwarsverbinding maken naar de Grote Markt. Daarnaast wordt een hotel voorzien om het toeristisch potentieel van Ronse verder uit te bouwen, een functie die op dat moment zwaar ondervertegenwoordigd is in de stad. Ten slotte wordt er van meet af aan ingezet op de architecturale kwaliteit en uitstraling van het project om zo het imago van de stad mee op te krikken. De kern van het project wordt een nieuw stadspark, dat de groenstructuur van de stad doortrekt tot aan de Grote Markt en een aantrekkelijke groene woonomgeving creëert midden in de stad. De Kloef blijkt zodoende de plek waar Ronse het suburbane wonen – zij het in een meer stedelijke variant – een plaats kan geven en dus het marktsegment van tweeverdieners en jonge gezinnen kan aantrekken. Hiervoor wordt een woningtypologie gezocht die – de grote woningleegstand ten spijt – momenteel in de stad niet voorhanden is en vooral jonge gezinnen naar de stadskern moet lokken. Het project mag daarbij niet eindigen in een gated community, maar moet juist de omliggende woonbuurten opwaarderen door ze aan te sluiten op de structuur van de stad en ze enige groene ademruimte te geven. Dit alles maakt van De Kloef een cruciaal project in de realisatie van de algemene doelstellingen voor de gehele stad, namelijk het uitbouwen van ‘een aantrekkelijke woonstad met boeiende verbindingen naar het omliggende landschap’. Stap één is dus gezet. De vernieuwende projectdefinitie en de structuurschets dienen vervolgens als insteek voor de drie ontwerpteams – Nero, Secchi-Vigano en Robbrecht en Daem – die worden uitgenodigd om zichzelf en hun visie op het gebied te presenteren.

Een sterk concept voor een project met ambities Paul Robbrecht overtuigt met een planaanzet met een opmerkelijk ‘buikgevoel’ voor de besognes van de stad. Robbrecht en Daem spelen in op het dramatische potentieel van de plek en trekken een diepe kerf in het oplopende landschap. Het is een holle weg die De Kloef in één beweging een eigen identiteit verleent en betrekt op het centrum van de stad. Eindpunt van de kerf is een groen amfitheater. De scène wordt opgebouwd met voor- en achterplan, omringd door en uitkijkend op het indrukwekkende heuvellandschap. De inkerving in het hellende terrein overbrugt een hoogteverschil van vijftien meter en snijdt door een groots gazon met bomen, wandelroutes, een looppiste en volkstuintjes tegen de OCMW-site aan. Het terrein wordt zo open mogelijk gehouden om een groene woonomgeving te creëren in het centrum van de stad, die tegelijkertijd het vertrekpunt is om met de fiets de bosrijke heuvels in de omgeving te verkennen. De essentie van het ruimtelijk concept is dus een ingreep in de topografie: een holle weg kerft zich door het terrein en eindigt in een stadstuin met schitterende perspectieven, waaromheen vervolgens verschillende woontypologieën zijn geschikt. Vier typen van woningen bedienen elk een specifieke doelgroep en zorgen voor een gefilterde aansluiting op het omliggende stadsweefsel. Vlak bij de stadsring vult in een heuse suburbane verkaveling een reeks vrijstaande villa’s ‘voor vrije beroepen’ een niche op binnen een bestaand bouwblok. De aansluiting met de noordelijke woonwijk gebeurt verder door middel van een verbrokkeld ensemble van patiowoningen. Ze zijn twee bouwlagen hoog en werken het geaccidenteerde woonweefsel van de doodlopende Annicqstraat en Canfijnstraat verder af. Daartussenin zorgt een semipublieke ruimte voor onregelmatige

doorzichten en passages naar het park en het centrum. Ten zuiden wordt de kerf strak begeleid door een reeks rijwoningen, die als langs een kade de doorsteek naar de Grote Markt verder zetten. Ze hebben elk een tuin die uitgeeft op de onderliggende woonwijk. Verderop breekt de strakke lijn van deze kadewoningen open in een krans van appartementsblokjes, vier bouwlagen hoog, die het park omzoomt. Ze vormen geen harde gesloten wand, maar filteren op hun beurt de zichten naar de omliggende woonbuurten. Alle woningblokken moeten worden opgetrokken in witte of bleke kleuren en reiken tot aan eenzelfde bouwhoogte, die aan de stadsring correspondeert met een complex van negen verdiepingen met woningen voor ouderen en een hotel. Dit torengebouw markeert als sterk architecturaal element het begin van de kerf en vormt een herkenningspunt langs de stadsring. Daartegenover staat een parkpaviljoen met publieke functies, dat de aansluiting met stadsring en -centrum verder vorm geeft. De ring zelf wordt aangelegd als de aanzet van een groene boulevard, die de stad omgordt en de poort vormt naar deze nieuwe, witte wijk. Publiek-private samenwerking Een nieuw projectdossier gebaseerd op de ontwerpconcepten van Robbrecht en Daem wordt voorgelegd in januari 2004 en haalt in de tweede oproep een projectsubsidie binnen. Met de ontwerpideeën en de subsidiebelofte op zak gaat Ronse de boer op, op zoek naar een publiek-private samenwerking. Maar de stad neemt haar tijd en blijft het kwalitatieve niveau van het voorliggende concept hardnekkig verdedigen. En ook hier heeft de stad geleerd om waar nodig hulp en advies te vragen aan externen. Verschillende studiebureaus worden ingeschakeld om via

haalbaarheidsstudies en professionele begeleiding de beslissingen te helpen sturen. Zo wordt het totaalproject voor De Kloef op aanraden van het Vlaams Kenniscentrum PPS opgedeeld in twee pakketten, precies op maat van de traditionele specialisaties in de projectontwikkeling: een multifunctioneel hotelcomplex enerzijds en een project van een 200-tal woningen rond een groot stadspark anderzijds. Na lange onderhandelingen wordt het woninggedeelte in 2007 toegewezen aan de Nederlandse ontwikkelaar BOKX Vastgoed. De stad heeft haar private partner gevonden en maakt werk van het vervolgtraject. Er wordt een stuurgroep samengesteld met vertegenwoordigers van de stad en de vastgoedontwikkelaar. Voor alle beslissingen met architecturale of stedenbouwkundige implicaties wordt die bijgestaan door een kwaliteitskamer, waarin Paul Robbrecht voor de stad en René Daniels voor de private partner zetelen. Sectoraal gebonden details en deelaspecten – bijvoorbeeld wat betreft civiele technieken, wonen, ruimtelijke ordening, communicatie, fiscale of juridische aangelegenheden – worden besproken en uitgewerkt in verschillende werkgroepen, onder leiding van de projectmanager van de stad en die van de vastgoedontwikkelaar. Om de architecturale visie van Robbrecht en Daem verder uit te werken worden door BOKX architect Stijn Peeters, Crepain Binst Architecture en landschapsontwerper Martin Wirtz aangesteld. Tweemaandelijks leggen zij hun ontwerp voor aan de kwaliteitskamer, waar stevig wordt gesleuteld aan oorspronkelijke concepten en commercieel aantrekkelijker varianten. Het bijzonder overtuigende concept van Robbrecht en Daem verliest daarbij noodgedwongen aan scherpte. Zo is het parkontwerp in de versie van Wirtz heel wat minder radicaal – met heel wat meer krulletjes –, maar het weet na enkele

vruchtbare werksessies alle meningen rondom de tafel voldoende te bekoren. Het dossier-De Kloef bevat thans 6,7 hectare park, 4,6 hectare woonkavels en iets meer dan een hectare wegennet. In een eerste fase zal het volledige park worden aangelegd en worden de woningen opgetrokken tot net voorbij het amfitheater. De werken beginnen midden 2009. Voor het meer commerciële gedeelte aan de stadsring werd intussen een apart bestek opgemaakt met een aparte bevraging van de markt. De bouw van een hotel met zeventig kamers – wat een vervijfvoudiging inhoudt van het huidige kamerbestand in Ronse – is allerminst zeker en mag het vlotte verloop van het woningproject niet hinderen. Een voorbeeldige leerling Het proces van De Kloef heeft school gemaakt in de stad. Als voormalige tweedeklasser speelt Ronse intussen met veel vertrouwen in de eerste klasse, vertelt ons het afdelingshoofd stedelijke ontwikkeling Bart Wallays. En dat vertrouwen heeft de stad in de eerste plaats te danken aan de conceptsubsidiëring. Als voormalig KMO-ambtenaar kon Wallays stelselmatig zijn dienst binnen de stad uitbouwen. De knowhow die werd opgebouwd doorheen het traject van De Kloef, wordt nu voluit toegepast voor de andere vernieuwingsprojecten in de stad. Voor twee projecten werd beroep gedaan op de selectieprocedure Open Oproep van de Vlaams Bouwmeester. De voormalige textielfabriek De Nieuwe Leie ten noorden van De Kloef zal tegen 2011 door evr-Architecten worden omgebouwd tot Cultureel Centrum en Academie. Voor ‘L’Arbre de Malander’, een opmerkelijke tuin die René Pechère ontwierp in de heuvels rond Ronse, zal een herwaarderings- en inrichtingsplan worden opgemaakt. Maar de stad is ook de eerste les die ze van

de experts leerde niet vergeten. Het dozijn plannen dat voor de stad in omloop is – milieubeleid, jeugdbeleid, woonbeleid, structuurplan... – wordt sinds 2005 verenigd onder een overkoepelend moederplan. Het Strategisch Plan Ronse stippelt een beleid uit rond drie pijlers: wonen in Ronse, werken in Ronse, vrije tijd in Ronse, met elk een strategisch stadsproject. Voor het wonen is dat De Kloef, voor de werkgelegenheid is dat de reconversie van de oude textielfabriek Delbar tot bedrijvencentrum, en voor de recreatieve pijler is dat de uitbouw van de culturele pool De Nieuwe Leie. Het Strategisch Plan is tevens de onderlegger voor een heus Citymarketingplan, dat al dit moois nu mag gaan verkopen. Het plan werd zopas afgewerkt en dient als insteek voor de marketing van De Kloef. De Kloef was deels de aanleiding om binnen Stedenbeleid de conceptsubsidies te ontwikkelen en is er ook een prima illustratie van. De stad greep gretig alle middelen aan die ze kreeg aangereikt om een neerwaartse spiraal om te buigen naar een dynamisch stadsontwikkelingsbeleid. De Kloef bleek daarbij op diverse vlakken de ideale hefboom. Het is een project met een enorme symbolische en emotionele waarde, het grootste stadsproject ooit in de geschiedenis van Ronse, op de voet gevolgd door de bevolking. Op die manier brachten de conceptsubsidies niet alleen professionele knowhow naar het verre Ronse, maar ook zelfvertrouwen en gepaste trots.

Schema van de eerste ontwerpopties. Een lange kerf snijdt door het landschap en structureert het gebied Bestaande ruimtelijke structuur

Verbinden van de groenstructuren: Bruul, Veemarkt, De Kloef, groene boulevard

Een nieuwe relatie tot stand brengen tussen De Kloef en de Grote Markt

Behouden van de open randen. Groen laten doordringen in de omgeving

Aanzetten van wandelpaden. Zichten vrijwaren en versterken (naar Grote markt en omliggende heuvels)

Gewenste ruimtelijke structuur

Hotel en woningen voor ouderen

Totaalplan

looppiste verdiepte zijde

appartementen

Langssnede over het terrein van oost naar west

rijwoningen

woningen voor ouderen + hotel

Zicht vanaf de inkerving en het hotel naar de Pelgrimsstraat (Grote Markt)

Zicht van Veemarkt naar De Kloef. Het parkpaviljoen zweeft over de helling van het park

|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||

SINT-TRUIDEN Sint-Pieterswijk

LANGZAAM VERKEER (VECTRIS) i.s.m. Tom Thys en Adinda Van Geystelen |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||

De Sint-Pieterswijk is een sterk gedifferentieerde wijk in het zuiden van de stad Sint-Truiden, opgebouwd uit negentiendeen twintigste-eeuwse fragmenten. Langzaam Verkeer leidde het ontwerpend onderzoek. Aan de hand van een ‘wijkstructuurschets’ werden de verschillende deelgebieden van de wijk en hun mogelijke samenhang gedefinieerd. De centrale ingreep zou bestaan in het opnemen van een geprivatiseerd sportcomplex in een vernieuwd groengebied, dat de ruggengraat moet worden van de hele wijk. De architecten Adinda Van Geystelen en Tom Thys zochten naar aangepaste woningtypes om de uitgerafelde randen van het gebied mee af te werken. Het geheel werd opgenomen in een nieuw projectvoorstel. De jury waardeerde de kwaliteit en de haalbaarheid van het project, maar stelde dat het project ook zonder overheidssubsidies kon worden gerealiseerd. Dit gebeurde niet. Joeri De Bruyn onderzocht waarom er geen gevolg werd gegeven aan de voorstellen die waren ontwikkeld tijdens het traject van de conceptsubsidiëring.

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

SINT-TRUIDEN – Sint-Pieterswijk

Langzaam Verkeer (Vectris) i.s.m. Tom Thys en Adinda Van Geystelen

106

107

STAD

Sint-Truiden 106,90 km² 38.828 inwoners (01.01.2008) 363 inw./km²

WERK VAN LANGE ADEM 200 m

JOERI DE BRUYN

PROJECT

Sint-Pieterswijk POLITIEK VERANTWOORDELIJKE

Ludwig Vandenhove, Burgemeester PROJECTLEIDER STAD

Rob Timmermans, Stadsarchitect ONTWERPEND ONDERZOEK

Langzaam Verkeer (heden Vectris) i.s.m. Tom Thys en Adinda Van Geystelen LOKALE BEGELEIDERS

Michiel Dehaene, Kristiaan Borret REGIETEAM

Filip Vanhaverbeke CONCEPTSUBSIDIE

Oproep 1 (2003) 53.000 euro PROJECTSUBSIDIE

Oproep 2 (2004) Niet weerhouden

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

Toen in 2002 de eerste oproep voor de subsidiëring van de stadsvernieuwingsprojecten werd gelanceerd, bleek dat heel wat Vlaamse steden wel een goed projectidee konden voorleggen, maar over onvoldoende planningscapaciteit beschikten om dit verder uit te werken tot een volwaardig en kwalitatief projectvoorstel. De conceptsubsidiëring moest hieraan verhelpen. Het ontwerpend onderzoek waar deze procedure op aanstuurt, heeft niet enkel tot doel het project op zich beter in kaart te brengen, maar ook en vooral om de steden beter vertrouwd te maken met de opzet en de aanpak van een stadsvernieuwingsproject. Verschillende in conceptsubsidiëring opgewaardeerde projecten komen bij een volgende oproep in aanmerking voor een projectsubsidie. Sommige steden staan veel meer hun mannetje als het aankomt op een verantwoordelijke projectregie. Andere daarentegen blijken hardleers. Ze doen wel een beroep op de subsidiestromen, maar zijn niet in staat de zaken consequent door te drijven en houden vast aan aloude, ‘binnenkamerse’ manieren om aan stadsplanning te doen. Er zijn redenen om te vermoeden dat Sint-Truiden behoort tot deze tweede categorie. Zo diende Sint-Truiden in 2002, bij de eerste oproep, een subsidiedossier in voor de Sint-Pieterswijk, een sterk gefragmenteerde wijk in het zuiden van de stad. De wijk is ontstaan rond twee belangrijke, min of meer evenwijdig lopende historische wegen in de Cicindriavallei: een bedevaartsweg naar de abdij van Sint-Trudo in de binnenstad (de huidige Naamsestraat) en een oude toegangsweg van Sint-Truiden

naar de Romeinse heirbaan Tienen-Tongeren (de huidige Montenakenweg). De twee evenwijdige historische tracés zijn nog steeds bepalend voor de structuur van de wijk. De Sint-Pieterswijk is opgespannen tussen het historische stadshart met zijn groene vestenstructuur in het noorden, een spoorweg in het westen en twee omleidingswegen: de N80 in het zuiden en de N3 in het oosten. De wijk heeft te kampen met talloze problemen: een verouderd woningenpark, parkeerproblemen, gesloten en ondoordringbare bouwblokken, een nijpend tekort aan kwalitatieve publieke ruimte, geprivatiseerde groenruimte, straten die slechts afgestemd zijn op de auto. Bovendien is de wijk opgebouwd uit een ongestructureerd, onsamenhangend weefsel met een willekeurige nevenschikking van de meest diverse bebouwingstypologieën en functies. Voor deze verbrokkelde stadswijk stelde de stad een groot aantal ingrepen voor. Een van de belangrijkste ingrepen die toen op stapel stonden, was het Sluisberg-project. De stad schreef in 1997 een wedstrijd uit voor de bouw van een winkelcentrum met luxeappartementen op een oude stadskanker in het historische centrum. Sluisberg, dat ten tijde van de subsidieaanvraag al in de steigers stond, zou het laatste project worden van de Italiaanse architect Aldo Rossi, die in 1997 stierf. Daarnaast plande de stad centraal in de wijk een aantal inbreidingsprojecten en zouden er nieuwe woningen gebouwd worden aan de Naamsesteenweg. Het sportterrein in de Cicindriavallei zou een meer publieke functie krijgen. Op hetzelfde moment was de stad ook beginnen na te denken over wat te doen met de twee omleidingswegen aan de randen van de wijk. Er werden scenario’s bedacht om deze wegen ten dele te ondertunnelen, betere oversteken te maken naar de wijk, de kruispunten opnieuw in te richten als echte stads-

poorten, enzovoort. Volgens de jury ontbrak er echter een heldere, overkoepelende visie, die eenheid brengt in de fragmentarische intenties en in staat is het karakter van de buurt grondig te veranderen. Het project werd niet weerhouden, maar de jury kende wel een conceptsubsidie toe. Wijkstructuurschets Voor het ontwerpend onderzoek wordt Langzaam Verkeer – vandaag Vectris – aangezocht om het kluwen van de Sint-Pietersbuurt te ontwarren. Een ‘wijkstructuurschets’ stelt een nauwgezette diagnose op en bekijkt het gebied in zijn ruimere stedelijke samenhang. Een aantal strategische ingrepen krijgen een gedetailleerdere uitwerking. De voornaamste bestaat in het in ere herstellen van de Cicindriavallei. Ze wordt een nieuw structurerend element voor de hele stad, als een groene vinger die de groenruimtes ten noorden van Sint-Truiden en de vesten met elkaar verbindt. Waar mogelijk wordt de Cicindriabeek opnieuw blootgelegd; op andere plaatsen wordt ze gesuggereerd door waterpartijen. Het hele gebied wordt

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

SINT-TRUIDEN – Sint-Pieterswijk

108

gevrijwaard van verdere bebouwing. Een aantal functies, zoals een fruitveiling, moeten noodgedwongen verhuizen. De sportterreinen in het noorden van de wijk – geprivatiseerde groenruimte in het hart van de stad – worden omgevormd tot een publiek park. Om dit park aansluiting te laten vinden met de buurt en beter toegankelijk te maken wordt er veel aandacht besteed aan de afwerking van de randen. De achterkanten van de gebouwen die grenzen aan het park krijgen een nieuwe voorkant. De Naamsestraat, de oude cultureel-religieuze as, wordt bevestigd als de ruggengraat van de wijk. Ze verbindt de omliggende buurten met het stadshart. De reeds aanwezige handelsfuncties worden versterkt. De Montenakenstraat, de oude toegangsweg naar de stad, wordt de belangrijkste zuidelijke ontsluiting van het historische centrum. Zij ontlast meteen de Naamsesteenweg van het doorgaande verkeer. Een woningbouwproject wordt grondig en gedetailleerd uitgetekend. Hiervoor doet Langzaam Verkeer een beroep op het ontwerpteam van Tom Thys en Adinda Van Geystelen. In een verkaveling aan de Naamsesteenweg ontwerpen de architecten een ingenieus systeem van geschakelde woningen, waarbij iedere woning beschikt over eigen buitenruimte en waar doorgangen en doorsteken zijn gemaakt naar het achtergelegen park. Om het leven in de wijk en het woningenbestand te verbeteren pleit Langzaam Verkeer voor een aantal kleine maar interessante maatregelen: het ontwikkelen van een informeel netwerk van verbindingen voor voetgangers en fietsers, het opleggen aan het RUP van een minimale buitenruimte per wooneenheid, het ter beschikking stellen aan de bewoners van een pro-Deoarchitect, de mogelijkheid creëren de platte daken in te richten als tuinen.

Tot slot krijgen de randen van de wijk bijzondere aandacht. De vestenstructuur wordt in haar geheel geherwaardeerd als een groene boulevard rond het stadscentrum. Nieuw vormgegeven doorsteken moeten de wijken aan beide zijden van de vesten beter verbinden. Ook de invalswegen N3 en N80 aan de zuidelijke en oostelijke randen krijgen dankzij een heel arsenaal van ingrepen – nieuwe dwarsverbindingen en doorsteken, reorganisatie van de stadspoort op de kruising van beide wegen, een eventuele wijziging van het wegprofiel – een nieuwe landschappelijke invulling. Het ontwerpend onderzoek resulteert in een schetsontwerp dat getuigt van fijngevoeligheid en doorgedreven zin voor architectuurkwaliteit. Dit ontwerp vormt de hoofdmoot van een nieuw projectvoorstel, dat ingediend wordt bij de tweede oproep. De jury is overwegend positief over de ontwerpkwaliteit, maar stelt vragen bij ‘de uitvoeringskansen van zulk een fijngevoelig ontwerp’. Mogelijke PPS-constructies bevinden zich nog in een pril beginstadium. De projectopzet blijft wankel. Sommige juryleden opperen enige twijfel omtrent de vraag ‘of het projectvoorstel wel voldoende gedragen wordt door de stad’. Er wordt beslist het project niet te weerhouden voor de tweede fase. Tegelijkertijd roept de jury de stad op om bij de toekomstige ontwikkeling van het gebied de grote ontwerpkwaliteit van het voorstel naar waarde te schatten. Ontwerpen in een hoekje Voor stadsarchitect Rob Timmermans, drijvende kracht achter het project, ‘maakt het niet zoveel uit dat het project niet geselecteerd werd’. De stad werkt hoe dan ook verder aan een aantal initiële plannen, ‘met of zonder subsidies’. Sluisberg is intussen opgeleverd,

volledig met private middelen. Verschillende woningbouwprojecten zijn reeds uitgevoerd. Er bestaat inmiddels ook een groter draagvlak om van het sportterrein een publiek park te maken. De verschillende instanties in het kluwen van de stad zijn het echter nog niet eens over een globale visie. In samenspraak met het Agentschap Wegen en Verkeer is de stad een procedure gestart bij de Vlaams Bouwmeester voor een zoveelste studie voor de N3/N80. A2O architecten werkt momenteel aan een nieuw RUP voor de Sint-Pieterswijk, maar dat kan, zolang de stad geen eenduidige keuzes maakt, een werk van lange – en voorlopige – adem zijn. Zijn deze nieuwe studies een afleidingsmanoeuvre of het begin van een uiteindelijke doorbraak? De geringe belangstelling van de kant van de stad in de goede afloop van de conceptsubsidie heeft geleid tot een ontwerp met weliswaar grote kwaliteiten, maar zonder draagkracht. Hier is geen sprake van coproductie, participatie of dialoog. Hier werden geen allianties gesmeed tussen stad en privé, tussen bewoners en eigenaars, tussen promotors en architecten. Het is een ontwerp van een architect die noodgedwongen in een hoekje aan het werk is gegaan. Het gevraagde ontwerpend onderzoek werd daarom verkeerd ingevuld. In plaats van een opzet van een projectstructuur, een blauwdruk van mogelijke toekomstige ontwikkelingen of een canvas dat kan dienen als voorafspiegeling van een uiteindelijk project, is het resultaat een veel te gedetailleerd en fijngevoelig ontwerp geworden, dat te breekbaar is om als basis te gebruiken voor een vervolg.

Wijkstructuurschets. De wijk, opgesloten tussen de omleidingswegen in het zuiden en de stadsvesten in het noorden krijgt een aansluiting op de hele stad. Sleutel voor de ontwikkeling van de wijk is de herwaardering van de Cicindriavallei

Recreatieve as

Stedelijke ontsluiting

Herwaardering vesten

Strategisch project: nieuwe woningen tussen het park en de Naamsestraat

Woningontwerp van Tom Thys en Adinda Van Geystelen

|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||

TIENEN Oude Artilleriekazerne

51N4E |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||

Tienen wil het weefsel en het winkelapparaat in de binnenstad versterken en heeft hiervoor nieuwe impulsen nodig. Het projectgebied rond de Artilleriekazerne is gelegen in het hartje van de stad. Het biedt een unieke kans om het centrumgebied te versterken en tegelijkertijd de stad in haar geheel nieuwe betekenissen te geven. In het kader van de conceptsubsidiĂŤring werd 51N4E geselecteerd voor het ontwerpend onderzoek en werd Rob Cuyvers aangesteld als extern deskundige en lokaal begeleider van het traject. Daarna zette hij het werk voort als projectregisseur in opdracht van de stad. Volgens Rob Cuyvers heeft de conceptsubsidie de stad in staat gesteld de regiefunctie op zich te nemen en in consensus een sterk masterplan te ontwikkelen. Met vallen en opstaan wordt in Tienen een kwaliteitsvol stadsvernieuwingsproject stilaan realiteit.

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

TIENEN – Oude Artilleriekazerne

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

51N4E

114

115

STAD

EEN VOORBEELDIGE LEERLING IN REGIE

Tienen 71,77 km² 32.207 inwoners (01.01.2008) 449 inw./km²

ROB CUYVERS

kregen steeds meer belang. Het bestuur voelde de noodzaak om een nieuwe impuls te geven aan de binnenstad. Eén plek leek hiervoor erg geschikt: de terreinen van de vroegere artilleriekazerne.

PROJECT

Oude Artilleriekazerne POLITIEK VERANTWOORDELIJKE

Eddy Poffé, Burgemeester; Jos Hermans, Schepen van Openbare Werken PROJECTLEIDER

Marcia De Gent, Diensthoofd Ruimtelijke Ordening en Leefmilieu Ingrid Goyens, Diensthoofd Juridische en Economische Zaken ONTWERPEND ONDERZOEK

51N4E (Johan Anrys, Freek Persyn, Peter Swinnen, Bob De Wispelaere, Halewijn Lievens) LOKALE BEGELEIDERS

Marianne Hofstede, Rob Cuyvers PETER REGIETEAM

Marc Martens CONCEPTSUBSIDIE

Oproep 1 (2003) 53.000 euro PROJECTSUBSIDIE

Oproep 2 (2004) 2.200.000 euro TOTALE KOSTPRIJS

48.271.220 euro INBRENG PRIVÉ

38.000.000 euro (78,7%) UITVOERING

2006-2010 200 m

De stad Tienen ligt wat weggedoken aan de rand van de taalgrens. Ze bevindt zich ten oosten van en net buiten de invloedssfeer van de rijke Vlaamse ruit gevormd door de hoekpunten Antwerpen, Gent, Brussel en Leuven. Aan de zuidkant van de stad strekt zich een van de minst ontwikkelde gebieden van Wallonië uit, waardoor ook van die kant weinig stimulans of versterking te verwachten is. De industriele ontwikkeling, met uitzondering van de nu licht tanende suikerindustrie, is pas laat op gang gekomen in Tienen. Gelegen in het zuiden van het Hageland was de plek nauwelijks voorwerp van interesse. Er kwamen hooguit een paar schoolklassen om de suikerfabriek te bezichtigen. Terwijl de meeste Vlaamse centrumsteden in de jaren negentig al sneller investeringen in wonen en winkels aantrokken, bleef het in Tienen erg rustig. Hoewel vooral de binnenstad leed onder dit gebrek aan economische beweging, raakte de hele regio van Tienen stilaan achterop ten opzichte van Vlaanderen, met onder meer een hoge werkloosheid als gevolg. De opkomende schaarste aan gronden en investeringen in de Vlaamse ruit en de gunstige ligging van Tienen langs de E313 (Brussel–Luik) bieden vandaag kansen die door het beleid ook te gelde gemaakt worden. De industriële ontwikkeling krijgt stilaan vorm. Het laatste decennium groeide in Tienen eveneens een nieuw stedelijk bewustzijn. Vanaf eind jaren negentig werden studies opgezet naar de ontwikkeling van de binnenstad, en dan vooral het winkelgebied. Investeringen in het publiek domein

Voormalige artilleriekazerne Een wat verlopen schouwburg, een verwaarloosde tekenacademie, een tot sporthal omgebouwde kazernemanege en een op de resterende gronden ingerichte parking, die op hoogdagen (markt) tot 500 auto’s opving, vormden het decor voor een nieuw project. Het terrein zelf omvat een oppervlakte van ongeveer 3,6 ha. Gelegen aan de rand van het centrumgebied biedt het terrein een unieke kans om tegemoet te komen aan de dwingende behoefte van een nieuwe stedelijke ontwikkeling. De stadsvernieuwingsprojecten boden een uitgelezen mogelijkheid om hieraan een impuls te geven. Meteen bij de eerste oproep van de Vlaamse Gemeenschap voor stadsprojecten diende de stad Tienen in 2002 een project in. Dit project was samen opgemaakt met en sterk aangestuurd door een private investeerder. Het vertrok vanuit de verwachtingen van de stad om enerzijds een aantal stedelijke functies een nieuwe eigentijdse plek te geven (academie, stadsfeestzaal en multifunctionele hal, parkeerplein). Anderzijds hoopte men door een attractief aanbod van handelsfuncties en bioscoopinfrastructuur het handelscentrum een stimulerende injectie toe te dienen. Voor deze laatste functies keek het stadsbestuur hoopvol richting private investeerder, die, in de lijn van de verwachtingen, een masterplan uitwerkte met veel aandachtvoor de handelsfuncties, maar met nauwelijks ruimte voor het wonen. Wegens de tijdsdruk bij het indienen van het dossier bij de Vlaamse Gemeenschap was het master-

plan vrij snel uitgetekend en bleef de regiefunctie van de stad beperkt. Zo werd het ook aangevoeld door de jury, die oordeelde dat de plek en de ambitie van de stad beter verdienden. Er werd gewezen op de gebrekkige ontwerpkwaliteit en planningslogica. ‘Het risico op louter commerciële roofbouw is groot.’ Ook bij de participatieve opzet ‘betrokkenheid van de stedelijke actoren’ en de beperkte regiefunctie van de stad zette men vraagtekens. Tienen bleek op dit vlak geen uitzondering te zijn: op moeilijke plekken is het voor een stedelijk beleid geen eenvoudige zaak om de juiste antwoorden te formuleren. Investeerders leggen vrij snel hun eigen programma, ontwikkeling en vormgeving op. De stad verliest zo de regiefunctie en het stedelijk belang dreigt op de achtergrond te geraken. De jury wees het projectvoorstel af, maar plaatste Tienen niettemin op de lijst van steden die in aanmerking kwamen voor zogenaamde ‘conceptsubsidiëring’. De inzet van het project, de strategische site, de interesse van de investeerder noopten tot een beter projectvoorstel. Aanvankelijk reageerde de stad verontwaardigd. De jury argumenteerde haar beslissing en legde de nadruk op de conceptsubsidiëring als nieuwe kans. De stad greep haar kans en zette alle zeilen bij om met de conceptsubsidiëring in een tweede fase een grote stap vooruit te zetten. Kazerne Voorplein Tijdens deze tweede fase werd een strikte timing gehanteerd. Voor het vervolgproces diende in de eerste plaats gezocht naar een sterke ontwerper, die vanuit de specifieke locatie een toekomst voor de binnenstad kon uitschrijven. De site ligt weliswaar erg dicht bij het centrum, maar heeft er, door de aanwezigheid van bestaande bebouwing, geen vanzelfsprekende aansluiting mee.

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

TIENEN – Oude Artilleriekazerne

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

51N4E

116

Het doembeeld van een mislukking, met name een zielloos grootschalig winkelcomplex zonder stedelijke beleving, hing als een zwaard van Damocles boven het ganse project. De keuze van de juiste, stadsgevoelige ontwerper was dus cruciaal. Uit een drietal kandidaten werd uiteindelijk 51N4E geselecteerd. Dit jonge Brusselse architectenbureau stelde een proces voor met een sterk ambitieniveau en voldoende terugkoppeling naar de reële mogelijkheden. De plek moest enerzijds de nodige complementariteit ontwikkelen ten opzichte van het stadsbestuur en daarbij anderzijds voldoende eigen identiteit krijgen. 51N4E bleek een goede keuze. Binnen de gestelde timing van drie maanden werd een stadsontwerp ontwikkeld, dat vrij snel door alle stedelijke actoren werd opgenomen. Dit stadsontwerp of ‘masterplan’ van 51N4E, ‘Kazerne Voorplein’, vertrekt vanuit een centraal publiek domein. De maat van het plein laat toe om de verscheidene functies op het plein zorgzaam te enten. Twee nieuwe doorbraken naar het centrum garanderen een naadloze aansluiting en een vlotte relatie tussen dit nieuw te ontwikkelen stadsdeel en het bestaande centrum. Ruime parkeerfaciliteiten, die tezelfdertijd kwaliteitsvol een overgangsgebied creëren van auto naar voetganger, schragen het stedelijke karakter van het voorplein: ‘De ruimte en de organisatie zijn zo opgesteld dat de verschillende gebruiken en ruimtelijke sferen in elkaar verglijden. Het plan is in die zin inclusief, en realiseert op een hedendaagse wijze een vermenging van functies.’ Een parking wordt een levendige, groene publieke ruimte, een centrale plek met diverse stedelijke functies. Ook het wonen krijgt nu de nodige aandacht in het project. Eigentijdse woonvormen (lofts, loggiaappartementen...), maar ook klassiekere woonvormen

117

(individuele woningen) krijgen een plek. De bedoeling is te voorzien in een grote variatie aan woningtypen en prijsklassen. Een ander positief aspect van het plan is het hergebruiken van het waardevolle patrimonium. De manege wordt een ankerpunt op het plein. De schouwburg wordt met zijn monumentale gevel terug in ere hersteld. Aansluitend zorgen twee kleine tuinen, de nieuwe theatertuin en de bestaande kruisboogtuin, voor een evenwichtige groene structuur en een dialoog met het polyvalente ‘Voorplein’. Het masterplan werd de solide basis om het project verder vorm te geven. Het helder definiëren van de publieke ruimte, waarop alle stedelijke functies, commerciële en publieke, wonen, parkeren, enzovoort kunnen aansluiten, zou gedurende het proces van essentieel belang blijken. Samen met het waardevolle patrimonium definieert de publieke ruimte de ruggengraat van het project. Ook de aandacht voor de nabije omgeving met onder meer de nieuwe aanleg van de aansluitende straten bevestigde de gevoeligheid van de ontwerpers voor een integrale aanpak. Het feit dat het basisplan de mogelijkheid bood om het project de volgende jaren – tot aan de PPSovereenkomst – succesvol af te wikkelen, bewijst hoe belangrijk de kwaliteit van ontwerper en ontwerp is in de procesontwikkeling. De voeling met stad en plek kunnen vertalen in een sterk masterplan, dat als heldere basis kan dienen voor een complex proces en de erbij horende discussie, met alle actoren (beleidsmakers, investeerders, bevolking, belanghebbenden...), is een essentieel element om tot een voldragen project te komen. Het stadsontwerp moet soepel genoeg zijn om in te spelen op de terechte inbreng van de diverse partners, en sterk genoeg om een hoge kwaliteitsstandaard aan te houden.

Vanaf de start van de ‘tweede projectfase’, de conceptsubsidiëring, werd gekozen voor een strakke regie, waarin alle aspecten van het project gebundeld werden. Communicatie en participatie, PPS-constructie, eigendomsverwerving, planningscontext (opmaak BPA en onteigeningsplan), kwaliteitsbewaking, programmainvulling, enzovoort werden in strikte tijdstabellen gedefinieerd en opgevolgd. Voor de tweede fase van het project waren Marianne Hofstede en Rob Cuyvers vanuit Stedenbeleid aangesteld als projectbegeleiders. Zij traden op als ‘projectregisseurs’ in dienst van de stad. Zij definieerden samen met de stad wat ‘projectregie’ in het kader van dit project kon omvatten. Een belangrijk element vormden de communicatie en participatie. Informatievergaderingen en gespreksronden met buurten stadsbewoners, handelaars en alle andere stedelijke actoren werden opgezet. Infokrantjes hielden de bevolking van Tienen op de hoogte van de ontwikkeling van het project. Een tentoonstelling De Kazerne verleden en toekomst, die een open vraagstelling inhield naar de bezoekers, vormde het publieke sluitstuk van de conceptsubsidiëring. Een nieuw projectvoorstel werd uitgewerkt en ingediend als stadsvernieuwingsproject bij de tweede oproep in 2004. De jury was onder de indruk en selecteerde het project. De stad kon aan de slag met een projectsubsidie van twee miljoen euro. Met de selectie als stadsvernieuwingsproject ging de derde fase van start Met de toekenning van de projectsubsidie is de ontwikkeling van een goed stadsproject niet van de baan. Integendeel. De jurybeslissing luidt het begin in van een cruciale fase van concretisering, aanpassing en evaluatie. Het heeft ongeveer driekwart jaar geduurd

voor er een PPS-overeenkomst tot stand kwam met een private investeerder. Om zijn regiefunctie in deze fase waar te maken stelde het stadsbestuur met eigen financiële middelen Rob Cuyvers als projectregisseur aan. Tegelijkertijd werd 51N4E, in de persoon van Freek Persyn, aangesteld om de plannen ook in deze fase verder te verfijnen en de kwaliteitsbewaking op zich te nemen. Op deze manier werd de continuïteit met de tweede fase, de fase van conceptvorming en projectopzet, verzekerd. De verschillende deelaspecten van het project werden nauwgezet in kaart gebracht en door alle partijen opgevolgd. In september 2004 werd het eerste voorontwerp van het BPA voorlopig door de gemeenteraad aanvaard. Het BPA moest ervoor zorgen dat de juridische basis aanwezig was om het project verder te ontwikkelen en uit te voeren. Verschillende vergaderingen werden belegd met de betrokken actoren. Een stuurgroep, bestaande uit een vertegenwoordiging van bewoners, handelaars, deskundigen, beleidsmensen en verenigingen, volgde het dossier nauwlettend op. Alle voorstellen tot wijziging werden zorgzaam afgetast aan de hand van ontwerpend onderzoek en afgewogen tegenover de basisconcepten en basiskwaliteit van het projectvoorstel dat door de jury gelauwerd werd. Dat de inspraak ook na de conceptsubsidiëring wel degelijk au sérieux genomen werd door het bestuur, mag blijken uit het feit dat op basis van het openbaar onderzoek de plannen werden aangepast en opnieuw voorgelegd aan de gemeenteraad. Om zich niet afhankelijk te maken van mogelijke private investeerders voor de invulling van de verschillende functies, werd ervoor gekozen om zelf studiewerk te leveren voor het aftasten van behoeften en mogelijkheden. Voor een aantal specifieke functies,

waaronder wonen, cultuur en leisure, retail en parkeren, werden de mogelijkheden en randvoorwaarden onderzocht. Op die manier kon de stad haar eigen programma aftoetsen bij mogelijke alternatieve voorstellen. Om hierover meer duidelijkheid te krijgen werd Idea Consult gevraagd een haalbaarheidsstudie uit te voeren. Wonen bleek eens te meer een belangrijk gegeven voor zowel de stad als de plek. De inkomsten van een handelscentrum worden voor een groot deel geleverd door de bewoners van de binnenstad. Hoe meer mensen in de binnenstad wonen, hoe beter het commerciële centrum kan functioneren, en dat geldt ook voor de overige, al dan niet publieke functies, zoals sport en cultuur. Uit de woonstudie bleek dat Tienen dringend behoefte had aan een instroom van jongeren en gezinnen met kinderen om enige bevolkingsgroei te realiseren. De invulling van ongeveer 120 nieuwe wooneenheden werd haalbaar bevonden. De zorg voor een goed publiek domein en voldoende parkeervoorzieningen was daarbij essentieel. Voor cultuur en leisure werd de mogelijke rentabiliteit van een bioscoop onderzocht. Architecturale kwaliteiten en multifunctionele invulling (horeca, retail, sport) zouden een bioscoop met zes zalen en ongeveer 1100 zitplaatsen haalbaar moeten maken. Een van de grote vragen in het dossier bleef de impact van de commerciële ruimte. Men betwijfelde of het nieuwe gebied wel complementair was met het bestaande centrum en men vreesde dat de bestaande winkels zouden worden bedreigd. Sterktes en zwaktes van de retail werden bestudeerd en getoetst aan die van vergelijkbare steden. Aanvankelijk werd uitgegaan van een maximum van 3500 m² bijkomende winkeloppervlakte. Uit het onderzoek bleek dat, mits rekening werd gehouden met bijhorende randvoor-

waarden, een verhoging met 10.000 m² mogelijk en wenselijk was. Niet alleen moest de koopkracht van de eigen bevolking teruggewonnen worden, ook de regiofunctie diende versterkt. Voorwaarden hiertoe waren een selectieve invulling, voldoende parkeerplaatsen en een aansluiting met het A1-circuit. Een andere voorwaarde was dat er werk moest gemaakt worden van een concentratie van het handelscentrum aan de zuidzijde van de Grote Markt, met andere woorden de versterking van het kernwinkelgebied. Het BPA werd aangepast, zodat de mogelijkheden voor uitbreiding ruimtelijk haalbaar werden. De verschillende functionele mogelijkheden werden telkens met ontwerpend onderzoek verkend en onderbouwd. Behalve over de invulling van de commerciële ruimte waren er belangrijke discussies over de locatie en invulling van de bioscoop. Een andere stevige discussie betrof het parkeren. Door Idea Consult werd een raming van het noodzakelijk aantal parkeerplaatsen gemaakt. Hiervoor werd een quick scan van het parkeerareaal in het centrum gemaakt. In het ontwerpend onderzoek werd nagegaan wat

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

TIENEN – Oude Artilleriekazerne

118

de mogelijkheden voor ondergronds en bovengronds (parkeergebouw) parkeren waren. Door de voortdurende betrokkenheid van 51N4E kon altijd onmiddellijk ingegaan worden op nieuwe vragen, die mogelijk belangrijke ruimtelijke gevolgen hadden. Door dit ontwerpend onderzoek konden telkens ook de ruimtelijke wenselijkheden en mogelijkheden meteen getoetst worden en daarmee kon de ziel van het ontwerp bewaard worden. Vooraleer de PPS-procedure te starten werd een marktonderzoek gehouden, dat duidelijk maakte dat de belangstelling ervoor groot was. Voor de ontwikkeling van het PPS-dossier werden workshops belegd met het PPS-team en met projectverantwoordelijken van andere steden. Er werd besloten de procedure te laten verlopen in twee fases: een selectiefase en een gunningsfase. Het contractuele gedeelte werd bewaakt door het bureau DLA. Vijf kandidaten doorstonden de selectiefase. Met deze geïnteresseerden werd de gunningsfase doorlopen. De gunningscriteria werden als volgt geformuleerd: projectaanpak (20 procent), termijn en fasering (10 procent), prijs (30 procent), visie en kwaliteit (30 procent), contractueel kader (10 procent). Hieruit moge blijken hoe belangrijk de kwaliteit van het project in de beoordeling meewoog. Arenaproject Op 21 februari 2005 moesten de kandidaat-investeerders een eerste offerte indienen. Op 21 april 2005 werd het gunningsverslag door de gemeenteraad aanvaard. De overeenkomst met de THV Ontwikkelingsmaatschappij Kazerne Voorplein, bestaande uit de firma’s Strabag Belgium sa en Democo nv, werd afgesloten. De overeenkomst voorzag uiteindelijk in de bouw

van 105 woningen (80-150 m²), 9.500 m² commerciële ruimte en een parking van 750 wagens. De stad financierde de bouw van de tekenacademie en het jeugdcentrum, de aanleg van de publieke ruimte, de verbouwing van het Cultuurcentrum De Kruisboog en de manege. Het totale budget bedroeg 50-55 miljoen euro, waarvan 78 procent privaat werd gefinancierd. Het project zou voortaan Arenaproject genoemd worden, refererend aan de grote centrale publieke ruimte. Contractueel ligt vanaf dat ogenblik het vervolgproces vast. Naast de begeleidingsgroep en een coordinatiecel worden werkgroepen voorzien, die de verschillende aspecten van het project moeten bewaken (functionele invulling, stedenbouwkundige en architecturale kwaliteit, communicatie en participatie, infrastructuur en mobiliteit, juridische structuur). De stad versterkt haar positie door een eigen projectleider aan te werven en de kwaliteitsbewaking verder in handen te leggen van 51N4E (Freek Persyn). Voor de publieke gebouwen werd een wedstrijd uitgeschreven voor ontwerpers. Het architectenbureau Eugeen Liebaut kwam daarbij als winnaar uit de bus. Voor het centrale plein is uiteindelijk Bas Smets aangesteld. Beide gelden als bekwame ontwerpers, waarvan kwaliteitsvolle ontwerpen mogen worden verwacht. Het project is ondertussen stilaan in uitvoering. Het proces was leerzaam. Het is onwaarschijnlijk hoeveel werk er op zulke korte tijd geleverd is. De synergie tussen alle actoren, beleid (bestuur en ambtenaren) en privaat was erg groot. De regie van het proces groeide door de aanwezige dynamiek. De strakke afspraken werden steeds gerespecteerd. Niet alleen het basisconcept met de grote publieke ruimte als drager, maar ook de voortdurende betrokkenheid en welwillendheid van 51N4E maakten dat er een sterke basis was waaromheen de consensus steeds verder

kon groeien. De functionele onderbouwing van Idea Consult en de juridische bijstand van DLA maakten het plaatje compleet. Hopelijk slaagt men erin bij de verdere ontwikkeling en uitvoering van het project door een sterke regie en kwaliteitsbewaking de oorspronkelijke ambitie waar te maken. In het hele projectproces was de tweede fase – de conceptsubsidiëring – in feite het kantelmoment naar een volmondig en kwalitatief hoogstaand stadsproject. Wat het globale project betreft kunnen – naast de gedreven inzet van bestuur en ambtenaren – drie belangrijke factoren aangestipt worden die het stadsproject ‘van Kazerne Voorplein tot Arena’ tot een succes maakten. Enerzijds was er het nieuwe masterplan. Dit plan, dat gedurende het hele proces voortdurend verfijnd werd zonder aan sterkte in te boeten, gaf een stevig kader voor de verdere ontwikkeling van het project. Daarnaast maakte vooral ook de strakke regie, die in voortdurende samenspraak met het beleid is gevoerd, dat het project de kwaliteit vasthield en de stad als regisseur haar verwachtingen en doelstellingen kon waarmaken. Een strak tijdschema was daarbij onontbeerlijk. Een derde belangrijke factor was de functionele en juridische onderbouwing van het verhaal. Een haalbaarheidsstudie werd gemaakt. De invulling van de woonfunctie en de commerciële functies werd door gedegen studie- en ontwerpwerk inhoudelijk en naar omvang gedefinieerd en verfijnd.

Een helder gedefinieerde open ruimte krijgt nieuwe doorbraken naar het stadscentrum

6 2

1 3

Masterplan 1. Voetgangersstrook 2. Parkeerstrook 3. Theatertuin 4. Kruisboogtuin (bestaand) 5. Wandelstraat (met pleintje aan bestaand koetshuis) 6. Menegaardplein 7. Publiek parkeergebouw

6 A 2 1

C 3

Algemeen plan A. Manege B. Cultureel centrum C. Uitbreiding tekenacademie D. Cinemacomplex 1. Voetgangersstrook 2. Parkeerstrook 3. Theatertuin 4. Kruisboogtuin (bestaand) 5. Wandelstraat 6. Menegaardplein 7. Publiek parkeergebouw wonen winkelen cultuur/ontspanning

Maquette. Zicht op het voorplein en doorbraken naar het centrum

Zicht van theatertuin naar cultureel centrum

Kazerne aan het Menegaardplein

Diverse invullingen voor wonen type A: Individuele woning met voor- of zijtuin type B: Individuele woning met tuin type C: Longlofts met gemeenschappelijke tuin type D: Dubbelplein-appartementen type E: Loggia-appartementen Zicht van voorplein naar manege en cinema

Nachtzicht naar manege en cinema

|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||

TONGEREN Anicius, ruimte aan de rand

UAPS |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||

Nieuw Tongeren is een grote sociale wijk, die door grootschalige infrastructuren en ondoordringbare gemeenschapsfuncties volledig geïsoleerd is geraakt van het stedelijke weefsel. In het ontwerpend onderzoek neemt uapS niet de wijk zelf, maar wel haar gebrekkige inbedding onder de loep. De ontwerpers proberen voor de ondoordringbare bufferzones rond de wijk toegankelijke nieuwe stadslandschappen te bedenken, zwakke verbindingen te versterken en nieuwe verbindingen voor te stellen. Daarbij verschijnen ook nieuwe actoren op het toneel. uapS-ontwerper Erik Van Daele legt uit wat de conceptsubsidie mogelijk maakte: het samenbrengen van afzonderlijke initiatieven en projecten in het gehele stadsdeel tot één coherente ruimtelijke strategie. Deze strategie leverde de opzet van een ambitieus stadsvernieuwingsproject en de aanzet tot een dialoog tussen de verschillende mogelijke partners.

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

TONGEREN – Anicius, ruimte aan de rand

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

uapS

126

127

STAD

Tongeren 87,56 km² 29.859 inwoners (01.01.2008) 341 inw./km²

STEDELIJKE KOPPELTEKENS 200 m

ERIK VAN DAELE

PROJECT

Anicius, ruimte aan de rand POLITIEK VERANTWOORDELIJKE

Carmen Willems, wd Burgemeester PROJECTLEIDER STAD

Cindy Doumen, adjunct Stadssecretaris Danielle Starren, stedenbouwkundig ambtenaar ONTWERPEND ONDERZOEK

uapS (Anne Mie Depuydt & Erik Van Daele) met Dounia Hamdouch, Yann Martin LOKALE BEGELEIDERS

Marleen Goethals, Bruno De Meulder REGIETEAM

André Loeckx EXPERT PARTICIPATIE

Willy Miermans CONCEPTSUBSIDIE

Oproep 1 (2003) 53.000 euro PROJECTSUBSIDIE

Oproep 2 (2005) 2.200.000 euro TOTALE KOSTPRIJS

41.806.375 euro INBRENG PRIVÉ

24.693.217 euro (59%) UITVOERING

2005-2010

Het project Anicius in Tongeren was zeer complex. Het bestond uit een veelheid van projecten op verschillende schaalniveaus, waarbij verschillende actoren betrokken waren: De Lijn, de NMBS, de stad, de sociale huisvestingsmaatschappij, privé-investeerders, een scholengroep... De uitdaging bestond erin een ruimtelijk kader te ontwerpen waarin de verschillende initiatieven en belangen werden geïntegreerd en waarmee bovendien de woonkwaliteit van de achtergestelde buurt Nieuw Tongeren zou worden verbeterd. Omdat noch het projectgebied, noch het programma duidelijk was afgebakend, werd ervoor geopteerd een strategisch plan uit te werken in plaats van een masterplan. In dit strategisch plan voor Nieuw Tongeren, Anicius genaamd, werden een aantal lijnen uitgezet die richtinggevend waren voor de verdere evolutie van de wijk. Een plan met voldoende marges om

ruimte te laten voor de verdere uitwerking van de verschillende privé-initiatieven. In tegenstelling tot het werken met een masterplan, waarin de volumetrie wordt onderzocht en een openruimtestructuur wordt uitgetekend, stond in het project Anicius een principe centraal: het verbeteren van de doordringbaarheid van een ruimere omgeving. Die keuze voor een strategisch plan tekende het verloop van het proces van het project. Het proces was een discussiemodel, waarbij zo veel mogelijk actoren en belangen werden aangesproken om de buurt te herwaarderen door de doordringbaarheid te hertekenen. Een enclave in de stad De wijk Nieuw Tongeren is een geïsoleerde lob van sociale woningen aan de noordzijde van het historisch centrum van Tongeren. De wijk is niet enkel sociaal geïsoleerd. Ruimtelijk zit ze gekneld tussen ondoordringbare infrastructurele barrières, zoals een goederenopslagplaats en een busstelplaats, en grote enclaves van gemeenschapsvoorzieningen, waaronder een scholencampus, een kerkhof en een groengebied op een deels gedempte spoorweggeul. Nieuw Tongeren is een blinde vlek in het stedelijke weefsel van Tongeren. De wijk is enkel een bestemming voor de bewoners van Nieuw Tongeren zelf. In 2002 diende de stad een dossier in om subsidies te verkrijgen voor de herwaardering en de integratie van de wijk Nieuw Tongeren in het stedelijke weefsel. De stad dacht dit op twee manieren aan te pakken. Op korte termijn zou aan de onmiddellijke noden van de wijk tegemoet worden gekomen met verschillende kleinschalige projecten: het isoleren van woningen, het vergroten van woonoppervlakten, het herinrichten van een speelpleintje en het herlokaliseren van een belangrijke administratieve functie van

het historisch centrum naar de rand van de wijk. Voor de evolutie op de lange termijn stelde de stad een structuurschets op voor de ruimere omgeving rond het station. Het perspectief van beide projecten bleef echter beperkt tot de grenzen van de wijk en tot het fatsoeneren van de huidige situatie. De jury van de stadsvernieuwingsprojecten besloot het project niet te subsidiëren, maar stelde een conceptsubsidie voor om het stadsdeel verder te exploreren in ontwerpend onderzoek. Stedelijke armaturen, landschappen en koppeltekens In het kader van de conceptsubsidie stelden de lokale begeleiders en het regieteam, ter voorbereiding van het ontwerpend onderzoek, een projectdefinitie op. De kleinschalige en gefragmenteerde aanpak van het door de stad ingediende project werd opengetrokken naar een stedelijke problematiek. De ontwerpuitdaging lag niet in het bedenken van deeloplossingen, maar in het creëren van mogelijkheden door te werken aan de ‘stedelijke armaturen’: de ondoordringbare infrastructuren en gemeenschapsvoorzieningen. Hiervoor moesten krachtige, nieuwe stadslandschappen worden bedacht: het scholenlandschap, het wallenlandschap, het spoorweglandschap... Het architectenbureau voor het ontwerpend onderzoek, uapS, interpreteerde die uitdaging als het zoeken naar koppeltekens: nieuwe verbindingen en relaties ontwerpen die de wijk verankeren in het stedelijke weefsel. Net als koppeltekens staan de verschillende landschappen of armaturen naast elkaar. Het niet realiseren van het ene koppelteken staat de uitvoering van een ander landschap niet in de weg. Met de metafoor van het koppelteken legt uapS de nadruk op het ‘verbinden’, het verbeteren van de door-

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

TONGEREN – Anicius, ruimte aan de rand

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

uapS

128

dringbaarheid en toegankelijkheid van de ruimere omgeving van de wijk door nieuwe verbindingslijnen te introduceren en andere door te knippen. De kwaliteit en de vormgeving van de nieuwe landschappen werden bepaald door die nieuwe verbindingslijnen of koppeltekens. Met het wallenlandschap werd de groene ruimte van de ring en de wallen aangevuld met een park op de busstelplaats van De Lijn. Het wallenlandschap liep uit in het scholenlandschap, een landschap bepaald door een centrale as voor langzaam verkeer. In het sporenlandschap kreeg Nieuw Tongeren een nieuwe rand. De doordringbaarheid en de relatie van Nieuw Tongeren met de stad werden verbeterd doordat de bestaande noord-zuidmorfologie van de wijk werd aangevuld met oost-westverbindingen. Daarnaast werd de kwaliteit van de noord-zuidverbindingen verbeterd en werd de overlast van het stationsverkeer weggewerkt door een belangrijke oost-westlijn door te knippen. Het ontsluitingsschema leek eenvoudig en logisch, maar was ambitieus. Ambitieus omdat met dit schema alle bestaande inzichten en lopende projecten, waaronder de structuurschets voor de stationsomgeving, ter discussie werden gesteld en in een ander perspectief werden geplaatst. Het ontwerpend onderzoek kon starten met veel ambitie omdat de ontwerpers over weinig voorkennis beschikten. Ze waren buitenstaanders in een denken discussieproces met een lange, vaak beladen voorgeschiedenis. Met de onbevangen blik van de buitenstaander kon de vinger worden gelegd op evidenties die in de loop van het proces ondergesneeuwd waren geraakt, maar die essentieel waren voor de verdere evolutie van de wijk Nieuw Tongeren. Een dergelijke logische ingreep was om de oost-westverbinding tussen de Sacramentstraat en het station door te knippen. Die ingreep was niet

129

evident, omdat de straat een ingeburgerde uitwijkmogelijkheid was voor het autoverkeer rond het station. Door die verbinding door te knippen kon de Sacramentstraat echter opnieuw de ruggengraat van de wijk worden, met verschillende verbindingen tussen het centrum en Nieuw Tongeren. Vergelijkbaar met het doorknippen van de Sacramentstraat was een onderzoek naar de mogelijkheden om een noord-zuidverbinding te realiseren door de gesloten scholencampus. Een andere, evidente maar onverwachte onderzoeksrichting was het bewoonbaar maken van de goederenoverslag die door de NMBS werd verlaten. Hier werden een fietsen wandelpad en een weg voor gemotoriseerd verkeer zo ten opzichte van elkaar geplaatst dat ze de maatvoering en de typologie van de toekomstige bebouwing suggereerden. Het pad kwam aan de achterkant van de bestaande bebouwing te liggen, de weg op de rand van het niveauverschil tussen doorgaande spoorlijnen en de goederenkoer. Een discussie-instrument bij uitstek Die ambitieuze start maakte het project en de resultaten van het ontwerpend onderzoek vanaf het begin tot het discussie-instrument bij uitstek in het denkproces over Nieuw Tongeren. De strategie om de doordringbaarheid te hertekenen plaatste alle deelprojecten in een ander perspectief en richtte alle blikken in dezelfde richting. Het feit dat er werd gediscussieerd, was op zich reeds een meerwaarde van het ontwerpend onderzoek. Op de startvergadering bleek immers dat heel wat belangrijke actoren tijdens het voortraject wel op of in hetzelfde gebied werkten, maar nauwelijks of geen contact met elkaar hadden. Het ontwerpend onderzoek kon pas een dergelijk discussie-instrument zijn onder bepaalde voorwaar-

den. Alle gesprekspartners, in het bijzonder de ontwerpers, dienden zich flexibel op te stellen en bereid te zijn elke suggestie van de verschillende actoren te onderzoeken op haar ruimtelijke impact. Pas door alle suggesties en mogelijkheden op dezelfde manier en met dezelfde ernst te onderzoeken ontstond in de verschillende discussies een onderbouwd en gedragen project. Elke discussie was pas vruchtbaar door een duidelijke communicatie van de ontwerpvoorstellen en hun ruimtelijke impact met de actoren. Het project werd gecommuniceerd door middel van plannen, diagrammen en maquettes. Maquettes bleken niet enkel het toegankelijkste medium te zijn, ze werden in de discussies gewijzigd en aangepast om tot nieuwe voorstellen te komen. In die discussies speelde elke deelnemer een actieve rol, waarbij de ontwerpgevoeligheid van het regieteam essentieel was om de gevolgen, de mogelijkheden en de impact van de nieuwe verbindingslijnen en landschappen te onderzoeken. De essentie van de ruimtelijke strategie, het verbinden en verankeren van de wijk in het stedelijke weefsel van Tongeren, bleef in het discussiemodel

overeind door de impact van de nieuwe ontsluitingsinfrastructuur steeds op een flexibele manier te benaderen. Zowel de ruimtes van de koppeltekens als belangrijke private projecten werden constant herzien. De scholengemeenschap was bereid haar terreinen te reorganiseren gebaseerd op een nieuwe publieke laan voor voetgangers- en fietsersverkeer. De Lijn veranderde haar ontwerp voor de busstelplaats. De oorspronkelijke gesloten volumetrie met een privaat binnengebied werd een publiek park met geconcentreerde bebouwing. Het voorontwerp van het plein voor het nieuwe administratieve centrum werd opnieuw getekend. Een aantal kleinschalige privéinitiatieven, voornamelijk in de Sacramentstraat, werden op het grotere geheel betrokken. Als nieuwe ruggengraat van de wijk werd de smalle ruimte van de Sacramentstraat uitgebreid met een systeem van baaien, verbredingen van de straat door de rooilijn van nieuwe projecten terug te trekken. De aanleg van het publieke domein op privéterreinen werd door de privépartner voorzien, het onderhoud door de stad. De kennis en werking van PPS-constructies stonden bij de aanvang van dit project nog in de kinderschoenen en bleven beperkt tot zulke eenvoudige wisselwerking tussen stad en privé. Ruimtelijk werd echter gestreefd naar een indirecte wisselwerking tussen privé-initiatieven en publieke functies. De positie van publieke programma’s in het stedelijke weefsel werd gewijzigd via privéprojecten. Zo kreeg de achterin gelegen, onzichtbare scholencampus een gezicht vanaf de ring rond Tongeren door het park op de voormalige busstelplaats. De limieten van een strategie In de loop van het onderzoeksproces werden de limieten van de ruimtelijke strategie echter duidelijk.

Elke strategie heeft een kritische massa aan projecten die binnen het ruimtelijke kader kunnen worden geïntegreerd en die een structurele impact hebben. In het project Anicius werden aan de herwaardering van de Sacramentstraat projecten gekoppeld voor een brandweerkazerne, een sporthal en een psychiatrische instelling. Alhoewel die projecten nabij de Sacramentstraat lagen, konden ze niet structureel worden ingezet in het concept van de straatruimte. De projecten stonden op zich, waren duidelijk afgelijnde ontwerpen waarvoor een eigen concept kon worden ontwikkeld, los van de herwaardering van de wijk Nieuw Tongeren. Door ze alsnog in het onderzoek op te nemen ontstond een ietwat geforceerde relatie tussen die projecten en de Sacramentstraat. De strategie en het concept voor Nieuw Tongeren werden vanuit een ruimtelijk perspectief ontwikkeld, een benadering die in het voortraject weinig aan bod was gekomen. Tijdens het ontwerpmatig onderzoek werd dit ruimtelijke perspectief geconfronteerd met projecten die verkeerstechnisch en administratief reeds zeer gedetailleerd uitgewerkt waren. Het was niet altijd mogelijk om voor die projecten alsnog een ruimtelijk alternatief voor te stellen. Vaak was de impact van die projecten niet dramatisch. Maar elk concept heeft een aantal achilleshielen: sleutelplekken of -situaties die de kwaliteit en het functioneren van het project in sterke mate bepalen. Ongeacht de ruimtelijke uitwerking was in Anicius een vlotte aansluiting tussen de landschappen, de wijk en de stad essentieel. Het sporenlandschap zou pas een volwaardig stadsdeel worden indien het landschap direct aansloot op het stratenpatroon van de wijk Nieuw Tongeren. De plannen voor een nieuwe busstelplaats op de terreinen van de NMBS hypothekeerden echter deze vlotte overgang tussen het landschap en de wijk.

Die plannen waren verkeerstechnisch reeds te ver uitgewerkt en konden niet meer worden gewijzigd. In het wallenlandschap bemoeilijkte het statuut van de ring de integratie van de ring in het landschap. De oversteekbaarheid van de ring rond Tongeren bepaalde het karakter van het wallenlandschap en de aansluiting tussen de wijk en de stad door de scholencampus heen. De opzet was om de ring te integreren in de groenaanleg van de wallen, onder meer door het asfaltoppervlakte te verminderen. Vanwege het statuut van de weg werd het profiel van de ring echter uitgebreid met vrije busbanen, zodat het asfaltoppervlakte werd vergroot in plaats van verkleind. In het wallenlandschap werd een evenwicht gevonden tussen ruimtelijke en administratieve randvoorwaarden door de verkeersstroken uit elkaar te trekken en daardoor de oversteekbaarheid te verbeteren. In het sporenlandschap was de ruimte voor een vlotte aansluiting niet langer beschikbaar, waardoor het landschap op een wat geforceerde manier uitkwam in de wijk Nieuw Tongeren.

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

TONGEREN – Anicius, ruimte aan de rand

130

Een vervolgtraject is essentieel Het eindresultaat van het ontwerpmatig onderzoek was een algemeen ontwikkelingskader, veeleer een ruimtelijke strategie dan een uitgewerkt project. Sommige delen, zoals de ruimte van de Sacramentstraat of het park en de bebouwing op de busstelplaats, waren in detail uitgewerkt. Andere, zoals de manier waarop het sporenlandschap kon worden bewoond, waren slechts conceptdiagrammen. De voorgestelde ruimtelijke strategie voor Nieuw Tongeren was flexibel en stond open voor verdere interpretatie. De kwaliteit ervan zou pas duidelijk worden op de langere termijn, wanneer de verschillende projecten in het ruimtelijke kader worden ingepast. Bij een dergelijke dynamische aanpak is een goed voorbereid vervolgtraject noodzakelijk. In Tongeren werd echter amper gediscussieerd over dit vervolgtraject. Het vervolgtraject bleef in hoofdzaak beperkt tot het opzetten van communicatie- en inspraakprojecten. De stad zette een vrij ambitieus project op om de bewoners te informeren. Er bestond onder andere het plan om foto’s van maquettes en perspectieven van de verschillende projecten op de verschillende sites in Nieuw Tongeren te plaatsen. Die aanpak illustreert de manier waarop de resultaten van het ontwerpmatig onderzoek werden geïnterpreteerd: als een te realiseren project, niet als een flexibel ruimtelijk kader. Door het project Anicius niet langer te bekijken als een strategie, maar als een masterplan, werd het een heel fragiel project. Het al dan niet uitvoeren van projecten werd bepalend voor de doorwerking van de ontwerpstrategie. Zo werd in het vooronderzoek voorgesteld om de verbinding tussen de Sacramentstraat en het station door te knippen en de Sacramentraat te verbinden met het sporenlandschap. Toen al werd duidelijk dat die verbinding met het sporenlandschap

geen evidente ingreep was. Enkele percelen moesten worden onteigend en een aantal woonprojecten werden bemoeilijkt. In het vooronderzoek was het voorgestelde tracé de meest evidente oplossing op dat moment. De essentie van het voorstel was een vlotte verbinding te maken tussen het sporenlandschap en de wijk Nieuw Tongeren. Die verbinding hoefde niet noodzakelijk via het tracé uit het vooronderzoek te lopen, andere mogelijkheden lagen ook open. In het project Anicius werd het stedelijke weefsel van Nieuw Tongeren – en bij uitbreiding van de hele stad – opnieuw getekend en verstevigd. In het ontwerpend onderzoek werden nieuwe verbanden en relaties onderzocht, op verschillende schaalniveaus, tussen de wijk Nieuw Tongeren, de stad en het omliggende landschap. Een strategie die in de loop van het ontwerpend onderzoek zeer vruchtbaar leek. Het project was een coherent ruimtelijk kader voor de evolutie van de wijk op de lange termijn en het bleek een werkbaar discussie-instrument te zijn in het overleg tussen de verschillende actoren. In het vervolgtraject werden echter de limieten van deze aanpak duidelijk. De voornaamste trekkers van het project verdwenen en de resultaten van het ontwerpend vooronderzoek werden niet langer ingezet als een flexibel discussie-instrument, maar als een te realiseren masterplan.

Algemeen overzicht van de verschillende landschappen en de nieuwe doordringbaarheid van de wijk

bomen afsluiting/hek struiken grind

Nieuw Tongeren is een ge誰soleerde wijk met beperkte verbindingen naar het centrum. Er worden nieuwe oost-westen noord-zuidverbindingen gemaakt

gras

Bestaande toestand

Het spoorweggebied wordt vormgegeven als een landschap met plaats voor nieuwe woningen

Ontwerp. De doordringbaarheid van het scholenlandschap wordt gewijzigd: een dichtgeslibd binnenblok met doodlopende passages wordt een publiek toegankelijk gebied met een centrale laan

Overzicht van mogelijke ruimtelijke invullingen van het basisconcept van het wallenlandschap op de busstelplaats. De laatste mogelijkheid is het weerhouden concept als resultaat van de discussies met de stakeholders

|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||

GENT Bruggen naar Rabot+

BUUR |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||

Gent heeft een omvangrijke negentiende-eeuwse gordel, met een aantal structurele problemen. Daaromtrent werd een samenhangende ruimtelijke strategie opgezet, gesteund op ontwerpend onderzoek, die doorkruist werd door bovenstedelijke grootschalige ingrepen. Binnen die negentiende-eeuwse gordel ligt het potentieel in wijken als Rabbot en Blaisant. Hun structurele problemen wegwerken (grondvervuiling, leegstaande fabrieksgebouwen, enzovoort) en ze uit hun ruimtelijke en sociale isolement halen vormen de uitdagingen van het stadsvernieuwingsproject. Jan Schreurs was samen met Koen Stuyven lokaal begeleider in het conceptsubsidiĂŤringstraject. Hij vertelt hoe de conceptsubsidie zorgde voor een coherent geheel op basis van deelprojecten en oudere voorstellen, hoe het de verschillende stadsdiensten samen liet nadenken en de verknopingen en verbindingen met de omliggende buurten wist te intensifiĂŤren tot een ruimtelijk interessanter geheel.

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

GENT – Bruggen naar Rabot+

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

BUUR

137

136

STAD

Gent 156,18 km² 237.250 inwoners (01.01.2008) 1.519 inw/km²

VAN STUK TOT STAD 500 m

JAN SCHREURS

PROJECT

Bruggen naar Rabot+ Rabot- en Blaisantwijk POLITIEK VERANTWOORDELIJKE

Karin Temmerman, Schepen van Stadsontwikkeling, Mobiliteit en Wonen Daniël Termont, Burgemeester PROJECTLEIDER STAD

Iris Van den Abbeel, programmaregisseur Joris De Moor, Programma Strategisch Fondsenbeheer en Interbestuurlijke Samenwerking ONTWERPEND ONDERZOEK

BUUR (voorheen Ontwerpteam Johan Van Reeth) LOKALE BEGELEIDERS

Jan Schreurs, Koen Stuyven PETER REGIETEAM

Filip Vanhaverbeke CONCEPTSUBSIDIE

Oproep 2 (2004) 53.000 euro PROJECTSUBSIDIE

Oproep 3 (2008) Voorlopig geselecteerd TOTALE KOSTPRIJS

131.042.956 euro INBRENG PRIVÉ

71.472.832 euro (55%) UITVOERING

Bepaalde deelprojecten zijn in uitvoering

Gezet in robuuste verkeersinfrastructuren en omkranst door bovenmaatse functies zijn de aan elkaar grenzende wijken Rabot en Blaisant allesbehalve edelstenen in de kroon van de negentiende-eeuwse stad. Nergens in Gent zijn de bouwblokken enger en is het groen schaarser. De krappe arbeiderswoningen trokken steeds vooral economisch zwakkere en sociaal marginale groepen aan. Nergens in Gent zijn de vergrijzingsdruk, de bevolkingsdichtheid en het aantal OCMW-gerechtigden, werkzoekenden, allochtonen en vluchtelingen groter. Verspreid rond de braakliggende voormalige stationssite en enkele zwaar vervuilde industriële percelen geraakten deze groepen ruimtelijk geïsoleerd. De wijken zijn van het centrum gescheiden door de brede en drukke, boulevardachtige enfilade van verkeerswegen die als onderdeel van de kleine stadsring functioneert. Ze worden van de ruimere omgeving afgesneden door twee haaks op elkaar staande, potige verbindings- en aanvoerkanalen ten dienste van de aanliggende negentiende-eeuwse industrie. Grotendeels ondoorwaadbare randen versterken deze enclavering. Behalve de verkeersinfrastructuren zijn dat vooral grote fabriekssites ten noorden en een reusachtige ziekenhuiscampus ten zuiden van de vesten. Daarbinnen nemen de stationsite, de oude Stadsgassite, het silocomplex Nieuwe Molens en de uitdijende hogeschoolcampus flinke happen uit het woningentapijt. Meteen is duidelijk dat ook de interne enclavering sterk is. De historische scheiding en nevenschikking van autonome korrels, die wel functioneel samen-

hingen – fabrieken omringd door woningen voor arbeiders, fabrieken dicht bij station en kanaal – maar waartussen slechts strak gecontroleerde uitwisseling mogelijk was, zijn structureel. Daarbovenop deden afbraak, leegstand, verloedering en vervuiling, vooral van station- en Stadsgassite, interne ‘leegtes’ ontstaan die het scheidend effect versterken. Ten slotte heeft de symbolische enclave van drie hoge schijven sociale woningen sinds de jaren zeventig het Rabot definitief als een lastig stuk stad gestigmatiseerd. Enclaves, leegtes en... potenties Lastig betekent echter niet levenloos. Wie om zich heen kijkt, ervaart moedeloosheid, maar geen depressie. Rabot-Blaisant blijft een wijk met weerstand. Er is kritiek. Men klaagt onder andere over de afname en versnippering van het groen, over de onderschatte ernst van de fysische degradatie van de woningen. Bestuurlijke plannen worden niet zonder meer op gejuich onthaald. Er heerst ongenoegen over het vermeende gebrek aan ambitie om een echt ingrijpend project op de sporen te zetten. Stemmen die een ‘luis in de pels’ van het beleid zijn, maar die ook getuigen van een wakkere sociale reflex. De jeugdwerking is sterk en georganiseerd. De ‘banale’ winkels schragen een goed draaiende informele centraliteit. Ook de ruimte heeft nog troeven. Ondanks de kleine afmetingen zijn er wel degelijk binnengebieden met potenties. Grote leegstaande gebouwen – maalderij, parochiezaal, kerk, tractiestation, loodsen en parkeerboxen in binnengebieden – wachten op betere bestemmingen. Reeds vrijgekomen en te saneren terreinen smeken om een andere aanpak. De weidsheid van het water biedt een onvervangbare en unieke open ruimte, die de wijk via de rand van licht, lucht en zon voorziet.

Brug en inzetstuk: kerf of infuus? Rabot had voldoende potenties om zich ‘te herpakken’. Maar er waren ook onrust en onzekerheid. ‘Wat zal er van ons geworden?’ ‘Wat zal er van de buurt overblijven?’ Daar waren goede redenen voor. Sociale en ruimtelijke achterstelling lokte namelijk ook ingrepen uit, niet steeds met nobele bedoelingen. In dit uitgediend stuk stad dreigde De Lijn voor een déjà vu te zorgen: een sterke actor die zijn problemen afwentelt op een zwak stuk stad. Ruimte voor een nieuwe tramstelplaats werd gezocht en gevonden in de losse industriële korrels ten noorden van het Verbindingskanaal. De verbinding met het stedelijke tramnetwerk zou doorheen de wijk snijden via het tracé van de oude aftakking van het ringspoor naar het verdwenen Rabotstation. Dat zou een nieuwe brug vergen, over het kanaal en het Rabot, want de nog bestaande gelijkvloerse draaibrug was te traag en te laag. Voor het Gentse stadsbestuur was dit voornemen echter tegelijkertijd een ‘brug te ver’ en een ‘brug te kort’. Van dit soort brute ingrepen verwachtte het beleid niet meteen een stimulerend effect op het verpauperde en economisch leeggelopen Rabot. Hetzelfde kon gevreesd worden van het op federaal niveau geplande, bestelde en betaalde nieuwe gerechtsgebouw. In het kader van een grootscheepse herstructurering en modernisering van het juridische apparaat werd de oude stationssite geviseerd als toekomstig park met een in het oog springende glazen nieuwbouw. Dit justitiepaleis-nieuwe-stijl zou – letterlijk – het gezicht van de wijk worden. Maar het is niet vanzelfsprekend om een levensvatbare mix te verwachten van een gedwongen huwelijk tussen kansarme overlevers en onthechte togati! Komt een dergelijk grootschalig inzetstuk niet eerder over als een bezetter dan als een levensreddend infuus?

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

GENT – Bruggen naar Rabot+

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

BUUR

138

Precies om dit soort eendimensionale benaderingen te counteren werden al in 1999 stadsontwerpen ingezet ter voorbereiding van het stedelijke ruimtelijk structuurplan. Deze innovatieve aanpak had als doel strategische gebieden in de negentiende-eeuwse gordel – zoals het Rabot – vanuit hun ruimtelijke complexiteit te onderzoeken op herwaarderingsmogelijkheden. Het vormde de aanloop voor een systematisch, gebiedsgericht stadsvernieuwingsbeleid. De plannen en projecten van De Lijn en de federale regering dreigden die aanpak kort te sluiten. De brug en het Rabot: plannen en intenties In opdracht van het stadsbestuur werd het dossier ‘trambrug’ opengegooid. Uit de dienst Stedenbouw werd een projectleider aangesteld, die het dossier uitwerkte tot het complexe stadsvernieuwingsproject ‘Bruggen naar Rabot’. Aan de trambrug werd een fietsen voetgangersbrug toegevoegd als extra verbinding tussen Gent-Noord, het Rabot en het historische stadscentrum. De landing van het geheel zou in het nieuwe park worden ingewerkt. Naast het gerechtsgebouw zou dit park tevens ‘onderdak’ bieden aan een grotendeels ingegraven Jongerenontmoetingscentrum (JOC). Om de scheidende werking van de nieuwe brug zo veel mogelijk tegen te gaan zou het park, onder de trambrug door, worden doorgetrokken vanuit Rabotwijk tot in de naastliggende Blaisantwijk. Om die verbinding ruimtelijk maximaal te laten renderen werden de randen van de wijk opnieuw getekend. Een bouwblok van afgeleefde woningen en uitgediende bedrijfsgebouwen, waarin enkele winkels onderkomen vonden, zou vervangen worden door een hybride volume van sociale woningen boven een nieuw winkelcentrum. Een meer traditioneel gebouw langs de Blaisantvest zou koopappartementen

139

voor de middenklasse plaatsen boven winkels en diensten. De koppen van twee overblijvende bouwblokken langs de tram-fietsbrug zouden worden vervangen door sociale middelhoogbouwappartementen. Deze ingreep zou meer afstand scheppen tot de brug, het tramlawaai tegengaan en de vernieuwing in de Blaisantwijk helpen zichtbaar maken. Na de microchirurgie van verdeling, ontpitting en vergroening, die ‘Zuurstof voor de Brugse Poort’ aan het brengen was in de naastgelegen stadsvernieuwingswijk, zou het slaan van ‘Bruggen naar Rabot’ de meest uitgesproken ruimtelijke en sociale enclave bij de stad doen aansluiten. Het Gentse stadsbestuur hoopte met dit verruimde project opnieuw in aanmerking te komen voor een aanzienlijke subsidie van het Stedenbeleid. De geparachuteerde bouw van gerechtsgebouw en trambrug zouden behalve aanleiding ook ‘trekker’ worden voor een verzameling van deelprojecten, waarin private en sociale woningen, werkgelegenheid, grote en kleine winkels en actieve en passieve recreatiemogelijkheden de diversiteit van het gebied zouden versterken. Naast private ontwikkelaars zou een trits openbare spelers een duit in het zakje doen: sociale huisvestingsmaatschappij Scheldevallei, Stad Gent, Administratie voor Wegen en Verkeer (Vlaams Gewest), De Lijn, de federale overheid en Europa. Gent vroeg aan het Stedenbeleid 5 van de 8,4 miljoen euro stadsaandeel. Van project- naar conceptsubsidie De jury die de ingezonden stadsvernieuwingsprojecten op kwaliteit en subsidieerbaarheid toetste, had veel waardering, maar drukte ook ongerustheid uit over de gebrekkige samenhang. Alhoewel degelijk en zinvol, dreigde het voorstel volgens de jury slechts een beperkte strategische en structurerende rol te

spelen ten overstaan van de ruimere omgeving. Of en hoe het project het geïsoleerde karakter zou kunnen opheffen of minstens temperen was bijgevolg niet zo duidelijk. Het niet opnemen van de brownfield Stadsgassite kwam daarenboven onbegrijpelijk over, omdat de interne enclavering dreigde te blijven. Omwille van de pertinente enclavering en dreigende gentrificatie, de mogelijke hefboomwerking van de ‘trekker’ en de potentieel enorme sociale meerwaarde, stelde de jury voor om conceptsubsidie toe te wijzen. Een beter geïntegreerd ontwikkelingsplan voor de Rabotwijk, gekoppeld aan meer strategische deelprojecten, zou de focus van ontwerpend onderzoek worden. Zo veel mogelijk (letterlijke en figuurlijke) bruggen tussen de wijk Rabot en de stad zouden in het project moeten betrokken worden, als structurerende ingrepen ter ondersteuning van wat als een lovenswaardig stadsen samenlevingsproject werd beschouwd. ‘Mag het wat meer zijn?’ De brugfunctie van de trambrug versterken en er andere ‘bruggen’ aan toevoegen is een kolfje naar de hand van BUUR. Voor het ontwerpend onderzoek aangetrokken, neemt dit ontwerpbureau met verve de uitdaging op, in ‘Bruggen naar Rabot+’, de aanloop tot een nieuw stadsvernieuwingsdossier. Kwalitatieve verbetering aan de reeds ontworpen voetganger-fietstrambrug blijkt nochtans geen sinecure, want de ‘koop is al gesloten’, wijzigingen zijn politiek niet haalbaar. De plaats van de landing verschuiven om Rabot en Blaisant steviger aan elkaar te klinken lukt dus niet. Plannen om die landing met afrastering te ‘beveiligen’ brengt de ontwerpers ertoe het maaiveld van het Rabotpark met bijna een meter te verlagen waardoor de loopgraafachtige sleuf uit het eerste voorstel

wordt vervangen door een gelijkmatige glooiing onder de brug door. Het JOC wordt er via een verhard voorplein aan verankerd. Een ingenieuze ‘remedie’ om te beginnen. Bruggen naar Rabot De voornaamste ambitie van het ontwerpend onderzoek is de zuidelijke verkeersbarrière tussen Rabot en centrum te transformeren tot een integrerende strook. Het ontwerp temt de verkeersintensiteit op de vroegere vesten door de rijstroken voor gemotoriseerd doorgaand verkeer te verminderen van vier naar twee. Deze worden onderbroken door expliciete oversteekplekken ter hoogte van de sociale Rabottorens, van de trambrug en van het ziekenhuis. Op deze drie plekken worden verknopingen de betere ‘bruggen’. De meest westelijke oversteek is een meervoudige fietsverbinding tussen wijk, Rabottorens en stadscentrum, gedragen door een blauw-groene as in het verlengde van een deels ingekokerde Lieve, een structuurbepalende Gentse waterloop. In het verlengde van de trambrug boort een tweede fietsersas zich door een bouwblok heen en sluit aan op een rustige, centrumgerichte straat. Ter hoogte van het ziekenhuis wordt de oversteek een ambitieus voetgangers-‘plateau’, dat zuidelijk tot aan de ‘inkom’ van de ziekenhuiscampus reikt en zich noordelijk tussen de rijwoningen schuift als een plein voor de Maria Gorettikerk. Daarbij aansluitend worden, diep in een Blaisant-bouwblok, kerk, kleuterschool, centrum Alternatief Bouwen, beluik Kaprijkestraat en een onbestemd binnengebied aan elkaar geknoopt tot een kwalitatieve semipublieke ruimte, die op haar beurt doorheen het bouwblok reikt tot aan de vaart, waar een ander verblijfsplateau de verknoping ‘zekert’. Teneinde de noordelijke rand van de wijk uit te

kunnen werken als verblijfskade – voor zachte weggebruikers en bewoners – wordt de ringfunctie verschoven naar de overzijde van de vaart. Dat vergt op zijn beurt de herinrichting van twee pleinen die allang om een nieuwe verbinding vragen. De twee zuidelijke hoekpunten van de driehoekige Rabot-Blaisantwijk worden aldus ‘portalen’ tussen stad en buurt. Samen met het westelijke portaal wordt de hogeschoolenclave beter doordringbaar en wordt – zoals bij het ziekenhuis – nieuw publiek domein aangemaakt in de overlapping van straat en bouwblok. Bruggen in Rabot Naast deze fietsverbindingen, oversteekplateaus, doorboringen en portalen langs de randen worden ook interne entiteiten verbonden en verknoopt. Een noordwaartse uitstulping van het park, rond de gashouders geplooid tot aan de vaart, ontfutselt de dikke bomenrijen tussen gerechtsgebouw en Rabot hun schermwerking. De plek rond de beschermde gashouders wordt een centrum, een spil waarrond de fietsen trambrug, het Rabotpark en de vernieuwde Vesten als molenwieken vastzitten, klaar om de geleidelijke ontwikkeling van de wijk op gang te brengen en te dragen. De geniale eenvoud van de invulling voor het brownfield-gebied is daarvoor een beslissende troef. De rastervormige structuur, met ontsluitingsstraten loodrecht op de vaart en zachte verkeersontsluitingen evenwijdig aan de vaart, versterkt de identiteit, want sluit aan bij de recht-toe-rechtaanweefsels van Rabot en Blaisant waarmee de vroegere fabriekseigenaars hun kosten trachtten te drukken. Nodeloos verkeer doorheen de wijk wordt geweerd door directe aansluiting van autostraten op de rand. Wijkgerichte voetgangersverbindingen worden ondersteund door tussengeschoven groene pleintjes.

Samen met ondergrondse parkings onder appartementen helpen deze laatste de kostprijs voor de teervervuiling onder controle houden omdat ze de sanering overbodig maken, respectievelijk het verwijderd teer met nuttige ondergrondse ruimte invullen. Vele kleinschalige, concrete en snel realiseerbare initiatieven sluiten bij deze ingrepen aan: school, polyvalente zaal, parochiecentrum en buurtparking in het bouwblok De Kring, sportieve recreatie in het verlaten Tractiestation, heraanleg rond de Rabottorens... Veelvoudig verbinden en verknopen leggen geen beslag op ‘identiteit’, integendeel. Het behouden, hergebruiken en/of herbestemmen van iconische constructies zoals de gashouders, de Nieuwe Molens, zelfs de retroactief op de Lieve geënte Rabottorens verankeren de transformaties in een structuur die op haar beurt de bestaande context eer aandoet. Voorbeelden daarvan zijn de lineaire structuur van Rabotpark die de spoortracés herneemt, en de wegenstructuur voor de stadsgassite die het weefsel van Rabot en Blaisant weerspiegelt. De ‘kleinschalige ontwikkelingen’ laten daarenboven zo veel mogelijk van het bestaand weefsel intact en versterken het door verhoogde leefbaarheid: meer groen, meer lucht, meer verbindingen... Ontwerpend actieonderzoek: van samen werken tot alliantie Deze arbeid aan de vorm was onmogelijk zonder aan het proces te werken. Het ontwerpend onderzoek verknoopt niet alleen meerdere – letterlijke en figuurlijke – bruggen tussen Rabot-Blaisant en omgeving, het werkt ook als actieonderzoek waarin ruimtelijke concepten en de verbeelding ervan reacties uitlokken en aansturen, die het voorstel weer bijsturen en in een voortschrijdende spiraal brengen: (ontwerp)hypo-

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

GENT – Bruggen naar Rabot+

140

these–discussie–reflectie–hypothese–. . . Actoren van dit onderzoek zijn de stedelijke diensten, die enerzijds hun bekommernissen en suggesties kunnen inbrengen, maar die anderzijds hun meningen en houdingen kunnen bijstellen gedurende dit proces. De combinatie van een externe inspirator (BUUR) in de groep, een empathische groepsdynamiek (bekommernis van alle diensten) en een gevisualiseerde synthese van de uiteenlopende reacties (ontwerp) maakt de weg vrij voor creatieve inbreng, zelfreflectie en aanpassing. Mogelijke interacties tussen diensten worden duidelijk en onderlinge allianties krijgen kansen. Verschillende diensten beginnen inhoudelijke termen te delen, zoals ‘speelweefsel’ en verschillende manieren om ‘minimaal wijkgroen’ in te vullen. Diensten leren hun eenzijdige focus – zoals de budgettaire haalbaarheid van de sanering van de Stadsgassite – te verbinden met die van anderen. Diensten zetten gezamenlijke projecten op, zoals een uitnodigingsfolder maken voor de wijktentoonstelling. Snel wordt de nood aangevoeld samen een actief communicatieluik te ontwikkelen dat de onderzoeksresultaten tot in de wijk ter discussie brengt. De opdracht van BUUR wordt uitgebreid tot het concept voor een tentoonstelling: in de wijkkerk en op straat. Binnen de conceptsubsidie is het de ultieme hypothese: Bruggen naar Rabot = ‘mijn wijk vernieuwt’. Vanaf dan zullen de bewoners van Rabot-Blaisant de belangrijkste interagerende actoren zijn. ‘Samen werken aan je wijk’. Vandaag, op het terrein Gebrek aan gedeelde termen – begrippen, concepten, focussen, prioriteiten ... – was wellicht de belangrijkste reden waarom integratie in de eerste aanvraag voor stadsvernieuwingssubsidie ondermaats was. Waarschijnlijk kan de beste projectleider de uiteenlopende

en elk op zich gemotiveerde diensten niet adequaat aansturen indien die ‘naast elkaar’ aan het werk zijn. De stad Gent heeft lessen getrokken. In plaats van vijf liggen nu zeventien zeer gevarieerde deelprojecten voor, gaande van bouwen heraanlegwerken tot straatactiviteiten en tijdelijk gebruik. De totale kostprijs wordt op 184 miljoen euro geschat, waarvan 106 privaat. Het aandeel van de stad Gent is opgelopen tot 23 miljoen, waarvan ze nog steeds hoopt 5 miljoen uit subsidie te kunnen betalen. De regie is nu in handen van een programmaregisseur uit de dienst ‘stadsvernieuwing en gebiedsgerichte werking’, onder de rechtstreekse bevoegdheid van de burgemeester. Via wijkregisseurs en -communicatoren legt deze de band met reguliere diensten die projectleiders leveren. Deze verweven regie heeft de opdracht om drie verschillende maatschappelijke bekommernissen op een evenwichtige en geïntegreerde manier aan bod te laten komen. Gelijktijdig samenspel tussen economische ontwikkeling, sociale rechtvaardigheid en ecologische kwaliteit gaat nu voor op de oorspronkelijke nadruk op de fysieke ruimte. Toch blijft de gebouwde ruimte, in de vorm van hergebruikte of nieuwe gebouwen, straten, parken, gashouders, bruggen... in ieder deelproject drager en onderlegger van de beoogde duurzame ontwikkeling. De manier waarop ‘Bruggen naar Rabot’ tot voorbij de ruimtelijk-fysieke component van stadsvernieuwing is gegroeid, blijkt uit de uitgebreide communicatie en participatie. Er werden folders en nieuwsbrieven verspreid, vergaderingen en wijkgesprekken belegd, er vonden werkgroepen en klankbordgroepen plaats, en er werden talloze evenementen en acties georganiseerd. Bij de uitwerking van de doorgedreven participatieve structuur wordt specifiek ingezet op bewoners die niet of moeilijk te bereiken zijn.

Enkele deelprojecten zijn expliciet gericht op de wijkbewoners. Tot de opvallendste ‘nieuwkomers’ horen een ‘Wijkincubatiecentrum’ voor startende bedrijfjes en voor het stimuleren van sociale en lokale economie (Wondelgemstraat), een wijkgezondheidscentrum, en een wijkdekkend speel- en ontmoetingsweefsel, genaamd ‘recreatieve infrastructuur’. Belangrijk is ‘De Site’: een ‘semipermanente’ culturele en sociaalartistieke werking op maat van de wijk. In afwachting van de definitieve invulling van de symbolisch geladen Stadsgassite vormen containers een tijdelijke ontmoetingsruimte, waar zowel buurtpartners als externen hun activiteiten samen kunnen ontplooien. Een groeiend aantal tijdelijke gebruikers zetten ‘cultuur als hefboom, motor en katalysator’ in om sociale vernieuwing op onnavolgbare en succesvolle manier onmiddellijk plaats en gestalte geven. De Site creëert een levendig forum voor uitwisseling en ontmoeting en lijkt beslissend bij te dragen tot een intercultureel ‘wij-gevoel’. Wie de kinderen en volwassenen, allochtonen en autochtonen, muzikanten en bezoekers, animatoren en kunstenaars tijdens het eerste verjaardagsfeest samen aan de slag ziet, weet dat de stad al aan stedelijkheid heeft gewonnen. Misschien is spoedig de tijd voorbij dat men zich in de wijk beklaagde: ‘waar ik woon wil ik niet leven’ (Paul Blondeel).

1. De Rabot- en Blaisantwijk vinden opnieuw aansluiting bij de binnenstad 2. De Gasmeterlaan wordt een aantrekkelijke verblijfs- en woonruimte aan de Nieuwe Vaart 3. Nieuwe verkeersstructuur. Op de as Blaisantvest–Opgeëistenlaan–Begijnhoflaan wordt doorgaand verkeer ontmoedigd. Het ringverkeer wordt geconcentreerd op de Nieuwe Vaart, zodat op de Gasmeterlaan enkel lokaal verkeer overblijft. 4. Een samenhangende groene publieke ruimte verbindt de wijk met het stadscentrum 5. Via de groene ruimte worden dwarse relaties voor zacht verkeer voorzien tussen de wijk en het stadscentrum 6. Het stratenpatroon loodrecht op de Gasmeterlaan legt stedelijke verbindingen tussen het stadscentrum, de wijk en het stadsdeel ten noorden van de Nieuwe Vaart

Volumetrie van de stadsgassite

Overzichtsplan. Verbindingen van de wijk met de omliggende stad

Het Rabotpark met Justitiepaleis en ondergronds jongerencentrum wordt verlengd tot in de Blaisantwijk

Zicht op de Nieuwe Molens aan de Gasmeterlaan en de trambrug over de Nieuwe Vaart

Herinrichting van de Gasmeterlaan: van ringweg tot lokale weg

Het Neuseplein als nieuw stedelijk knooppunt

Aansluiting van de Trambrugsite op het Rabotpark, de Blaisantvest en de Molenaarsstraat

De gashouders op de stadsgassite krijgen een nieuwe, recreatieve bestemming

|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||

BRUGGE Over leven naast de Gouden Driehoek

UAPS |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||

De Gentpoortwijk is een negentiende-eeuwse woonwijk net naast het historische stadscentrum van Brugge. De wijk staat onder enorme druk van het toerisme. De leefbaarheid is in het gedrang. Ontwerpend onderzoek moet in het kader van de conceptsubsidiëring op zoek naar een sterk samenspel van nauwkeurig gekozen lokale ingrepen. De ontwerpers van uapS passen de zogenaamde ‘bouwblokkenmethode’ toe. Bouwblokken worden – telkens op een andere manier – opengewerkt en voorzien van nieuwe woonvormen, groene buurtparken of speelterreinen. Diversiteit van aanpak en resultaat wordt een methode van systematische stadsvernieuwing. Bij de uitwerking blijft van de concepten en de methode niet veel over. Joeri De Bruyn legt uit waarom het project niet gedragen werd door de stedelijke overheden en hoe het botste met de belangen van de private eigenaars.

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

BRUGGE – Over leven naast de Gouden Driehoek

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

uapS

149

148

STAD

Brugge 138,40 km² 117.073 inwoners (01.01.2008) 846 inw./km²

DE STILLE DOOD VAN EEN STADSPROJECT 200 m

JOERI DE BRUYN

PROJECT

Over leven naast de Gouden Driehoek (Gentpoortwijk) POLITIEK VERANTWOORDELIJKE

Patrick Moenaert, Burgemeester; Mercedes Van Volcem, Schepen van Stadsvernieuwing PROJECTLEIDER STAD

Eric Van Hove, coördinator Stedenbeleid ONTWERPEND ONDERZOEK

uapS Anne Mie Depuydt & Erik Van Daele met Dounia Hamdouch en Florence Gaudin LOKALE BEGELEIDERS

Marianne Hofstede, Rob Cuyvers REGIETEAM

Marc Martens CONCEPTSUBSIDIE

Oproep 2 (2004) 53.000 euro PROJECTSUBSIDIE

Oproep 3 (2007) Niet geselecteerd

‘Over leven naast de gouden driehoek’: zo luidt de titel van het project dat de stad Brugge in 2004, bij de tweede oproep voor de stadsvernieuwingsprojecten, indiende voor de herwaardering van de Gentpoortwijk. De negentiende-eeuwse wijk is gelegen tussen het oude historische stadscentrum – de zogenaamde ‘gouden driehoek’ – en de groene vestengordel. De woordspeling – ‘leven’ en ‘overleven’ – wijst op de ernstige moeilijkheden waarmee een Werelderfgoedstad als Brugge te kampen heeft. Het toerisme drukt zijn stempel op het dagelijks leven in de stad. Achter de middeleeuwse gevels van de historische binnenstad schuilt een tot de tanden gewapende toeristische industrie, die steeds minder plaats laat voor wonen en aanverwante functies. Ook de onmiddellijke omgeving van de ‘gouden driehoek’ wordt meer en meer aangetast door de toeristische infrastructuur. Hotels, pensions en vakantiewoningen zetten de traditionele woonbuurt onder druk. De grondprijzen rijzen de pan uit. Waarom dan niet gaan wonen in de stadsranden, waar het goedkoper is, waar de huizen groter zijn en waar je beschikt over meer groene ruimte? Om het wonen in de Gentpoortwijk opnieuw aantrekkelijk te maken formuleerde de stad een tiental deelprojecten, een schare aan nieuwe functies en programma’s die een plaats vinden in de grote binnengebieden van de negentiende-eeuwse bouwblokken. De motor werd gevormd door de reconversie van de terreinen van Die Keure. De uitgeverij en drukkerij zou in 2007 immers verhuizen naar een bedrijventerrein buiten de stad en wenste haar gronden in de

binnenstad te ontwikkelen. Die Keure kwam tot een akkoord met de stad om een PPS-constructie op te zetten waarbij de stad de regierol op zich zou nemen. Voor deze terreinen voorzagen de stad en Die Keure de bouw van woningen en een bedrijvencentrum voor starters. Daarnaast plande de stad nog een aantal kleinere ingrepen in andere bouwblokken, zoals de herbestemming van het klooster van de redemptoristinnen, dat verkocht zou worden aan een bouwpromotor, de bouw van sociale woningen op de terreinen van het Koninklijk Technisch Atheneum (KTA-site), het opwaarderen van het park en de speelterreinen op de Tienersite, de heraanleg van parkeerruimte, enzovoort... Volgens de jury bevond het project zich echter nog in een te prematuur stadium. Het was een opsomming van mogelijk interessante initiatieven, maar nog geen stadsproject. Het ontbrak aan synergie en een structurele inbedding van de projecten in een ruimere stadsstructuur. De jury drong erop aan de interessante mogelijkheden van het project te onderbouwen met ontwerpend onderzoek van het gehele gebied en pas daarna delen ervan via ontwerpwedstrijden voor ontwerpers en ontwikkelaars te laten uitwerken. Uit een shortlist met Christian Kieckens Architects, TNT-Technum en uapS koos de jury voor uapS. Het architectenbureau van Erik Van Daele en Anne Mie Depuydt charmeerde door de fijngevoelige en zorgzame aanpak die het eerder in gelijkaardige ‘bouwblokprojecten’ in Tongeren en Hasselt had tentoongespreid. ‘Bouwblokkenmethode’ De grote bouwblokken uit de negentiende-eeuwse gordel hebben hun sporen verdiend als figuren van stedelijke verdichting en verknoping. Zij droegen bij

tot de levendige stad. De prijs die betaald werd is een gebrek aan coherentie en complementariteit. Verschillende functies zijn lukraak met elkaar vermengd. Het resultaat zijn harde confrontaties tussen verschillende schalen van bebouwing, tussen publieke en private ruimtes, tussen woonruimte en bedrijvigheid. Een rij huizen staat naast een drukkerij, een administratief complex, een school, een hotel, appartementen. Zulke botsingen schaden de woonkwaliteit in het bouwblok. De strategie van uapS bestaat erin de dichtgeslibde binnengebieden open te werken en de bestaande, vaak chaotische verzameling van functies en ruimtes beter op elkaar af te stemmen. De open ruimte die vrijkomt kan benut worden voor het wonen. Op die manier kan het wonen in de negentiende-eeuwse gordel in concurrentie treden met het wonen in de groene stadsranden. ‘Het wijzigen van de configuratie van het bouwblok door het openwerken van één groot veld heeft een directe invloed op de structuur en de beleving van de hele wijk’, stelt Erik Van Daele. Hiervoor bestaat echter geen formule of methode. Het gaat veeleer om een ‘fijn bijstemmen van de bouwblokken volgens specifieke, lokale eisen’. In de Gentpoortwijk ontwikkelde uapS, bij wijze van casestudie, vier projecten in telkens een ander bouwblok. ‘De stad vroeg ons om één coherent plan, waarbij alles aan elkaar hangt. Maar dat is niet mogelijk: het ene project is niet afhankelijk van het andere. Ze kunnen ook los van elkaar ontwikkeld worden.’ Dit betekent niet dat het louter om lokale ingrepen zou gaan met een beperkt plaatselijk effect. Integendeel, met de vier voorbeeldprojecten wil uapS aantonen dat een consequente en systematische aanpak van specifieke, lokaalgebonden ingrepen een structurele impact kan hebben op het geheel van de stad.

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

BRUGGE – Over leven naast de Gouden Driehoek

150 CC'

AA'

BB'

DE KTA-SITE

Voor de KTA-site stelt uapS voor de schoolgebouwen van het Centrum Deeltijds Onderwijs, dat zou verhuizen naar de rand van Brugge, af te breken. Zo komt er plaats voor een dertigtal nieuwe eengezinswoningen met tuin en een repetitieruimte voor de plaatselijke harmonie. uapS stelt voor het binnengebied van de straat af te sluiten met twee appartementsgebouwen. De open ruimte in het binnengebied is publiek, maar informeel en gericht op de buurt. Het traditionele stedelijke vocabularium van de straat maakt in het binnengebied plaats voor in elkaar overlopende open ruimtes, een soort woonerven. Ook de bestaande straat wordt heraangelegd als een woonerf. TIENERSITE

Het voorstel van uapS vormt de bestaande, versnipperde ruimte om tot één, zo groot mogelijke, open ruimte. Daartoe moeten enkele oude schoolpaviljoenen afgebroken worden. Het voorstel streeft naar sociale vermenging door naast het speelplein, de lokalen voor de jeugdbeweging en voor de stedelijke groendienst, ook woningen te voorzien. Volgens een eerdere beslissing van de stad worden de tuinen van een rij bestaande eengezinswoningen verlengd. DIE KEURE

uapS stelt voor het bouwblok te bevrijden van de grootschalige gebouwen van de drukkerij. De rijhuizen in de rand blijven bestaan. De architecten stellen voor de gaten in de rand van het bouwblok te dichten met nieuwe woningen. Enkele tuinen van de rijwoningen worden verlengd. In het centrum van het

bouwblok ontwerpt uapS enkele nieuwe bouwvolumes, die de grillige vorm van het gebied opvangen: een appartementsgebouw of bedrijvencentrum, reeksen rijwoningen en een aantal vrijstaande eengezinswoningen. KLOOSTERSITE

uapS pleit voor het behoud van de historische tuin met kruisweg, de religieuze paviljoenen en het negentiende-eeuwse kloostergebouw. Enkele rijhuizen en kloostergebouwen uit de jaren zeventig zouden daarentegen afgebroken moeten worden. Eén deel van de kloostertuin kan worden bebouwd, het andere deel wordt een publieke maar ‘verborgen’ tuin. Ook deze tuin functioneert op buurtniveau. Een groen openbaar domein, voor iedereen toegankelijk, is op die plek niet nodig, aldus de architecten. Op een boogscheut liggen immers de vesten, die dienen als groene long op schaal van de stad. Nadat uapS in 2005 het ontwerpend onderzoek had afgewerkt, was het wachten tot 2007 voor de nieuwe oproep voor stadsvernieuwingsprojecten werd gelanceerd. Wegens onduidelijkheid over de bestemming van de KTA-gebouwen en de Tienersite diende de stad nog slechts twee deelprojecten in voor de Gentpoortwijk: de Kloostersite en Die Keure. In de twee jaren tussen het werk van uapS en de jurering van de derde ronde ondergingen de plannen voor deze twee bouwblokken echter een grondige transformatie. De architecten werden nooit betrokken bij de verdere uitwerking van de plannen door de respectieve eigenaars. Ze waren dan ook danig geschrokken toen ze het project tijdens de jurering moesten toelichten. De bouwpromotor legde zijn eigen plannen voor de

kloostertuin voor. Van het ontwerp van uapS neemt hij slechts enkele elementen over: zo blijft de historische tuin behouden en getransformeerd tot een publiek park. Ook het bedrijf Die Keure wenste voort te bouwen op eigen inzichten en stelde een bedenkelijk project voor met woningen en een starterscentrum. ‘Het project is niet langer een vernieuwend stadsproject, maar een vastgoedoperatie van middelmatige kwaliteit’, luidt het harde oordeel van de jury. Het is niet eenvoudig precies aan te wijzen wat hier is misgelopen. Terwijl het project in eerste instantie werd bezield door de administratie van de stad Brugge, werd het nooit voldoende gedragen door de politiek verkozenen. Doordat de stad niet genoeg gewicht in de schaal legde of kon leggen, was het ook moeilijker om de private partners over de streep te trekken. Daar komt nog bij dat er voor een uitspraak over eventuele subsidies moest gewacht worden op de derde oproep van de Vlaamse Gemeenschap en een nieuwe jurering. De subsidies die in het vooruitzicht werden gesteld, waren blijkbaar te veraf en te onzeker om op verder te bouwen. Er kwam sleet op het aanvankelijke enthousiasme, en het project stierf een stille dood. Het ontwerpend onderzoek in het kader van een conceptsubsidie vraagt dat alle partners aan de tafel gaan zitten om tot een constructieve projectopzet te komen. De regierol is hierbij in handen van de stad. Dat impliceert dat het aan de stad is om al haar middelen aan te wenden om iedereen rond de tafel te krijgen. Wanneer dit niet of onvoldoende gebeurt, rest de ontwerpers weinig anders dan te doen wat ze altijd doen: een (goed) ontwerp maken. Door het ontbreken van de dialoog in de prille fasen van het ontwerpend onderzoek ontbeert het project wat het voor zijn overleven het meeste nodig heeft: enthousiasme, draagkracht, unanimiteit.

KTA-site: bestaande situatie

Ontwerpvoorstel

snede AA’

snede BB’

snede CC’

De schoolgebouwen maken plaats voor een dertigtal nieuwe eengezinswoningen met tuin en een repetitieruimte voor de plaatselijke harmonie

AA'

BB'

CC'

BB'

Tienersite: bestaande situatie

Die Keure: bestaande situatie

Ontwerpvoorstel

snede AA’

snede BB’

snede CC’

De versnipperde speelruimte wordt omgevormd tot één grote open ruimte. Nieuwe rijwoningen aan de randen stellen duidelijke grenzen aan het speelterrein

Het bouwblok wordt bevrijd van de grootschalige gebouwen van de drukkerij. De gaten in de rand van het bouwblok worden gedicht met nieuwe woningen. In het centrum van het bouwblok komen enkele nieuwe bouwvolumes die de grillige vorm van het gebied opvangen

|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||

TIELT Kortrijkstraat

TECHNUM |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||

Tielt beschikt over relatief weinig aanknopingspunten om de stedelijke structuur en het stadsweefsel te versterken. Het superblok aan de Kortrijkstraat is er een van. De upgrade van dit bouwblok kan een upgrade voor de hele stad Tielt teweegbrengen. Bart Van Gassen was als ontwerper betrokken bij de conceptsubsidiëring. Hij analyseert het potentieel dat in het ontwerpend onderzoek aangeboord werd: het ontginnen van de diversiteit aan gebouwen, ruimtes en functies die in dit enorme bouwblok besloten ligt als grondstof voor de herontwikkeling van de site. Hij beschrijft hoe concrete beelden en ruimtelijke scenario’s van zulke herontwikkeling voorgesteld werden. Het geheel werd verwerkt in een nieuw projectvoorstel dat voor projectsubsidiëring is ingediend.

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

TIELT – Kortrijkstraat

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

Technum

157

156

STAD

Tielt 68,50 km² 19.474 inwoners (01.01.2008) 284 inw./km²

EEN STADSPROJECT OP MAAT 200 m

BART VAN GASSEN

PROJECT

Kortrijkstraat POLITIEK VERANTWOORDELIJKE

Michiel Van Daele, Burgemeester; Luc Vannieuwenhuyze, Schepen Ruimtelijke Ordening en Stedenbouw PROJECTLEIDER

Dirk Verbeke, Stadssecretaris; Vera Lampo, stedenbouwkundig ambtenaar ONTWERPEND ONDERZOEK

Technum (Bart Van Gassen, Frederik Dams, Brian Van Acker) EXPERT PPS

Rob Cuyvers LOKALE BEGELEIDERS

Peter Vermeulen, Guy Vloebergh PETER REGIETEAM

Filip Vanhaverbeke CONCEPTSUBSIDIE

Oproep 2 (2004) 53.000 euro PROJECTSUBSIDIE

Oproep 3 (2008) Voorlopig geselecteerd TOTALE KOSTPRIJS

35.723.561 euro INBRENG PRIVÉ

23.900.953 euro UITVOERING

nog onbekend

Van beleid naar project Tielt is een kleine stad in West-Vlaanderen met een zeer compacte kern. Lintvormige ontwikkelingen als uitlopers van de stadskern zijn nagenoeg niet aanwezig. Een aantal waardevolle historische gebouwen zijn beeldbepalend voor het stadscentrum en zorgen hier voor een aantrekkelijke ambiance. In het centrum van Tielt gaat nabijheid van voorzieningen samen met de nabijheid van een open groene ruimte, opgenomen in een aantal overmaatse bouwblokken. Ondanks deze kwaliteiten wordt Tielt geconfronteerd met een sterke vergrijzing en stagnatie van zijn inwoners. De trekkersrol die Tielt in het verleden speelde voor de regio, is de stad voor een deel kwijtgeraakt. De jonge gezinnen worden aangetrokken door de laaggeprijsde gronden in de omliggende gemeenten. Het feit dat Tielt er niet in slaagt inwoners aan te trekken of te behouden, maar toch een belangrijk en duur dienstenpakket – onderwijs, cultuur, ziekenhuis... – aanbiedt voor de omliggende regio, dreigt de stad in een negatieve spiraal te brengen. De uitgaven staan niet meer in verhouding tot de inkomsten. Een ander gevolg van deze negatieve trend is dat het winkelapparaat duidelijk achteruitgaat en de concurrentie met omliggende steden als Waregem moeilijk aan kan. Om Tielt terug op de kaart te zetten als sociaaleconomisch, administratief en cultureel centrum is een kentering noodzakelijk. In het gemeentelijke ruimtelijk structuurplan trekt het stadsbestuur de kaart van de kernversterking. Deze is gericht op inbreiding en het

verweven van functies in de compacte stedelijke kern. De stad Tielt wil zich toeristisch-recreatief profileren als winkelstad, waar het aantrekkelijk wandelen is in een cultuurhistorische binnenstad. Een kwalitatieve inrichting van de publieke ruimte maakt deel uit van deze centrumversterkende visie. Twee ruimtelijke beleidsopties vormen een eerste fundament om kwaliteit in de publieke ruimte te realiseren. Enerzijds wordt een ruim ‘stedelijk wandelgebied’ afgebakend in de kern. Anderzijds wordt er bij de inbreiding van de vele ingesloten terreinen in het stadscentrum naast verdichting met wonen of andere functies ook steeds voldoende groene ruimte voorzien. Een uitgestippeld beleid heeft behoefte aan projecten die de geformuleerde visie op het terrein realiseren en visualiseren. Een aanleiding hiervoor vond de Stad Tielt in het wegtrekken van het Sint-Jozefcollege uit zijn grote campus in het centrum van Tielt vlak bij de Markt. Deze campus omvat meerdere – zowel historisch waardevolle als minder waardevolle – gebouwen en is gelegen in een grootschalig ‘stedelijk superblok’. De Stad Tielt greep de kans en kocht deze gronden en gebouwen aan. De site – en in uitbreiding het ganse bouwblok – is van strategisch belang in het realiseren van de hierboven uiteengezette visie en ambitie. De stad krijgt hiermee de mogelijkheid dit grootschalige bouwblok vlak bij de Markt structureel te heroriënteren. Het ‘stedelijke superblok’ herbergt vandaag al een aantal programma’s die de leefbaarheid in de historische kern van Tielt garanderen. Het stadspark realiseert een aantrekkelijke groene verblijfsruimte, de twee centrumparkings zorgen voor een goede bereikbaarheid van de kern van Tielt voor autoverkeer, de scholen dragen bij tot extra ambiance in de kern... Vandaag zijn deze verschillende functies echter naast elkaar aanwezig; er is geen

sprake van synergie en de ruimtelijke kwaliteit is op bepaalde ogenblikken zoek. De transformatie van dit bouwblok is niet zomaar een lokale ingreep, maar maakt integendeel een integrale vernieuwing van de kern mogelijk, door in te zetten op een aantal doelstellingen. Ten eerste het opwaarderen van de omgevingskwaliteit in het bouwblok. Ten tweede dit bouwblok laten functioneren als hefboom voor een aantal aangrenzende herinrichtingsprojecten van de publieke ruimte in de kern (herinrichting Markt, herinrichting Ramenplein...). Het herwaarderen van de directe omgeving van het historisch waardevolle Minderbroederklooster vormt hiervan een belangrijk onderdeel. Ten derde het versterken van de multifunctionaliteit van de stadskern met bijzondere aandacht voor het winkelapparaat. Ten vierde het aanbieden van woongelegenheden die een volwaardig alternatief vormen voor wonen buiten de stad. Voor de vierde doelstelling is de grootste troef daarbij de aanwezige groene ruimte: gelegen rondom een groot park genieten de woningen van een buitengewoon groen decor, en dit midden in het centrum. Probleemstelling In de ruimtelijke structuur van de historische kern van Tielt is er meer ruimte om stedelijke functies op te nemen binnen dit ‘stedelijk superblok’ dan erbuiten. De verschillende programmatische toevoegingen binnen het bouwblok werden in verschillende perioden gebouwd zonder een globaal kader en zonder onderlinge samenhang. De uitdaging is om de ‘kernversterkende’ rol van deze site verder op te drijven en zichtbaar te maken en tegelijkertijd de ruimtelijke kwaliteit te verhogen. In het bouwblok is ruimte om een aanzienlijk bouwprogramma te realiseren, maar de optimale in-

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

TIELT – Kortrijkstraat

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

Technum

158

planting van nieuwe gebouwen wordt bemoeilijkt door de aanwezigheid van een gesloten gevelwand van het bouwblok. In tegenstelling tot de gangbare inbreidingsstrategieën van het sluiten van het bouwblok of het afwerken van achterkanten moet hier gezocht worden naar een morfotypologische strategie, die op zeer diverse situaties in het bouwblok inzetbaar is. Ook de aanwezigheid van het stadspark in het bouwblok vraagt een antwoord op maat. Er moet nagedacht worden over de relatie tussen de bebouwing – zowel bestaande als nieuwe – en het stadspark en over hoe de gevraagde uitbreiding van het park het best georganiseerd kan worden. Stadsvernieuwingsprojecten hebben behoefte aan een eigen identiteit binnen een stedelijke visie. Deze wordt gegenereerd door het project in zijn geheel of door één of meerdere in het oog springende onderdelen ervan. Vaak zijn het belangrijke publieke voorzieningen in de culturele, commerciële of recreatieve sector zoals een museum, een bioscoopcomplex en dergelijke, die drager zijn van deze identiteit en een trekkersrol vervullen. Ook een stedelijke publieke ruimte of landschap kan deze rol op zich nemen. Binnen dit project is ongetwijfeld het nieuwe stadspark de aantrekkingspool voor de omgeving en de identiteitsdrager van het project. Het park is een uniek groen stadslandschap en vormt binnen het te realiseren ‘stedelijk wandelgebied’ een contrafiguur ten aanzien van de meer minerale omgeving van de Markt en het Ramenplein. Het park creëert een nieuwe collectieve plek in de stad en valoriseert het aanwezige historisch patrimonium (het herenhuis Mulle de Terschueren en het Minderbroederklooster). De vorm en inrichting van het park zijn cruciaal voor het welslagen van dit stadsproject. In de verschillende fasen van ontwerp en realisatie moet de ambitie om

159

met dit stadspark een nieuw stuk patrimonium aan te maken telkens opnieuw worden waargemaakt. Uiteraard speelt ook de nieuw te realiseren bebouwing rond het park een belangrijke rol in de beeldvorming en in de belevings- en gebruikswaarde van het park. In een stad als Tielt is het opzetten van een project van deze omvang een uitzonderlijke gebeurtenis. De vraag stelt zich op welke manier het project rekening kan houden met het feit dat er binnen de stedelijke organisatie – administratie en politiek bestuur – slechts een beperkte draagkracht bestaat een dergelijk project te organiseren en te sturen. Er is ook weinig of geen ervaring in participatieprocessen, het opzetten van een PPS en dergelijke meer. De complexiteit van een dergelijk ambitieus strategisch project is zeker niet minder dan voor stadsprojecten in grote steden. Het inzetten van externe expertise kan in deze situatie soelaas bieden. In dat geval moet er echter voor gezorgd worden dat de gemeentelijke administratie en het bestuur ook zelf voldoende lering trekken uit dit project, zodanig dat de opgedane ervaring kan worden ingezet in het volgende stadsproject dat op stapel staat, met name de ontwikkeling van de stationsomgeving in Tielt. Ontwerpend onderzoek, het ontwerp De doelstelling van de conceptsubsidie is om via ontwerpend onderzoek te komen tot een sterke ruimtelijke basis voor een stadsproject en tezelfdertijd de lokale draagkracht van het project te versterken en een goede projectorganisatie voor te bereiden. De stad Tielt had in de tweede oproep een project ingediend dat wat dit betreft onvoldoende was uitgewerkt. De jury oordeelde terecht dat een sterke ruimtelijke en stedenbouwkundige visie ontbrak. In het ontwerpend onderzoek dat hierna verder

wordt toegelicht, werd vanuit een sterke diagnose en ruimtelijke analyse een stedenbouwkundige visie ontwikkeld en vertaald in vier concepten. PARKHART

Als vroegere tuin van Mulle de Terschueren ligt het huidige stadspark een beetje opzijgeschoven en verloren in het bouwblok. In het ontwerpend onderzoek willen we het park meer centraal stellen, enerzijds door uitbreiding, anderzijds door verhoging van de gebruikswaarde. Als een groen hart binnen het bouwblok zal het stadspark een duidelijk kader vormen voor zowel de bestaande gebouwen (Mulle de Terschueren en Minderbroederklooster) als de nieuwe. Door de nieuwe bebouwing op verschillende wijzen te laten aantakken op het park ontstaat een gedifferentieerde parkrand. De grens tussen openbaar park en private woningen wordt via semipublieke buitenruimtes geregeld. Visueel geven deze laatste extra ruimte aan het park. Het uitgebreide stadspark bestaat uit drie delen: de historische tuin van Mulle de Terschueren, een nieuwe kloostertuin en een polyvalente speeltuin. Een uitbreiding van het bestaande netwerk van paden zorgt voor een goede ‘doorwaadbaarheid’ van het ganse binnengebied. Snelle fietsen wandelverbindingen dwars doorheen het bouwblok verhogen de gebruikswaarde. SCHOTSEN

Voor de inplanting van de nieuwe gebouwen wordt het Minderbroederklooster als referentietype gebruikt. Gekenmerkt door zijn meerzijdigheid gaat dit klooster een relatie aan zowel met de binnenkant (het stadspark) als de buitenkant (de straat) van het

bouwblok. Op analoge wijze steken de nieuwe gebouwensembles als ‘schotsen’ in de ruimte van het stadspark, maar ze zijn tevens zichtbaar vanaf de straat, waardoor ze een duidelijk adres krijgen. Geconcentreerd rond een eigen collectieve buitenruimte en private tuinen is elke ‘schots’ of gebouwenensemble op zich een sterke identiteitsdrager. De schotsen zijn in hoofdzaak gericht op wonen. Nieuwe woontypologieën worden ingezet om de aantrekkelijkheid van het stedelijke wonen te vergroten. Een omzichtige relatie tussen het publieke park en de private woningen ontstaat door het samenspel bebouwing – semipublieke binnenplaats – park en door optimaal gebruik te maken van de op het terrein aanwezige hoogteverschillen. Op een aantal strategische plekken kunnen ook commerciële functies in deze schotsen worden opgenomen. Wel is ervoor geopteerd geen echte ‘winkelbaaien’ in het bouwblok te voorzien maar het winkelen maximaal te enten op de bestaande winkelstraten, dat wil zeggen zo veel mogelijk met hun etalage naar de straatzijde toe. Op deze manier kunnen de ‘gaten’ in het winkelcircuit worden hersteld. INSTEKEN

In het centrum van Tielt wordt geopteerd voor een zo ruim mogelijke, verkeersvrije winkelwandelzone. Deze zone is enkel toegankelijk voor bewoners en voor het laden en lossen. In het bouwblok zijn een aantal insteken voor autoverkeer die leiden naar boven- en ondergrondse parkings. Deze insteken zorgen voor een goede ontsluiting van alle functies in het bouwblok zonder de grote maat van het bouwblok te doorbreken. Het schrappen van een deel van het bovengronds parkeren wordt gecompenseerd

door twee grote ondergrondse parkings. Deze kings zullen voor een deel rotatieparking zijn het ontsluiten van het centrum en voor een bewonersparking voor de op deze parking te wikkelen woongebouwen.

parvoor deel ont-

FIJNMAZIG NETWERK

Om de centraliteit van het uitgebreide stadspark binnen Tielt te maximaliseren is het noodzakelijk om het zo toegankelijk mogelijk te maken voor voetgangers en fietsers. Een fijnmazig netwerk van paden dat aansluit op het stadsweefsel wordt voorzien om de doorwaadbaarheid optimaal te maken. Meerdere circuits maken gevarieerde wandelingen mogelijk in het park en de omgeving. Het stadsvernieuwingsproject, van ontwerpend onderzoek naar stadsproject Een kwalitatieve ruimtelijke visie en ontwerp zijn niet voldoende om een stadsvernieuwingsproject in gang te zetten. Ook aspecten van financiële haalbaarheid, het opzetten van samenwerkingsverbanden en proces- en projectorganisatie vormen mee onderdeel van een stadsproject. Een eerste haalbaarheidsstudie met een overzicht van de kosten en baten werd reeds uitgevoerd tijdens het ontwerpend onderzoek. Deze studie vormde de basis om varianten voor deelsituaties uit te werken met uiteenlopende financiële implicaties. De verschillende varianten moeten uiteraard trouw blijven aan de basisvisie en de concepten van het ontwerpend onderzoek. Om dat te verzekeren moeten de krachtlijnen van het ontwerpend onderzoek duidelijk worden geëxpliciteerd. Deze krachtlijnen geven de essentie van het ont-

werpend onderzoek op een synthetische manier weer. Zij geven de marge aan waarbinnen variaties, aanpassingen en evoluties van het project mogelijk zijn met behoud van de ruimtelijk kwaliteiten die binnen het ontwerpend onderzoek werden ontwikkeld. De vier basisconcepten en de krachtlijnen werden verwerkt in een Masterplan Kortrijkstraat, dat werd bekrachtigd door het stadsbestuur. Wat de verdere uitwerking van het stadsvernieuwingsproject betreft zal de Stad Tielt – initiatiefnemer van dit project – haar regiefunctie verder opnemen. Dit met als doel het bewaken van de overeenstemming van het project met het algemene beleid van de Stad Tielt en van de hogere overheden (onder andere gemeentelijk ruimtelijk structuurplan, mobiliteitsplan...), het bewaken van de krijtlijnen uiteengezet in het Masterplan Kortrijkstraat, het bewaken van de architecturale, landschapsarchitectonische en stedenbouwkundige kwaliteit van het project op alle niveaus en – last but not least – het bewaken van de financiële haalbaarheid van het project binnen de vooropgestelde termijn. De regie zal gebeuren vanuit een projectteam en een stuurgroep. De Stad Tielt trekt het projectteam dat zorgt voor de dagelijkse sturing van het project. Dit was reeds het geval bij het werk in het kader van de conceptsubsidiëring en bij de opmaak van het Masterplan Kortrijkstraat en het zal ook in het verdere verloop van het project worden gehandhaafd. Er wordt ook een stuurgroep opgericht waarin de Stad Tielt eveneens optreedt als trekker. In de stuurgroep zijn de verantwoordelijken van de diverse publieke partners vertegenwoordigd. De stuurgroep bekrachtigt cruciale beslissingen in het procesverloop. De Stad Tielt neemt ook de communicatie van het project naar de verschillende overheden, de bevolking en andere betrokkenen op zich. En dit in alle

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

TIELT – Kortrijkstraat Markt

traat Iepers

Ontwerpconcepten insteken

160 t ielstraa St-Mich

Gerichte insteken met parkings verhinderen dat de open ruimte opgesplitst wordt at stra trijk Kor

fijnmazig netwerk Een fijnmazig netwerk van paden dat aansluit op het stadsweefsel maakt het stadspark toegankelijk parkhart

Markt

traat Iepers

Het park krijgt een meer centrale functie, enerzijds door uitbreiding, anderzijds door een verhoging van de gebruikswaarde schotsen De nieuwe gebouwen reiken tot in de ruimte van het stadspark, maar zijn tevens zichtbaar vanaf de straat

t ri Kor

at tra jks

Structuurschets

P P B

pend onderzoek toont aan dat dergelijke stadsprojecten heel wat geld kosten. Het is voor dit project – en voor bijna elk ander stadsproject – niet haalbaar om publieke infrastructuur integraal te laten bekostigen door private partijen. De winsten die geboekt kunnen worden bij de realisatie van nieuwe woningen op deze site in Tielt, zijn niet van dien aard dat daarmee de aanleg van het stadspark kan worden bekostigd. Dit betekent dat de realisatie van dit project een grote financiële inspanning zal vragen van de gemeente. Subsidie is noodzakelijk om dit binnen de gemeentelijke begroting haalbaar te maken. De verkregen subsidie is voor een project zoals dit in Tielt niet zomaar een welkom extraatje, maar integendeel van levensbelang voor het realiseren van kwalitatieve stadsprojecten.

P B

wandelgebied winkelnet structurerende bomenrij

Markt

traat Iepers

plein omrand door commerciële functies culturele functie historische ensembles

a hielstr St-Mic at

Evaluatie Het project Stedenbeleid van de Vlaamse Gemeenschap ondersteunt steden bij het opzetten van stadsprojecten vanaf het prille begin. De hiervoor beschikbare conceptsubsidies leggen het zwaartepunt op het formuleren van een projectdefinitie in samenspraak met externe begeleiders. Deze projectdefinitie vormt de basis van een opdracht voor ontwerpend onderzoek, uit te voeren door een extern ontwerpbureau. Als alles vlot verloopt, beschikken de gemeenten op het einde van de rit over een nieuw projectvoorstel met een ruim draagvlak en gekoppeld aan een nieuw ruimtelijk concept dat kan worden ingediend om subsidies aan te vragen.

Zoals boven al is aangehaald omvat een stadsproject heel wat meer dan de ruimtelijke basis ervan. Het gaat ook over de ganse projectopzet: projectregie, kwaliteitsgarantie, PPS, participatie, enzovoort. Rond PPS en participatie voorziet het Stedenbeleid vandaag al in mogelijkheden voor ondersteuning binnen de conceptsubsidie, maar wat betreft de effectieve procesorganisatie ligt het initiatief bij de steden zelf. Grotere steden als Antwerpen en Gent beschikken over voldoende mensen en middelen om deze vertaalslag – van projectvoorstel naar reëel stadsproject – te organiseren. Bij kleinere steden ligt dit vaak moeilijker. Dat men beschikt over een goed projectvoorstel met een gedragen stadsontwerp of masterplan is nog geen garantie dat het project uitgevoerd zal worden. Wanneer er op dit ogenblik niet de juiste stappen gezet worden, gaat er heel wat tijd verloren en – erger nog – kan het project blijven steken in de planvorming. Om dit te vermijden lijkt het zinvol om vanuit het stadsvernieuwingsfonds voldoende aandacht te besteden aan deze volgende stap in de realisatie van het stadsproject. Dit kan door het aanreiken van instrumenten aan de lokale actoren of door daadwerkelijk een verdere ondersteuning vanuit het Stedenbeleid in te calculeren. Het belang van het versterken van de bestuurlijke capaciteit van de steden mag daarbij niet onderschat worden. Ondersteuning – in welke vorm dan ook – moet steeds een leer- en groeiproces binnen de stedelijke administratie en het stadsbestuur tot doel hebben. De conceptsubsidiëring is een essentiële stap in de beginfase van het project. Andere ondersteuningsinitiatieven moeten erop volgen. En tot slot moeten we nog even stilstaan bij de kosten van dergelijke stadsprojecten. De financiële haalbaarheidsstudie opgemaakt tijdens het ontwer-

a hielstr St-Mic

fasen van het project. Het participatietraject dat al werd opgestart tijdens het ontwerpend onderzoek wordt voortgezet bij de verdere uitwerking van het plan. Het mikt op informatie aan en gerichte participatie van zowel bewoners en gebruikers als betrokken administraties. Ook de opmaak van bijkomende wettelijke en contractuele kaders kan de realisatie van het project positief beïnvloeden. Ook hier is een rol weggelegd voor de Stad Tielt. Waar nodig zal de Stad bijkomende wettelijke en contractuele kaders opmaken die de concrete uitvoering van het project verzekeren. Voor de regie van het project zal de Stad Tielt zich laten bijstaan door een externe begeleider. Het partnership om het project te realiseren moet verder worden uitgebouwd. Vandaag zijn het OCMW en een lokale huisvestingsmaatschappij al betrokken bij het project. Ook private partijen zullen ingezet worden. Publieke en private partners zullen zoeken naar de beste samenwerkingsformule om dit project binnen de verschillende gestelde doelstellingen te realiseren.

pendelbus

centrumparking

belangrijke ontsluitingsweg autoverkeer

t ri Kor

at tra jks

stadspark

Tielt - masterplan Kortrijkstraat

5/9 9 5/9 5 3

8 1 5

7/9

8 2 5

5 4 5

Globaal plan 1. Site Kortrijkstraat: nieuwe winkels 2. Historische tuin 3. Site Ontvangersstraat: nieuwe woningen 4. Polyvalente speeltuin 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.

historische tuin polyvalente speeltuin kloostertuin binnenkoertuin woningen school culturele functie dienstencentrum winkels

|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||

TURNHOUT Turnova

WIT ARCHITECTEN i.s.m. Bedaux de Brouwer en Stefan Devoldere |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||

Al jaren breekt Turnhout zich het hoofd over de Brepols-site, een groot leegstaand industrieel binnengebied gelegen net naast de Grote Markt. De uitdaging bestaat erin hier een nieuw stadsdeel in het leven te roepen met academie, winkels, huisvesting en een openbaar domein. Een twijfelend stadsbestuur, een wisseling van eigenaars, een suite van ontwerpvoorstellen en de eigengereide verzuchtingen van een aantal betrokkenen veroorzaakten een patstelling. De conceptsubsidiëring slaagde er niet in een doorbraak te realiseren, maar bracht het spel en de actoren terug op de scène. Marc Martens volgde de conceptsubsidiëring als ‘peter’ in opdracht van de Vlaamse overheid. Hij werd aansluitend door de stad gevraagd om een uitweg uit de hardnekkige impasse te vinden. Martens regisseerde een nieuwe fase van ontwerpend onderzoek en ontwerpend onderhandelen, een fase die resulteerde in een succesvol projectvoorstel. Hij beschrijft het hele traject van, tijdens en na het proces van de conceptsubsidie.

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

TURNHOUT – Turnova

WIT architecten i.s.m. Bedaux de Brouwer architecten en Stefan Devoldere

166

167

STAD

Turnhout 56,06 km² 40.070 inwoners (01.01.2008) 715 inw./km²

200 m

VAN ONTWERPEND ONDERZOEK TOT STADSONTWERP MARC MARTENS

PROJECT

Turnova POLITIEK VERANTWOORDELIJKE

Francis Stijnen, Burgemeester PROJECTLEIDER STAD

Hugo Meeus, coördinator Ruimtelijke Ordening - Mobiliteit ONTWERPEND ONDERZOEK

WIT architecten i.s.m. Bedaux de Brouwer architecten en Stefan Devoldere LOKALE BEGELEIDERS

Hardwin De Wever, Kristiaan Borret REGIETEAM

Marc Martens CONCEPTSUBSIDIE

Oproep 2 (2004) 53.000 euro PROJECTSUBSIDIE

Oproep 3 (2007) 3.200.000 euro TOTALE KOSTPRIJS

115.000.000 euro INBRENG PRIVÉ

100.000.000 euro (87%) UITVOERING

2009-2012

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

Het project op de voormalige Brepols-site heeft een lange voorgeschiedenis. Jaren geleden begon het bedrijf met een herlokalisatie buiten het stadscentrum. Zowel het stadsbestuur als de private eigenaren onderzochten mogelijke herbestemmingen van het gebied, maar geen van de voorgenomen projecten bleek haalbaar. Een merkwaardige kantoorruimte uit het interbellum werd intussen beschermd als monument in de hoop een deel van het industriële erfgoed te bewaren. Maar dat bracht geen bijkomend perspectief in de ontwikkelingsmogelijkheden. Er was sprake van vandalisme en verval, en dit op een boogscheut van de Grote Markt. In 1996 kocht een ontwikkelaar de hele site, maar ook zijn project raakte niet van de grond. In 2004 stonden grote delen van de site weer te koop. Het stadsbestuur greep een nieuwe ronde van stadvernieuwingsprojecten aan om dit cruciale strategische project vooruit te helpen. De eigen stedenbouwkundige diensten stelden een uitvoerig stedenbouwkundig dossier samen op basis van het gemeentelijke ruimtelijk structuurplan in opmaak, het mobiliteitsplan, de huisvestingsnota, het Mercuriusplan... Anderzijds besefte men in Turnhout dat een project van die omvang geschraagd moest worden door een wervend ontwerp. De stad gaf dan ook aan Conix-architecten de opdracht om een masterplan voor de site op te maken. De jury van de stadsvernieuwingsprojecten stelde dat er een degelijke planningsbasis voorhanden was

en dat er ook interessante participatieve initiatieven waren opgezet. Het masterplan miste echter inbedding in deze planningsbasis en leek eerder een verdienstelijke architecturale verkenning. Het project kwam wel in aanmerking voor conceptsubsidiëring. Een nieuwe private partner trad aan met een ambitieus project en de randvoorwaarden werden opnieuw bekeken. Enerzijds tastte de projectontwikkelaar voorzichtig de mogelijkheden af: er werden verschillende marktonderzoeken uitgevoerd om de haalbaarheid van een forse retailontwikkeling op de site te toetsen en er werden verschillende ontwerpers aan het werk gezet. Het stadsbestuur daarentegen was terughoudend, gezien de ongelukkige voorgeschiedenis en de mogelijke concurrentie voor de lokale handelaars. De conceptsubsidiëring zette, op het eerste gezicht, weinig zoden aan de dijk. De stad leek niet echt te geloven in het opzet en zag zichzelf niet als projectregisseur. De ontwerpers stuurden te snel aan op het doordrukken van de eigen ruimtelijke inzichten. De onverteerde opeenvolging van masterplannen legde een hypotheek op de strategie van het ontwerpend onderzoek. Niemand zag het nut in van nog maar eens een nieuw ontwerp. Er was een totaal nieuwe opzet nodig van het ontwerpend onderzoek. Ontwerp versus onderzoek Halfweg 2006 lag er al een vierde masterplan voor, zonder dat er van een synthese, een doorbraak of consensus sprake was. Dat bemoeilijkte de communicatie tussen de partners. Bij gebrek aan een consistent masterplan kon er ook geen sprake zijn van een publiek stadsdebat. En ten slotte waren er onvoldoende elementen voorhanden om een slagkrachtige PPS-overeenkomst te sluiten. Niettemin keerde het tij. Eerst en vooral maakte

het stadsbestuur korte metten met zijn eigen twijfels en besliste om volop te gaan voor het stadsdeel Brepols. Turnhout wil immers zijn regionale draagvlak vergroten. Samen met de ontwikkeling van onder andere de Nieuwe Kaai is de uitbouw van het stadsdeel Brepols een belangrijke hefboom om deze stedelijke ambitie waar te maken. Bovendien is het project een unieke gelegenheid om de Grote Markt opnieuw een centrale rol te geven. Tezelfdertijd groeide in de stad de overtuiging dat beide partners in een publiek-private samenwerking niet alleen afzonderlijk moeten doen waar ze sterk in zijn, maar vooral moeten werken aan een gezamenlijk project. Nu pas leek de voorwaarde vervuld van een succesvolle conceptsubsidiëring. Maar de gelegenheid was voorbij. Of toch niet helemaal? Het stadsbestuur sprak de externe stedenbouwkundige aan die in opdracht van de Vlaamse Gemeenschap het proces van conceptsubsidiëring probeerde op te starten, en vroeg hem om, in nauwe samenwerking met de stedenbouwkundige ambtenaar van de stad, op zoek te gaan naar een nieuwe vertrekbasis van het project. Dat er daarbij nieuwe ontwerpconcepten nodig zijn, was duidelijk. Maar hoe te vermijden dat het ontwerpend onderzoek weer eens onderweg alle partners in wantrouwen en onenigheid achterlaat om zich even later klem te rijden in het zoveelste onbruikbare ontwerp op rij? Eerst werd een synthese gemaakt van de voorgaande stappen. De vier verschillende masterplannen werden hierbij niet meer als antagonistische ontwerpen bekeken, maar als even zo vele vormen van ‘ontwerpend onderzoek’. Elk van die plannen vertrok immers vanuit vragen die het onderzoeken waard zijn. Welk bouwvolume is architecturaal haalbaar op het terrein? Welke mix van functies kan dit stads-

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

TURNHOUT – Turnova

WIT architecten i.s.m. Bedaux de Brouwer architecten en Stefan Devoldere

168

deel aantrekkelijk maken voor de regio? Hoe kan het nieuwe stadsdeel gearticuleerd worden in het bestaande stedelijk weefsel. Kan er een logisch en sluitend parcours van fun shopping ontwikkeld worden met continuïteit van winkelpuien? De vergelijkende lezing van de afzonderlijke masterplannen werd samengevat in een nota ‘visie, randvoorwaarden en ruimtelijke concepten’. Werken aan een gezamenlijk project Het was nu zaak om met beide partners, de stedelijke overheid en de private partners, in alle openheid en zonder vooringenomenheid een consensus op te bouwen over het nieuwe stadsdeel Brepols. De inhoudelijke discussie over het project mocht niet langer gevoerd worden in een exclusieve kring van deskundigen en ontwerpers, maar rechtstreeks met de belangrijkste stakeholders. In een aantal workshops verkenden de publieke en private partners de verschillende randvoorwaarden van het project. Ze bekeken tientallen voorbeelden uit binnen- en buitenland – Leuven, Antwerpen, Saint-Nazaire, Lyon, Kopenhagen, ’s-Hertogenbosch, Wenen...– en vergeleken ze met de resultaten van het ontwerpend onderzoek. De workshops droegen de sprekende titel: ‘Plaatsen verweven en verknopen’. Wat is vooreerst de betekenis van deze plaats? Kan de Grote Markt fungeren als schakel met de bestaande winkelstraten? Hoe moeten we omgaan met het industriële karakter van de voormalige Brepolssite? Hoe verweven we dan uiteenlopende functies als huisvesting, winkels, de stedelijke academies? Hoe verweven we voetgangers en fietsers? Hoe verweven we ondergrond, begane grond en verdiepingen? En ten slotte, hoe verknopen we dit stadsdeel met de rest van de stad? Waar ligt het evenwicht tussen een

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties 169

slagkrachtige ontwikkeling op de site zelf en resterende ontwikkelingsmogelijkheden elders in de stad? Aan de workshops namen mensen deel uit de entourage van beide partners. Aan de ene kant de burgemeester, enkele schepenen en ambtenaren van de betrokken stadsdiensten. Aan de andere kant de projectontwikkelaar met zijn partners en adviseurs. Tussen beide partijen in was een derde partij aan zet: de architect-stedenbouwkundige. Deze voedde het gesprek met ruimtelijke argumenten en voorbeelden, deblokkeerde de discussie en stuurde ze impliciet de richting uit van ruimtelijke synthese, haalbaarheid en kwaliteit. Aan de horizon werkte echter een publiekprivate samenwerking op basis van een mogelijke kwalitatieve ruimtelijke consensus. Op die manier werkte de stedenbouwkundige begeleider als een echte projectregisseur tijdens de conceptfase van het project. Beide teams juristen, belast met de opmaak van een PPS-overeenkomst, volgden de discussie op de voet. Een juridische overeenkomst is immers geen voorafgaand keurslijf, maar volgt de inhoudelijke invulling van het masterplan. Op het einde van de workshops bleek er eensgezindheid te bestaan over de doelstellingen en het basisprogramma van het project. Er was voldoende vertrouwen gegroeid om een aantal structurele juridische elementen vast te leggen in een ‘moeder-PPS’, die in het verdere verloop van het proces kon aangevuld worden naargelang de verdieping van het masterplan. Er volgde een intense discussie in de gemeenteraadscommissie over de resultaten van de workshops en de aanpak van de PPS-overeenkomst. Een vernieuwend masterplan Beide partners stonden nu wellicht voor de grootste uitdaging: de verworvenheden van het voorgaande

ontwerpend onderzoek en de resultaten van de workshops tot synthese te brengen in een wervend stadsontwerp. Er werden verschillende ontwerpers uitgenodigd om het afgelegde traject te becommentariëren. In de geest van de workshops gebeurde de selectie door beide partners samen, onder het voorzitterschap van de Vlaams Bouwmeester. De beoordelingscommissie koos unaniem voor WIT-architecten. De voortgang van het masterplan werd even intens opgevolgd als de voorbereidende workshops. De begeleidingsgroep bestond weer uit een brede vertegenwoordiging van beide partners, bijgestaan door hun respectieve adviseurs en de externe stedenbouwkundige. Af en toe werd de groep verruimd naar alle stadsdiensten (politie, brandweer, diensten verantwoordelijk voor groen en duurzaamheid...) en naar externe betrokkenen, zoals stedenbouw Antwerpen of Monumenten & Landschappen. Parallel waren er werkgroepen die de juridische aspecten en de participatieve strategie uitdiepten naarmate de krijtlijnen van het masterplan duidelijker werden. WIT werkte weliswaar voort op de resultaten van voorgaande

fasen, maar positioneerde zich ook zeer vrij ten opzichte van de gestelde randvoorwaarden. Verrassende nieuwe inzichten en ruimtelijke concepten wekten het enthousiasme en het vertrouwen op bij alle betrokken partijen. In het nieuwe masterplan gebeurt de belangrijkste sturing van de toekomstige ontwikkeling enerzijds vanuit een reflectie op het industriële erfgoed en anderzijds vanuit een visie op de publieke ruimte. De oude gebouwen lenen zich maar met mate tot hergebruik. Om de noodzakelijke ondergrondse parkeerplaats te bouwen dienen een aantal panden gesloopt te worden. De verschillende programma’s stellen ruimtelijke en functionele eisen, die soms moeilijk te verzoenen zijn met een oude fabriek. Het masterplan start dan ook met een minutieuze analyse van het bestaande patrimonium: sommige waardevolle delen zijn beschermd als monument en sommige volumes vormen een echt baken op de site. Een aantal gebouwen ten slotte zijn oninteressant en onbruikbaar, maar ze hebben door hun positie een interessante buitenruimte gegenereerd die het karakter van de plaats bepaalt. Zo ontstaat een eerste structuur van te behouden gebouwen, beeldbepalende bakens en interessante voetafdrukken. Bij de ontwikkeling van een nieuw stadsdeel is de kwaliteit van het openbare domein van essentieel belang. WIT heeft dan ook terecht ingezet op een sterk uitgewerkte publieke ruimte. De ontwerper introduceert een aantal archetypische architecturale concepten – de Stoa, de Galerij, het Plein – en transformeert ze om gestalte te geven aan de publieke ruimte. Zo ontstaat een tweede structuur die, samen met de restanten van het industriële erfgoed, de belangrijkste ruimtelijke kenmerken van het project zullen bepalen. Voortbouwend op het bestaande beeld van de site

wordt een gans nieuw en herkenbaar stadsdeel gegenereerd, dat zich naadloos invoegt in het omliggende stadsweefsel. De eigenlijke architecturale invulling krijgt een grote vrijheid in het masterplan: de volumestudies en de uitgewerkte simulaties zijn slechts beelden van mogelijke toekomstige invullingen. De opdeling van de site in een aantal samenhangende deelprojecten maakt een gefaseerde uitvoering mogelijk met verschillende architecten. Het masterplan geeft in grote trekken de omvang en het programma aan van deze deelprojecten, alsook de randvoorwaarden waaraan ze moeten voldoen om gestalte te geven aan de vooropgestelde structuur van erfgoed en publiek domein. Tweede jury van stadsvernieuwingsprojecten In de onwaarschijnlijk korte periode van enkele maanden werd een nieuw dossier samengesteld voor de derde oproep van stadsvernieuwingsprojecten. Het was een intense tijd, waarin een ruime vertegenwoordiging van zowel het college als de private partner bijna wekelijks om de tafel zat en de voortgang besprak met de ontwerper van het masterplan, de stedenbouwkundigen en de juristen. Tegelijk bleven de communicatiekanalen met de gemeenteraad, alle betrokken administraties en de bevolking open. Zo was er een drukbezochte bijeenkomst, ‘Brepols-generaal’, waarin het masterplan in detail werd voorgesteld. Ongetwijfeld kon men de vruchten plukken van de zorgvuldige voorbereidingsperiode die aan de opmaak van het definitieve masterplan was voorafgegaan. Een uitgebreide delegatie trok naar de jury van de stadsvernieuwingsprojecten. De burgemeester vertelde over de ambities van de stad. WIT ontvouwde het masterplan en de stedenbouwkundigen brachten verslag uit van het doorlopen proces en de inbedding

in het ruimtelijke beleid van de stad. De private partner was aanwezig om zijn steun aan het project te betuigen. De jury was lovend over de geleverde inspanningen en vond de aanpak absoluut vernieuwend. Het juryrapport gaf aan dat de workshops een dynamiek hadden gecreëerd die resulteerde in een constructief samenspel van beleidsopties. Het groeien van een consensus over het project bleek niet gepaard te gaan met een verlies aan ontwerpkwaliteit. Het ontwerpend onderzoek brengt integendeel een schitterend stadsontwerp voort dat verzamelt, verweeft, verknoopt, integreert... Een uitdagend stadsontwerp We hebben hierboven de krachtlijnen van het masterplan en de impact ervan op het ontwikkelingsproces beschreven. Alle betrokkenen – private en publieke partner, diverse administraties, geïnteresseerde stadsbewoners, externe waarnemers – werden sterk aangesproken door de zinvolle benadering van het industriële erfgoed en de vernieuwende ruimtelijke con-

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

TURNHOUT – Turnova

170

cepten van het openbare domein. Deze kwaliteiten blijven vandaag doorwerken in de verdere realisatie van Turnova. Het masterplan is bijzonder conceptueel: de onvoorbereide observator kan er amper een architecturale vormgeving in herkennen. En toch werkt het door in de uiteenlopende facetten, zoals de opmaak van ruilovereenkomsten, het selecteren van ontwerpers voor de deelprojecten, het behandelen van stedenbouwkundige aanvragen of de communicatie met het publiek. Eigenlijk is het masterplan van Turnova meer dan een ‘veelomvattend plan dat uit vele onderdelen en uitvoeringsfasen bestaat’ (Van Dale). Het biedt een inspirerend beeld van de toekomstige stad, met alle bijhorende beloften en mogelijkheden. Het is een echt wervend ‘stadsontwerp’ voor al wie medeverantwoordelijk is voor de uitwerking van het project. Het is de ruimtelijke synthese van gemaakte afspraken, van mogelijkheden, van beoogde kwaliteiten, van suggesties, van knelpunten, van verder te onderzoeken aspecten... De voormalige Brepols-site blijkt een kluwen van versnipperde percelen te zijn, met ingewikkelde erfdienstbaarheden en slepende disputen over eigendom. Het project kan slechts tot stand komen na een complexe ruil van eigendommen tussen publieke en private partner, en op voorwaarde dat er doorwrochte samenwerkingsovereenkomsten worden opgesteld. Het stadsontwerp van WIT bleek hierbij zeer inspirerend, niet om de nieuwe scheidingsgrenzen exact vast te leggen, maar eerder om vrijheidsgraden te creëren voor de toekomstige architectuurontwerpen. De recente stedenbouwkundige praktijk heeft overtuigend aangetoond dat flexibiliteit onontbeerlijk is om de opmaak van kwaliteitsvolle architectuurontwerpen te garanderen. Dat deze denkwijze ook haar weg kan

vinden naar notariële ruilaktes en juridische samenwerkingsovereenkomsten, is ronduit verrassend. Er is overwogen een aantal kwaliteitsaspecten van het stadsontwerp vast te leggen in verordende voorschriften. Dit denkspoor is echter heel snel verlaten. Het opmaken van bijzondere plannen van aanleg of ruimtelijke uitvoeringsplannen is niet alleen tijdrovend, het staat ook dikwijls kwaliteit in de weg: als een stedenbouwkundige aanvraag voldoet aan de voorschriften, wordt de discussie over de kwaliteit algauw vergeten. Nagaan of een project voldoet aan voorschriften is nu eenmaal makkelijker dan nagaan of het project alle kansen op kwaliteit optimaal heeft benut. Het stadsontwerp echter biedt een duidelijk beeld van het toekomstige stadsdeel, waar een deelproject als het ware in kan geplaatst en beoordeeld worden. De architecten die zowel door de publieke als de private partner werden uitgenodigd voor de uitwerking van deelprojecten, bleken ook zeer gevoelig te reageren op het aangeboden kader. Het stadsontwerp ten slotte blijkt voortdurend inzetbaar in communicatie en stadsdebat. Het is een van de verdiensten van publiek-private samenwerking dat grote stedelijke projecten niet ontwikkeld worden in de besloten kamers van een projectontwikkelaar, maar voortdurend het voorwerp uitmaken van stadsdebat. Het stadsontwerp heeft de beeldende kracht om een aangehouden stedelijk discours te dragen. Een belangrijke les in het Turnova-traject is dat het stadsontwerp niet alleen mag staan. Het is geen afgelijnd en bezegeld document, gelegitimeerd door onaantastbare deskundigheid, te nemen of te laten. Tijdens het omstandige ontwerpend onderzoek is een draagvlak ontstaan bij de partners en gedurende het hele traject is er een permanente communicatie op-

gezet naar alle betrokkenen. Dit heeft de wervende kracht van het stadsontwerp alleen maar versterkt. Het Turnova-traject kan worden gezien als een onderzoek naar wat conceptsubsidiëring en ontwerpend onderzoek kunnen betekenen. Ontwerpend onderzoek mag niet vervallen in een simpel sjabloon – gauw een nieuw ontwerp maken –, maar moet creatief inspelen op de specifieke noden en knelpunten van het projectproces.

Het belangrijke commerciële aanbod aan de westzijde van de Grote Markt krijgt een aanvulling met een ruim handelsaanbod en cultureel programma op de verlaten fabrieksterreinen in het oosten van de stad. De Grote Markt, die dankzij een ondergrondse parking verkeersluw wordt gemaakt, komt weer in het centrum te liggen

2 6

100m

PLAN 0 (NIVEAU 28.10)

Het project is georganiseerd rond een reeks krachtige, publieke ruimtes. Een gedeeltelijk overdekte passage verbindt de Grote Markt met een nieuw centraal plein. Een Stoa sluit de winkelsfeer af

Masterplan. Relatie van de verschillende deelprojecten: 1. Stedelijke Academies 2. Retail op de begane grond en wonen op de verdiepingen 3. Passage met winkels en hotel 4. Woonzone 5. Schakelproject met winkels en wonen op de verdiepingen 6. Wonen

Verweving van de verschillende onderdelen van het programma. Cultuur krijgt een prominente plaats: de stedelijke Academies vinden een nieuwe thuis op de site Grondplan. De omvang van de verschillende functies wordt verkend in gedetailleerde grondplannen

ondergrondse straat +23,6m

BB STOA +28,1m

Otterstraat +26,2m

Baron du Fourstraat +27,6 m

SNEDE AA

akkerpad +25,8m

+28,1m

Baron du Fourstraat +27,6 m

Baron du Fourstraat +28,7 m

SNEDE BB

akkerpad +25,8m

plein 27,6m

grote markt +28m

SNEDE CC

100m

De verschillende grondpeilen in en rond de site worden in snede onderzocht 3

4 1. Het centrale plein 2. Een overdekt atrium met toegang tot de ondergrondse parking 3. Woonzone 4. Zicht vanaf de Grote Markt met winkelpassage in de gevelwand

|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||

ANTWERPEN Nieuw Zurenborg

DE SMET VERMEULEN + PALMBOOM & VAN DEN BOUT |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||

Van de ring en zijn directe omgeving een volwaardig stadslandschap maken is een strategische doelstelling van het nieuwe structuurplan voor Antwerpen. Nieuw Zurenborg ligt ingeklemd tussen spoor, ring en binnenstad. Een belangrijke uitdaging voor de wijk is de aanleg van een park, dat het schrijnende gebrek aan groenvoorzieningen in dit gedeelte van de stad moet opvangen. Daarnaast moet voorzien worden in eigentijdse stedelijke woonplekken voor een divers publiek. Rob Cuyvers werd aangesteld als extern deskundige en lokaal begeleider van het traject van conceptsubsidiĂŤring. De ontwerpbureaus De Smet Vermeulen Architecten en Palmboom & van den Bout stonden in voor het ontwerpend onderzoek. Dankzij een sterke traditie in projectregie van de stad en een ontwerpend onderzoek dat uiteenlopende visies en ruimteclaims wist om te zetten in een inspirerend masterplan, krijgt de ontwikkeling van Nieuw Zurenborg een stevige impuls.

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

ANTWERPEN – Nieuw Zurenborg

De Smet Vermeulen + Palmboom & van den Bout

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

178

179

STAD

Antwerpen 204,51 km² 472.071 inwoners (01.01.2008) 2.308 inw./km²

DE STAD WORDT GROTER IN NIEUW ZURENBORG 500 m

ROB CUYVERS

PROJECTGEBIED

Nieuw Zurenborg POLITIEK VERANTWOORDELIJKE

Ludo Van Campenhout, Schepen van Stadsontwikkeling. PROJECTLEIDER STAD

Sandra Lintermans, GGB Planningscel ONTWERPEND ONDERZOEK

De Smet Vermeulen + Palmboom & van den Bout (Frits Palmboom, Sabien Thomaes, Jeroen van Kesteren, Henk De Smet, Tine Van de Wiele, Paul Vermeulen) LOKALE BEGELEIDER

Rob Cuyvers PETER REGIETEAM

André Loeckx EXPERT PPS

AG Vespa EXPERT PARTICIPATIE

Filip De Rynck CONCEPTSUBSIDIE

Oproep 3 (2007) 57.000 euro TOTALE KOSTPRIJS

203.195.000 euro INBRENG PRIVÉ

162.877.000 euro (80%) UITVOERING

vanaf 2010

Antwerpen heeft het laatste decennium een stevige planningstraditie opgebouwd. De stedelijke ambtenarij is sterk uitgebouwd. Projecten worden deskundig begeleid door projectteams. Goede ontwerpers worden aangetrokken om de stad vorm te geven. Participatie en communicatie krijgen een professionele aanpak. De stad herstelt langzaam van de negatieve stedelijke reflex van de jaren negentig. Kleine en grote stedelijke projecten hebben hierin een belangrijke bijdrage geleverd en staan ook vandaag in voor een opvallende vernieuwing in het stadsbeeld. In de wijken en districten wordt stevig geïnvesteerd. Moeilijke plekken als het Schipperskwartier worden niet uit de weg gegaan. Controverse is daarbij niet van de lucht. Grotere projecten als het Museum aan de Stroom (MAS), het grote stadspark Spoor Noord en het Eilandje krijgen vandaag vorm. Ook hier, niet zonder geanimeerd stadsdebat. De stad vindt stilaan haar grootsheid terug. Tegelijkertijd ligt de leefbaarheid van de buurten en wijken het beleid nauw aan het hart. Maar ook bewoners en gebruikers van de stad leggen de lat hoog. Zij verwachten steeds meer zorg voor het stedelijke patrimonium, voor straten, pleinen, parken en speelvoorzieningen, en stellen steeds grotere eisen aan de leefbaarheid van hun stad. In dit spannende verhaal is het vandaag de beurt aan het project Nieuw Zurenborg. Het Structuurplan Antwerpen als kapstok De opmaak van een structuurplan voor Antwerpen was jarenlang een blijvende zorg voor de beleids-

makers. Verscheidene pogingen om tot een globaal beeld voor Antwerpen te komen, liepen na een eerste aanzet in de vroege jaren negentig spaak. Totdat in 2003 een opdracht verleend werd aan een consortium met als voornaamste trekkers het bureau Secchi & Vigano. Zij slaagden erin het complexe verhaal van de stad een ruimtelijk perspectief te geven, opgeladen met sterke beelden en strategische projecten. Dit proces van beeldvorming haalde zijn kracht uit de intense dialoog die op alle niveaus met wijken en buurten, politieke, sociale en culturele verantwoordelijken, bedrijfsleiders en organisaties plaatsvond. In het Structuurplan Antwerpen zijn vijf strategische actiegebieden gedefinieerd. Een van deze vijf is de ‘Strategische Ruimte Groene Singel’, die de gehele onderbenutte en gefragmenteerde ruimte tussen binnen- en buitenstad wil omvormen tot een nieuwe hoogwaardige stedelijke ruimte, open en groen, als verbinding tussen parken. Een parelsnoer van parken rijgt zich aan elkaar door en langs een verkeersarme Singel, de binnenring. Aan die Singel bevinden zich diverse stadswijken, zoals Zurenborg, vooral gekend door de artnouveauwijk Cogels-Osylei. De uitdaging Nieuw Zurenborg De stadsgeschiedenis zorgde voor een heel andere ontwikkeling in Nieuw Zurenborg dan voor de stadswijk Zurenborg. Nieuw Zurenborg, een gebied van ongeveer 10 ha, situeert zich tussen de woonwijk Zurenborg, de Singel en het ringspoor. Het ringspoor vormde de aanleiding tot een industriële ontwikkeling van het gebied op het einde van de negentiende eeuw. Enerzijds werd een goederenstation ingeplant. Anderzijds kocht de Londense Imperial Continental Gas Association de gronden voor een gasfabriek. Het

bedrijf leverde gas voor de stadsverlichting in Antwerpen. Momenteel is het grootste gedeelte van het gebied (6,6 ha) eigendom van IGAO (Intercommunale Gasvoorziening van Antwerpen en Omgeving). Twee andere belangrijke eigenaars zijn De Lijn met een busremise (1,9 ha) en IMEA, eigenaar van een transformatorstation (1,2 ha). Aan de overzijde van het spoor bezit de NMBS nog een interessante oppervlakte (3,5 ha), waarvan de bestemming vandaag nog een punt van discussie is. Aan de zijde van de Singel ligt een twintigtal woningen, voor een groot deel bewoond door hun eigenaars. Het projectgebied heeft een grootte van ongeveer 10 ha, ten zuiden van het spoor. Vanuit het structuurplan en het onderzoek door de stad zijn er twee belangrijke functies gedefinieerd. Bijkomende wooneenheden op deze plek, gelegen in het hart van het stedelijke gebied, zijn meer dan wenselijk. Tegelijkertijd kreunen de rondliggende wijken onder het gebrek aan groen. Een park/groenzone is een tweede prioritair programmapunt. In het beleidsprogramma voor de Groene Singel wordt in het

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

ANTWERPEN – Nieuw Zurenborg

De Smet Vermeulen + Palmboom & van den Bout

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

180

structuurplan het programma voor Nieuw Zurenborg als volgt gedefinieerd. ‘In dit gebied kan een nieuw residentieel gebied aanleiding geven tot het bouwen van een compact weefsel met een geïntegreerd en gearticuleerd systeem van open ruimten met publiek en semipubliek karakter.’ Belangrijke knelpunten die het gebied belasten zijn de eigendomsstructuur en de bodemverontreiniging, vooral op de site van de oude gasfabriek. Niet alleen de recuperatie van de kosten voor de sanering drukt op het project. De sanering legt ook beperkingen op voor de planning en de invulling van het gebied. De zone van IGAO is in principe beschikbaar. Onderhandelingen over de verwerving zullen voornamelijk afhankelijk zijn van de prijsbepaling en de kosten van en de problemen bij het saneren van de gronden. De eigendommen van De Lijn komen pas vrij zodra er alternatieven voor de stelplaats voorhanden zijn. Hiervoor zijn nog enige onderhandelingen en onderzoekswerk nodig. Voor de eigendommen van de NMBS wordt de mogelijkheid tot herstructurering van de site onderzocht. De kracht van het project, een sterke projectdefinitie Dat voor het project Nieuw Zurenborg niet over één nacht ijs is gegaan, blijkt duidelijk uit het doorlopen proces. Einde 2005 is door de stad een ambitie- en procesnota opgemaakt. Hierin wordt de oprichting van een stuurgroep, een plangroep en een aantal werkgroepen (programma, ruimtelijke mogelijkheden, haalbaarheid... ) voorgesteld. Daarna volgen nog een aantal nota’s, die een degelijke analyse maken van het studiegebied en het mogelijke programma. Dit alles leidt in juni 2006 tot een ontwerp van project-

181

definitie, waarin een ver uitgesponnen programma van eisen wordt gedefinieerd. Voor wonen worden wel erg scherpe cijfers voorgesteld. Zo worden er naar woontypes de volgende cijfers gehanteerd: minimaal 55 procent grote wooneenheden, maximaal 35 procent kleinere wooneenheden, minimaal 10 procent vernieuwende wooneenheden. Wat de woningsectoren betreft gelden de volgende getallen: 15 procent sociale huurwoningen, 60 procent betaalbare woningen (10 procent sociale koopwoningen, 50 procent betaalbare woningen), 25 procent vrijemarktwoningen. Voor het groengedeelte wordt een streefcijfer van 5 ha samenhangend groen voorgesteld. Ook de wijkfuncties (onder andere kindercampus), parkeerruimtes en ruimtelijke randvoorwaarden worden uitgespit en in eisenprogramma’s uitgezet. Al deze elementen komen uiteindelijk in de projectdefinitie terecht, die daardoor erg veeleisend is en waarbij de cijfers in het vervolgproces als richtinggevend worden gehanteerd. Ook met de buurt werd een intens gesprek gestart. In de buurt van het projectgebied werden alle sport- en culturele verenigin-

gen, wijkcomités, jongeren, kinderen en senioren binnen een straal van 800 m per brief en telefonisch gecontacteerd om mee te denken over de invulling van de groene ruimte in Nieuw Zurenborg. Hiermee werden in totaal ongeveer 150 mensen bereikt voor een aantal focusgesprekken in kleine groepen. Dit resulteerde in een programmaboekje voor het nieuwe park. Parallel werd er door de stad gewerkt aan een Masterplan Groene Singel, dat bestaat uit verschillende deelonderzoeken (mobiliteit, functioneel en ontwerpend onderzoek). Een eerste fase werd in september 2007 afgerond. Eind 2007 dient de stad Nieuw Zurenborg in als stadsvernieuwingsproject voor de derde oproep. Het projectvoorstel is prematuur, het omvat nauwelijks meer dan het onderstrepen van het strategisch belang van de projectsite en een weinig gedetailleerd programma van eisen. De jury kent aan het projectvoorstel een conceptsubsidiëring toe, waar de stad gretig op ingaat. Een goed ontwerp begint met een goede ontwerper Aanvankelijk wou de stad via de open oproep van de Vlaams Bouwmeester tot aanduiding van een ontwerper voor het projectgebied komen. De selectie voor de conceptsubsidiëring opende een nieuw traject. Het lokale projectteam, aangevuld met een projectbegeleider aangesteld door de Vlaamse Gemeenschap, zette zich aan het werk om de opdracht voor het ontwerpend onderzoek op papier te zetten. Aan vijf bureaus (HUB, De Smet Vermeulen/ Palmboom & van den Bout, Rapp + Rapp, SeARCH, TV Omgeving/ 360 architecten/Bas Smets) werd gevraagd te verduidelijken hoe het ontwerpbureau wilde omgaan met de opdrachtomschrijving en hoe het onderzoekstraject

er zou uitzien. Er werd met andere woorden een plan van aanpak gevraagd, dat samen met de samenstelling van het ontwerpteam een beeld kan geven van het proces dat het ontwerpbureau beoogt en daarbij een eerste reflectie op de voorliggende projectdefinitie. De combinatie De Smet Vermeulen/Palmboom & van den Bout werd geselecteerd voor het ontwerpend onderzoek. In zijn voorstelling legde het bureau de klemtoon op enkele sleutelkwesties: de bestaande eigendomsstructuur en fasering, de relatie wijkpark/Groene Singel/ringpark, de spoorwegonderdoorgangen en het woonconcept. Naast de voorgestelde projectaanpak en de wijze van samenwerking golden ook de gevoeligheid van het ontwerpteam voor dit schaalniveau, de wijze van samenwerking en de portfolio’s van de verschillende partners als argument voor de selectie: de uitgesproken landschappelijke expertise van Palmboom & van den Bout, de expertise van De Smet Vermeulen in het lezen en opbouwen van de stedelijke ruimte en het stedelijke weefsel. Deze samenwerking tussen complementaire competenties zal in het procesverloop haar vruchten afwerpen. In twee workshops naar een stadsontwerp Een ontwerpend onderzoek was de eerste ambitie. De complexiteit van het projectgebied en het grote verlanglijstje van beleid, bewoners en eigenaars vroegen, zo leek het, om erg veel verkennend onderzoek. De degelijke onderbouwing door de sterk uitgewerkte opdrachtomschrijving en de gevoelige aanpak van de ontwerpers maakten echter dat het proces al snel leidde tot een gedegen stadsontwerp. Drie maanden na de startvergadering werd in een eerste workshop een globaal concept neergelegd. Eén belangrijk element zal het succes van het proces bepalen: de door-

gedreven ontwerpende analyse van de bestaande toestand en zijn historische ontwikkeling. Deze analyse, gekoppeld aan een duidelijk inzicht in de gewenste ontwikkelingen, verleende het projectvoorstel een stevige ruimtelijke basis. Het historisch ontwikkelde patroon met straten en spoorlijnen en de ligging van het bestaande groen vormden de basisstructuur van het projectvoorstel. Onderzoek ter plekke leerde dat het gebied eigenlijk al gedeeltelijk over een parkomgeving beschikt. Het ontlokte de ontwerpers de uitspraak: ‘Zurenborg heeft een park maar weet het nog niet’. Deze doorgedreven studie van de site werd gekoppeld aan een duidelijke visieontwikkeling met betrekking tot de Singel. De ontwerpers gingen op zoek naar de betekenis van de Singel in de huidige en toekomstige stedenbouwkundige context. De Singel is geen eenduidig te definiëren ruimte. Over gans het tracé rond Antwerpen situeert hij zich de ene keer aansluitend op de negentiende-eeuwse stedelijke ontwikkelingen (cf. Zurenborg) en de andere keer in een uitgesproken gedefragmenteerd niemandsland. Deze betekenis – die het concept van de Groene Singel tegelijk nuanceert en versterkt – werd meegenomen in de invulling van het projectgebied. Een duidelijk eerste stadsontwerp lag op tafel, de basis voor een nieuw stadsproject. De keuze voor het stratenpatroon, de ligging van het park en een eerste invulling van bebouwing lagen nu ter discussie. Dit eerste stadsontwerp legde de onderbouw voor het verdere proces van projectverfijning. Er was een basis voor een financiële toets en een saneringstoets. Al snel konden scherpe vragen gesteld worden. Is de nieuwe invulling niet te gefragmenteerd? Hoe kan de integratie van park, school en bebouwing sterker worden? Wat indien er geen school zou komen? Duidelijke opdrachten voor verder onderzoek werden

aan de ontwerpers meegegeven. Het park moet een gebruikspark worden voor de wijk, een park van en voor de wijk. De nieuwe wijk moet een samenhangend geheel vormen en op zich weer deel uitmaken van de grote wijk. De relatie aan de noordzijde van de spoorlijn moet verder vorm krijgen, onder andere met een aansluiting op en over de Plantin Moretuslei. Twee maanden later kon een verder uitgewerkt voorstel van stadsontwerp en stadsproject worden voorgelegd. De scherpe vragen uit de eerste workshop en doorgedreven onderzoek van de bestaande situatie leverden een sterk uitgewerkt voorstel op. Onderzoek van de bestaande industriële gebouwen leidde tot nieuwe ontdekkingen en leverde basiselementen op voor een verdere uitwerking van het ontwerp. Van een ongekende spoorinfrastructuur voor de toevoer van grondstoffen wist tot vandaag niemand. De nog bestaande gewelfde spoorinfrastructuur vormde een basiselement voor een nieuwe multifunctionele hal. Tevens bepaalde de ligging daardoor gedeeltelijk het nieuwe stratenpatroon. De bestaande

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

ANTWERPEN – Nieuw Zurenborg

182 spoor naar Roosendaal

Spaanse vesting

Plantin Moretus lei

Brialmontgordel

voorzieningen vragen om een bijkomende financiering, die niet door het project an sich kan gedragen worden. Het inhoudelijk ondersteunen en preciseren van de vraag naar subsidiëring is een belangrijk resultaat van de conceptsubsidiëring. Tot slot werd de ontwerpers gevraagd de aanpak van het project te vertalen naar een fasering en differentiëring van de beeldkwaliteit. Met andere woorden welke delen van het project moeten in één geheel worden uitgevoerd en waar moeten verscheidene architecten/ontwerpers aan het werk? Antwoorden hierop kregen in oktober 2008 vorm in een definitieve nota.

grote tuin bepaalde samen met de bodemsaneringsgegevens de vorm van het nieuwe park. Verder onderzoek naar randelementen, zoals de bestaande gebouwen van De Lijn aan de Grote Hondstraat, leverde ook sterke invullingen. De bestaande school kreeg een uitbreiding. Appartementen en kantoren vonden naadloos een plek. In een vervolgproces zullen de randen van het project (ten noorden van de spoorlijn) verder onderzocht worden in een aanvullende onderzoeksopdracht. Zonder financiële inbreng vanuit het Stedenbeleid geen park Het projectvoorstel bood een stevige basis om een scherpe financieringstoets te ondergaan. Al snel werd duidelijk dat er nog een aanscherping nodig was. Het bouwvolume moest groter, het openbaar domein kleiner, en dit zonder kwaliteitsverlies. Niettemin blijkt uit het onderzoek en de toetsing dat de financiële ondersteuning vanuit het Stedenbeleid noodzakelijk is om het project haalbaar te maken. De kwaliteitsambities met betrekking tot het parkgedeelte en de publieke

Het stadsontwerp als katalysator Aanvankelijk werd alleen gedroomd van ontwerpend onderzoek om alle mogelijkheden ruimtelijk af te tasten, om na te gaan hoe de vele vragen en verwachtingen een plek zouden kunnen krijgen. Maar al vlug werd duidelijk dat de ontwerpers door hun doorgedreven onderzoek erg snel tot sluitende en voor alle aanwezige actoren aanvaardbare oplossingen kwamen. Het eerste projectvoorstel bood voldoende basis voor alle partijen om hun verwachtingen te toetsen. Het beleid kreeg een sterk beeld, dat oplossingen aanreikte voor de duidelijk gestelde vragen. In de verdere uitwerking na de eerste workshop werd dit beeld scherper. De ontwerpers slaagden er in een verdere aanpassing en verfijning in een ruimtelijk antwoord te geven op de vragen en bedenkingen. Kosten en baten konden afgewogen worden. De gesprekken over de verwerving van de gronden kregen een basis. Er werd duidelijk hoeveel m² er voor alle functies kon gerealiseerd worden. Voor de OVAM (Openbare Vlaamse Afvalstoffenmaatschappij) konden kosten en baten al evenzeer duidelijk gedefinieerd worden. De ligging van het park en de woningen, al ge-

lokaliseerd in het verkennend onderzoek, waren nu afgelijnd. De stad vond antwoorden op haar verzuchtingen. Er is een basisplan waarmee een verdere financiële en operationele verfijning kan gebeuren. Gelijktijdig is er voldoende basis om een discussie met alle actoren aan te gaan. Er zullen nog heel wat onderhandelingen en acties noodzakelijk zijn om het project in de steigers te krijgen. Alleen is overduidelijk dat door een goed voorbereide projectdefinitie, de dynamiek van een conceptsubsidie, een interactieve procesbegeleiding, een sterk ontwerpteam en doorgedreven ontwerpend onderzoek op korte termijn de basis kan gelegd worden voor een kwaliteitsvol stadsontwerp, dat de onmiskenbare onderbouw vormt voor een vernieuwend en toch realistisch stadsproject en in zijn ontwerpfase de grondslagen legt van een coproductief ontwikkelingsproces.

1860 De Herentalse Vaart en de oude spoorlijn naar Duitsland vormen de noordelijke en zuidelijke grens van Zurenborg, een landelijk gebied met twee hoeves

1880 Militaire omwalling, spoor en industrie markeren nieuwe grenzen van Zurenborg. De aanleg van de spoorlijn naar Roosendaal knipt de locatie in tweeën. Vestiging van het goederenstation, rangeerterrein en gasfabriek

Singel ligt tussen woon/werkgebieden

Singel ligt tussen grote infrastructuren

Singel ligt aan de rand van de 19de-eeuwse stad

1910 Ten noorden van het spoor ontwikkelt zich een levendige woonwijk. De zuidzijde wordt opgedeeld in een industrieel gebied en in een woonwijk rond de Cogels-Osylei

Singel ligt aan de rand van de 19de-eeuwse stad tussen Singel en ring met grote instituten

De stad en haar vele gezichten langs de Singel

7 2

7 2 De markthal met de oude spoorviaducten

1 2

3 10

5 6 4

Plan Nieuw Zurenborg

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.

park rijwoningen tuinwoningen parkwoningen appartementen kantoren school markthal elektriciteitscentrale atelier

De markthal met de parkwoningen

De toren aan de Plantin Moretuslei markeert het punt in de stad waar Singel en spoorweg uit elkaar gaan

|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||

GENK Stadsplein

ROBBRECHT EN DAEM ARCHITECTEN / 51N4E |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||

De moeilijke zoektocht naar een eigen vorm van centrumstedelijkheid op maat van de stad Genk en het omvormen van een overmaatse parking tot een volwaardig stadsplein in de binnenstad vormden de uitdagingen van dit stadsvernieuwingsproject. Twee ontwerpbureaus gingen in het kader van de conceptsubsidiĂŤring aan de slag: 51N4E werkte aan een structurele ruimtelijke drager voor de herontwikkeling van de binnenstad, Robbrecht en Daem architecten zochten naar manieren om meer eigenheid en herkenbaarheid te injecteren in de eerder generische vastgoedoperatie van het stadsplein. Toch heeft dit slechts enkele punctuele aanpassingen opgeleverd. De kans om de contouren van het lopende project te ontstijgen werd gemist. Michiel Dehaene, die samen met Philip Moyersoen was aangesteld als begeleider in het conceptsubsidiĂŤringstraject, werpt zijn licht op het moeilijke proces.

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

GENK – Stadsplein

Robbrecht en Daem architecten / 51N4E

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

188

189

STAD

Genk 87,85 km² 64.294 inwoners (01.01.2008) 732 inw./km²

500m

DE OPERATIE WAS EEN SUCCES MAAR DE PATIËNT IS OVERLEDEN MICHIEL DEHAENE

PROJECT

Stadsplein POLITIEK VERANTWOORDELIJKE

Jef Gabriels, Burgemeester; Michaël Dhoore, Schepen van Openbare Werken en Mobiliteit PROJECTLEIDER STAD

Ivo Carlens, Directeur technische dienst; Francine Quanten, Directeur sociale en economische diensten, Beleidsplanning en Communicatie ONTWERPEND ONDERZOEK

Robbrecht en Daem architecten 51N4E (Johan Anrys, Freek Persyn, Peter Swinnen, Bob De Wispelaere) LOKALE BEGELEIDERS

Philip Moyersoen, Michiel Dehaene PETER REGIETEAM

André Loeckx CONCEPTSUBSIDIE

Oproep 2 (2004) 53.000 euro PROJECTSUBSIDIE

Oproep 3 (2004) Niet geselecteerd TOTALE KOSTPRIJS

63.655.355 euro INBRENG PRIVÉ

44.105.355 euro (69%)

De ontwikkelingsgeschiedenis van Genk lijkt wel een aaneenschakeling van initiatieven en plannen die óf met veel ambitie werden aangezet maar dan niet werden afgewerkt, óf juist blijk geven van een gebrek aan ambitie en inschattingsvermogen. Het bijna afgeronde stadspleinproject en de bijhorende conceptsubsidiëringsronde lijden vreemd genoeg aan beide euvels. De vijftigjarige zoektocht van Genk naar een centrum, die in het stadsplein haar voorlopig hoogtepunt had moeten vinden, is uitgedraaid op een vrij complexe, maar eerder banale vastgoedoperatie, met als resultaat een wat meer hedendaags ogend shoppingcomplex, dat aan de drie bestaande shoppingcentra een vierde toevoegt. De geïntegreerde visie blijft voorlopig uit. Bij gebrek aan een duidelijke visie op wat voor centrum Genk moest krijgen leek het antwoord van de markt een welkome bron van zekerheid. Tot nader order werd de vraag ‘wat moeten we willen’ in termen van ‘wat wordt aangeboden’ beantwoord. Genk koos als een van de eerste Vlaamse steden reeds in de vroege jaren negentig resoluut voor publiek-private samenwerking. De stad liet zich door het Nederlandse bureau HP projectpromotie adviseren in het opzetten van een integraal operatieplan, waarin per deelgebied marktconforme ontwikkelingscenario’s werden uitgezet. Hoewel de gemeente bij de zoektocht naar private partners de mogelijkheid openliet om deelgebieden aan één of verschillende partners te gunnen, ging Genk, op aanraden van HP projectpromotie, voor

alle toekomstige PPS-projecten in zee met één commerciële partner, de Nederlandse Multi Development Corporation. Het (over)moedige experiment draaide uit op een moeilijk beheersbaar proces. De gekozen formule, waarbij de private PPS-partner reeds bij aanvang was vastgelegd, was misschien bevorderlijk voor een vlot procesmanagement, maar vormde een belangrijke kortsluiting in een inhoudelijk aangestuurde en geleidelijk opgebouwde projectformulering. Onderweg raakte de inhoudelijke opgave zoek. Het proces succesvol afronden, de deadline halen, de projectlogica volgen, dit alles werd belangrijker dan de zoektocht naar dát project waarmee de stad het meest gebaat is. Een klein legertje aan ontwerpers, ingenieurs, procesorganisatoren, externe adviseurs en kandidaat-investeerders boog zich de afgelopen jaren over het project. Telkens werd met de beste bedoelingen de volgende stap gezet, maar de echt strategische vraag: welk project weet vastgoedontwikkeling te rijmen met integrale stadsontwikkeling?, lijkt tot op de dag van vandaag niet gesteld en niet beantwoord. Ook de conceptsubsidiëringsopdracht liep grotendeels verloren in de randvoorwaarden van een door zijn complexe voorgeschiedenis bepaald proces en kwam nauwelijks aan deze vraag toe. Het Genkse stadspleinproject was vanaf het begin een project met twee gezichten. Aan de ene kant is het project de uitdrukking van het onvervulde verlangen van Genk naar een gezellig stadscentrum. Pas dan zou Genk uitgroeien tot meer dan de huidige verzameling mijncités samengehouden door overmaatse infrastructuur en een ambitieus gepland maar onvoldragen centrumgebied, tot nader order niet veel meer dan drie shoppingcentra en een overmaats centrumplein, alias centrumparking. Het stadspleinproject leek, met een stevig aangezet recept voor instant ste-

delijkheid, een passend antwoord te kunnen bieden op de gapende leegte in het stadshart. Voor het andere gezicht van het project zijn ‘stedelijkheid en centraliteit’ de basisingrediënten van een geolied shoppingconcept, dat voor een nieuwe injectie moet zorgen in een wat aftands winkelapparaat. Commerciële vierkante meters worden afgekocht met een woonprogramma waar vooral de stad om vroeg. De residentiële bovenbouw van het project houdt de schijn van functiemenging hoog, maar is er vooral als de noodzakelijke decorwand voor wat een gezellig plein moet worden. Naarmate het project vorderde zou het aantal geplande woningen steeds kleiner worden, zo klein dat de bovenbouw van het stadspleinproject op de buitenranden er bijna bij inschoot. De optelsom van beide gezichten had een heus strategisch stadsproject moeten opleveren, maar is toch vooral een ad hoc bijgestuurd commercieel project, waar de stad mee in investeert. Nadat een eerste poging op een noodlottig referendum was gestrand, nam ING de rol van Multi Development Corporation over en verbond de stad meer dan ooit haar lot aan het welslagen van een vastgoedoperatie. Ergo, een shoppingcentrum met een gespannen stedelijk grimas. Nochtans hoeft tussen beide, commercie en centrumontwikkeling, geen tegenspraak te bestaan. De mercantiele stad met een openbaar domein overheerst door commercie en vermaak is niet gisteren uitgevonden, maar zit de Vlaamse stedelijkheid in de genen. En toch oogt het voorgestelde stadspleinrecept weinig overtuigend. De reden hiervoor moeten we misschien niet zoeken bij de projectontwikkelaar, maar eerder in het feit dat de stad zelf haar onbestemd verlangen naar stedelijkheid nooit articuleerde, of hiervoor door middel van een breed opgezet stads-

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

GENK – Stadsplein

Robbrecht en Daem architecten / 51N4E

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

190

debat de juiste gesprekspartners voor zocht. Bij gebrek aan verbeelding op dat punt lijkt elke oefening in commercieel koken uit te draaien op generieke stadsbeelden, die als ze al ergens over spreken weinig over Genk te vertellen hebben, net zo min als het ‘moderne’ centrumproject dit kon. Ontwerpend onderzoek op twee fronten Het juryrapport over het oorspronkelijk voor subsidie ingediende dossier was scherp. De jury miste elke samenhang tussen de voorgestelde commerciële operatie en de integrale ontwikkeling van het centrum. Noch in het ontwerp, noch in de procesmatige opzet van het project las de jury enige garantie. De aanwezigheid van slechts één private partner, een keuze die vanaf het begin in de gekozen strategie rond publiek-private samenwerking zat ingebakken, leek de jury bijzonder problematisch. Ze wees er verder fijntjes op dat op het vlak van architectuur er ook niet meteen een sterke traditie was waar Genk op terug kon vallen. Aansluitend op het juryrapport wees de opdrachtomschrijving voor het ontwerpend onderzoek op een aantal concrete knelpunten in het project: de onhandige ontsluiting en de typologische bloedarmoede in de uitwerking van het voorgestelde woonprogramma, de vermenigvuldiging van commerciële achterkanten op de buitenrand van het project, de povere integratie van bibliotheek en jeugdcentrum en het ontbreken van een coherente structuur van de openbare ruimte (in het bijzonder het ontbreken van dwarsverbanden en de relatie tot het station). Ondanks het scherpe juryverslag was de stemming bij de opstart van de conceptsubsidie opperbest. Genk voelde zich door de formule van de conceptsubsidie aangesproken en de nodige omkadering was voor-

191

handen. Zowel de administratie als de politieke gelederen waren in alle besprekingen goed vertegenwoordigd. De projectbegeleiders werden prompt uitgenodigd bij de lopende vergaderingen met projectarchitect en private investeerders. Meer nog, de gemeente gaf er de voorkeur aan om ter invulling van het onderdeel ‘projectmatig onderzoek’ niet één, maar twee bureaus aan te stellen en zorgde zelf voor de extra middelen. Genk voelde zich aangetrokken door zowel de initiële visie die werd gepresenteerd door het bureau Robbrecht en Daem, als door de frisse visie van het architectencollectief 51N4E. De aanpak die werd voorgesteld door de beide bureaus, was duidelijk complementair: de aanpak van Robberecht en Daem gericht op de inrichting van de publieke ruimte enerzijds, het grote structurele verhaal van 51N4E anderzijds. Conform hun reputatie op het vlak van het ontwerp van de publieke ruimte stelden Robbrecht en Daem een aanpak voor, die radicaal wilde breken met de generieke beelden die in het stadsproject circuleerden. Hun project richtte zich op het ontwikkelen van een eigenzinnig ontwerpvocabularium, dat zowel in het stadspleinproject als in de hele binnenstad inzetbaar zou zijn en een begin van een antwoord inhield op de vraag hoe centrumstedelijkheid er in de Genkse context uit zou kunnen zien. Wat de commerciële architectuur betreft werd voorgesteld de nadrukkelijke variatie aan vormen te temperen door gebruik van een monochroom pallet aan materialen. Voor het stedelijk grondvlak werd voorgesteld om alle articulaties, trapjes en hoogteverschillen zoveel mogelijk weg te laten en in te ruilen voor een doorlopend glooiend vlak, dat op alle gelijkvloerse niveaus van de bestaande en nieuw te realiseren gebouwen kon aansluiten. Dit glooiend vlak kon een eigen materia-

liteit krijgen door de keuze voor een houten kassei. De weelderig groene omgeving rond Genk moest een echo krijgen in het centrum, niet door alles met groen af te boorden, maar door op elk plein één grote solitaire boom te plaatsen. Rond de boom wordt voorgesteld het houten pleinoppervlak verdiept aan te leggen, waardoor een soort kleine houten zitruimte en een nadrukkelijke oriëntatie op de boom ontstaan. Boven het houten vlak zou een lichte structuur van lampionnen komen te hangen die ’s avonds de horizontale continuïteit van de ruimte benadrukt. 51N4E koos, eveneens conform hun reputatie, voor een doortastende structurele aanpak. Wat volgens het Brusselse bureau ontbrak, was een integrale visie op het centrum van Genk, een die recht kon doen aan een Genk dat tot stand kwam op het snijpunt van de snelle, plaatsloze netwerkruimte en de trage, gelokaliseerde plaatsgebonden ruimte die voor de gelegenheid respectievelijk als Fast en Slow Genk aangeduid werden. Het stadspleinproject was volgens 51N4E een exponent van een eenzijdige focus op Slow Genk. De inbedding van dit project in het stadscentrum moest gezocht worden in een precies gearticuleerd samenspel tussen fast en slow. De sleutel tot dit samenspel is de Europalaan, die de netwerkstad tot in het hart van het centrum brengt. Correct geprofileerd en krachtig ingericht zag 51N4E de sequentie van station en Shopping Centre 1 uitgroeien tot de perfecte stedelijke dubbelslag, zowel netwerk als plaats, zowel connector als collector, hoofdader en evenementenplein, zowel openbaarvervoersas als paradelaan voor zondagsrijders. Aan talent ontbrak het niet bij het ontwerpend onderzoek. Toch is de impact van de dubbele oefening zonder meer als minimaal te bestempelen. Het project werd op kleine punten bijgestuurd (er werd

een parkeerinrit aan de Dieplaan in het bouwvolume opgenomen, de parkeeringang werd wat anders ingericht...) en enkele thema’s uit het project van Robbrecht en Daem lijken in de inrichting van het openbare domein terug te komen (zachte hellingen in plaats van overdreven gearticuleerde trappartijen). Maar wat de globale opzet betreft tekenen zich in het gerealiseerde project de zwaktes af die reeds in het basisconcept ingebakken zaten. Aan de binnenzijde van het plein klopt het plaatje, maar wie zich buiten de koopgoot waagt treft rond de centrale as een houterig en weinig uitnodigend project aan – de buitenkant van wat vooral gezellige binnenkant wil zijn. De nadrukkelijke aanwezigheid van een hotel aan de stationszijde verandert hier weinig aan. De toegang tot de woningen via de daktuinen blijft omslachtig, de landschappelijke cosmetica ten spijt. Het voorstel van Robberecht en Daem hield echter meer in dan een aantal formele trucjes. Inzet van hun op het eerste gezicht erg esthetische benadering was het losweken van het publieke domein als eigenstandige ontwerpopgave uit een gestroomlijnd en overgedetermineerd vastgoedproject. Deze bedoeling werd door ING en haar projectarchitecten als ongepast en niet opbouwend ervaren, terwijl het enkel de bedoeling was de stad op haar regiefunctie aan te spreken door voorstellen te formuleren die een concrete en kwalitatieve invulling zouden kunnen geven aan de inrichting van het publieke domein, bij uitstek een kerntaak van de stedelijke overheid. Voor een definitieve beoordeling van de impact die het studiewerk van 51N4E gehad heeft, is het misschien nog te vroeg. De visie mikt niet voor niets op een langere termijn. Maar ook hier valt te betreuren dat een aantal structurele inzichten, het belang van een goede aansluiting op het station en de comple-

mentaire rol van de as Stadsplein–Sint Martinusplein enerzijds en de Europalaan anderzijds, niet zijn meegenomen in de uitwerking van het stadspleinproject. Toch was de stad erg gecharmeerd van het project van 51N4E en had zij duidelijk meer voeling met een proces waarbij ontwerpend onderzoek deel uitmaakt van een visievormingsfase, ruim voordat de posities op het schaakbord zijn ingenomen. Het project stuurde niet aan – en dat was net hetgeen de stad zo stoorde in het werk van Robbrecht en Daem – op een voortdurende terugkoppeling, amendering en verfijning van een reeds uitgetekend beleid. Hopelijk neemt de stad het werk van 51N4E opnieuw op bij de verdere ontwikkeling van de stationsomgeving en de herstructurering van Shopping 1. Proces versus inhoud Terugblikkend, met drie jaar afstand, op het conceptsubsidietraject komt de hele oefening over als een amechtige poging om het stadspleinproject een dimensie mee te geven die het, gezien de commerciële projectopzet en de projectsturing, eenvoudigweg niet in zich had. Anders gezegd, de bedoeling om een door de stad geïntegreerd vastgoedproject op te waarderen tot een integraal stadsproject kwam er nooit uit, hoewel dit op zich geen onmogelijke opgave is (getuige de recente commerciële projecten in Kortrijk [winkelcentrum K], Turnhout [Brepols] en Antwerpen [Stadsfeestzaal] ). De thema’s die horen bij een dergelijke opwaardering werden in het proces van conceptsubsidiëring bovengehaald. Hoogwaardig stedelijk wonen met een directe relatie tot de stedelijke openbare ruimte en een goede aansluiting op de parking, een geïntegreerde snede, een concept van publieke ruimte dat meervoudige verbanden in het stedelijk weefsel aan-

haalt. Een dergelijk model vergt een perfect samenspel tussen private investeerders en publieke partijen. De bereidheid tot samenwerken was er wel, maar de projectingrediënten, de regiecapaciteit, de werkvorm wezen in een andere richting. Het hele project was in handen van één ontwikkelaar, ING. De wooncomponent was vanaf het begin naar de groep Cordeel doorgeschoven, die voor dit project eerder op de doorsnee-appartementenmarkt mikte dan op hoogwaardig stedelijk wonen. ING wilde flexibele vierkante meters binnen een standaard retailconcept. De projectarchitect voor de commerciële partner was tevens de stedenbouwkundig adviseur van de stad. Dat vond het bestuur bevorderlijk voor het goede samenspel, maar bij nader inzien zorgde het er vooral voor dat de commerciële belangen zouden voorgaan. De publieke onderdelen van het programma, Jeugdhuis en Openbare Bibliotheek – de onderdelen die overbleven nadat het programma was uitgekleed ten voordele van de ontwikkeling op de mijnsite in Winterslag –, dienden zich aan als kant en klaar af te nemen projecten. De bibliotheek, van de hand van de Franse architect Claude Vasconi, onderscheidt zich in de kwaliteit van de architectuur, maar is volledig rond haar eigen atrium opgebouwd en heeft nauwelijks een relatie van betekenis met het nieuwe stadsplein. Kortom, de optelsom van de projectonderdelen wees niet in de richting van een perfect samenspel. De stad kon of wilde uiteindelijk niet meegaan met de amenderingen die in het begeleidingsproces op basis van ontwerpend onderzoek werden voorgesteld. In het licht van deze eerder negatieve balans zijn twee conclusies mogelijk: 1. Het project had onvoldoende kwaliteit en kon nooit goed worden. 2. Het gekozen ontwikkelingsmodel doet geen recht

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

GENK – Stadsplein

192

aan de noden en mogelijkheden van de stad (en haar commerciële partners). Of anders geformuleerd: het type geïntegreerde stadsontwikkeling dat voor een nieuwe dosis stedelijkheid moest zorgen, strookte niet met de strategische intenties van stad en investeerder. Deze tweede optie werd alvast nooit onderzocht of ernstig genomen. Het ontwerpend onderzoek was meteen een oefening in tegensturen binnen het gekozen ruimtelijke model. De kans die daarmee werd gemist is om ten gronde onderzoek te verrichten naar een project op maat van de reële ambities van alle betrokken partijen. Een dergelijke opzet had als vertrekpunt kunnen nemen dat een project met een investeerder die in commerciële vierkante meters wil investeren, erbij gebaat is dat deze zich in eerste instantie ook tot die rol beperkt. Waarom eindeloos discussiëren met diezelfde partner over het te ontwikkelen woonmodel en het genre van stedelijkheid als die partner principieel niet in de gerealiseerde woonkwaliteit of stedelijkheid geïnteresseerd is, maar zich enkel zorgen maakt dat dit woonprogramma geen bijkomende beperkingen oplegt aan de vrije ontwikkeling van het winkeloppervlak. Een vernieuwende projectopzet zou dan niet moeten uitgaan van de meest geïntegreerde, gebalde, verknoopte oplossing waarbij alles van alles (en dus van die ene ontwikkelaar) afhankelijk is, maar juist moeten zoeken naar een intelligente ruimtelijke opstelling die het initiatief zo verkavelt, uiteenlegt en hercombineert dat elke partij zich kan toeleggen op dat onderdeel waar hij of zij in uitblinkt. In een dergelijke opzet had de stad, in aansluiting op het ontwerpend onderzoek van beide bureaus, zich met meer verve kunnen toeleggen op het realiseren van een structurerend en karaktervol openbaar domein. Of zo’n model, waarbij men toestaat dat elke part-

ner zich redelijk strak tot zijn kerntaak beperkt, ooit goede stadsontwikkeling kan opleveren, is een open vraag. Wellicht had om die reden de jury bij de beoordeling van de oorspronkelijke subsidieaanvraag de aanwezigheid van slechts één commerciële partner als een essentiële zwakte aangeduid. Maar wanneer men eenmaal beslist om in een vergevorderd stadium van een project mee aan boord te stappen, is het wellicht naïef om hier fundamentele veranderingen te verwachten. De indruk die overblijft, is er bijgevolg één van een gebrek aan overeenstemming tussen de doelstellingen van de direct betrokken partners en het verlangen naar integrale stadsontwikkeling. De sterkte van de conceptsubsidieformule is dat ze beleid niet enkel als een proceskwestie opvat, maar de koppeling tussen proces en inhoudelijke sturing centraal stelt. Het is in menig opzicht die koppeling die in Genk nooit tot stand is gekomen. Dit komt enerzijds door een bestaande projectstructuur, waar de conceptsubsidie geen enkel vat op had, maar wellicht ook door een gebrekkige inschatting van hoe de kaarten lagen. Het voortschrijdend inzicht dat in het ontwerpend onderzoek werd ontwikkeld, was niet aan Genk besteed. De inhoudelijke boodschap is niet aangekomen. Wat door het bureau Robberecht en Daem als krachtige en minimale ingrepen werd voorgesteld – keuze voor één tonaliteit materialen, houten kasseien, speelse lampionnen – werd niet als minimaal ervaren en werd nooit het onderwerp van gesprek tussen de verschillende ontwerpteams. Hetzelfde geldt voor de visie op de Europalaan die door 51N4E ontwikkeld werd. Maar waarom zouden we ons daarover moeten verwonderen? Waar en hoe had die boodschap kunnen aankomen? Er was geen gebrek aan een positieve instelling en aan geïnteresseerde individuen,

maar wel aan een goed georganiseerd projectteam dat voortschrijdend inzicht kan omzetten in inhoudelijke sturing. Genk kampt op dit punt met een probleem dat de meeste kleinere gemeentes in Vlaanderen kenmerkt. Aan de stadszijde ontbreken eenvoudigweg de mankracht en de ervaring om een project van dergelijke aard strak te leiden. Dit maakt het bestuur kwetsbaar en in belangrijke mate afhankelijk van extern advies. Als dit advies dan ook nog eens wordt gezocht bij de commerciële partner zelf, is elk inhoudelijk gesprek bij voorbaat overbodig. De concepsubsidieformule moet zelf niet dienen als medium voor advies om een aantal resterende kwesties tussen stad en ontwikkelaar op te helderen, ook al is de verleiding in geval van grote urgenties groot. Veel belangrijker is dat de injectie vanuit het Stedenbeleid de gemeentes de mogelijkheid biedt op termijn beter met advies om te gaan. Dit zou wellicht een stuk makkelijker en effectiever kunnen als de conceptsubsidie vroeger in de ontwikkeling van een proces zou kunnen worden ingezet. Misschien kan de conceptsubsidie uitgroeien tot een formule die zich niet enkel richt op een selecte groep van projecten die als stadsvernieuwingsproject werden afgewezen, maar een waarop gemeentes die een initiatief willen nemen dat hun ervaring en organisatorische capaciteit ver overstijgt, een beroep zouden kunnen doen. De conceptsubsidie zou in een dergelijke formule meer kunnen functioneren als een oefening in projectformulering dan als een in projectregie.

Conceptschets van Robbrecht en Daem architecten. Op elk plein komt een solitaire boom met daarrond zitplaatsen

Plan van Robbrecht en Daem voor het centrum van Genk

Stadsplein, Sint-Martinusplein en Grote Markt krijgen houten vloertegels met vloeiende hoogteverschillen in plaats van trappen

Stadhuisplein met zicht op het Stadsplein en de Grote Markt

De gevels van het Stadsplein en het Sint-Martinusplein worden homogeen overschilderd met een rood-bruine minerale verf

Langssnede Stadsplein en Sint-Martinusplein

Analyse van 51N4E. Genk is een stad zonder centrum, dat zich ontwikkelde langs de Europalaan, een grootschalige verkeersader

De stadsstrip wordt geherdefinieerd in drie gebieden: Far West, Shop Ring en Park Drive

Het masterplan Slow Genk/Fast Genk beschouwt de afwezigheid van een historisch centrum niet als een gemis maar als een unieke en te koesteren eigenschap

Entree Genk vanaf de Park Drive. Links het station Snedes van de drie deelgebieden, met telkens een verschillend profiel voor de Europalaan

|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||

IEPER Noordelijke Stadspoort

ROBBRECHT EN DAEM ARCHITECTEN |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||

De noordelijke stadsrand van Ieper is een gefragmenteerd gebied zonder duidelijke identiteit. De projectsite van weefgetouwenfabrikant Picanol is strategisch gelegen in dit gebied. In het kader van de conceptsubsidiĂŤring wordt gewerkt aan een ruimer opgevat project, dat eenheid moet brengen in de versnipperde randstedelijke fragmenten, de site moet verknopen met de vergeten waterstructuren en de breuk tussen binnenstad en rand moet herstellen. Robberecht en Daem architecten staan in voor het ontwerpend onderzoek. Greet De Block analyseert de inzet en resultaten van het conceptsubsidiĂŤringstraject op basis van de gesprekken die ze voerde met de verschillende actoren. Resultaat van het traject zijn een uitgekiende PPS-structuur en een degelijk stedenbouwkundig ontwerp, dat enkele sterke concepten formuleert voor de projectsite zelf en deze als katalysator plaatst in de ruimere omgeving.

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

IEPER – Noordelijke Stadspoort

Robbrecht en Daem architecten

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

200

201

STAD

Ieper 130,61 km² 34.812 inwoners (01.01.2008) 267 inw./km²

POËTISCH PRAGMATISME 200 m

GREET DE BLOCK

PROJECT

Noordelijke Stadspoort POLITIEK VERANTWOORDELIJKE

Luc Dehaene, Burgemeester PROJECTLEIDER STAD

Stefan Depraetere, Stafcoördinator – Projectleider ONTWERPEND ONDERZOEK

Robbrecht en Daem architecten LOKALE BEGELEIDERS

Bruno De Meulder, Marleen Goethals PETER REGIETEAM

André Loeckx EXPERT PPS

DLA Piper Rudnick CONCEPTSUBSIDIE

Oproep 2 (2004) 53.000 euro PROJECTSUBSIDIE

Oproep 3 (2007) 1.500.000 euro TOTALE KOSTPRIJS

33.100.000 euro INBRENG PRIVÉ

14.100.000 euro (42,6%) UITVOERING

2006-2012

Het landschap in het noorden van Ieper is markant ‘anders’ dan de overige stadsdelen. In tegenstelling tot de vesten in het oosten, zuiden en zuidwesten, die voor een theatrale overgang zorgen tussen binnenstad en achterland, blijven in het noorden slechts de onopvallende Wieltjesgracht en een handvol oude perceelsgrenzen over. Waar in het noordwesten de vesten plaatsmaakten voor een stationskwartier tussen centrum en spoorweg, is in het noorden een coherente stadsuitbreiding steeds uitgebleven. De afwezigheid van monumentale relicten maakte van de noordelijke vestingruimte een uitverkoren plek voor grote en zware programma’s, die geen plaats vonden in het fijnmazige weefsel van de binnenstad. Grootschalige fabriekscomplexen, zoals de Picanolsite, een scholencampus en een ziekenhuis, maar ook enkele banale stukjes verkaveling en verschraalde woontorentjes nestelden zich maar al te graag in deze ruimte op de rand van stad en platteland. Het langdurige proces van achteloze nevenschikking van de grove fragmenten leidde tot een dispers en grijs gebied zonder boeiende interacties of interessante ruimtelijke ervaringen. Als in zichzelf gekeerde entiteiten bestaan de verschillende fragmenten onverschillig naast elkaar. Hoewel dit gebied noodzakelijke stedelijke functies huisvest, ontbreekt het de noordelijke stadsrand aan ruimtelijke coherentie om zich op de landschappelijke kaart van Ieper te plaatsen. Toen er sprake was van de herlokalisatie van de Picanolfabriek, greep de stad de kans om de in onbruik geraakte fabrieksterreinen en omgeving (Heite

en Kattenkerkhof) op te waarderen dan ook met beide handen aan. Het gebied Picanol–Kattenkerkhof–Heite ligt niet alleen centraal in het noordelijke stadsdeel, maar vormt tevens een kruispunt van verschillende infrastructuurlijnen. De terreinen zouden kunnen optreden als sluitstuk van het assenkruis – bestaande uit de oost-west gerichte Wieltjesgracht en de noordzuid gerichte as van de Diksmuidseweg in het centrum over het Kattenkerhof en de Diksmuidsestraat naar de kanaalkop in de rand van de stad – dat zowel de fragmenten onderling als de binnenstad, de rand en het platteland kan verknopen. Gedetailleerde PPS-structuur Het stadsvernieuwingsproject werd ingeluid met een ‘potentialiteitsstudie’, die voornamelijk tot doel had duidelijkheid te scheppen over de programmatische invulling van de Picanolsite. Als beheerder van industriële zones in Ieper liet de West-Vlaamse Intercommunale de mogelijkheden tot reconversie onderzoeken door BuroII. Een breed overleg met de stad, waarin de huidige toestand van de publieke functies en alle toekomstige strategische locaties in Ieper onder de loep werden genomen, bracht de mobiliteits-, uitbreidings- en identiteitsproblematiek van de academie voor muziek en woord, de academie voor beeldende kunst, de bibliotheek en het stedelijk archief aan het licht. Het vooruitzicht van een goed bereikbare bundeling van publieke functies op een karaktervolle fabriekssite haalde de publieke diensten over de streep zich te herlokaliseren en te centraliseren. Met het oog op een publiek-private samenwerking (PPS) onderzocht BuroII in september 2002 vervolgens de haalbaarheid van het programma – waarin naast de publieke functies ook wonen en kleinschalige handel en diensten werden opgeno-

men – door de ruimtevraag te vertalen in enkele scenario’s. Hoewel de scenario’s de kans gaven de site stedenbouwkundig te verkennen en haar ruimtelijk in te kaderen binnen het noordelijke stadsdeel, werd in de schetsen voornamelijk de nadruk gelegd op rendementsramingen en werd het ruimtelijk onderzoek beperkt tot kleurvlakken die de site optimaal moesten bedekken. Op basis van deze ramingen werd een brede ‘marktconsultatie’ uitgevoerd, die zowel peilde naar de interesse van ontwikkelaars voor de stad Ieper als naar hun mening over de multifunctionele invulling. Het programma dat uit de ‘potentialiteitsstudie’ en de ‘marktconsultatie’ voortvloeide, gecombineerd met informatie van het Vlaams en Nederlands PPSKenniscentrum en heel wat zelfstudie over de opzet van een PPS, werden reeds in een vroeg stadium omgezet in een vrij gedetailleerde PPS-structuur. De voorkeur ging uit naar de combinatie van ontwerper, ontwikkelaar, aannemer en gebouwenbeheerder, of DBFM (Design, Built, Finance and Maintenance). In november 2003 werd de eerste stap tot uitwerking

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

IEPER – Noordelijke Stadspoort

Robbrecht en Daem architecten

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

202

van de PPS gezet. Via een onderhandelingsprocedure met voorafgaande Europese bekendmaking werden private partners geselecteerd op basis van hun ‘financiële en economische draagkracht en technische bekwaamheid’ in uiteenlopende disciplines, gaande van ‘stedenbouwkundige ontwikkeling’ tot ‘facility management’. In maart 2004 werd het bestek waarop de geselecteerde deelnemers hun offerte moesten baseren, goedgekeurd. Hierin werd gesteld dat de opdracht slechts zou worden toegewezen indien een onderhandelingsperiode met alle kandidaten tot een unanieme consensus met één van hen zou leiden. Om dit proces in goede banen te leiden werden verschillende controleorganen opgericht: een interne kerngroep van diensthoofden uit diverse disciplines en een stuurgroep van vertegenwoordigers van politieke fracties en specialisten. Voor het overleg met de private partner werd de kerngroep uitgebreid met een vertegenwoordiging van het College. Niettegenstaande dat dit voortraject een nuttig instrument bleek te zijn om binnen de stadsdiensten en het stadsbestuur een ruimer draagvlak te creëren en de eisen van de pri-

203

vate en publieke partner goed op elkaar af te stemmen, bleef de ruimtelijke kwaliteit van ondergeschikt belang in de onderhandelingen. In december 2005 werd de PPS afgesloten tussen de combinatie Vanhaerents/Van Roey/Wilma/BuroII en de stad Ieper. Naast de DBFM omvatte de overeenkomst eveneens het ontwerp van de publieke ruimte (met inbegrip van het wegennet) en het ontwerp, de aanleg en commercialisering van een parking. Te veel privé Intussen nam de stad Ieper deel aan de tweede oproep voor de ondersteuning van stadsvernieuwingsprojecten (2004). Hoewel de opzet van de PPS door de jury goed werd onthaald, werd ‘de noordelijke stadspoort’ niet geselecteerd. Volgens de jury liet het voorstel te veel over aan de private partner. Bovendien ontbrak het zowel aan een ruimtelijk samenhangend beeld als aan een ruimtelijke inbedding in de ruimere omgeving. De zwakke regiefunctie van de stad is wellicht ten dele te wijten aan het vertrouwen dat werd gesteld in de esthetische beelden van BuroII, die eerder voor de ‘potentialiteitsstudie’ de positie van raadgever had ingenomen en nu als ontwerper betrokken was bij de private partner. Maar het is vooral het gebrek aan een uitgewerkte ruimtelijke visie voor de site en haar omgeving bij de aanvang van het proces geweest dat zijn stempel heeft gedrukt op het eindresultaat. Hoewel in het bestek stedenbouwkundige ambities, zoals de verbinding tussen binnenstad en achterland, werden neergeschreven, bleken deze door afwezigheid van een coherente projectdefinitie en uitgewerkte ruimtelijke krijtlijnen onvoldoende richting te geven aan zowel het concept van de ontwikkelaar als de houding van de stad tijdens de onderhandelingen. De private

partner concentreerde zijn ontwerpenergie voornamelijk op de ontwikkelbare gronden, zonder ze in te bedden in de omgeving, terwijl de regiefunctie van de stad beperkt bleef tot plaatselijke kwaliteitsbewaking en bijsturing. Terwijl de wisselwerking tussen een ruimere visie van de stad en de specifieke eisen van de private partner tot kwaliteitsverhoging had kunnen leiden, resulteerde het ontwerp in een schraal ruimtelijk beeld. Algemeen kan men stellen dat zowel het voorbereidend onderzoek als het ontwerp dat werd voorgesteld aan de jury getuigen van een pragmatische houding, waarbij het project eerder vorm kreeg vanuit bekommernissen omtrent economische en procesmatige haalbaarheid dan vanuit ruimtelijke visies die het project aangrijpen als hefboom voor het gehele stadsdeel. Ondanks een boeiend multifunctioneel programma en een participatieve opzet slaagde het project er niet in een stedelijke ruimte te genereren die het gehele stadsdeel optilt en verknoopt. Noch het verderop gelegen kanaal, noch de aangrenzende waterstructuren en wegen werden aan het project gehecht. In het stadsontwerp vertaalde het gebrek aan een dialoog met het ruimer stedelijk kader zich onverbiddelijk in een herbevestiging van het grijze, onsamenhangende gebied. Het Picanolterrein miste een integrerend concept dat nieuwbouw en vernieuwbouw op een gevatte manier samenbracht. Slechts de ‘historisch waardevol’ bevonden volumes of gevels van de Picanolfabriek mochten figureren in de nieuwe compositie; de rest van voorgaande tijdslagen werd uitgeveegd en teruggebracht naar maagdelijke grond, van waaruit de scène ex nihilo kon worden opgebouwd. De bewaarde gebouwtjes werden losgerukt uit hun context en bleven achter op een desolaat maaiveld dat volgens een heel andere logica gestruc-

projectgebied. De uitdaging bestond erin tegelijk de bestaande conditie kritisch te lezen en de blootgelegde complexiteit te vertalen in mogelijke ruimtelijke invullingen.

tureerd werd. De afwezigheid van samenhang en ruimtelijke inbedding dreigde het project te reduceren tot lokale opsmuk. Opdat het plan niet zelf tot fragment zou verworden, achtte de jury van de stadsvernieuwingsprojecten bijkomend ontwerpwerk noodzakelijk om het project meer te verankeren in het stadsdeel. Om dit stedenbouwkundig luik post factum op te vangen stelden de lokale begeleiders in het kader van de conceptsubsidiëring een nieuwe projectdefinitie op, waarin de ruimtelijke strategische positie van de ‘noordelijke stadspoort’ uitgebreid uiteen werd gezet: enerzijds diende men de schakelpositie tussen stad en achterland uit te spelen, anderzijds diende men het project aan te grijpen als hefboom voor het gehele stadsdeel. Als aangescherpte analyse en intentieverklaring werkte de projectdefinitie stimulerend en begeleidend voor de stad en de ontwerpers. Op basis van hun reactie op de nieuwe omschrijving werden Robbrecht en Daem architecten geselecteerd om het aanvullende ontwerpend onderzoek te verrichten op het niveau van zowel de stad, het stadsdeel als het

Architectuur is een positief handelen Het ontwerpend onderzoek van Robbrecht en Daem architecten neemt geen paternalistische houding aan die kost wat kost schoon schip wil maken met het voorliggende ontwerp. Integendeel, het buigt het pragmatisme van het voorstel van BuroII bekwaam om naar een ‘poëtisch pragmatisme’, dat met behoud van de geboekte resultaten uit het voortraject de diverse en vaak tegenstrijdige componenten fijngevoelig aaneenschrijft tot een intrigerend meerduidig landschap. Deze ‘poëtische pragmatiek’, die zowel hun ontwerparbeid als het eigenlijke ontwerp kenschetst, stelt de ontwerpers in staat te werken in en met de gefragmenteerde context. Noch tegenover het reeds doorlopen projectproces, noch tegenover de vaak als chaotisch en lelijk bestempelde Belgische ruimte staan de ontwerpers weigerachtig. ‘Architectuur is een positief handelen’, stelde Paul Robbrecht in een interview met Bart Cassiman (Paul Robbrecht Hilde Daem. De architectuur en het beeld, 1989). Ervan overtuigd dat architectuur – en bij uitbreiding stedenbouw – niet vrijblijvend is en zich niet kan veroorloven weg te kijken, nemen ze een positieve houding in ten aanzien van het bestaande. Zowel in de analyse als in het ontwerp zoeken ze aansluiting bij de aanwezige structuren en dynamiek. Tegelijk in staat om de verschillende fragmenten samen te brengen en ze in hun eigenheid te benadrukken, ambieert het ontwerpend onderzoek een landschap dat tegenstellingen verzoent. Het ontwerp van Robbrecht en Daem zet in op een

samenspel van lokale ingrepen binnen een gedegen ruimtelijk raamwerk. Deze attitude kristalliseert het duidelijkst uit in de sequentie Kattenkerkhof–Polenlaan–kanaalkop, die zowel de stad met het achterland verbindt als een katalysator vormt voor het gehele stadsdeel. Enerzijds krijgt deze sequentie vorm door verschillende delen lijninfrastructuur en publieke ruimte op elkaar te betrekken en samen te laten werken als een kader voor de aanpalende fragmenten. Zo krijgt het uitgestrekte gebied van het Kattenkerkhof tot het nieuwe plein aan de kanaalkop een gelijkaardige oppervlaktebehandeling en groenaanplanting. Om de samenhang tussen stad en achterland beter te beklemtonen maken de ontwerpers gebruik van het hoogteverschil tussen het Kattenkerkhof en het kanaal. Vanaf het verhoogde plein wordt een perspectief opgezet naar het kanaal, dat alle fragmenten tussen de twee plekken sterker op elkaar betrekt. Het landschap rijgt de diverse componenten visueel aaneen in een coherent beeld. Anderzijds wordt de publieke as ondersteund door lokale ingrepen. Architectuur wordt niet opgevat als een monade op een neutraal maaiveld, maar boetseert mede de stedelijke ruimte. De heldere college-structuur die Robbrecht en Daem architecten voorstellen voor de culturele instellingen en woningen op de fabriekssite, verenigt enerzijds de verschillende componenten in een intiem spel van paviljoenen en binnenkoeren, en voorziet anderzijds het plein van een herkenbare bakstenen gevel, die door zijn kleur en schaal richting geeft aan de voorheen isotrope ruimte. Het Kattenkerkhofblok krijgt vorm vanuit het plein. Alsof het geslepen werd door stromen begeleidt het de beweging en de blik van de stedelingen naar de kop van het kanaal. De begeleidende pleinwanden en het multifunctionele en aanlokkelijke karakter van de culturele cluster (woningen

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

IEPER – Noordelijke Stadspoort

204

en publieke functies), het Kattenkerkhofblok (woningen en commerciële functies) en het boothuis (recreatieve functies) versterken zowel vormelijk als programmatisch de as. Net als de centrale stedelijke as naar het kanaal worden andere structurerende lijnen eveneens getransformeerd van breuken tot verzamelaars. Zo worden de eerder onopvallende en troosteloze waterlopen – de Wieltjesgracht, de Ieperlee en de Vaart – herkenbare landschappelijke dragers van langzaam verkeer en nieuwe stedelijke woonvormen. Het groene en verkeersluwe karakter van de historische waterstructuren wordt bijvoorbeeld voortgezet in het aangrenzende terrein Heite, waarin parkwoningen het rustige complement vormen van de appartementen op de bruisende Picanolsite en het Kattenkerkhof. Van een onsamenhangende ruimte is geen sprake meer. Her en der worden de verzamelende assen ondersteund door lokale ingrepen, die als epicentra dynamiek in het stadsdeel genereren. Door enkele fijngevoelige landschappelijke ingrepen op de ‘tussenruimte’ en ‘gebouwde ruimte’ wordt de nevenschikking van fragmenten getransformeerd tot een continue stedelijke ruimte, waarin de relatie tussen de componenten gearticuleerd en ervaarbaar wordt. Het resultaat van het geleverde ontwerpwerk valt dan ook niet te lezen als een tweedimensionaal omvattend plan waarin pijlen en kleuren de protagonisten zijn, maar als een landschappelijke overpeinzing die tegenspraak uitlokt. In plaats van een ‘zuiver’ masterplan, waarin alles roerloos wordt ingebed en toekomst is, biedt het ontwerp van Robbrecht en Daem een onvoltooide toestand aan, waarin tal van pistes en aanpassingen mogelijk zijn. Van dit stedenbouwkundige ontwerp vormt het stadsontwerp Picanol–Kattenkerkhof de eerste stap

in de transformatie van het stadsdeel. BuroII verfijnde het ontwerp van de site in overeenstemming met het ontwerpend onderzoek en diende het in voor de derde oproep van de stadsvernieuwingsprojecten. Hoewel de ontwerper rekening hield met enkele suggesties van Robbrecht en Daem architecten voor het eigenlijke projectgebied, werd de ruimere context wederom buiten beeld geplaatst. Het project werd door de jury dan ook onder voorbehoud geselecteerd voor de tweede fase. Om te vermijden dat het project een geïsoleerde interventie zou worden diende de stad concrete garanties te geven voor de ontwikkeling van het woonproject Kattenkerkhof, de renovatie van de historische waterstructuren en de nieuwe stadswijk op de site Heite, zoals ze geconcipieerd werden door Robbrecht en Daem. De toegevoegde nota van de stad leidde uiteindelijk in de tweede fase tot een goedgekeurd ontwerp, dat inmiddels al voor een groot deel opgetrokken is. De oplevering van de monochrome cluster is gepland midden 2009. In de tussentijd werkt de stad verder aan het ruimtelijke kader en gaat ze gesprekken aan met de eigenaars van de strategische locaties. Gestaag wordt de noordelijke rand opgeladen, de capaciteit ervan vergroot. Net zoals het ontwerp van Robbrecht en Daem houdt de onvoltooidheid ervan een belofte in.

1. Bestaande ruimtelijke structuur: een dispers en grijs gebied zonder boeiende interacties 2. Gewenste ruimtelijke structuur: infrastructuur wordt getransformeerd van breuk tot verzamelaar. De waterlopen worden herkenbare landschappelijke dragers. De restruimten tussen centrum en kanaal worden omgevormd tot een stedelijke as

Nijverheids

straat

Site Heite

Vijfhoek

GARAGES

Polenlaan Kattenkerkhof

Het ontwerp van de vijf deelgebieden

Kanaal

De parkwoningen op de site Heite

De Polenlaan in het verlengde van het Kattenkerkhof

Het Kattenkerkhof is het hart van het ontwerpgebied en vormt de aanzet van de structurerende as tussen centrum en kanaal

De heraanleg van de Kanaalkop met voornamelijk recreatieve functies

|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||

BRUGGE Stadsportaal

JAN DE VYLDER ARCHITECTEN |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||

In de Brugse binnenstad lopen de talrijke stadsgebruikers – toeristen, bewoners, handelaars, kunstenaars en vele andere – elkaar tegen het lijf, maar tot een ontmoeting komt het zelden. ‘Tapis Plein’ bracht al deze mogelijke coproducenten van levendige stedelijkheid in beeld en definieerde de behoefte aan een ‘stadsportaal’: een herkenbare plek, een strategische infrastructuur, een open werking waar verschillend socio-culturele organisaties elkaar vinden en op een evidente wijze zichtbaar en ‘ontmoetbaar’ worden voor alle andere stadsgebruikers. De stad vroeg conceptsubsidiëring aan om het concept ‘Stadsportaal’ de kans te geven zich te ontwikkelen tot een origineel stadsvernieuwingsproject. Ontwerpend onderzoek en participatief onderzoek verlopen zij aan zij. Jan de Vylder animeert het ontwerpend onderzoek, Sofie Vandelannoote regisseert een participatietraject. Uit de interactie tussen beide ontstaan de eerste voorstellen, die bedoeld zijn als katalysatoren van visievorming en projectdefinitie. Het proces is experimenteel, stimulerend, maar niet vanzelfsprekend, en nog zeker niet voltooid. Jorijn Neyrinck brengt het relaas.

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

BRUGGE – Stadsportaal

Jan De Vylder architecten

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

210

211

STAD

Brugge 138,40 km² 117.073 inwoners (01.01.2008) 846 inw./km²

200 m

EEN HEFBOOM VOOR STEDELIJKHEID EN ONTMOETING IN DE TOERISTISCHE ERFGOEDSTAD JORIJN NEIRYNCK

PROJECT

Stadsportaal POLITIEK VERANTWOORDELIJKE

Patrick Moenaert, Burgemeester; Mercedes Van Volcem, Schepen van Stadsvernieuwing PROJECTLEIDER STAD

Eric Van Hove, coördinator Stedenbeleid ONTWERPEND ONDERZOEK

Jan De Vylder architecten LOKALE BEGELEIDERS

Peter Van den Abeele METER REGIETEAM

Linda Boudry EXPERT PPS

Tapis Plein CONCEPTSUBSIDIE

Oproep 3 (2007) 57.000 euro

De zelfkant van een toeristische werelderfgoedstad Zwermen van heel diverse stadsgebruikers gonzen door de straten van Brugge. Enerzijds als regionale hoofdplaats, anderzijds als toeristische trekpleister en werelderfgoedstad wordt Brugge dagelijks druk bevolkt door bewoners én bezoekers. Het is een bizarre paradox van deze tijd dat te midden van deze wervelende mensendrukte de feitelijke vormen van gemeenschap in de voorbije decennia fel uitgedund blijken te zijn. En terwijl Brugge zijn kernstad druk bevolkt ziet en een succesverhaal van economische bloei schrijft, wordt het voor de kritische bewoner en bezoeker van de stad gauw duidelijk dat parallel aan het sociale weefsel ook de creatieve dynamiek in de stad uitdunt. Het Brugse succesverhaal draagt het voortdurende gevaar met zich mee een rijkdom te vormen die zijn eigen stedelijkheid verarmt. Brugge heeft moeite met stedelijkheid. Een verklaring daarvoor is op diverse fronten te zoeken. Als werelderfgoed van de UNESCO vormt Brugge voor ieder project van architecturale vernieuwing hoe dan ook een verhoogde drempel. Uit bekommernis om de beschermde stadskern worden nieuwe en alternatieve stedelijke functies ook uit de binnenstad geweerd, naar de rand of achter de gevels. Het toeristische succesverhaal jaagt de prijzen op de vastgoedmarkt dermate de hoogte in dat vele stadsbewoners en ondernemend talent hun dromen en projecten voor de binnenstad op financieel vlak een onhaalbare kaart zien worden. Brugge her-

bergt ook weinig hogescholen en geen universiteit en mist dus een studentenpopulatie met alle randorganisatie van horeca tot verenigingsleven in haar kielzog. Jongeren trekken op hun achttiende opgelucht de deur achter zich dicht om ‘het elders te gaan doen’... Brugge is dan ook weinig aantrekkelijk voor dwarse figuren en bewegingen die juist in stedelijke contexten de humus vinden om te broeien en te groeien. Een Stadsportaal voor stadsvernieuwing Eind vorige eeuw begon Brugge cultuur als medium tot stadsvernieuwing in te zetten. Deze vernieuwing initieerde een belangrijke economische bloei, was aanleiding voor concrete impulsen in infrastructuur en programmering en stuurde het profiel bij van sfeertoerisme naar cultuurtoerisme. Toch lijkt, zoals hierboven geschetst, de sociale en creatieve dynamiek in de stad geen gelijke tred te houden met de economische dynamiek. Een duurzame stadsontwikkeling waar sociale, culturele en economische waarden op langere termijn hand in hand gaan, vraagt om een andere visie en een andere aanpak. Tegen deze achtergrond loopt in het najaar van 2005 een werkvergadering van Cel Stedenbeleid Brugge en het jonge projecthuis Tapis Plein uit op een brainstorm over de stedelijkheid in Brugge. Uitgangspunt van dit gesprek vormt de gedeelde ervaring dat het sociale karakter van de stad sinds de eeuwwisseling op een wisselspoor zit tussen ‘oude’ – plaatsgebonden – en ‘nieuwe’ – netwerkgerichte – vormen van gemeenschap. In het gesprek ontstaat een vernieuwend idee voor een stadsproject: in de Brugse binnenstad een initiatief en een plek creëren voor eigentijdse ontmoeting en netwerking tussen diverse groepen van bewoners, gebruikers en bezoekers van

de stad. Plek en netwerk, oude en nieuwe gemeenschapsvormen samen aan zet. De Cel Stedenbeleid Brugge stelt Tapis Plein voor om dit projectidee inhoudelijk uit te werken. De maanden daarna zet een werkgroep van projectmedewerkers met uiteenlopende achtergronden (zoals stedelijke antropologie, kunstwetenschappen, monumentenzorg, sociaal-culturele agogiek, grafiek en stadsonderzoek) een vooronderzoek op, dat zich zowel richt op de ruimtelijke als op de inhoudelijke kant van een dergelijke eigentijdse ontmoetingsplek. Een denktank van lokale betrokkenen en Vlaamse experts begeleidt dit vooronderzoek. Het projectidee krijgt de werktitel ‘Stadsportaal’. Vanuit bronnenonderzoek en na verschillende bezoeken aan binnenlandse en buitenlandse referentievoorbeelden stelt men in het vooronderzoek dat het Stadsportaal een visueel en fysiek baken in de stad zou moeten worden dat een aanzuigkracht uitoefent op stedelingen en bezoekers. Als een nieuw soort ‘stadshart’ moet het Stadsportaal de dynamiek en interactie tussen verschillende bestaande en nieuwe spelers en gebruikers versterken, zodanig dat ontmoeting er vanzelfsprekend plaatsgrijpt. Het projectvoorstel ‘Stadsportaal 1’ dat in 20062007 hieruit ontstaat, vertrekt dus vanuit een dubbel concept: een socioculturele werking waar routes verknoopt worden die samenhangen met zeer verscheiden manieren van de stad te beleven en te gebruiken, en tezelfdertijd een plek in de stad waar dit zichtbaar wordt als een echt ‘kruispunt’ of ‘forum’ of ‘portaal’. Het zichtbaar aanwezig zijn van het Stadsportaal op een site in de stad, als kruispunt of uitvalsbasis voor ‘ontmoeting’, is cruciaal. Kortom, het Stadsportaal wil tezelfdertijd een sociaal-cultureel en ruimtelijk project zijn.

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

BRUGGE – Stadsportaal

Jan De Vylder architecten

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

212

Uitdagingen voor een Stadsportaal Het brede vooronderzoek brengt de functies, uitrustingen en werking zo goed mogelijk in kaart, schetst lacunes, identificeert kansen. Daaruit blijkt, vreemd genoeg, dat zich slechts in een beperkt aantal zones in de stad een uitgesproken overlapping van functies en publiek aftekent. In de Brugse binnenstad vormt het gebied tussen de Sint-Jakobsstraat, de Naaldenstraat en de Kuipersstraat een dichte concentratie van stedelijke en culturele functies. Voorzieningen zoals de bibliotheek, de stadsschouwburg, het cultuurcentrum, de academie, het cultuurhuis ‘De Republiek’ met cinemazalen, en dergelijke zijn gesitueerd op een eerder beperkte oppervlakte aansluitend op de Markt. In dit hart van de oude én de hedendaagse stad lopen de bloeiende toeristisch-commerciële functies en trajecten samen met de routes zowel van de bewoners als van uiteenlopende culturele stadsgebruiken. Door het gebied loopt een as ontsloten door de centrale bushalte van de stad en een ondergrondse parkeergarage. Private functies voegen elk andere accenten toe: winkels, cafés, restaurants. Uit

213

cijfermateriaal en ‘mappings’ in het vooronderzoek blijkt dit feitelijke knooppunt van stedelijke activiteiten en beleving het sterkst aan te sluiten op het potentieel aan ongedwongen ontmoetingen waarnaar het project op zoek is. Letterlijk iedereen, bezoeker en bewoner, maakt op een of andere manier gebruik van dit stuk openbaar domein. Maar onderverdeeld in gesloten percelen laat het stadsdeel momenteel enkel passage en doelgericht gebruik toe, geen interactie, geen onverwacht samenspel. Ontmoeting beperkt zich voorlopig tot ‘gelijken’ dat wil zeggen gebruikers of bezoekers van een bepaald adres, een bepaald pand. Een potentiële creatieve atmosfeer is op deze ‘space of flows’ reeds aanwezig, maar drukt met haar gefragmenteerde karakter nauwelijks een stempel op de stedelijke omgeving. Bovendien mist dit stadsdeel de herkenbaarheid die voor de beoogde ‘portaalsite’ onontbeerlijk is. Op basis van deze verkenning worden in het vooronderzoek drie sites of panden in dit stadskwartier geselecteerd als geschikte uitvalsbasis voor de ontwikkeling van een Stadsportaal. Maar zoals dat gaat met steden, steekt de snelle realiteit de trage tijd van conceptvorming voorbij... Achter elk van de drie gekozen sites zit bij nader inzien een privé-eigenaar verscholen met eigen projecten en financiële condities. Dit overtuigt de Cel Stedenbeleid Brugge ervan voor het ruimtelijk concretiseren van het hart van het Stadsportaal uit te kijken naar ruimtes en panden in dit stadsdeel die stadseigendom zijn. Verspreid over twee bouwblokken tussen de Sint-Jakobsstraat, de Naaldenstraat en de Kuipersstraat treft men inderdaad een diverse culturele infrastructuur in stadseigendom aan, wat allerlei nieuwe verbindingen, verschuivingen en heroriënteringen voor de toekomst mogelijk maakt, althans in principe. De locatie voor

het Stadsportaal beperkt zich vanaf dat moment niet meer tot de drie oorspronkelijke zoeklocaties, maar verruimt zich nu tot deze twee bouwblokken met een hoge dichtheid aan potentiële partners. Conceptsubsidie Deze keuze eenmaal gemaakt, liggen eind 2007 alle puzzelstukken voor een project klaar. Er is een duidelijke inhoudelijke basis en er is een locatie. Maar in plaats van al onmiddellijk middelen voor het project te zoeken vraagt de Cel Stedenbeleid Brugge bij de derde oproep van de Vlaamse Gemeenschap geen projectsubsidie, maar wel een conceptsubsidie die ervoor moet zorgen dat de puzzelstukken samengesteld worden tot een concreet stadsvernieuwingsproject. Via de conceptsubsidiëring krijgt het stadsportaal in spe hulp van externe deskundigen om het project verder uit te werken. Voor het onderdeel ontwerpend onderzoek wordt Jan De Vylder gekozen. Hij zal de ruimtelijke uitwerking van het Stadportaal voor zijn rekening nemen. Voor het concretiseren van de socioculturele netwerking wordt opnieuw Tapis Plein aangeschreven en wordt Sofie Vandelannoote als participatiedeskundige aangetrokken. Om de hele conceptsubsidie in goede banen te leiden wordt het team van de Cel Stedenbeleid Brugge aangevuld met de cultuurcoördinator van de Stad Brugge en met twee externe begeleiders die door de Vlaamse Gemeenschap ter beschikking worden gesteld. Bij uitzondering in het programma van de conceptsubsidiëring krijgen het ontwerpend onderzoek en het participatieluik een even groot budget toebedeeld. Deze gelijkwaardige investering in zowel een participatief als een ontwerpend onderzoek volgt uit een overwogen keuze. Het Stadsportaal is immers behalve een impuls van gebouwde ruimtelijke stads-

vernieuwing een netwerkproject van socioculturele stadsvernieuwing. De slaagkans en de impact van dit stadsproject staan of vallen met enerzijds een sterk ruimtelijk concept en anderzijds een brede instemming en samenwerking van relevante partners die op diverse manieren, niveaus en terreinen in de stad actief zijn: van overheden en diensten (dienst preventie, stedenbeleid... ), via publieke sociaal-culturele instellingen (Openbare bibliotheek, OCMW, kinderopvang...) tot private en particuliere initiatieven (winkels, cafés, vzw’s...). Paradoxaal genoeg wordt juist dit sterke punt uit het voortraject gaandeweg een kwetsbare schakel in het project. Om het Stadsportaal te concretiseren wordt een participatietraject opgestart met de bestaande culturele actoren in en rond de twee geselecteerde bouwblokken. Interviews met deze actoren leggen verschillende vragen bloot, voornamelijk over de bijkomende infrastructuur,. Deze passen niet helemaal bij het concept Stadsportaal. Dit laatste wil immers een dichte stedelijke ontmoetingsplek worden en niet verengd worden tot een infrastructurele of programmatische uitbreiding van de bestaande socioculturele initiatieven. Om een dergelijke verenging te vermijden staat men voor een tweeledige uitdaging, te weten: a) een krachtige uitdrukkingsvorm te vinden die een gemeenschappelijk project kan betekenen voor verschillende actoren uit het culturele veld die aanwezig zijn op de gekozen site en die, omwille van soms tegenstrijdige belangen, niet zo evident onder één en dezelfde vlag kunnen of willen varen. b) de focus op het eigen karakter van dit project (het lokaliseren van een grote diversiteit van stedelijk ontmoeten) niet te laten ondersneeuwen door de belangen van zelfbewuste culturele actoren met eigen

ambities, die nu in de discussies omtrent concretisering en lokalisering van het Stadsportaal als belanghebbenden mee op het toneel verschijnen. Een participatief ontwerpend onderzoek De ontwerpuitdaging is groot. De twee bouwblokken voor het Stadsportaal tussen de Sint-Jakobsstraat, de Naaldenstraat en de Kuipersstraat vertonen zowel ruimtelijk, programmatisch als naar ‘culturele’ betekenis een grote stedelijke dichtheid. Het wordt een hele uitdaging om een krachtige ruimtelijk-architecturale uitdrukkingsvorm te vinden. Deze moet enerzijds een gemeenschappelijk project uitstralen voor de vele verschillende actoren, en anderzijds in een eigentijdse dialoog treden met het historische beeld van Brugge, waarbij rekening wordt gehouden met de geldende filosofie en regels omtrent de als werelderfgoed erkende binnenstad. Uit het actorenonderzoek blijkt dat een kritische voorwaarde voor een goede kans van slagen op deze geladen site erin bestaat een surplus aan ruimtes en functies te creeren die past bij de historisch gegroeide veelheid van actoren, plekken en activiteiten die vandaag de identiteit en aantrekkingskracht van dit stadskwartier uitmaakt. Het ontwerp zou erin moeten slagen deze rijke diversiteit in een overtuigende ruimtelijke ingreep en een wervende strategie te vatten. Deze moeten vandaag reeds de onmiddellijk betrokken partners overtuigen van de brede potentie van het project en van de mogelijkheid om binnen het geheel hun eigenheid te kunnen behouden en ontwikkelen. Morgen moeten deze ruimte en deze strategie dan zorgen voor een echte portaalsite, die met haar sterke ruimtelijke uitstraling de stadsgebruiker verleidt en binnenloodst in een stadkwartier vol stedelijk ontmoeten. Het ontwerpend onderzoek speelt gretig en crea-

tief in op elk van deze uitdagingen. Het slaagt erin in woord en beeld de stedelijke en culturele actoren te betrekken bij de conceptvorming. De ontwerper stippelt met een haast poëtische en artisanale methodiek van knip- en plakwerk (dat van de ontwerptekeningen bijna Brugs kantwerk maakt) in de discussie zelf een conceptueel parcours uit. Een heen-en-weerbeweging van bedenkingen, ideeën en ruimtelijke concepten wordt gevoed door plaatsbezoeken, gesprekken in de begeleidingsgroep, interviews en actorenonderzoek op de site, aangereikt door het participatieluik. Ontwerpend onderzoek en participatie vullen elkaar aan. Het discursieve proces mondt uit in een eerste brainstorm, waarin zes sterk uiteenlopende ruimtelijke concepten voor een Stadsportaal gepresenteerd worden. De begeleidingsgroep weegt voor en tegen en brengt de zes concepten terug tot drie kernvoorstellen als basis voor een gesprek met alle betrokken diensten en actoren. Eén voorstel vertrekt vanuit een volledige verbouwing van een bestaand beeldbepalend gebouw, ‘de Republiek’, een ander vanuit een fijnmazig netwerk van verspreide ruimtes in het stadskwartier, een derde voorstel concentreert het Stadsportaal in en rond een toren binnen in het bouwblok. Deze drie suggestieve ruimtelijke concepten worden voorgesteld tijdens een breder participatief actorenoverleg. De bedoeling daarvan is een inhoudelijk debat te creëren waarin ruimtelijke en sociaal-culturele visie, programmering en positionering steeds meer gestalte krijgen. Dit alles groeit uit tot een oefening in conceptvorming, waarbij de diverse betrokkenen hun eigen kaders beginnen te doorbreken en te overstijgen. En het wérkt. Terwijl bij klassieke gespreksrondes of ‘inspraakvergaderingen’ vaak pragmatisme en zelfbehoud opspelen, prikkelen deze inspirerende ruimtelijke inste-

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

BRUGGE – Stadsportaal

214

ken het enthousiasme van de verschillende betrokkenen en de goesting naar méér. Zo wordt een echt participatief ontwerpend parcours afgelegd met als bestemming een toekomstig Stadsportaal. Daar staan we vandaag. Met de kiem van een nieuw baken van stedelijkheid en ontmoeting in Brugge. Een concept in opbouw voor een nieuwe ‘burgertoren’ in de stad, als een hedendaags belfort in dialoog met de historische torens die als relicten van een groots verleden getuigen. Een nieuw baken in het midden van dit ‘quartier’, van waaruit straten, mensen en bezigheden zich in hun dagelijkse drukte ontplooien. Een plek voor die dingen en bewegingen die een stad droomt te kunnen zijn. Stadsportaal als leerproces voor conceptsubsidiëring van stadsvernieuwingsprojecten Tot slot is het nuttig vanuit het Stadsportaaltraject een blik te werpen op de betekenis van een gesubsidieerde conceptfase ter voorbereiding van een stadsvernieuwingsproject. Men kan de vraag stellen of een conceptsubsidiëring het verschil kan maken. Vanuit het project ‘Stadsportaal’ schrijven we een volmondig ‘Ja’! Het project Stadsportaal gaat bij uitstek om het creëren van een soort meerwaarde die op voorhand – voor de eigenlijke realisatie – niet vanzelfsprekend is en gemakkelijk ter discussie kan worden gesteld. Thema’s als ontmoeting, verbinding, verknoping bestaan nu eenmaal niet uit cijfers en harde argumenten, maar uit fijnmazige, gevoelige materie die in rapporten en debatten tussen de vingers glippen. De draagkracht van het project is erg fragiel. Deze materie is immers voor geen van alle huidige betrokkenen direct noodzakelijk of absoluut prioritair, noch voor lokaal beleid en bestuur, noch voor de bestaande

actoren op de site, en allerminst voor de nog niet gekende partners of stadsgebruikers, die onderweg nog gevonden en aangesproken moeten worden. Want was dat niet een van de voornaamste doelstellingen van dit hele project? Mensen, initiatieven en bewegingen die vandaag nog de talrijke ontbrekende stemmen in deze stad vormen, al doende een stem en een plek te geven. Hun noden en hun dromen zijn echter nog niet bekend, hun engagement en hun inzet nog niet in Brugge voorhanden. Zij kunnen dus niet rechtstreeks aangesproken worden om dit project uit de startblokken te krijgen. Juist daarom maakt de conceptsubsidiëring een wezenlijk verschil. Om een idee, een denkoefening, als ‘project in de kiem’, op eigen benen te laten staan. Om deze ‘projectkiem’ aandacht en begeleiding te geven zodat ze uit kan groeien tot een volwaardig projectvoorstel. Om wat nog niet bestaat via participatief ontwerpend onderzoek gestalte te geven, bespreekbaar, organiseerbaar en financierbaar te maken. Work in progress Stadsportaal Brugge is een work in progress. Bij het schrijven van deze bijdrage ligt er nog geen doortimmerd voorstel voor een echt stadsvernieuwingsproject voor. Het project heeft nog een stevig traject voor de boeg om in het eerstkomende jaar benoembare programma’s en functies, benoembare partners en gebruikers, benoembare investeerders aan te spreken en daadwerkelijk te engageren en om het lokale beleid en bestuur helemaal mee in de stuurcabine te krijgen. Stadsportaal is echter in meer dan één betekenis work in progress. De kritische succesfactor voor het slagen van dit stadsvernieuwingsproject ligt uiteindelijk in het participatieve en experimentele karakter

van het Stadsportaal. In zijn dagelijkse werking met partners en publiek maakt het een nieuwe stedelijke gemeenschapsvorming aan. Deze werking kent een inherent procesmatig karakter en zal dus ook organisatorisch en inhoudelijk gemonitord en bijgestuurd dienen te worden. Het uitgesproken reflexieve en procesmatige karakter van het Stadsportaalproject geldt dus niet enkel tijdens deze cruciale conceptfase en de opstartjaren. Ook na de opstartfase zal het een uitdaging zijn om het Stadsportaal als een zelfvernieuwend work in progress aan te houden. Eerste projectvoorstel: een wit plein

Een wit plein, zowel tussen als in de bouwblokken, zowel tussen als in de gebouwen. Het plein is half open. Een plein of een gebouw?

scenario 1

scenario 2

scenario 3

Tweede projectvoorstel: drie scenarioâ&#x20AC;&#x2122;s voor een stadsportaal scenario 1: Verspreid over het bouwblok scenario 2: Een torengebouw

Derde projectvoorstel: drie scenarioâ&#x20AC;&#x2122;s voor een toren scenario 3: Een verdieping van een heel bouwblok

Verdere uitwerking van het torenvoorstel

Het Stadsportaal kan verschillende vormen aannemen. Het gaat niet zozeer om het ontwikkelen van een nieuwe fysieke ruimte in de stad, als wel om het creĂŤren van een nieuwe plek die een ander soort werking en ontmoeting toelaat

|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||

DEINZE Stedelijk wonen aan de Leie

UAPS EN BUREAU BAS SMETS |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||

Reeds enige tijd sluimert in Deinze de ambitie om de stad een nieuwe impuls te geven en droomt men luidop van diverse stadsprojecten. De stad had het plan opgevat om de imposante molens aan de oevers van de Leie kort bij het stadscentrum te transformeren tot een nieuw stuk stad met woningen, handelsfuncties en publieke ruimte. Filip Vanhaverbeke werd in het kader van de conceptsubsidiëring als extern adviseur aangesteld. Samen met enkele lokale voortrekkers mobiliseerde hij de publieke en de private partners voor een verruimde visievorming, voor het organiseren van een coherent stadsvernieuwingsbeleid en voor het versterken van het project ‘De Molens’. Het ontwerpend onderzoek van uapS en Bureau Bas Smets ging op zoek naar een krachtige ruimtelijke drager voor dit nieuwe elan. Het probeert het hybride landschap van de ringweg en de Leie om te zetten in een nieuwe soort ruimte, die samenhang creëert tussen ‘De Molens’ en diverse andere stadsprojecten in spe.

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

DEINZE – Stedelijk wonen aan de Leie

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

uapS en Bureau Bas Smets

223

222

STAD

Deinze 75,55 km² 28.799 inwoners (01.01.2008) 381 inw./km²

200 m

INTEGRERENDE ONTWERP-STAPSTENEN VOOR EEN STAD AAN DE LEIE FILIP VANHAVERBEKE

PROJECT

Stedelijk wonen aan de Leie POLITIEK VERANTWOORDELIJKE

Jacques De Ruyck, Burgemeester PROJECTLEIDER STAD

Peter Coppens, Stedenbouwkundige ONTWERPEND ONDERZOEK

uapS Anne Mie Depuydt & Erik Van Daele met Sara Maillefer en Bureau Bas Smets, landschapsarchitecten LOKALE BEGELEIDERS

Filip Vanhaverbeke, Jan Hamerlinck PETER REGIETEAM

Jan Schreurs EXPERT PPS

Dirk Rygole EXPERT PARTICIPATIE

Sofie Vandelannoote CONCEPTSUBSIDIE

Oproep 3 (2007) 57.000 euro

Deinze droomt Langs de Leie ligt Deinze met zijn nagenoeg 30.000 inwoners te dromen van een stadsvernieuwing, zoals het iets meer noordoostelijk gelegen Gent en andere Vlaamse steden hem hebben voorgedaan. Deinze is een van die kleinere steden in het Vlaamse landschap die de laatste decennia worstelen met hun identiteit en bekendheid. Deinze is voor velen een onbekende stad. Misschien zegt het Museum van de Leiestreek of de evenementenhal de Brielpoort wel iets. Zo niet, dan biedt de Gentsesteenweg misschien een herkenningspunt. Met de Weba en de vele andere winkels langs deze steenweg is deze route vooral in de avondspits al decennia berucht om haar kleurrijke lichtanimatie en nachtelijk straattheater. Tussen voornoemde steenweg en het Schipdonkkanaal ligt het historische centrum van Deinze. De Leie loopt door het centrum, maar is er niet herkenbaar, zoals aan de Gras- en Koornlei in Gent. Zelfs met een plezier- of toeristenboot valt er door de hoge en steile oevers weinig te bespeuren van de stad, met uitzondering van de nabijgelegen Onze Lieve Vrouwkerk en de nog veel imposantere toren van de silo’s van de site De Molens. De Molens, opgericht in 1875 op de huidige site om er een met stoom aangedreven meel- en deegwarenfabriek te realiseren, werd honderd jaar later overgenomen door de eveneens te Deinze gevestigde nv Dossche, marktleider op het gebied van mengvoeders. De voorbije jaren werkt het bedrijf onder de naam Dossche Mills &

Bakery aan een herlokalisatie van het bedrijf. Precies in deze herlokalisatie zag het stadsbestuur van Deinze de kans om samen met het bedrijf Dossche Mills & Bakery als private partner een stadsvernieuwingsproject op te zetten en dit project in te dienen bij de Vlaamse Regering voor projectsubsidies. De jury meende dat het in principe mogelijk was om deze ambitie om te zetten in een vernieuwend project, maar dat het in het oorspronkelijke voorstel ontbrak aan een ruimere visie en dat de structurele inbedding en de plankwaliteit die nodig zijn om dit waar te maken niet aanwijsbaar waren. De droom die Deinze had gekoesterd was niet onmiddellijk om te zetten in daden. Maar met de toekenning van de conceptstudie werden de ambities gevrijwaard, beter nog, ze konden worden gedeeld met externe deskundigen, die Deinze hielpen ontwaken in termen van het verruimen van het ontwerpen werkterrein, het verscherpen van de kwaliteitsdoelstellingen, het opentrekken van het stadsvernieuwingsdebat en het op zich nemen van de regierol. Deinze durft Bij aanvang van de conceptstudie bleek de stadsvernieuwingsdroom van Deinze zich niet te beperken tot de reconversie van de site De Molens en aanpalende Leie-oevers. De stad had ook intenties om meer ruimte te bieden aan de nabijgelegen academie, de marktplaats te vernieuwen, het Huis Van Thuyne aan te kopen om vanaf de markt de toegang tot het Kaandelpark te garanderen, haar te krap geworden stadhuis te renoveren en uit te breiden met een nieuw administratief centrum en voor de culturele activiteiten een waar cultuurhuis te bouwen. In die context moest ook het parkeerbeleid in het stedelijke kerngebied worden bijgesteld en ruimtelijk geïntegreerd.

Deinze leek niet alleen te dromen, maar ook te durven. In die optiek werd een projectdefinitie opgesteld, die niet alleen de reconversie van de site de Molens beschreef maar alle potentiële stadsprojecten opnam op de toepasselijke territoriale schaalniveaus in casu, het projectgebied De Molens, een ontwerpgebied dat ook de onmiddellijke omgeving inclusief de Leie-oevers en de aanpalende publieke ruimte verdisconteerde en een ruimer studiegebied om de nodige relaties met de nabije omgeving aan te geven en aanvullende ontwerpen en projecten te kunnen opnemen in een integrale benadering van de stadsvernieuwing in het centrumgebied Deinze. Ondanks de angst dat een dergelijke aanpak tijd en geld zou kosten wist Deinze, mede op basis van een helder, realistisch en gezamenlijk opgesteld stappenplan, de private partner te overtuigen om op de ingeslagen weg door te gaan. Uit een drietal kandidaten werd in korte tijd het ontwerpteam uapS, vertegenwoordigd door Anne Mie Depuydt en Eric Vandaele, geselecteerd voor de uitvoering van het ontwerpend luik van de conceptstudie. Dit team werd verkozen omwille van hun opvallend enthousiaste en open houding, hun brede blik op de opdracht en in het bijzonder omdat hun benadering het belang onderstreepte dat een stedenbouw en architectuur het in deze context niet konden stellen zonder een landschappelijke insteek. Voor het landschappelijke ontwerpend onderzoek werd samen gewerkt met Bas Smets. Het ontwerpmatig onderzoek dat uapS en Bas Smets uitvoerden, resulteerde in een ruimtelijke strategie om van de Leie de dominante openruimtestructuur van Deinze te maken. Het landschap van de Leie wordt een coherent ruimtelijk kader, waarbinnen de veelheid aan projecten en ambities binnen Deinze

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

DEINZE – Stedelijk wonen aan de Leie

uapS en Bureau Bas Smets

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

224

worden geïntegreerd. Door die toekomstige projecten in Deinze te relateren aan het Leielandschap wordem het imago en de beeldvorming van de stad opnieuw gedacht. Met deze strategie wordt de Leie, die tot op heden als stedelijke ruimte werd genegeerd, opnieuw het gezicht van Deinze. Om die beeldbepalende ingreep vorm te geven werd de voorgestelde openruimtestructuur uiteengelegd in drie onderdelen, drie verschillende publieke ruimten, te weten de oude Leiemeander, de Leieboorden en de Leiekamers. DE LEIEMEANDER, HET GEZICHT VAN DEINZE

In het voorgestelde ontwerp wordt de oude meander één coherent gebied, een publieke ruimte die zowel op stedelijk als regionaal niveau opnieuw betekenis krijgt. Het publieke karakter wordt versterkt door de articulatie van de schaal van de ruimte en door enkele bovenstedelijke programma’s. De begrenzing van de meander wordt aan beide kanten van de meersen verscherpt, zodat de opeenvolging van verschillende sferen in de meersen een duidelijke afbakening krijgt. De oude Leiemeander is ook een scharnierruimte die bepalend is voor het beeld van de kern van Deinze, omdat ze de toegangsruimte vormt tot Deinze. Om die ruimte te articuleren worden twee compacte gebouwen als objecten op strategische plekken ingeplant. Door de volumes als compacte objecten ten opzichte van elkaar te plaatsen wordt de sequentie tussen de meander, de Leieboorden en het kerkplein vormgegeven zonder de continuïteit van de meander in het gedrang te brengen. Het bovenstedelijke publieke karakter van de meander wordt versterkt door in beide volumes een publieke functie onder te brengen, in casu een grootschalig multifunctioneel gebouw

225

en een nieuw administratief centrum. Het noordelijk gelegen Kaandelpark vindt zijn complement in de nabijgelegen markt. Het park is een ingesloten stedelijk landschap, de markt een omsloten steenachtige ruimte, van elkaar gescheiden door een langwerpig bouwblok. De positie en het statuut van de passage door het Huis Van Thuyne zijn essentieel in de verhouding tussen beide ruimten, omdat het de enige reële publieke doorgang is. De ruimte van de markt wordt geoptimaliseerd. Daarvoor werden verschillende scenario’s uitgetekend. Gemeenschappelijk in die scenario’s is dat de markt net als voorheen, één doorlopend steenachtig plein wordt met een minimale ruimte voor rijwegen en een maximale ruimte voor terrassen, marktopstelling en voetgangers. In het zuidelijke deel van de meander snijden de oude Leiemeander en de Leie elkaar. De toegankelijkheid tot de Leie-oevers wordt er door verkeers- en parkeerinfrastructuur bemoeilijkt. Het herwaarderen van de zuidelijke meanderruimte begint dan ook bij het wegnemen van deze barrières. De ontsluiting van de parkings van het museum en de Brielpoort wordt gebundeld, parallel aan de ring. Het parkeren aan de Leie-oevers wordt zo snel mogelijk vervangen door de te integreren parkeervoorzieningen in een van de toekomstige publieke gebouwen. De opeenvolging van hagen, struiken en aanplantingen tussen de Leie en de meanderruimte wordt weggenomen. DE LEIEBOORDEN, EEN STEDELIJKE VERBLIJFSRUIMTE

Ondanks dat men de rivier als volwaardige stedelijke ruimte wil beleven, maakt ze vandaag geen deel uit van het stedelijke weefsel. In het ontwerpend onderzoek wordt Deinze opnieuw aan de Leie verankerd

door aan de oevers stapsgewijs een landschappelijk profiel te geven. Op die manier wordt de rivier in de stad opnieuw zichtbaar en zijn de oevers niet langer restruimten of barrières, maar verblijfsruimten. Het zuidelijke deel van de meander is een knooppunt van publieke ruimten langs de Leie. Zowel de parking van de Brielpoort als het Martinuspark worden landschappelijk geïntegreerd en versterkt. De Louis Dhontstraat wordt doorgetrokken over de gemeentelijke parking, zodat het park een kwalitatieve toegang krijgt in de Tolpoortstraat. De Leidam nabij het stedelijke kerkplein wordt ter hoogte van de kerk onderbroken. De kerk staat op een ‘bovenplein’, dat overloopt in een verlaagd plein dat zo dicht mogelijk bij de rivier aansluit. Door de langgerekte pleinoever te verlagen wordt de verblijfsfunctie van de oever gescheiden van het doorgaand verkeer. De verbrede ruimte aan de Leidam wordt een aangename passage in het verlengde van het kerkplein. DE KAMERS, DE BEWOONDE LEIE

Door in te spelen op toekomstige initiatieven langs de Leie maakt men van de rivier opnieuw de ruggengraat van ‘kamers’ voor de bewoonde Leie. De uitwerking van het concept van de kamers blijft momenteel beperkt tot twee toekomstige projecten: De Molens van Deinze en het masterplan voor de academies. Het project De Molens van Deinze is op korte termijn de eerste kamer die wordt gerealiseerd. Alle beeldbepalende volumes op de industriële site worden behouden: de silo, de directeurswoning, en aangevuld met wooneenheden. In tegenstelling tot hetgeen het geval was in het oorspronkelijke ontwerp

wordt de het publieke karakter van de niet-bebouwde ruimte in het voorliggende ontwerp versterkt. Met de volumetrische compositie wordt enerzijds de rand van het terrein afgewerkt. Anderzijds worden de centrale volumes en monumenten zo gepositioneerd dat een doorzicht op de Leie door de site heen gegarandeerd blijft. Alhoewel de open ruimte rond het nieuwe project uit verschillende delen bestaat, wordt de open ruimte als één homogene ruimte ontworpen. Het programma van het project De Molens bestaat uit verschillende types woongelegenheden, aangevuld met een streekbezoekerscentrum en een beperkte horecafunctie. Beide publieke functies worden langs de Leie-oevers voorzien. Bij het ontwerpmatig definiëren van de woningtypes in of langs een publieke ruimte werd extra aandacht besteed aan de overgang van het publieke naar het private domein, zodat grijze zones met een semipubliek of semiprivékarakter worden vermeden. De voornaamste open ruimte van de kamer bevindt zich in het oostelijke deel van de site. De dimensie van deze ruimte is maximaal. Het publieke karakter van de kamer wordt ondersteund door ook de school naast de site van De Molens bij de kamer te betrekken. De ontsluiting van de kamer voor gemotoriseerd verkeer wordt geconcentreerd aan de Tolpoortstraat. De in- en uitgangen van de parkings worden zo veel mogelijk in gebouwde volumes aan de Tolpoortstraat voorzien. Alle verkeersbewegingen worden geconcentreerd in het westelijke deel van de site, zodat de Leie-oevers verkeersvrij blijven. Het noordelijke deel van de site, de kop aan de Tolpoortstraat, is een sleutelsite. Wegens de eigendomsstructuur is de toekomst van deze sleutelplek onzeker. Indien de site niet wordt ontwikkeld, sluit een volume loodrecht op de Leie de ontwikkeling op het

terrein van het project De Molens af. Een fietspad dat half over de Leie hangt en door een pergola heen loopt, sluit de achterkanten van de bestaande bebouwing langs de Tolpoortstraat af. Met de pergola worden bovendien het perspectief en de ruimte van het kerkplein afgesloten. Indien de site wordt ontwikkeld, krijgt de oostelijke open ruimte een complementaire ruimte in het noorden. Een open ruimte, een kamer, die indirect via de pergola uitgeeft op de Leie. De kop aan de Tolpoortstraat wordt een volwaardige kop, een beëindiging van de Tolpoortstraat aan de Leie. Op die manier wordt de Tolpoortstraat als belangrijkste commerciële verbinding in Deinze gekoppeld aan de Leie, het kerkplein en de markt. Deinze denkt en doet (verder) De conceptstudie gaf de stad Deinze de kracht om verder te denken, dromen in daden om te zetten en vooral een enthousiasme los te weken dat het mogelijk maakte met overtuiging en gedrevenheid door te zetten. Het opbouwen van de wil om door te zetten was mogelijk dankzij het beeldend en integrerend vermogen van het ontwerpend onderzoek, de intensiteit van de overlegmomenten met het projectteam en een open maar constructief debat tijdens de stuurgroepvergaderingen, waaraan naast het projectteam ook de private partner en verscheidene vertegenwoordigers van bovenlokale administraties hebben deelgenomen. De stad kreeg niet alleen zin om op de ingeslagen weg verder te gaan, ze was er ook steeds meer van overtuigd dat stadsvernieuwing en -ontwikkeling om een globale visie vragen op basis van ontwerpend onderzoek. Zonder aarzelen kon ze de gemeenteraad overtuigen de voorgestelde wijzigingen en aanvullingen te aanvaarden, meer nog, het zette

de lokale verkozenen aan tot een beter begrip van wat in Deinze op til staat en het potentiële verkrampte denken in te ruilen voor een bredere kijk op de kansen en uitdagingen waar ze vandaag en in de toekomst deel van zijn. Ook de private partner zag naarmate het begeleidingstraject vorderde de voordelen en meerwaarden van de nieuwe voorstellen. Met goedkeurend oog zette hij zijn eigen ontwerpteam opnieuw aan het werk om de bouwplannen aan te passen aan de stedenbouwkundige en architecturale richtlijnen die uit het ontwerpend onderzoek waren afgeleid. Om de strikte timing te kunnen handhaven en om de voorgestelde ontwerpideeën nagenoeg simultaan te kunnen vertalen in het noodzakelijke ruimtelijk uitvoeringsplan was de betrokkenheid van de vertegenwoordigers van Vlaamse en provinciale administraties cruciaal. De actieve betrokkenheid van deze ambtenaren leidde tot relevant preadvies, waardoor de haalbaarheid van het project aan zekerheid won. Naast het ontwerpend onderzoek vormden een denkavond, voorbereid door communicatiedeskundige

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

DEINZE – Stedelijk wonen aan de Leie

226

Sofie Vandelanootte, en een opendeurdag op de site van De Molens georganiseerd door de private partner, de basis voor het verhelderen van intenties en het dichter bij elkaar brengen van de verschillende meningen. In het kielzog van voornoemde ervaringen wist ook het onderzoek naar de samenwerkingsmodaliteiten tussen de publieke en de private partner, uitgevoerd door Dirk Rygole, de stad te overtuigen haar regierol effectiever en doortastender op te nemen. Naast een taakverdeling binnen het projectgebied werden de potentiële financiële meerwaarden in een ruimere context verrekend, zodat elke partner een duidelijk inzicht kreeg in zijn te leveren bijdragen en in de manier waarop eventuele subsidie als hefboom binnen dit project zinvol kan worden aangewend. Het stadsbestuur is zich er in de periode van de conceptbegeleiding van bewust geworden dat de planning, het ontwerpen en de uitvoering van stadsprojecten naast een globale integrerende visie ook de nodige competenties en vaardigheden vereisen. De conceptstudie was duidelijk slechts een eerste stap en bood de kans om deze competenties en vaardigheden in te zetten. In het vooruitzicht de globale integrerende visie met betrekking tot het stadsvernieuwingsbeleid en de daarin beschreven projecten, zoals De Molens, de kop aan de Tolpoortstraat, het administratieve centrum en de herinrichting van de Leie-oevers en andere publieke ruimten, te concretiseren, was het voor het stadsbestuur ook duidelijk dat er een initiatief moest komen dat met eenzelfde slagkracht als tijdens de conceptbegeleiding het reeds verrichte werk verder moest zetten. Dit bewustzijn werd vertaald in een collegebesluit, waarin de oprichting, de motieven, de rol en de taken van een ‘stadsvernieuwingsteam’ werden

vastgelegd. Het ‘stadsvernieuwingsteam’ is samengesteld uit drie externe deskundigen die aan de conceptstudie hebben meegewerkt, de voorzitter van de Gecoro, de burgemeester, de stadssecretaris en het hoofd van de stedenbouwkundige dienst. Het stadsvernieuwingsteam adviseert het bestuur bij het tot stand komen en de realisatie van alle publieke en/of private stadsprojecten, inclusief de projecten met betrekking tot de (her)inrichting van de publieke ruimten. De taakstelling bevat de ondersteuning bij de selectieprocedure van ontwerpers, bij het uitwerken van de procesopzet van de projecten en de opvolging van de verschillende realisatiefases, bij het operationaliseren van de regierol van de stad inclusief de kwaliteitsbewaking alsook bij de publieke projectfinanciering en bij de uitbouw van een organisatie en methodiek voor het activeren van het stadsdebat en de communicatie omtrent specifieke projecten. Voor de werking van het stadsvernieuwingsteam werden ook de nodige middelen voorzien op het stadsbudget. Deinze, stad aan de Leie? Eén jaar na het opstarten van de conceptstudie beschikt Deinze over een globale, integrerende visie op de stadsvernieuwing, liggen ontwerpvoorstellen klaar voor realisatie en werden projectdefinities uitgeschreven die de basis vormen voor de selectie via een Open Oproep of een meervoudige opdracht van ontwerpteams, die willen meewerken aan de realisatie van nieuwe projecten binnen het voorgestelde geïntegreerde stadsvernieuwingsbeleid. Of Deinze op termijn opnieuw waargenomen en ervaren zal worden als een stad aan de Leie, is afhankelijk van vele factoren. Niettemin is duidelijk dat, zolang het stadsbestuur en zijn stedelijke diensten geprikkeld door een te activeren en volgehouden

Het ontwerpend onderzoek van uapS stelt ruimtelijke strategieën voor om van de Leie opnieuw de dominante open structuur van Deinze te maken

stadsdebat de globale visie weet te handhaven en te realiseren, het zijn droom wellicht alsnog zal kunnen waarmaken. Indien de stad daarbij prioriteit blijft geven aan de stedenbouwkundige, architecturale en landschappelijke kwaliteit van de vooropgestelde deelprojecten, zal zij wellicht ook andere kleine steden kunnen aanzetten om het dromen bescheiden en doordacht om te buigen tot andere werkwoorden.

Structuur van de open ruimtes 1. De Meersen 2. De Leieboorden

De Kamers, een articulatie tussen het stedelijk weefsel en de Leie

Complexe figuur van diverse elementen 1. De kern 2. Kaandelpark 3. Marktplein 4. Museum, Brielpoort, Martinuspark

Een fijnmazig weefsel van voetgangers- en fietsersverbindingen legt een relatie tussen de Meersen en de Leieboorden

Maquette van het project voor de industriĂŤle site van De Molens

Introductie van een publiek programma aan de Meersen

De meander wordt opnieuw bestendigd door het wegwerken van de limieten

Evolutie van het ontwerp voor De Molens. CreĂŤren van publieke open ruimtes gericht op de Leieoevers

Deinze keert zich opnieuw naar zijn rivier

Evolutie van het ontwerp voor De Molens. Relatie van de geveloppervlakken met de Leie

|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||

ROESELARE Roeselare Centraal

UAPS |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||

Een onaantrekkelijke stationsomgeving met plomp spoorviaduct en chaotische verkeersafwikkeling zorgt voor een breuklijn tussen het stadscentrum van Roeselare en het voorstedelijke Krottegem. Toch heeft het gebied veel potentieel. De uitdaging bestaat erin de mentale en fysieke barrière tussen stad en voorstad op te heffen door het ontwikkelen van een nieuwe integrerende ruimte. Marleen Goethals was als extern deskundige en lokaal begeleider betrokken bij de conceptsubsidiëring. Zij licht toe hoe het ontwerpend onderzoek, gevoerd door uapS, functioneert als ‘verrijkend, integrerend en delibererend medium’ voor bestuurders, experts en partners, waaronder de bus- en de spoorwegmaatschappij. Uit project en ‘wederproject’ ontstaat stilaan een coproductief projectvoorstel dat de breuk in het stadsweefsel heelt, centraliteit genereert op meerdere schalen tegelijk en bovendien tegemoetkomt aan de programmaeisen van de verschillende projectpartners.

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

ROESELARE – Roeselare Centraal

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

uapS

232

233

STAD

Roeselare 59,79 km² 56.547 inwoners (01.01.2008) 946 inw./km²

200 m

ONTWERP ALS MEDIUM VOOR VERRIJKING, INTEGRATIE EN DELIBERATIE MARLEEN GOETHALS

PROJECT

Roeselare Centraal POLITIEK VERANTWOORDELIJKE

Luc Martens, Burgemeester Henk Kindt, Schepen van openbare werken PROJECTLEIDER STAD

Didier Pillaert, Afdelingscoördinator ONTWERPEND ONDERZOEK

uapS Anne Mie Depuydt & Erik Van Daele met Valerie Veroughstraete, Stephanie Leirs en Bruno Vanhaesebrouck LOKALE BEGELEIDERS

Marleen Goethals, Bruno De Meulder PETER REGIETEAM

André Loeckx EXPERT PARTICIPATIE

Davy Callewaert CONCEPTSUBSIDIE

Oproep 3 (2007) 57.000 euro TOTALE KOSTPRIJS

97.957.500 euro INBRENG PRIVÉ

45.405.500 euro (46 %) UITVOERING

2008-2012

Fase 0: van probleemstelling tot ontwerpvariant 0, jury van het Vlaams Stedenbeleid en toevoegen van nieuwe actoren

Ontwerpend onderzoek inlassen tijdens de voorbereiding van een strategisch stadsproject kan het project voorzien van een ‘verrijkende substantie’ die de ruimtelijke kwaliteit verhoogt. Het definiëren van de gewenste ruimtelijke kwaliteit is echter geen zaak van ontwerpers alleen. Het ontwerpend onderzoek moet een proces van gezamenlijke deliberatie zijn, waarin burgers, experts en bestuurders de probleemsituatie en elkaars opvattingen beter leren begrijpen door wederzijds te leren en elkaar te overtuigen. Tijdens een dergelijk proces worden ontdekkingen, keuzes en conflicten gezamenlijk doorleefd en wordt er een geheel van gedeelde termen voor de kwaliteitsbepaling van het project ontwikkeld. Verrijken en delen van de termen voor kwaliteitsbepaling waren de twee uitdagingen voor het traject van het ontwerpend onderzoek in Roeselare Centraal. Het ontwerpproces verliep voorbeeldig en heeft een rijker project opgeleverd, dat met een aantal opmerkingen instemming heeft gevonden bij alle actoren. De vaststelling van de nieuwe termen gebeurde in vier fases, die telkens afgesloten werden met een nieuwe ontwerpvariant. In onderstaande reconstructie van dit proces worden de evolutie van de termen voor kwaliteitsbepaling van het project en de omstandigheden waarin deze evolutie zich afspeelt beschreven. Hiermee proberen we te verduidelijken waaruit de verrijking van de termen bestaat en welke factoren het delen van de nieuwe termen bevorderd hebben.

In de binnenstad van Roeselare trekken spoor en kleine ring van noord naar zuid een breuklijn door het stadsweefsel. Van de drie spooronderdoorgangen in de binnenstad bevinden er zich twee in de stationsomgeving. Deze invalsroutes kruisen aan beide zijden van het spoor een druk gebruikt, van noord naar zuid lopend autotraject (een segment van de vroegere kleine ring). Bovendien steken schoolgaande jongeren te voet of per fiets de kleine ring en de invalswegen over. Dit zorgt voor verkeersproblemen die de toegankelijkheid van het stadscentrum en het station bemoeilijken. Ondanks de aanwezigheid van enkele mooie panden doet het overmaatse stationsplein eerder aan een stadsrand denken dan aan een centrumplein. Daarvoor zorgen de overdaad aan parkeerruimtes, de reclameborden, het restgroen, de files, de wild geparkeerde fietsen en een supermarktje. Voor de voetgangers rest een lappendeken van herhaaldelijk aangepaste restruimten. Aan de zijde van de oostelijke stadswijk Krottegem is het nog erger gesteld. Daar keert een bouwblok zijn achterkant naar het spoor en de stationsuitgang. Het bus- en het treinstation missen het comfort en de uitstraling om als centrumfuncties herkend te worden. Na het plompe viaduct en het chaotische verkeer zijn ze een hindernis te meer tussen het stadscentrum en Krottegem. Niettegenstaande zijn centrale ligging lijdt Krottegem onder een minderwaardig woningenbestand, een saai voorstedelijk straatbeeld en een druk autoverkeer dat de voetganger terugdringt op minuscule voetpaden. Hoewel er nu nog geen dwingende leeg-

stands-, verkrottings- of achterstandproblemen zijn, oefent dit stadsdeel weinig aantrekkingskracht uit op nieuwe bewoners, zodat vernieuwing uitblijft. Projecten als de herhuisvesting van de stedelijke kunstacademie in de voormalige wijkbibliotheek van Krottegem zouden ingaan tegen het voorstedelijke isolement en de aantrekkingskracht vergroten. Maar de sleutel ligt in de stationsomgeving, waar de fysieke en mentale hindernissen tussen het stadscentrum en Krottegem moeten weggewerkt worden. Op 25 april 2006 besluit de Stad Roeselare om samen met de NMBS-Holding het strategisch-ruimtelijke project ‘Roeselare Centraal’ te starten. De twee partners, later aangevuld met De Lijn, willen de verkeersknoop ontwarren, het stationsplein de uitstraling van een centrumplein geven en het comfort van het trein- en busstation verbeteren. Daar bovenop komt een strategische doelstelling: de opwaardering van Krottegem door een betere integratie in de stad. Om voor de nodige dynamiek te zorgen en de investering gedeeltelijk terug te verdienen moet in het plangebied commerciële, kantoor- en woonruimte ontwikkeld worden. Een economische studie naar de mogelijke groei van het handels- en kantorenareaal en de Vlaamse taakstelling voor woonbehoefte onderbouwen het gewenste aantal bouwrechten. Voor de opmaak van het masterplan ‘Roeselare Centraal’ gaan de partners in zee met het ontwerpbureau van de NMBS, Euro Immo Star. Naast het ontwikkelen van een concreet herinrichtingsvoorstel voor de stationsomgeving onderzoekt EIS, in samenwerking met Grontmij, ook de financiële, verkeers- en bouwtechnische haalbaarheid van het project. Het door EIS uitgewerkte masterplan (in wat volgt ontwerpvariant 0 genoemd) vormt op 24 januari 2007 de basis voor een samenwerkingsovereenkomst tus-

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

ROESELARE – Roeselare Centraal

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

uapS

234

sen NMBS-Holding, Infrabel, De Lijn en Stad Roeselare. Door de intunneling van de Jules Lagaelaan, de drukke verkeersweg langs het spoor, wordt een nieuwe ondergrondse stationsparkeergarage ontsloten en het zuidelijke deel van het stationsplein herschapen in een voetgangersgebied. De oversteek van Krottegem naar het centrum is, verkeerstechnisch gezien, gemakkelijker geworden. Door de onteigening van het bouwblok dat zijn achterkant naar het station keert, komt aan de kant van Krottegem ruimte vrij voor het nieuwe busstation. Nieuwe winkeloppervlaktes omranden het voetgangersgebied. De commerciële voetgangerszone van de Ooststraat wordt onder het spoor doorgetrokken tot aan het busstation om op te tornen tegen de barrière van het spoorwegviaduct. De kluifrotonde en de woongebouwen, gestald op een groen tapijt, bestendigen het effect van een uitdijende perifere open ruimte. Het project wordt door de stad Roeselare ingediend voor de derde oproep stadsvernieuwingsprojecten (2007). De jury vindt de doelstellingen van het project waardevol, maar meent dat sommige ont-

235

werpbeslissingen de beoogde integratie van Krottegem juist bemoeilijken. Ook betwijfelt ze of een verbeterde toegankelijkheid zal volstaan om de opwaardering van Krottegem op gang te trekken. Ze biedt Roeselare een conceptsubsidie aan en suggereert bijkomende ruimtelijke en programmatische verbindingen met Krottegem als mogelijke opgave voor ontwerpend onderzoek. In het kader van deze conceptsubsidiëring wordt de actorengroep ‘Roeselare Centraal’ uitgebreid met twee lokale begeleiders. De kritiek van de jury Stedenbeleid wordt door de eerste actoren aanvaard. De bedenkingen van de jury sluiten immers aan bij het reeds door de partners gedeelde inzicht dat het project van strategisch belang is voor de opwaardering van Krottegem en dat dit voor verbetering vatbaar is. Het vooruitzicht op eventuele betoelaging door de Vlaamse overheid is hier uiteraard ook niet vreemd aan. Fase 1: opmaak projectdefinitie, start ontwerpend onderzoek tot ontwerpvariant 1 Vanaf november 2007 worden de door het regieteam Vlaams Stedenbeleid aangestelde lokale begeleiders opgenomen in de werkgroep van het project. De ontwerper (EIS) van ontwerpvariant 0 heeft een samenwerkingsovereenkomst met het gemeentebestuur voor de verdere uitwerking van het project en blijft ook opgenomen in de werkgroep. De werkgroep concretiseert vervolgens de globale kritiek van de jury in een projectdefinitie voor het ontwerpend onderzoek. De doelstellingen van ontwerpvariant 0 en de in de bestaande samenwerkingsovereenkomst afgesproken bouwrechten (55.000 m²) worden als uitgangspunten genomen. Een nieuwe doelstelling wordt toegevoegd, namelijk het respecteren van de unieke grote schaal

van de open ruimte en deze als kwaliteit inzetten in het versterken van de stadslandschappelijke beleving van dit deel van de stad. Voor de uitvoering van het ontwerpend onderzoek wordt na een sollicitatieronde uapS geselecteerd. Tijdens een viertal workshops met de werkgroep, van april tot juli 2008, stellen de ontwerpers van uapS nieuwe ontwerpopties en diverse aanpassingen voor. Zo overtuigt uapS de werkgroep ervan dat de Jules Lagaelaan beter doorgeknipt in plaats van ingetunneld kan worden, omdat de kleine ring in de toekomst immers een ruimer tracé zal gaan volgen, om Krottegem heen. Door deze reductie van toevoerwegen kan de verkeerstechnische kluifrotonde herleid worden naar een stedelijke laan met een langgerekt plein als middenberm. Een bijkomende spooronderdoorgang voor fietsers zal het fietsverkeer naar het centrum spreiden, de oversteekbewegingen verminderen en de doorstroming van het autoverkeer verbeteren. Bijgevolg kan de ongelijkvloerse kruising met fietspasserelles aan weerszijden van het viaduct, die de onderdoorgang onder het spoor verlengen en donkerder maken, afgeschaft worden. Door de ondergrondse parking uit te breiden en de in- en uitritten te verschuiven wordt verkeer van het kruispunt weggenomen. De verruimde stationsparking kan functioneren als centrumparking. Uaps stelt voor het stationsplein niet hard op te delen, maar drie deelpleinen te articuleren – een mineraal plein, een groen plein en een busplein – zonder de karakteristieke grootschaligheid van de pleinruimte te verbreken. Doordat twee van deze pleinen gericht zijn op Krottegem en onder het viaduct doorlopen, wordt ook de band tussen Krottegem en het centrum versterkt. Om deze pleinen breed te houden gaat de fietsenberging ondergronds. Met een ver-

breding van de spoorwegberm in het zuiden, bomen op de pleinen en een bebouwd park op de noordelijke goederenkoer wordt de stationsomgeving opgenomen in het grootschalige spoorweg- en kanaallandschap. Ontwerpvariant 1 verdeelt de overeengekomen oppervlaktes over een heel andere volumetrie. Aan de noordzijde van het plein komen twee reeksen grote bouwblokken met groene binnengebieden en een duidelijke begrenzing van het plein. Aan de zuidzijde blijft het perspectief op de groene spoorwegberm open. Een opbouw op het bestaande supermarktje geeft de pleinwand meer stedelijke allures. Twee forse torengebouwen (12 bouwlagen) voeren een dialoog met elkaar aan beide zijden van het spoor en vervoegen de silo’s van de kanaalkop in de skyline van Roeselare. Ze wijzen van ver het station en Krottegem aan. Het commerciële programma wordt niet ondergebracht in het station, maar in de nieuwe bouwblokken aan het stationsplein en in de sokkel van de toren aan het busstation. Niet langer een commer-

cieel lint, maar de winkelwanden van het gehele stationsplein bemiddelen nu tussen Krottegem en het stadscentrum. De torens, de forse bouwblokken en de herenigde publieke ruimte nemen het projectgebied op in het register van de grootschalige stadslandschappen van Roeselare. Door toedoen van de projectdefinitie en het onderzoek van uapS worden in ontwerpvariant 1 de termen voor de kwaliteitsbepaling van het project verrijkt. Niet alleen worden de beleefde en de technische toegankelijkheid beter op elkaar afgestemd. Met de ‘grootschalige stadslandschappen’ doet een nieuwe term voor ruimtelijke kwaliteit zijn intrede in het ontwerpproces. Doordat er een goede overlegstructuur is en alle actoren communicatief zijn ingesteld, worden deze verrijkingen door allen begrepen. Fase 2: afwegen voor- en nadelen variant 1 door EIS, preciseren van belang NMBS, integreren en concretiseren in variant 2 (EIS) De burgemeester nodigt EIS uit om ontwerpvariant 1 te evalueren naar haalbaarheid inzake kostprijs en uitvoeringstermijnen en zo te preciseren wat zij wensen over te nemen. EIS gaat een stap verder en maakt een nieuwe ontwerpvariant. De onderbouwing ervan is gestoeld op de evaluatie van ontwerpvariant 1. Omdat de commerciële as van Krottegem zich ten zuidoosten van het stationsplein bevindt, is het beter, zo betoogt EIS, om een groot plein met commerciële randen in het zuiden te voorzien, en niet in het noorden zoals voorgesteld door uapS. EIS stelt dat het type winkels dat interesse heeft in de 2000 m² grote commerciële ontwikkeling in de stationsomgeving, bij voorkeur de nabijheid opzoekt

van andere, gelijksoortige winkels, liefst in één complex. Daarom wordt het station opnieuw gecombineerd met een winkelcomplex. Het nieuwe stationscomplex en de waardevolle vakwerkoverkapping worden noordwaarts opgeschoven, zodat de zuidelijke onderdoorgang onder het spoor breder wordt, met vanuit het centrum breed zicht op het busstation en Krottegem. Dit nieuwe complex lijft de toren aan het busplein uit ontwerpvariant 1 in en brengt daar de fietsenstalling in onder. Het nieuwe stationsgebouw is een soort ‘transferium’ geworden, waarin de loketten samenkomen op één groot plateau met een breed gamma aan andere functies. Heel wat elementen van het tot dan toe gevoerde ontwerpend onderzoek en van ontwerpvariant 1 blijven behouden: de bouwblokken met groene binnengebieden, het park in het noorden, het afschaffen van de kluifrotonde, de doorgeknipte kleine ring, het verbrede groene talud en de bovenbouw op het supermarktje. Ook het concept van de langere ondergrondse parking met in- en uitrit op de goederenlosplaats wordt overgenomen. Dat EIS zijn evaluatie van de nieuwe kwaliteitsinzichten uit fase 1 presenteert in de vorm van een nieuwe ontwerpvariant, was niet gepland. Hoewel de verschijningsvorm van de stationsomgeving drastisch gewijzigd is, blijkt uit de onderbouwing van deze ontwerpvariant dat EIS de inzichten van uapS voor de kwaliteitsbepaling grotendeels deelt. In ontwerpvariant 2 probeert EIS het concept van de stationsomgeving als ‘grootschalig stadslandschap’ te verzoenen met de belangen van de NMBS, met name de commerciële ontwikkeling onder één dak met het station en een betere relatie tussen de fietsenstalling en de perrons.

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

ROESELARE – Roeselare Centraal

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

uapS

236

Fase 3: ontwerpvariant 2 geëvalueerd door de NMBS, De Lijn, de Stad, Stedenbeleid en uapS. Ontwikkelen ontwerpvariant 3 door uapS Met de herleiding van de complexe pleincluster naar één groot plein, de bredere toegang naar het bussenplein en Krottegem, een commerciële ontwikkeling die volgens de specialisten de handel zal bevorderen, een betere relatie tussen station en fietsenstalling en een meer leesbare ondergrondse parking lijkt de derde ontwerpvariant, voor de actoren van de werkgroep, op het eerste gezicht weer een verrijking van de gewenste kwaliteit in te houden. De scherpste kritiek komt echter op de stuurgroepbijeenkomst van 29 augustus 2008 van De Lijn en, onverwacht, van de hogere echelons van de NMBS-Holding, die ontwerpvariant 1 niet kennen. Volgens hen zal het nieuwe complex van winkels en station juist niet functioneren, omdat de afstand tussen het complex en het einde van de Ooststraat te groot is. Ook het comfort van bus- en treinstation is ontoereikend, omdat er geen rechtstreekse verbinding mogelijk is tussen fietsenstalling en trein- en busperrons. Omdat de veranderde verkeerssituatie langere reistijden voor de bussen kan opleveren, dringt De Lijn erop aan het effect van de nieuwe verkeerscirculatie ook in de ruimere omgeving te controleren. Uiteindelijk wordt door EIS gesuggereerd dat aan de kritiek tegemoetgekomen kan worden door het nieuwe stationscomplex terug naar het zuiden te verschuiven. Aan uapS wordt gevraagd een derde ontwerpvariant te ontwikkelen, waarin het positieve uit ontwerpvariant 2 en de nieuwe suggestie van EIS geïntegreerd worden. Drie weken later toont uapS een derde ontwerpvariant in een bilateraal overleg tussen de Stad Roeselare, de plaatselijke begeleiders en EIS.

237

Omdat in ontwerpvariant 2 het plein te groot geworden is, de twee hoogbouwvolumes en de perronluifel te dicht tegen elkaar geschoven zijn en het nieuwe stationscomplex niet aansluit op het commerciële lint van de Ooststraat, stelt uapS voor het nieuwe stationscomplex op de plek van het huidige station te voorzien. Het concept van ontwerpvariant 2 om het station en het winkelprogramma in één transparant gebouw onder te brengen, wordt behouden, maar het huidige volume van het station wordt enkel in de lengte vergroot. Door het volume van het station niet uit te breiden in westelijke richting kan de articulatie van het grote plein in een sequens van deelpleinen, zoals in ontwerpvariant 1, behouden blijven. Het stationscomplex is ruim toegankelijk vanaf het busplein, het noordelijke en het zuidelijke plein. De fietsenstalling wordt voorzien in de sokkel van het torengebouw aan het busplein en ligt één meter onder het maaiveld. Uit de onderbouwing van de derde ontwerpvariant is een geheel van termen voor de kwaliteitsbepaling van het project af te leiden, waarin naast de landschappelijke beleving op schaalniveau van Roeselare en de toegankelijkheid naar Krottegem ook de belangen van NMBS en De Lijn opgenomen worden. Het concept van het continue commerciële lint werd verzoend met de wens om het grote plein te behouden als bemiddelende open ruimte tussen Krottegem en het stadscentrum. Fase 4: Verrijkte en gedeelde termen in ontwerpvariant 4 Tijdens het bilaterale overleg van 18 september 2008 wijst EIS op een laatste knelpunt. Er is nog steeds geen directe verbinding tussen de perrons en de fiet-

senstalling. Tijdens de vergadering wordt een vierde ontwerpvariant ontwikkeld. Hoewel een directe verbinding naar de treinperrons uitgesloten is, kan de beleefde toegankelijkheid vanaf de fietsenstalling naar het treinstation verbeterd worden onder meer door het niveauverschil tussen fietsenstalling en station op te nemen in een licht hellend plein. Tijdens de stuurgroepvergadering van 26 september wordt deze vierde ontwerpvariant aangenomen als basis voor de verdere samenwerking tussen de Stad Roeselare, NMBS-Holding, Infrabel en De Lijn. De set termen waarmee de kwaliteit bepaald wordt van het project is nu verrijkt en gedeeld. De verschillende partijen verbinden zich ertoe een ontwerpwedstrijd te organiseren voor het ontwerp van de publieke ruimte van het nieuwe stationsplein. Besluit Door toedoen van de nieuwe projectdefinitie en het daaropvolgende ontwerpend onderzoek van uapS werd het termenrepertorium, waarmee de wensen voor het project omschreven worden, aanzienlijk uit-

gebreid. Het versterken van de visuele perceptie van de fysische stadsstructuur, het beeldender maken van de twee routes tussen Krottegem en het stadscentrum, de belevingswaarde van het uitgestrekte stationsplein verbeteren door variatie in vorm, reliëf en textuur, het ondersteunen van het stedelijk karakter van het plein door de stedelijke interpretatie van het bouwprogramma: deze nieuwe termen vervoegen en nuanceren de doelstellingen van ontwerpvariant 0. De basisstructuur voor een veelbelovend stadsproject is hiermee geleverd. De organisatie- en overlegstructuur was degelijk en werd verder gebruikt na het toekennen van de conceptsubsidie, zij het versterkt met extra deskundigheid op het vlak van stedenbouw en stadsontwerp. Hoewel voorgaande conceptsubsidietrajecten hebben laten zien dat tussenkomen in een lopend projectproces soms zeer moeizaam verloopt, verliep in het geval van Roeselare Centraal de samenwerking tussen een reeds aangetrokken ontwerper en een nieuw aangestelde ontwerper wel succesvol, vooral door toedoen van de voorzitter van de werkgroep, de burgemeester. In de loop van het proces stuurde hij aan op een duidelijke taakverdeling tussen de twee ontwerpteams. Aangezien EIS in een samenwerkingsovereenkomst tussen de partners van het project aangesteld was als ontwerper van het masterplan, kreeg de ontwerper van de conceptsubsidie, uapS, een adviserende rol. Deze taakverdeling is de drager geworden van een efficiënt en vruchtbaar iteratief ontwerpproces. Ze kon echter alleen maar vruchten afwerpen omdat beide ontwerpteams zich flexibel en constructief opstelden. Ze waren sterk in het verwoorden van kritiek en het beargumenteren van hun nieuwe ideeën, maar ze maakten zich de deugdelijk bevonden ideeën

van de ander ook eigen. Met elke nieuwe ontwerpvariant stimuleerden ze de dialoog. Ze leverden beelden waarop actoren problemen met bijvoorbeeld de nieuwe verkeersafwikkeling of met het comfort van de stations konden aanwijzen. Daarbij trad de burgemeester, die de opeenvolgende werkgroepen en stuurgroepen voorzat, op als actieve consensusbouwer. Tevens waakte hij erover dat het verrijkingsproces niet bezweek onder praktische bezwaren bij zijn ambtenaren, zoals het in het gedrang komen van tijdspaden van lopende aanbestedingen en subsidieringstrajecten. Het vooruitzicht op een Vlaamse toelage deed de rest. We kunnen dus besluiten dat het ontwerpend onderzoek van de conceptsubsidiëring gefunctioneerd heeft als ‘verrijkend, integrerend en delibererend medium’. Ontwerpend onderzoek en onderhandelend ontwerpen waren simultaan aan zet. Bestuurders, experts en partners hebben elkaar en de probleemsituatie beter leren begrijpen. Er werd een gemeenschappelijk verhaal opgebouwd, dat uitzicht biedt op een coproductief projectvoorstel gericht op een kwalitatief hoogstaande herinrichting van de stationsomgeving. Met de consensus aangaande ontwerpvariant 4 is het termenrepertorium echter nog niet volledig. De voorwaarden die van de pleinencluster de gewenste populaire, druk gebruikte publieke ruimte zullen maken, moeten nog onderzocht worden in een participatietraject, opgevat als een onderzoek bij gebruikers en omwonenden naar hun noden en wensen voor het programma van de publieke ruimte, naast en onder het viaduct. De resultaten van dit onderzoek zullen resulteren in een programma van eisen voor het landschapsontwerp van de publieke ruimte. De bereikte consensus levert evenmin voldoende garantie op een goede realisatie, die alle geformu-

leerde doelstellingen implementeert. Er is nog een lange weg te gaan. Voor de ontwerpwedstrijd voor het stationsplein, maar ook voor de uitvoeringsplannen voor het station, de parking en de overige bebouwing, zijn externe begeleiding en kwaliteitsbewaking nodig, om te voorkomen dat de ideeën van de consensus afgevlakt worden. Ten slotte is er behoefte aan vervolgstudies om Krottegem verder op te waarderen. Zo kan ingegaan worden op de vraag van het regieteam naar bijkomende ruimtelijke en programmatische verbindingen in Krottegem. Te onderzoeken zijn daarbij de verkeersafwikkeling rond en de herontwikkeling van de kanaalkop, maar ook een door dit ontwerpend onderzoek aangebracht idee, namelijk de parkontwikkeling van de noordelijke goederenlosplaats.

Ontwerpvariant 0 (Euro Immo Star) Ontwerpvariant 1 (uapS) Twee forse torengebouwen (12-14 bouwlagen) vervoegen de silo’s van de kanaalkop in de skyline van Roeselare

Ontwerpvariant 1 (uapS) Winkeluitbreiding station is afgeschaft. Het commercieel programma wordt ondergebracht in nieuwe bouwblokken rond het stationsplein

Ontwerpvariant 1 (uapS) De te ontwikkelen stationsbuurt wordt geïntegreerd in het spoor- en kanaallandschap

CENTRUM

Ontwerpvariant 1 (uapS) 1. Bestaande structuur 2. Nieuwe ontsluiting Krottegem 3. Ruimer tracé van de ring. De Jules Lagaelaan wordt doorgeknipt i.p.v. ingetunneld.

KROTTEGEM

Ontwerpvariant 1 (uapS) In het grote stationsplein worden drie deelpleinen gearticuleerd

Ontwerpvariant 2 (Euro ImmoStar) Het nieuwe stationscomplex met winkels schuift naar het noorden

1 Ontwerpvariant 4 (uapS) Het verlengde volume van station met winkelcomplex op huidige plek respecteert de articulatie van het grote plein in een opeenvolging van deelpleinen

Ontwerpvariant 4 (uapS) Overzicht ontwikkelingsprogramma Roeselare Centraal 1. Verlengde Ooststraat 2. Stationsplein 3. Forenzenparking 4. Goederenkoer 5. Forenzenparking 2de fase

2 Ontwerpvariant 4 (uapS) Snede door stationscomplex, bussenplein en ondergrondse parking

Ontwerpvariant 4 (uapS) Snede door perrons, halfverzonken fietsenberging in de sokkel van het torengebouw aan het bussenplein

Ontwerpvariant 4 (uapS) 1. Van Krottegem naar het centrum via de nieuwe St.-Amandsstraat, een stedelijke laan met langgerekt plein als middenberm (i.p.v. via de verkeerstechnische rotonde van ontwerpvariant 0) 2. Groen plein en verlengd stationscomplex 3. Het groene plein is op Krottegem gericht, loopt door onder het spoorwegviaduct en eindigt in de halfverzonken fietsenberging

Overwegingen en suggesties

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

244

245

Na zes jaar conceptsubsidie. . .

Geert Wijns, stedenbouwkundig ambtenaar Aarschot

“Zonder de conceptsubsidie zouden Robbrecht en Daem, toch een van de voorname architectenbureaus van het land, wellicht nooit tot in Aarschot geraakt zijn. We vissen steeds in dezelfde kleine vijver, maar dankzij de conceptsubsidie krijgen we de mogelijkheid om eruit te springen. We hebben in het verleden nooit echt een globale visie op de stad kunnen ontwikkelen. Er is weliswaar een structuurplan, maar hier is geen grondig ontwerpend onderzoek aan vooraf gegaan. Het is nogal vrijblijvend. Nu hebben we de mogelijkheid gekregen om de stad te onderzoeken. Het – vaak controversiële – project van Robbrecht en Daem heeft bij velen in de stad de ogen geopend en heeft een enorme dynamiek in gang gezet. Er staan nu projecten op stapel aan de spoorbundel, aan de Demer, aan de oude vesten… die teruggrijpen naar de basisbeginselen van het onderzoek van Robbrecht en Daem. Na de conceptsubsidie sloten we een contract af met Paul Robbrecht. Hij adviseert nu de stad bij de ontwikkeling van de belangrijkste projecten.”

VERZAMELD DOOR JOERI DE BRUYN ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

246

247

Marcel Hendrickx, Burgemeester Turnhout (1995-2008)

Paul Robbrecht, ontwerpend onderzoek Ronse, Aarschot, Genk en Ieper

“De conceptsubsidie was voor ons een zeer gunstige ervaring. Aanvankelijk waren we wel wat ontgoocheld aangezien de jury van de stadsvernieuwingsprojecten het subsidiedossier voor Brepols zeer negatief onthaalde. Het project liep al een aantal jaren spaak, was al een aantal keren grondig misgelopen. De jury was dan ook zeer sceptisch over het project en wilde geen projectsubsidies toekennen. We zijn op de wachtlijst moeten gaan staan, maar dit is voor ons een bezinningstermijn geworden waarbij het besef groeide dat je niet alles alleen kan doen. Onze aanpak wijzigde dus grondig. Dankzij de hulp van deskundigen hebben we een degelijk dossier kunnen opstellen. We hebben geleerd, en passen dat nu ook toe in andere dossiers, dat je niet alles zelf kan doen, dat je wanneer nodig de hulp moet inroepen van deskundigen, zowel op technisch als op juridisch vlak.”

“Ook voor onszelf was de conceptsubsidie heel interessant. Het was een bewuste keuze van het regieteam om architecten los te laten op een materie die traditioneel voorbehouden is aan stedenbouwkundigen. Vroeger durfde ik nog boude uitspraken te doen over stedenbouw, dat speculatie en politieke onwil altijd machtiger zullen zijn dan een goed ontwerp. Daar ben ik, dankzij de conceptsubsidie, op terugkomen. De verschillende projecten hebben in ons eigen denken veel teweeggebracht. Ons bureau is er fundamenteel anders door gaan werken. In een stadsvernieuwingsproject moet je rekening houden met politieke constellaties en economische wetmatigheden. Communicatie, onderhandeling en de directe confrontatie met de macht zijn belangrijke taken geworden van de architect. Een ontwerp maken is één zaak, maar het communiceren en het de kans bieden om zich verder te ontwikkelen, zijn minstens even belangrijk.”

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

248

249

Francine Quanten, dienst economie stad Genk

Jacques Dossche, afgevaardigd bestuurder Dossche Mills, Deinze

“We hebben de conceptsubsidie als zeer verruimend ervaren. Het project van de private ontwikkelaar en de stad was echter al te ver gevorderd. Er was geen ruimte om nog veel te wijzigen aan de bestaande plannen. Het project is intussen gerealiseerd. Het voorstel voor de pleinaanleg van Robbrecht en Daem werd niet weerhouden omdat er zowel voor de stad als de private partner teveel onzekerheden waren omtrent de technische haalbaarheid en de duurzaamheid van het voorstel. Enkele suggesties van Robbrecht en Daem werden wel mee opgenomen in de verdere uitwerking van het project Stadsplein. Het zou interessant zijn om steden de mogelijkheid te bieden reeds in de initiële fase, nog voor er belangrijke afspraken worden gemaakt en PPS-overeenkomsten worden afgesloten, een beroep te laten doen op de conceptsubsidie.”

“Ik ben zeer tevreden over het verloop van de conceptsubsidie. Wij waren van in het begin actief betrokken bij het ontwerp. Ik heb de tussenkomst van de architecten nooit als dwingend ervaren. Integendeel, zij hebben fundamentele verbeteringen aangebracht aan ons initieel project voor De Molens. Zo zijn de nieuwe woningen meer betrokken bij de Leie en is er ruimte voor meer groen op de site. Aan de totale bebouwbare oppervlakte is niets veranderd. Wij zullen nu trachten tegen het einde van het jaar de nodige vergunningen te bekomen. De inbreng van uapS gaat echter veel breder dan onze site. Ze tekenden een totaalproject voor heel Deinze. Het plein aan de kerk, de toegang tot Deinze en de relatie met de Leie worden nieuw leven ingeblazen. Ik ben zelf Deinzenaar, en dan kijk je op een andere manier naar de stad.”

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

250

251

Luc Martens, Burgemeester Roeselare

Freek Persyn, architect 51N4E, ontwerpend onderzoek Genk en Tienen

“Toen Stedenbeleid ons een conceptsubsidie aanbood, was er in het begin enige aarzeling. De stad Roeselare, De Lijn, Infrabel en de NMBS waren immers reeds tot een vergelijk gekomen, dat in de Raden van Bestuur en in de gemeenteraad was goedgekeurd. Toch bleek dat we tijdens de lange weg die we hadden afgelegd de kwaliteit van het project enigszins uit het oog hadden verloren. Met de conceptsubsidie kregen we de kans het project te toetsen aan de kritische visie en expertise van buitenstaanders. We hebben besloten het project een nieuwe en betere kans te geven, mits de vooropgestelde timing en budget gerespecteerd werden. Ik heb alle vergaderingen van de stuurgroep zelf voorgezeten en aangestuurd. Voorwaarde daarbij was dat we rond de tafel zaten met decision makers. De gesprekpartners van De Lijn, Infrabel en de NMBS moesten naar niemand terugkoppelen. De afspraken die we maakten hadden quasi het statuut van beslissingen. De conceptsubsidie heeft mij gesteund in mijn visie dat je de stationsbuurt niet als een geïsoleerd gegeven mag bekijken. De omliggende wijken en de nabijgelegen vaartkom moeten betrokken worden bij het project. Dit inzicht zal in de toekomst ook andere projecten sturen.”

“Met de conceptsubsidie vertrek je altijd vanuit een patstelling. Zo had de stad Tienen al twee keer een project ingediend. Er waren wel potenties, maar die werden niet benut. De stad wist niet goed hoe ze de zaken moest aanpakken. Hier zijn we als ontwerpers radicaal opnieuw begonnen. Alle eerdere plannen en afspraken werden afgeblazen. Genk was een andere situatie. De stad Genk wist heel goed hoe ze de zaken moest aanpakken. Hier was er wél een project, maar het was te eenzijdig. Alle contracten waren al getekend, er kon niet zomaar op teruggekomen worden. De conceptsubsidie is een poging om iedereen rond de tafel te brengen. Het is een zoektocht naar een marge waarbinnen je iets kunt doen. Een conceptsubsidie kan mislukken, maar dat wil niet zeggen dat het geen goede manier is om de zaken aan te pakken. Een minpunt aan de conceptsubsidie is de gebrekkige doorstroming van informatie en de geringe ruggensteun en feedback van de Vlaamse overheid, die er niet altijd in slaagt zicht te krijgen op wat er zich afspeelt op lokaal niveau. Er is geen centraal punt waar alle informatie samenkomt, er is geen mogelijkheid van vergelijking of evaluatie van de projecten.”

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

252

253

Stefan Depraetere, expert PPS Ieper

Johan Stylemans, Schepen van Ruimtelijke Ordening en Leefmilieu (1993-2004), Aalst

“Toen Robbrecht en Daem hun ontwerpend onderzoek aanvatten, was het project voor de Noordelijke stadspoort in Ieper eigenlijk al in kannen en kruiken. We beschikten reeds over een gedetailleerde PPS-overeenkomst met de privéontwikkelaar. Die was in zee gegaan met architectenbureau Buro II. Robbrecht en Daem moesten zich houden aan enkele strikte randvoorwaarden. Optimaliseren kon, van nul herbeginnen niet! Daarvoor was geen tijd. De twee ontwerpers hebben moeten samenwerken en hun visies op elkaar afstemmen. Dat ging niet zonder slag of stoot, maar het resultaat is wel een meerwaarde. Later hebben we een kwaliteitskamer ingericht met onder meer Robbrecht en Daem om de verdere ontwikkeling op te volgen. Het is zeer zinvol om van buitenuit enige bewaking in te stellen. De werkwijze van een ontwerper als onderaannemer van een ontwikkelaar is niet altijd ideaal. De ontwerper doet wat de ontwikkelaar wil, en dat is niet noodzakelijk in het belang van de stad. Eigenlijk kwam de conceptsubsidie voor ons iets te laat. Het was beter geweest indien we in een vroegere fase gebruik hadden kunnen maken van de ondersteuning.”

“Het project voor de Watertorenwijk kwam niet in aanmerking voor projectsubsidie. Dat wil niet zeggen dat er niets gebeurd is. Een aantal deelprojecten hebben we alsnog verder uitgewerkt. Ik denk aan de openstelling van het Schelfhoutpark en de bouw van bejaardenwoningen, maar ook aan de heraanleg van het Watertorenplein en omgeving. Een sterk project gestuurd door de overheid heeft een enorme impact op de mensen en de wijk. De mensen zijn opnieuw fier op hun stad en beginnen nu ook zelf te investeren in hun woningen. Stedenbeleid blijkt het instrument bij uitstek om het sociaal-economisch draagvlak van een stad te versterken. Toch gaan de bewoners wel eens dwarsliggen. Zo staat de stad nog steeds achter het idee om een doorgang te maken tussen het Colinetplein en het Schelfhoutpark. De bewoners van het betrokken bouwblok zijn sterk tegen gekant tegen het openstellen van het binnengebied. Met het subjectief gevoel van onveiligheid moet je rekening houden. Maar je moet als overheid ook trachten te anticiperen op de verzuchtingen en de mensen overtuigen van je visie. We hebben in Vlaanderen niet echt een traditie van participatief beleid. Omgaan met participatie is niet enkel een leerproces van het bestuur, maar ook van de bevolking.”

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

254

255

Tien overwegingen over stadsprojecten en conceptsubsidiëring

ANDRÉ LOECKX, BRUNO DE MEULDER, LINDA BOUDRY, MARC MARTENS, KRISTIAAN BORRET, HARDWIN DE WEVER, JOERI DE BRUYN, VÉRONIQUE PATTEEUW ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||

1. Duurzaam draagvlak of gelegenheidspodium De conceptsubsidiëring gaat van start als een programma dat kleinere steden in staat moet stellen een strategisch goed, maar onvoldoende uitgewerkt projectvoorstel uit te diepen en tot een goed einde te brengen. Tezelfdertijd is het de bedoeling de capaciteit van lokale besturen om vernieuwende stadsprojecten op te zetten te vergroten. De kleinere steden met een beloftevolle projectaanzet krijgen dus niet de raad hun ambitie te temperen, maar integendeel volop te gaan voor structurele ingrepen met een ferme hefboomwerking, ingrepen die het verschil zouden maken. De boodschap van de jury klinkt dubbelzinnig: de afgewezen projecten zijn niet goed genoeg voor selectie, maar te goed voor de prullenmand. De lokale besturen voelen ‘de stok’, ‘de wortel’ wordt niet meteen gewaardeerd. Steden als Tienen en Turnhout hebben heel wat energie geïnvesteerd in het nietgeselecteerde projectvoorstel en zien het resultaat van hun inspanningen brutaal van de tafel geveegd. Het nieuwe jargon van planning en ontwerp helpt niet echt om de zaak uit te klaren. Begrippen als ‘ontwerpend onderzoek’, ‘stadsontwerp’, ‘planningsbasis’, ‘projectregie’, ‘strategisch’ en ‘structureel’ klinken erg academisch en niet onmiddellijk relevant voor wie lokaal een stadsproject poogt van de grond te krijgen. In sommige grotere steden is de reactie nog scherper. Het aanbod van capacity building komt over als een verwijt aan het adres van een bestuur, dat verondersteld wordt de nodige capaciteit in huis te hebben. Dit alles verklaart waarom in veel gevallen de conceptsubsidiëring van start gaat als iets wat buiten de eigen werking van de stad staat, een van buitenaf opgelegde rite de passage die men moeilijk weigeren kan wil men de kansen bij een volgende ronde niet hypothekeren. Voor de deskundigen en de ontwerpers die zich aandienen om het lokale team te versterken, is dit niet meteen een evidente startpositie. In een stad een proces van capacity building en ontwerpend onderzoek op de rails zetten blijkt niet het moeilijkste te zijn, maar wel dit proces verankeren in de lokale werking en besluitvorming van de stad. In verschillende steden moest men het stellen met twee of drie ‘believers’ die voor de

broodnodige verankering en ondersteuning instaan, terwijl een aantal ‘disbelievers’ wachten tot het voorbij is en men terug kan keren naar ‘business as usual’. Het regieteam gaat er aanvankelijk van uit dat met het aanvaarden en organiseren van de conceptsubsidiëring door de stad, het minimale draagvlak verzekerd is en dat het lokale team zich dus volop kan toeleggen op inhoudelijke ruimtelijke kwesties en op inhoudelijke capacity building, die erin bestaat lokale kaders te leren omgaan met complexe ruimtelijke uitdagingen. Heel wat professionele begeleiders – deskundigen afkomstig van studiebureaus of stedelijke diensten van enig formaat – zijn minder vertrouwd met het werken op een wankel draagvlak. De ontwerpers van hun kant maken in dit proces wel de omslag van de autonome master planning naar lokaal aangestuurd ontwerpend onderzoek, maar besteden minder aandacht aan het ontwerpend zoeken naar een stevig draagvlak en het ontwerpend onderhandelen met lokale actoren en werkwijzen. Niettemin werkt deze vorm van capacity building uitstekend en aanstekelijk voor wie ‘mee’ is. Het ontwerpend onderzoek opent onvermoede mogelijkheden. Voor het lokale team en zijn supporters is het even feest wanneer het schitterende, nieuwe projectvoorstel door de jury geselecteerd wordt in de daaropvolgende selectieronde. Maar daarna zal het gebrek aan brede verankering hun zuur opbreken. Ze krijgen het zeer moeilijk om het gelauwerde projectvoorstel effectief van de grond te krijgen. In Halle, Aalst, SintTruiden en Tongeren weet men er alles van. Het is nog steeds niet zeker of het draagvlak in deze steden meer was dan een gelegenheidspodium. De kwestie van het draagvlak verbetert er niet op wanneer de jury, gesterkt door de enorme kwaliteitsverbetering van de projectvoorstellen na de conceptsubsidiëring en door enthousiaste verhalen uit Tienen, Aarschot en Ronse, de voorwaarden voor het toekennen van de conceptsubsidiëring begint te verruimen. Niet enkel louter de intentie om het ‘interessante maar nog onvoldoende’ project een kwalitatieve sprong te helpen maken, maar eveneens de wanhopige poging om het ‘zeer belangrijke maar desastreuze’ project koste wat het kost bij te sturen is nu aan de orde (Leuven–Hertogendal, Genk–Stadsplein). In enkele gevallen gaat de conceptsubsidiëring van start in situaties waar een zeer grote projectbehoefte bestaat, maar waar nog geen enkele noemenswaardige projectaanzet voorhanden is (Mechelen –

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

256

Tinel, Mol–Guido Gezellestraat, Tienen –Heilig Hartziekenhuis). De vraag rijst of het inzetten van conceptsubsidiëring in situaties waar radicaal tegen de lokale stroom in moet geroeid worden of waar praktisch nog geen enkele projectaanzet bestaat, de bedoeling en de draagkracht van de gehele opzet niet te buiten gaat. Drie aanbevelingen kunnen in dit verband worden geformuleerd. Eerst en vooral lijkt de oorspronkelijke doelstelling de meeste kans op succes te bieden: conceptsubsidiëring als kwalitatieve opwaardering van een belangrijke projectaanzet. Dit bouwt verder op een minimaal reeds aanwezig draagvlak en betekent een aanmoediging van wat men op eigen kracht begonnen is. Verder blijft het argumenteren van de jurybeslissing door middel van een genuanceerde analyse van het projectvoorstel een cruciale aangelegenheid. De argumentatie van het niet selecteren moet gepaard gaan met het uitzetten van krijtlijnen die de positieve facetten van het niet-geselecteerde project valoriseren. Tot slot verdient het aanbeveling dat het ontwerpend onderzoek niet enkel de ruimtelijke aspecten, maar ook de lokale actoren en hun werkwijze onder de loep neemt en sneller begint aan het onderhandelend ontwerpen van een ruimtelijk én coproductief draagvlak. 2. Over de traagheden van het stadsvernieuwingsproject: structurele traagheid, ergerlijke vertraging, schijnbare stilstand Stadsprojecten schieten niet op. De meeste projecten hebben te lijden aan aanzienlijke vertragingen in de planning. Heel wat projecten schakelen na de intense indienen selectieperiode over op een veel lagere versnelling. Sommige projecten lijken zelfs helemaal stil te vallen. De subsidiërende overheid is bezorgd en ergert zich aan de lange realisatieduur van veel stadsprojecten. Zij vraagt zich af of er niet fundamenteel iets schort aan een project dat zes jaar na de subsidietoekenning nog maar net in de steigers staat en of er dan nog wel van een hefboomeffect kan gesproken worden. Wat is er aan de hand? Het inschatten van de uitvoeringstermijn van een stadsproject is een heikele aangelegenheid. Een feit is dat gedurende de

257

eerste jaren van de projecten conceptsubsidiëring zowat iedereen – de overheid, de jury, de projectbegeleiders, de stad, de privésector – de tijdsduur en de moeilijkheidsgraad van de stadsvernieuwingsprojecten schromelijk onderschat. Daar zijn redenen voor. Al bij al is in Vlaanderen de ervaring met stadsprojecten erg beperkt. Bovendien zijn stadsprojecten in Vlaanderen zelden eenduidige vastgoedoperaties of infrastructurele werken, maar bijna altijd een verknoping van allerlei relatief kleine en middelgrote ingrepen, waar meerdere grondeigenaars, actoren en sectoren bij betrokken zijn (zie de bijdrage van Kristiaan Borret). Daarbij komt dat de subsidiëring van stadsvernieuwingsprojecten niet bedoeld is voor doorsneeprojecten, die het in principe op eigen kracht aankunnen en geen subsidiëring behoeven. De projectsubsidiëring – en zeker de conceptsubsidiëring – ondersteunt vernieuwende, veelbelovende, maar ook lastige projecten, vaak in steden met beperkte projectcapaciteit. Vernieuwende en complexe projecten betreden onbekend terrein, impliceren onderhandelingen met minder vertrouwde publieke en private partners, vergen een experimentele projectopzet. De tijd die daarvoor nodig is, blijft moeilijk in te schatten. Zulke projecten spelen niet op zeker, het blijven risicodragende ondernemingen; harde garanties op succes zijn in tegenspraak met het vernieuwende karakter ervan. Stadsprojecten die voldoen aan de kwaliteitscriteria voor projectsubsidiëring, werken aan de longue durée van de stad. Het is dan ook niet te verwonderen dat het op de rails zetten van dergelijke ingrijpende stadsprojecten en het daadwerkelijk realiseren van verschillende deelprojecten van een zekere omvang werken van lange adem zijn. Dit geldt trouwens evengoed in landen waar men over een zeer uitgebreide projectervaring beschikt. Zo dateert het eerste studiewerk voor Kop van Zuid in Rotterdam (door Bruno De Meulder vermeld als baanbrekend stadsproject) van meer dan 25 jaar geleden. Ondermeer dankzij de schitterende Erasmusbrug heeft Kop van Zuid ondertussen een fundamentele metamorfose ondergaan. Het gehele project Kop van Zuid is evenwel nog maar halfweg. Men kan spreken van de structurele traagheid van het stads(vernieuwings)project. Alleen al het opzetten van stadsprojecten, de conceptvorming, de incubatietijd, het vinden van partners, het overtuigen van lokale en regionale besturen, het

stadsdebat, het formuleren van een consensus, de technische voorbereiding vergen enorm veel tijd, die voorafgaat aan zichtbare resultaten. Ergens midden in dit gistingsproces valt de oproep voor het indienen van projecten. Een contradictorische situatie. De overheid vraagt zekerheid (op dertig procent private inbreng en op uitvoerbaarheid), de jury wil kwaliteit en vernieuwing, de stad wil de boot niet missen. De subsidiëring is voor sommige partners een voorwaarde om het project van de grond te krijgen; de overheid wil een sluitende projectopzet als conditie om subsidie toe te wijzen. Diezelfde overheid wil dan weer geen garantie op een volgende oproep geven. In dit veld van tegenspraken verkiest de jury uiteindelijk de kans op impact en kwaliteit boven contractuele waterdichtheid. De overheid onderschrijft deze optiek. Het risico is natuurlijk dat beloftevolle projecten prematuur blijken te zijn, niet rijp voor concrete uitwerking. De stad kan de conditie van het project te rooskleurig hebben voorgesteld of ingeschat. Bijkomende incubatietijd, waarvan de duur soms moeilijk te begroten is, blijkt nodig. Zulke vertragingen zijn ergerlijk, zij genereren twijfel over het project, de selectie, het projectteam, en kunnen de hele projectopzet in gevaar brengen. Maar vertragingen zijn niet noodzakelijk een gevolg van het premature karakter van een project. De complexiteit die eigen is aan het stadsvernieuwingsproject in Vlaanderen, trekt hoe dan ook onvoorzienbare moeilijkheden en ergerlijke vertragingen aan. Keuze genoeg: strubbelingen in de lokale politieke coalitie, publieke instanties die geen boodschap hebben aan de timing van stadsprojecten, sociale woningbouw die er weinig voor voelt de eigen procedures en programma’s bij te sturen, saneringsprocessen die meer tijd vergen dan voorzien, private partners die moeten afhaken... Het blijkt in een doorsnee stadsproject overigens dikwijls onbegonnen werk om alle procedures (bodemsanering, stedenbouw, sociale huisvesting, infrastructuursubsidies, milieu effecten rapport, etc.) in een vloeiend tijdsparcours uit te zetten. Het is erg moeilijk uit te maken of een project al dan niet ‘prematuur’ is. Dat ligt evengoed aan de onberekenbare institutionele context dan aan het project zelf. In elk geval is bijkomende ondersteuning door de overheid is onontbeerlijk voor een betere ‘tijdshygiëne’ van nagenoeg alle stadsvernieuwingsprojecten (zie verder).

Een andere factor van vertraging betreft de schaal van het stads(vernieuwings)project. Kristiaan Borret beklemtoont dat men bij de nieuwe generatie stadsprojecten in Vlaanderen verder kijkt dan de kavelgrenzen. Goede voorstellen van stadsvernieuwingsprojecten proberen bovendien te voldoen aan de kwalitatieve selectiecriteria, die aansturen op structurele inbedding, verweving en maximaal hefboomeffect. Meerdere projectvoorstellen verliezen daarbij het afbakenen in tijd en ruimte van een haalbaar project uit het oog. In sommige gevallen kan het nuttig zijn ‘het stadsvernieuwingsproject in strikte zin’ af te grenzen binnen ‘het stadsvernieuwingsproject in ruime zin’. Het eerste omvat dan een haalbaar en samenhangend pakket van ingrepen, dat de strategische aanzet vormt voor het tweede. Voor ‘het stadsvernieuwingsproject in strikte zin’ kunnen een dossier met steviger garanties en een realistischer projectplanning uitgewerkt worden. Uiteraard moet ‘het project in ruime zin’ meer zijn dan een wolk van beloften rond ‘het project in strikte zin’. Het moet het onderwerp uitmaken van principiële engagementen neergelegd in een stedelijk pact. Binnen een realistische projectplanning komt het instellen van tijdslimieten voor inzending, selectie en subsidiëring de projectsnelheid ten goede. Een stapsgewijze toekenning van subsidies, verbonden met een kwalitatief voortgangsrapport, kan ervoor zorgen dat het initiële momentum van de conceptsubsidiëring of van de jurering regelmatig herhaald wordt. De financiële ‘incentive’ stuwt het project vooruit, opent deuren, forceert agenda’s, stimuleert samenwerking. Tot slot is het nuttig om schijnbare projectstilstand te onderscheiden van reële. Heel wat projecten lijken stil te vallen, terwijl een lange technische en procedurele voorbereiding binnenskamers wordt voortgezet. Een dergelijke stilteperiode kan beter worden benut door diverse activiteiten in te lassen die van de stilte gebruik maken en tezelfdertijd het sociale draagvlak van het project ten goede komen. Men kan gerichte activiteiten bedenken (gesprekstafels, tentoonstelling, wedstrijd, sociaal-cultureel basiswerk) om het publiek beter te betrekken bij de stille projectfasen. Men kan zichtbaar voorbereidend werk op de site bespoedigen (sloop, opkuis). Men kan naar kortetermijnresultaten toewerken (bij voorbeeld de ontsluiting van de projectsite die ook de ruimere buurt ten goede komt versneld aanleggen of

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

258

– zoals in Gent Rabot – een transitieproject realiseren dat een voorlopig maar onmiddellijk gebruik van de site toelaat). Zo snel mogelijk het verschil maken en de onvermijdelijke stilteperiodes beter benutten zouden expliciete onderdelen moeten worden van de hele projectopzet. 3. Niet voor het zingen de kerk uit: geen conceptsubsidie zonder projectondersteuning Het traject van de conceptsubsidiëring leidt naar een gevoelige verhoging van het ambitie- en kwaliteitsniveau van het initiële project. Na afloop van het traject zit de stad ‘opgezadeld‘ met een sterk maar lastig projectconcept en – indien geselecteerd bij een volgende juryronde – met een toegezegde subsidie geconditioneerd door de in het nieuwe projectdossier gedane belofte van kwaliteit. Terugkeren naar een veel beperkter en simpeler project komt over als mislukking of misleiding. Steden die over te weinig projectcapaciteit beschikken, met zulke opdracht en zonder verdere opvolging de baan op sturen, is vragen om moeilijkheden, zeker bij de risicovolle opstartfase van het project. Het principe van de subsidiëring van stadsvernieuwingsprojecten veronderstelt een permanente opvolging vanuit de Vlaamse overheid. Dit was slechts in beperkte mate voorzien in de periode van de eerste en de tweede oproep. In de loop van de derde oproep werd voor alle lopende projecten een meer systematische en inhoudelijke opvolging ingevoerd. Het betreft echter vooral een ‘controlerende opvolging’. Daarnaast maken de complexiteit van de meeste projecten en de beperkte projectcapaciteit van sommige steden een ‘ondersteunende opvolging’ onontbeerlijk. Deze vormen van opvolging hebben niet het overhevelen van bevoegdheden en verantwoordelijkheid naar een hoger bestuursniveau op het oog maar eerder de vorming van wederzijds partnerschap tussen overheid en stad, naar het voorbeeld van de stadscontracten (zie verder). Voor projecten die resulteren uit de conceptsubsidiëring komen vandaag twee vormen van ondersteunend opvolgen in beeld. ‘Strategische opvolging’ – ondersteuning bij het zetten van cruciale stappen in het project of

259

bij het opruimen van structurele hindernissen – zou kunnen geleverd worden door de begeleiders van de voorbije conceptsubsidiëring. Deze zijn het meest geschikt om continuïteit met het traject van conceptvorming te verzekeren. Indien dat niet lukt, kan een beroep worden gedaan op andere begeleiders, gekozen uit het netwerk van deskundigen dat Vlaanderen intussen rijk is (onder meer dankzij al de voorbije conceptsubsidiëringen). ‘Dagelijkse opvolging’ kan niet zomaar uitbesteed worden, maar veronderstelt het aanstellen van een permanente projectleider, met competentie in projectregie, door de lokale overheid. De strategische opvolging geeft raad, levert gerichte deskundigheid en opereert als klankbord voor de dagelijkse opvolging. Beide vormen van opvolging zouden een beroep moeten kunnen doen op subsidiëring. Het is verantwoord om deze, naar het voorbeeld van de conceptsubsidiëring, af te romen van de globale subsidiepot. Dit zou zowel de projectsnelheid als het rendement van de toegekende subsidie aanzienlijk verhogen. Misschien wel de belangrijkste vorm van ondersteunende opvolging betreft het faciliteren door de Vlaamse overheid van de publiek-publieke samenwerking. Dit punt komt verderop aan bod. 4. Operationele capaciteitsopbouw (capacity building) en netwerking Een stadsvernieuwingsproject vraagt zeer veel van het lokale bestuur: visie, overtuigingskracht, mobilisatie, communicatie, organisatie, technische expertise, werktijd.. . Aan capaciteit om dit waar te maken is er altijd een gebrek. Capacity building is dan ook een van de belangrijkste doelstellingen van de conceptsubsidiëring. Deze capaciteitsopbouw is geen spoedcursus stadsprojecten, maar ambieert ‘learning by doing’ (niet te verwarren met ‘learning from doing’ of ‘trial and error’). Het leerproces is tezelfdertijd realisatieproces: men leert terwijl men de cruciale eerste stappen van een reëel project zet. Het organiseren van de conceptsubsidiëring realiseert een eerste versie van wat de projectorganisatie zal moeten worden. Men moet een structuur opzetten, een agenda afspreken, een projectbestek uitwerken, ontwerpers kie-

zen en sturen, een visie vormen, argumenten opbouwen, partners rond de tafel brengen, onderhandelen, horizontaal en verticaal samenwerken met verschillende diensten en besturen, vooruitgangsrapporten maken, het college op één lijn brengen, de gemeenteraad overtuigen, het gesprek met de burgers aangaan, enzovoort. In die zin is de conceptsubsidiëring een voorafspiegeling van het stadsproject, een oefening die meteen een reële basis legt van het project in wording. Bij deze oefening staat niet enkel het uittesten van een nieuwe projectstructuur op het programma, er moet ook werk gemaakt worden van de inbedding in de courante stedelijke werking en het courante bestuur van de stad. Anders blijft de projectstructuur een vreemd lichaam. Bij ‘professionele’ en ‘operationele’ capacity building hoort dus eveneens ‘bestuurlijke’ capacity building. Het hele programma van de conceptsubsidiëring veroorzaakte meer dan het effect ervan in de deelnemende steden. 24 trajecten van ontwerpend onderzoek en capacity building in 22 steden resulteerden in de aanzet van een Vlaams netwerk van ‘stadsvernieuwers’: voortrekkers uit de diverse steden, bestuurders, deskundigen, ontwerpers, academici uit diverse disciplines, meerdere generaties en verschillende bestuursniveaus, uit alle hoeken van Vlaanderen. De ontwerpers zijn goed vertegenwoordigd in dit netwerk, PPSspecialisten, projectregisseurs en participatiedeskundigen nog te schaars, ondernemers afwezig. Dit netwerk is niet zoals vele netwerken een lege structuur. Integendeel, het wordt voortdurend opgeladen en ingezet: het is overal in Vlaanderen bezig met reële innoverende stadsprojecten, het leert van zijn successen en mislukkingen. Dit netwerk kan overal aangesproken worden: in grote en kleine steden. De ervaring van Gent, Antwerpen, Leuven of Oostende kan nuttig zijn in Deinze, Aarschot of Ronse, en vice versa. Netwerken zijn figuren van globalisering. Toch blijft een traject van conceptsubsidiëring net zoals een stadsvernieuwingsproject een uniek en lokaal gebeuren. Het lokaal aanspreken van de in het netwerk beschikbare ervaring is niet hetzelfde als het kopiëren van methodes, het recycleren van eerdere projectprocessen of het terugvallen op blauwdrukken. Het lokale veld van mogelijkheden en beperkingen, de capaciteiten in het team van lokale actoren zijn altijd specifiek. Een stadsvernieuwingsproject is altijd maatwerk.

5. De private partner naar waarde schatten, oproep aan de vastgoedsector Er is nog heel wat werk aan het optimaliseren van de rol van de privésector in het traject van conceptsubsidiëring en in het hele projectproces van stadsvernieuwing. Zonder twijfel heeft de private sector heel wat knowhow en capaciteit te bieden aan het gehele projectproces: financiële draagkracht, organisatietalent, teamwork, het aanboren van diverse deskundigheden, realisatiecapaciteit, management van uitwerking en uitvoering. Bovendien telt Vlaanderen intussen ook een aantal ontwikkelaars met kennis en ervaring op het vlak van complexe stadsprojecten en van PPS. Zonder gebruik van deze onschatbare knowhow blijft het stadsvernieuwingsproject een virtuele droom. Private partners worden zelden al in een vroeg stadium van de conceptvorming bij het project betrokken. De stad, de ontwerpers, de deskundigen willen er eerst zelf uitgeraken. Men gaat ervan uit dat kwaliteitsvolle stadsvernieuwing in de eerste plaats een publieke verantwoordelijkheid is en dat private partners heel andere doelstellingen en succescriteria nastreven: marktaandeel, rendement en dergelijke. Anderzijds laten diverse voorbeelden (Deinze, Turnhout) zien dat private partners wel degelijk bereid zijn vanaf het begin in te stappen in een proces van kwaliteitsontwikkeling zonder te moeten afzien van hun eigen succescriteria. Men moet twee mogelijke rollen van de private partner onderscheiden. Vooreerst is de privésector de onmisbare ‘uitvoerende kracht’ van de stadsvernieuwingsprojecten. Als projectuitvoerder kan de private partner met al zijn ‘core-competenties’ aan de slag, liefst op basis van vrije en eerlijke concurrentie. Ten tweede is de private partner vaak ook een cruciale stakeholder van het project, als grondbezitter bijvoorbeeld of als enig lokaal beschikbare ‘resource’ voor stedelijke ontwikkeling. Cruciale stakeholders worden best zo vroeg mogelijk betrokken bij de conceptvorming. De vraag is hoe de belangen van de private stakeholders en de publieke verantwoordelijkheid voor het collectieve belang en het belang van de zwakkere stadsgebruikers met elkaar verzoend kunnen worden bij het coproduceren

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties 260

van een kwaliteitsvol stadsproject. Het ontwerpend onderzoek is het geschikte medium om deze klus te klaren (zie verder). De kwaliteit van de stedelijke ruimte – duurzaamheid, toegankelijkheid, beeldkwaliteit, verweving – is een collectieve aangelegenheid. Daarom kan het stadsontwerp in zijn verschillende opdrachten (onderzoek, onderhandeling, visievorming... ) niet tot de exclusieve bevoegdheid van één enkele stakeholder behoren, niet van de private grondeigenaar, niet van de dominante ontwikkelaar en ook niet van de bewoners. Dit gaat in tegen heel wat courante opvattingen over PPS en participatie. Het stadsontwerp is in principe de collectieve bevoegdheid van alle coproducerende partners onder de regie van de stad. Ontwerpkwaliteit wordt voor alle stakeholders een criterium van deelname aan het project. Dit betekent dat alle partners mee tekenen voor en zich dus te houden hebben aan de standaard van ruimtelijke kwaliteit die onderdeel is van het gezamenlijke projectvoorstel. Onder deze voorwaarden is het niet verdedigbaar de private partner zo lang mogelijk buiten de deur te houden. Integendeel, hem vanaf het begin mee verantwoordelijk te maken voor het hoge kwaliteitsniveau van het projectvoorstel is de aangewezen strategie. De conceptsubsidiëringen in Turnhout en Deinze illustreren dat de private partner hierin zijn gading kan vinden. Een moeilijker kwestie betreft de ontwerpkwaliteit van de meer uitvoerende projectonderdelen. Ontwerpkwaliteit is tot nog toe niet de sterkste kant van de meeste private partners, terwijl paradoxaal genoeg het ontwerp in heel wat offerteprocedures en PPS-opzetten tot hun opdracht gerekend wordt. Het doorsnee vastgoedproject scoort slecht op architecturaal vlak. Het kwaliteitsverlies waar heel wat goede stadsvernieuwingsprojecten mee kampen, heeft bijna uitsluitend te maken met het selecteren door de private partners van middelmatige architecten voor het uitwerken van diverse projectonderdelen en veel minder met de zogenaamde marktconformiteit die te vaak als excuus gebruikt wordt. Wat echt ondermaats is, kan worden tegengehouden door stedenbouwkundige normen en voorschriften of door het kordate optreden van kwaliteitskamers. Maar hoger dan de middelmaat kan geen enkele kwaliteitsbewaking een minder goed ontwerp tillen. Nochtans zijn er voorbeelden genoeg die aantonen dat ontwerpkwaliteit uiteindelijk resulteert in financiële meerwaarde en een goede marktpositie.

261

Dit zou de private sector spontaan moeten aanzetten tot ontwerpkwaliteit – wat veel efficiënter is dan om het even welke litanie van regels en voorschriften. Bij bovenstaande overwegingen hoort een oproep aan het adres van de privésector. De vastgoedsector wantrouwt de capaciteit van ontwerpers om innoverende en tegelijk verantwoorde en succesvolle omgevingen te bedenken. In vergelijking met andere economische sectoren is de vastgoedsector een conservatieve sector, zeker wat ontwerpen en bouwen betreft. Het is een van de weinige sectoren die niet investeren in onderzoek en ontwikkeling van nieuwe producten op het vlak van ontwerpen en bouwen. Ontwikkelaars ontwikkelen te weinig en reproduceren te veel wat bestaat en marktconform is. Het marktonderzoek werkt daarbij als kringredenering: in de manier waarop de vraag onderzocht wordt zit het antwoord al opgesloten. Investeren in ontwerpend onderzoek kan bijdragen tot een nieuwe dynamiek, die kringredeneringen doorbreekt en nieuwe horizonten opent. Dat heeft de conceptsubsidiëring aangetoond. Anderzijds wil de vastgoedsector terecht niet alleen opdraaien voor het risico dat samenhangt met innovatie. Het stadsproject is in staat een context te creëren waarin risico en meerwaarde gedeeld worden. Binnen de PPS-opzet kunnen de publieke en de private inbreng elkaar ondersteunen en aanzetten tot kwaliteit. De coproductieve opzet van het stadsproject stimuleert alle partners tot een gezamenlijk engagement en een gedeelde verantwoordelijkheid voor kwaliteit en vernieuwing. 6. De publieke partners: de behoefte aan een steviger politiek draagvlak en een betere publiek-publieke samenwerking Een politiek draagvlak is van cruciaal belang voor het welslagen van stadsprojecten. In feite zouden noch de projectsubsidie, noch de conceptsubsidie mogen toegekend worden als er geen voldoende politiek draagvlak aanwezig is. Een overtuigde burgemeester of twee gedreven schepenen zijn niet voldoende om een project te dragen. Stadsprojecten mogen niet onderuitgaan bij een bestuurswissel. De consensus over het project moet verder reiken dan de bestuurscoalitie. Een zo open

mogelijk debat en een zo breed mogelijke consensus omtrent het projectconcept kunnen daaraan bijdragen. Even belangrijk voor een duurzaam draagvlak is dat zowel de politieke als de ambtelijke geleding van het lokale bestuur het project ondersteunen. Openheid en samenwerking tussen de ambtenaren en het verkozen bestuur zijn voorwaarden voor het slagen van het stadsproject. Hetzelfde geldt voor de relatie tussen de externe projectmedewerkers (in het geval van de conceptsubsidiëring de ontwerpers en de projectbegeleiders ) en de beide geledingen van het lokale bestuur. Ook dat is een belangrijk facet van lokale capacity building. Niet voor niets staat de publiek-publieke samenwerking boven op de agenda van de Vlaamse overheid. Dit is het uitgangspunt van de stadscontracten. Een gebrekkige of niet-bestaande samenwerking tussen bestuursniveaus, sectorale instanties, overheidsbedrijven en dergelijke is immers een belangrijke oorzaak van het vertragen of zelfs stilvallen van stadsvernieuwingsprojecten. In heel wat stadsprojecten treedt de publieke instantie eerder op als een losse federatie van aparte koninkrijken dan als een coherent bestuur. Aan moeilijkheden geen gebrek: concurrerende bestuursniveaus, redundante en niet-compatibele procedures, doorschuiven van verantwoordelijkheden, gebrek aan transparante besluitvorming, bureaucratische inefficiëntie, egokwesties bij bestuurders, ongemotiveerde ‘njets’ voor cruciale projectonderdelen. . . Niet zelden verloopt de samenwerking met private partners die gedreven worden door ratio en rentabiliteit, veel vlotter. Dit betekent niet dat alle heil te verwachten is van publieke partners die de gedragsregels van de private sector kopiëren. Het rechtlijnige rentabiliteitsdenken van de spoorwegmaatschappij met betrekking tot stadsvernieuwing in stationsomgevingen spreekt in dit verband boekdelen. Diverse registers van publiek-publieke samenwerking overstijgen het niveau van het lokale bestuur: werken aan het kanaal, de prijssetting van spoorweggronden, de verplaatsing van een busremise, beslissingen over een leegstaand schoolgebouw.. . De Vlaamse overheid moet veel actiever ingrijpen om publiek-publieke knelpunten en blokkeringen op te lossen. De

stilzwijgende clausule van niet-inmenging in het domein van andere departementen, sectoren, partijen, bestuursniveaus, heeft nog steeds de overhand boven de noodzaak van integrerende werking. De stadscontracten zijn een stap in de goede richting en bieden een model voor een deblokkerende, zo niet integrerende uitwerking. Het belang van het politieke draagvlak, van de samenwerking tussen ambtenaren en verkozen bestuur, van de publiek-publieke samenwerking bevestigt de rol die stadsprojecten in het Witboek Stedenbeleid toebedeeld kregen als gangmakers en toetsstenen van een beter stedelijk beleid en beter stedenbeleid. 7. Het ontwerp als projectbasis (maar dan met andere taken en werkwijzen) Een veelgehoorde misvatting, zowel bij de steden als bij de ontwerpbureaus die geselecteerd zijn voor het ontwerpend onderzoek, is dat het resultaat van de conceptsubsidie een finaal stadsontwerp of een masterplan behoort te zijn, dat liefst als zodanig wordt uitgevoerd. De klemtoon van de conceptsubsidiëring ligt inderdaad op het ontwerpen. Deze keuze drong zich op omdat het ontwerp de zwakste schakel was van de meeste projectvoorstellen en omdat een stevige planning en een goed ontwerp niet alleen de onmisbare basis vormen van elk goed projectvoorstel, maar tezelfdertijd een noodzakelijke voorwaarde is voor een betere participatie en een betere PPS. Het ontwerp is immers ook een medium waarmee het ontwikkelingsconcept en de ontwikkelingsstrategie kunnen worden scherp gesteld. Het eindproduct van de conceptsubsidiëring is echter niet zozeer een nieuw ontwerp, als wel een nieuw projectvoorstel. Het gaat eerder om ‘ontwerpend onderzoek’, om ‘ontwerpende visievorming’ en om ‘ontwerpend onderhandelen’ met het oog op het concipiëren van een beter project. Dit vergt andere opvattingen over het ontwerpen dan de conventionele en werkwijzen die nog niet geijkt en ingeburgerd zijn. Het vraagt eveneens een ander verwachtingspatroon vanwege de stad en de projectbegeleiders en een andere procesopzet. Wanneer dat allemaal niet zo

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

262

263

duidelijk is, nemen heel wat ontwerpers het zekere voor het onzekere en plooien terug op de best gekende contractuele verplichting: het maken van een ontwerp. Om tot een kwaliteitsvol stadsvernieuwingsproject te komen moet het ontwerp verschillende rollen aannemen door het proces heen. De doelstelling wisselt voortdurend. We onderscheiden een zevental taken.

tisch en visionair. Wat voorgespiegeld wordt is geen luchtkasteel, maar de horizon van een in principe realiseerbaar coproductief project. In het ontwerp moeten het ontwikkelingsconcept en de ontwikkelingsstrategie op overtuigende wijze worden ‘opgevoerd’, ‘vertolkt’.

1. Ontwerpend onderzoek

Het ontwerp is in staat alle dingen samen te brengen die op een gegeven moment kunnen samengebracht worden. Op een bepaald moment moeten beslissingen worden genomen, rollen en taken afgesproken, programma’s goedgekeurd, dossiers ingediend. Een zo samenhangend en compleet mogelijk stadsontwerp is een geschikt medium om dit afsprakenkader te concretiseren.

Een soort ruimtelijke SWOT-analyse: het onderzoeken van kansen en beperkingen, zowel de expliciet ruimtelijke als de maatschappelijke die impact hebben op de ruimte. Wat is de ruimtelijke inzet? Welke belangen staan op het spel? Wie zijn de belangrijkste actoren? Wat is hun agenda? Welke ruimtelijke concepten bieden de beste ontwikkelingskansen? Wat kan worden afgelijnd als projectvoorstel? Welke scenario’s zijn mogelijk om dit van de grond te krijgen? Ontwerpend onderzoek is met andere woorden een middel om de probleemformulering en de projectdefinitie scherp te krijgen. 2. Ontwerpend onderhandelen Het ontwerp is een geschikt medium om naar synergie te zoeken tussen verschillende partners met eigen belangen, een eigen stedelijke footprint, een eigen agenda. Ontwerpconcepten openen nieuwe mogelijkheden, verhelderen keuzen, tonen implicaties, vervangen tegenspraak door synthese, visualiseren consensus. De ontwerper helpt de verschillende actoren een beter inzicht te krijgen in hun eigen belangen, af te stappen van vaste sjablonen, coproductief mee te denken. In dit discursieve proces krijgt het ontwerp stilaan een vastere vorm.

4. Het ontwerp als een pact

5. Het ontwerp als spelbord Stadsprojecten realiseren is omgaan met onverwachte wendingen. Het ontwerp moet leren zulke onzekerheden te hanteren. Het kan geen masterplan van de oude stempel zijn. Het is eerder een spelbord (Frits Palmboom), met regels en spelwijzen die zowel de basiskwaliteiten van het verwachte als de mogelijkheden van het onbekende proberen te vrijwaren. 6. Het ontwerp als referentiekader Het ontwerp zet een kwaliteitsstandaard uit. Het legt de lat voor alle volgende deelontwerpen van het stadsproject. Zonder garantie evenwel. Een goed stadsontwerp ontmaskert de middelmaat (of erger) van een minder goed vervolg. Het is een geschikt middel om kwaliteitserosie te bestrijden, maar ontoereikend om deze te verhinderen.

3. ‘Envisioning’ 7. Het ontwerp als uitvoeringsplan Het ontwerp staat hier voor creatieve visievorming, voor het scheppen van wervende beelden, voor de overtuigingskracht van het esthetische, voor het simuleren van wat het project kan worden. De toon is tegelijk realis-

Ontwerpen moeten ook de rol op zich kunnen nemen van efficiënt uitvoeringsdocument: technisch competent, betrouwbaar, helder.

Dit is geen categorische indeling, geen checklist en evenmin een obligate sequens. Het zijn eerder registers van ontwerpen, die ter beschikking staan van het projectproces en nodig zijn voor een goed verloop ervan. Conceptsubsidiëring ondersteunt de conceptfase van een stadsvernieuwingsproject. Ontwerpend onderzoek moet de planningsen ontwerpbasis aanreiken voor een overtuigend projectvoorstel met een sterke visie dat tegelijkertijd haalbaar is. Daar komen ongetwijfeld aspecten van ‘envisioning’, ontwerpend onderhandelen en formulering van een stedelijk pact bij kijken. Het proces kan resulteren in een samenhangend geheel van ruimtelijke concepten, maar kan ook zijn beslag krijgen in een voorontwerp van een masterplan. In een aantal gevallen – zoals in Ronse, Halle, Zurenborg, Oudenaarde – is het eindproduct zo goed dat het best zonder al te veel afwijkingen kan worden gerealiseerd. Dat is mooi meegenomen, maar mag niet als eindterm van de conceptsubsidiëring worden opgelegd. Het ontwerp als kwaliteitsvolle neerslag van geïnspireerd ontwerpend onderzoek, ontwerpend onderhandelen en wervende beeldvorming blijft het objectief. 8. Conceptsubsidiëring als laboratorium van nieuwe ontwerpideeën In haar zesjarig bestaan heeft de conceptsubsidiëring ook voor vernieuwing gezorgd in het ontwerpen. Stadsontwerpen zitten nogal eens opgesloten in het maken van een stedenbouwkundig ontwerp voor een welomlijnde site. Het ontwerpend onderzoek van de conceptsubsidiëring onderzoekt de inbedding van de projectsite in het ruimere stedelijke frame. De zorg voor verweving en inbedding onderscheidt de Vlaamse projectmodus. Daardoor wordt het stadsontwerp een logische aanvulling van de structuurplanning. In dit onderzoek komen zowel de sterkte als de zwakte van het gemeentelijk ruimtelijk structuurplan aan het licht – het structurerend vermogen van sommige structuurplannen, de beperkte relevantie van vele. Aan de andere kant maakt de verruimde probleemstelling het soms moeilijk de contouren van een haalbaar projectvoorstel te bepalen. Het ontwerpend onderzoek voor de 24 projecten in 22 steden vertoont

een grote variatie in werkwijze en resultaat: verschillen in complexiteit en schaal, aanpak en ontwerpbenadering, draagvlak en coproductie. Aan de andere kant zorgen eenzelfde opzet, enveloppe en scenario ervoor dat de projecten met elkaar vergeleken kunnen worden. Het geheel leent zich ongetwijfeld voor een gedetailleerd ontwerpkritisch vergelijkend onderzoek. Dit is niet de opzet van dit boek. Niettemin kan men doorheen de verschillen een systematische aanpak herkennen die de specificiteit van elke plek overstijgt en extrapoleerbaar is naar de verschillende sites en problematieken. We zouden dat een nieuwe ontwerpstrategie kunnen noemen. Het ontwerp als voornaamste projectbasis, het ontwerp als canvas voor PPS en participatie, de verschillende rollen van het ontwerpen, de optiek van coproductie en van capacity building, de uitbouw van een projectstructuur alle aspecten van deze strategie. Een ander punt van vernieuwing is het openstellen van het stedenbouwkundig ontwerp voor de attitude en de vaardigheid van de architectontwerper. Een stedenbouwkundig ontwerper werkt meer lineair: van analyse naar argumentatie naar oplossing. Architect-ontwerpers vullen dit aan met een intuïtieve architectenblik, meer vanuit persoonlijk aanvoelen en talent, minder gesteund op analyse en argument. Architecten hebben ook meer gevoel voor concreetheid op de schaal van het gebouw en zijn directe omgeving. Vooral de combinatie van beide attitudes – de stedenbouwkundige en de architectonische – komt het stadsontwerp ten goede. Ontwerpkritiek als ontwerpend onderzoek: Turnhout Soms noopt de specifieke projectcontext tot een heel eigen aanpak. Zo kiest men er in Turnhout voor te vertrekken vanuit een kritische vergelijking van de drie, vier bestaande projectvoorstellen in plaats van daar direct een vijfde project aan toe te voegen. Op die manier wordt de reeds geleverde inspanning ten nutte gemaakt. Een indrukwekkende hoeveelheid ontwerpwerk dient als hoogwaardige grondstof voor het concipiëren van een nieuw project. Deze aanpak – ontwerpkritiek als ontwerpend onderzoek – verdient navolging.

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

264

Het stadsproject als sterk verhaal: Turnhout, Aarschot, Genk In Turnhout, en in zekere mate ook in Aarschot en Genk, dient het ontwerpend onderzoek niet zozeer om de planningsen ontwerpbasis van het projectvoorstel te verbeteren, maar eerder om een wervend verhaal te ondersteunen. Een verhaal over hoe de plek andere dingen vertelt dan die men tot nu toe wilde horen, hoe het eigenlijk ook heel anders zou kunnen met het project, hoe dit in feite afhangt van wie luisteren wil. Een verhaal dat in het ene geval geen gehoor vindt (Genk), maar in het andere geval (Turnhout) beklijft en de bakens verzet voor een nieuw ontwerp. Stedelijke armaturen versus stadsenclaves: Tongeren, Ieper In Tongeren wordt de oorspronkelijke projectsite, een enclave van oudere wijken van sociale woningbouw, nagenoeg ongerept gelaten. Het ontwerpend onderzoek richt zich integraal op het doorbreken van de grenzen van de enclave. Dit gebeurt niet op de abstracte morfologische manier van de structuurplanning. Diverse op stapel staande projecten, bestaande restruimten, onderbenutte voorzieningen en trajecten, worden samengevoegd tot stedelijke armaturen, die de vroegere geïsoleerde projectsite inbedden in het ruimtelijke frame van de stad. In Ieper slaagde het project voor de reconversie van de Picanol-fabriek er niet in het enclavekarakter van de site te doorbreken. Uit het ontwerpend onderzoek komt het voorstel om de tot stadscampus gerenoveerde Picanol-site te verbinden met de natuurlijke, historische en industriële waterstructuren. Vormgeving wordt structurerende ingreep: Genk In Genk wil het ontwerpend onderzoek inbreken in een vergevorderd vastgoedproject. De ontwerpers vatten hun conclusies samen in enkele tekeningen, die aantonen hoe met minimale ingrepen in vormgeving en materi-

265

aalkeuze een totaal andere stadsbeeld kan ontstaan. Het beeld is tegelijk zeer vertrouwd en radicaal vernieuwend. Het zet generische middelmaat om in een krachtige identiteit, een stadscentrum waardig. Esthetica wordt stedenbouw, ‘stedenschoon’ wordt stadsvernieuwing. Op dat moment echter hebben de stadsdiensten zich de plannen van de ontwikkelaar zodanig toegeëigend dat de suggesties van de ontwerpers niet ter zake lijken en overkomen als ‘architectenlatijn’.

schaal van meanders en weilanden, die op voorwaarde van enkele moedige ingrepen de stad weer karakter, structuur en publieke ruimte ‘à volonté’ kunnen geven. Halle bestaat uit twee steden: de imposante bundel van kanaal, rivier en spoor scheidt de middeleeuwse handelsstad van de (post)industriële voorstad. Een nieuwe wijk tussen stad en voorstad verstedelijkt het grensvlak tot een aantrekkelijk stadslandschap en verzoent het historische weefsel met de schaal en de ruimte van regionale infrastructuren.

Het verschil als methode, het onuitputtelijke bouwblok: Brugge, Tielt

Ontwerpen van lokale ‘meerschaligheid’: Roeselare

In Brugge worden diverse relatief kleine bouwblokken, verstrooid rond de toeristische driehoek, onderzocht. Ook al is het bouwblok wellicht de meest courante figuur van de stedelijke morfologie, toch blijkt elk bouwblok een zeer eigen patroon van kansen en beperkingen te vertonen. Elk bouwblok vraagt een nauwgezet inschatten van dit verschil en een lokale, op maat gesneden microstrategie. Toch betekent dit meer dan een ad-hocaanpak van stadsfragmenten. Het valoriseren van het verschil is wel degelijk een methode en het vernieuwen van enkele goed gekozen stadsfragmenten heeft een structurerende impact op het gehele stadsdeel. Bij het ontwerpwerk in Tielt wordt opnieuw nagedacht over de mogelijkheden van het stedelijke superblok. Niet het uitpitten of opdelen van het overmaatse bouwblok staat op het programma. De stedelijke diversiteit wordt integendeel verrijkt door op kwalitatieve wijze de eigenheid van de diverse inbreidingen herkenbaar te maken en de verschillen van hun ruimtelijke relatie tot het ‘moederblok’ in de verf te zetten.

Ruimtelijke inbedding van een project kan nog op een andere manier dan het verknopen van de projectsite met allerlei stedelijke assen, trajecten en armaturen. Door gepaste positionering, maatvoering, volumewerking, vormgeving en functionele invulling kan een lokale ingreep werken op meerdere schalen tegelijk: lokale gebruiksvriendelijkheid, stedelijke structurele relevantie, regionale uitstraling. Daarover gaat de dialectiek van ontwerp en tegenontwerp voor de directe stationsomgeving in Roeselare.

Terug van nooit weggeweest, landschap en infrastructuur: Deinze, Halle In Deinze wordt het herbestemmen van een postindustriële watersite aanleiding voor het herontdekken van de Leie als ordenend stadslandschap verborgen onder meerdere lagen van banalisering van de stadsrand. De ‘bigness’ van de imposante molens en silo’s is slechts een opstap naar de

De dynamiek van coproductie: Turnhout, Brugge In Turnhout kreeg het project vleugels op het moment dat de belangrijkste actoren gesprekspartners werden in een gezamenlijke reflectie over ontwerpkwaliteit en projectopzet. In Brugge begon het samenspel van participatie en ontwerp te werken als een soort ‘portaalsite’ van stedelijke vernieuwing. Een dergelijke dynamiek is van onschatbare waarde, maar niet zonder gevaar. Voor sommige deelnemers in Brugge was geen enkel scenario onbespreekbaar, belangrijke actoren haakten af, gedachteoefeningen werden begrepen als uiteindelijke voorstellen. De conceptsubsidiëring botste met de wet van de stedelijke traagheid en de tijd die nodig is om bevlogenheid om te zetten in haalbaarheid.

9. Over ruimtelijke duurzaamheid en de ecologie van het duurzaamheidsdenken Duurzaamheid lijkt – terecht – de sleutelterm geworden voor alle mogelijke ingrepen in de gebouwde ruimte. Maar wat is duurzaamheid en hoe moet je duurzaamheid hanteerbaar maken in stadsprojecten? Drie overwegingen. Eerst en vooral lijkt het debat over een verruimd duurzaamheidsbegrip (ecologische duurzaamheid, sociale duurzaamheid, culturele duurzaamheid en dergelijke) beslecht in het voordeel van een zeer beperkte ecologische definitie. Reductie van energieverbruik, van CO 2 -uitstoot en van fijnstof beheersen de duurzaamheidsagenda. De kracht daarvan is het hanteren van eenduidige, meetbare criteria. Het dictaat van de E-waarde in gebouwen overtroeft moeilijkere concepten, zoals bijvoorbeeld aanpasbaarheid, herbruikbaarheid, verweving, draagkracht. Een tweede overweging slaat op de observatie dat paradoxaal genoeg onder de makkelijke term ‘duurzaamheid’ naast de wetenschappelijk onderbouwde inzichten en criteria heel wat andere praktijken woekeren. Men kan spreken van een mediagenieke, een retorische, een cosmetische en een mercantiele duurzaamheid. De projectvoorstellen voor stadsvernieuwing ontkomen daar niet aan. Sommige weinig doordachte projecten krijgen een sausje van wadi’s, waterdoorlatende betegeling, zonnepanelen, groendaken en dergelijke. De derde overweging betreft het ontwerpen. Duurzaamheid stelt hoge eisen aan het ontwerpen. Niettemin zijn er aanwijzingen dat minder goede ontwerpers een gebrek aan ontwerpinzicht en ontwerptalent compenseren door zich te afficheren als kampioenen van echte of vermeende duurzaamheid. Heel wat basisdoelstellingen van het stedenbeleid zijn in essentie gericht op duurzaamheid. Doelen zoals horizontale samenwerking tussen beleidssectoren, participatieve democratie, gebiedsgericht werken, de projectmatige benadering en andere beogen een ecologie van competenties en belangen gericht op duurzame ontwikkeling. Ook verschillende selectiecriteria van de stadsvernieuwingsprojecten – structurele impact, hefboomwerking, verweving, coproductie, participatie –

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties 266

hebben, zonder de term te afficheren, te maken met de draagkracht (ruimtelijk, sociaal, economisch) en dus met de duurzaamheid van de projecten. Stedenbeleid en stadsvernieuwing gericht op duurzaamheid impliceren dat duurzaamheid niet vereenzelvigd wordt met enkele verzelfstandigde ecologische doelstellingen, maar met een ‘ecologische samenhang’ van diverse doelen. Ruimtelijke duurzaamheid maakt, evenmin als sociale, culturele en economische duurzaamheid, deel uit van het dominante duurzaamheidsvertoog. Nochtans vraagt het weinig verbeeldingskracht om in te zien dat de stedelijke ruimte en het gebouwde patrimonium schaarse, kostbare en moeilijk vernieuwbare goederen zijn, dat ingrijpen in het stedelijke weefsel erg veel middelen vergt, dat de architecturale en stedenbouwkundige conditie mede het exclusieve en verspillende dan wel het inclusieve en ontwikkelingsgerichte karakter van een buurt uitmaakt, dat een fout gebouwde ruimte de volgende generaties opzadelt met een problematische erfenis in de plaats van een waardevol erfgoed. Aanpasbaarheid, meervoudige bruikbaarheid, hergebruik van ruimten en gebouwen hebben alles te maken met behoedzame, rationele en duurzame ontwikkeling. Hetzelfde geldt voor de sociale en culturele levensduur van ruimtelijke concepten, plannen en vormgeving. De samenhang tussen enerzijds duurzaamheid in de volle betekenis van de term en anderzijds ruimtelijke kwaliteit en ontwerpkwaliteit ligt dan ook voor de hand. E-waarden en andere kwantitatieve indicatoren bestrijken een belangrijk, maar niettemin beperkt gedeelte van de ruimtelijke duurzaamheidsproblematiek. Zij mogen niet in de plaats treden van meer kwalitatieve criteria van duurzaamheid, die behoefte hebben aan een heel andere evaluatiewijze. Wat criteriologie en evaluatiewijze betreft is er nog heel wat werk aan de winkel: het toepasbaar maken van de meetbare criteria op meer complexe gehelen dan de huid en de ventilatie van gebouwen, het hanteerbaar maken van kwalitatieve criteria, het samenspel van heterogene criteria tot een genuanceerde appreciatie. . . Geïntegreerde beoordelingssystemen floreren en dingen naar de gunst van de beslissers. Ze hebben allemaal hun aanhangers, maar geen enkele doorstaat momenteel de toets van de stedelijke complexiteit.

267

In elk geval verdient duurzaamheid ‘in de brede betekenis’ een meer zichtbare plaats tussen de kwaliteitscriteria van de stadsvernieuwingsprojecten. Het moet in de verf gezet worden als prominente doelstelling van het ontwerpend onderzoek en als domein van expertiseopbouw. Dat is een hele opgave. 10. Wat nu? Genoeg ontworpen, tijd voor participatie en PPS? Of, beter nog, een overkoepelende PPS? Half februari 2009 werden de resultaten of de stand van zaken van tien recente trajecten van conceptsubsidiëring voorgesteld. In zijn slotwoord stelde Antwerps Bouwmeester Kristiaan Borret dat we ‘er zijn’ op het gebied van het stadsontwerp. Hij voegde er wel onmiddellijk aan toe dat ontwerpers zich moeten bekwamen in ‘ontwerp en participatie’ en in ‘ontwerp en PPS’. Borrets stelling klinkt wat sibillijns, maar is veelbetekenend. Er is zonder twijfel heel wat vooruitgang geboekt op het vlak van het stadsontwerp. Het aantal ontwerpbureaus dat zich competent mag noemen in dit domein, is toegenomen. Deze competentie werd opgebouwd in de praktijk van het stadsproject. De capacity building van de conceptsubsidiëring is niet enkel de steden ten goede gekomen, maar ook het professionele veld. In de praktijk van het stadsproject werd de projectmodus bovendien aangepast aan de stedelijke realiteit in Vlaanderen. ‘Alles kan beter’, maar de nu voorliggende resultaten van de projecten conceptsubsidiëring mogen gezien worden. Nu nog een automatisme maken van het gebruik van stadsontwerp bij alle belangrijke ontwikkelingsprojecten in de stad (en niet enkel voor gesubsidieerde stadsvernieuwingsprojecten) en we zijn nog twee stappen verder. En toch is er nog een hele weg af te leggen vooraleer het ontwerp zich werkelijk aandient als de basis van het gehele projectproces: canvas van de ruimtelijke ontwikkeling, frame van een echte PPS, platform voor effectieve participatie. Dit kan niet worden bespoedigd door nu alles in te zetten op PPS en participatie an sich en het ontwerp te laten voor wat het is.

Expertise vanuit beide domeinen is meer dan welkom, maar op het moment dat het ontwerpen uiteindelijk bezig is aan een verbreding en verdieping richting PPS en participatie, zou het een stap achteruit betekenen om allerhande specialistische participatiemethoden en PPS-technologieën los te laten op het projectproces zonder uit te gaan van het ontwerpen. Ervaringen zoals in Deinze, Turnhout en Antwerpen Zurenborg, en experimenten als Brugge Portaalsite leren dat het mogelijk is het ontwerpen te promoveren tot drager van een coproductief projectproces, dat openstaat voor nieuwe vormen van PPS en participatie. Deze opzet kan enkel slagen indien de drie domeinen hun plaats en rol in het geheel willen bijsturen: ontwerpers moeten zich bekwamen in ‘ontwerp en participatie’ en in ‘ontwerp en PPS’ (Borret), in het ‘coproductief ontwerpen’ dus. Deskundigen in participatie en PPS moeten de mogelijkheden van het coproductief ontwerpen leren kennen en hun eigen deskundigheid via het coproductief ontwerpen beter inzetbaar maken voor de stadsvernieuwingsprojecten. Kortom, wat zich aandient als een zinvol vervolg is niet het opzetten van een grote inhaaloperatie voor participatie en PPS, maar wel het consolideren van het ontwerpen als drager van het gehele projectproces en het openen van het ontwerpen naar nieuwe vormen van participatie en PPS. Een mogelijke fundamentele verbetering ligt op het terrein van de financiering. Onzekerheid over de financiering van een volgende oproep voor het indienen van subsidieaanvragen zet de steden aan tot het indienen van hetzij te beperkte hetzij nog onrijpe projecten, ‘teneinde de boot niet te missen’. Dezelfde onzekerheid vermindert het realiteitsgehalte van de conceptsubsidiëring. Elke opzet – zoals JESSICA (Joint European Support for Sustainable Investment in City Areas) – die resulteert in het wegwerken van de financiële onzekerheid en voor de middelen zorgt die nodig zijn voor een beter vervolg van het project, is welkom. Het kan echter niet de bedoeling zijn de hele stadsvernieuwing – naar het model van de operatie scholenbouw – opnieuw te denken als een overkoepelende PPS-operatie met uitvoerende bijrollen voor ontwerp en participatie. Dit zou alle verworvenheden van zes jaar stadsvernieuwingsprojecten van de kaart vegen en vrij spel geven aan de niet-geamendeerde projectmodus in zijn meest brutale vorm.

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

268

OV E R D E AU T E U R S

269

Rob Cuyvers

van de discipline stedenbouw gaat als de hedendaagse stedenbouwkundige planvormen

voor verschillende publicaties over architectuur en stedenbouw, waaronder het Jaarboek

is planoloog en werkzaam als departementshoofd Architectuur en Beeldende Kunst aan

kritisch documenteert.

Stedenbouw & Ruimtelijke Planning, 2003-2005. Tot 2001 werkte hij als coördinator voor

Jens Aerts

de Provinciale Hogeschool Limburg in Hasselt/Diepenbeek. Tevens is hij directeur van het

is ingenieur-architect en stedenbouwkundige. Hij is adviseur van minister Smet, Brussels

aansluitende onderzoeksinstituut ArcK met een vijftigtal medewerkers. In de jaren tachtig

Hardwin De Wever

minister bevoegd voor Mobiliteit en Openbare Werken, en is verantwoordelijk voor de pro-

en negentig was hij als stadsplanoloog verbonden aan de Stad Mechelen en stond mee

is architect-stedenbouwkundige en sinds 2008 werkzaam als directeur proces en project-

jectorganisatie van een aantal centrale interventies in publiek domein van het Brussels

aan de basis van de huidige expansieve stadsontwikkeling. Tussen 2000 en 2005 was

regie bij het Autonoom Gemeentebedrijf Stadsplanning Antwerpen. Daar staat hij in voor

Marleen Goethals

Gewest, zoals het Flageyplein, het Rogierplein en de kanaaloevers. Hij is ondervoorzitter

hij werkzaam bij het bureau Meertens& Steffens. Als projectadviseur/projectleider was hij

de aansturing van de gebiedsgerichte planningsprocessen op het Eilandje, de Schelde-

is architect en docent in de ontwerpstudio van de master Stedenbouwkunde en Ruimte-

in de Raad van Bestuur van het recent opgerichte Agentschap voor Territoriale Ontwik-

betrokken bij enkele grootschalige stedelijke projecten, zoals Lamot in Mechelen, Struc-

kaaien, Omgeving Centraal Station en de Groene Singel en enkele stadsvernieuwings-

lijke Planning van het Henry Van de Velde-instituut Hogeschool Antwerpen. Ze is ook

keling, dat de volgende jaren zal instaan voor de ontwikkeling en operationalisering van

tuurplan Antwerpen, Park Noord Antwerpen en het Arenaproject Tienen.

projecten. Tussen 2000 tot 2008 leidde hij het project Spoor Noord te Antwerpen, daarvoor

wetenschappelijk medewerker aan de KU Leuven. Voor het project ‘Spatial Planning to

strategische ontwikkelingsgebieden in Brussel. Hij is verder lid van het architectencollectief Disturb, dat ijvert voor de aanstelling van een bouwmeester in Brussel.

de Stichting Stad & Architectuur te Leuven. Sinds 2004 is hij hoofdredacteur van A+ Belgisch Tijdschrift voor Architectuur.

werkte hij voor UN-Habitat in Vietnam en voor Stramien te Antwerpen. Van 2005 tot 2008

Strategic Projects’ werkt ze aan een onderzoek naar methoden voor de ontwikkeling van

Greet De Block

doceerde hij projecten procesmanagement en studiobegeleiding aan het Henry Van de

door actoren en partners gedeelde termen voor ruimtelijke kwaliteit in strategisch ruimtelijke projecten. Daarnaast is ze ook thuis in de ontwerppraktijk. Voor het bureau De Smet

studeerde af als burgerlijk ingenieur-architect (2005) en ruimtelijk planner (2007) aan de

Velde instituut te Antwerpen. Van 2006-2008 was hij voorzitter van de Vlaamse Vereni-

Kristiaan Borret

Universiteit Gent. Ze werkte als stedenbouwkundige en is sinds 2007 als doctoranda ver-

ging voor ruimte en Planning (VRP), waar hij momenteel nog bestuurslid is. Voor de con-

Vermeulen werkte ze aan meerdere stadsontwerpen. Bij Robbrecht en Daem architecten

is stadsbouwmeester van Antwerpen en gasthoogleraar aan de Universiteit Gent. In zijn

bonden aan de Universiteit Leuven. Haar onderzoek gaat het verband na tussen infra-

ceptbegeleiding van het Vlaams Stedenbeleid begeleidde hij de steden Halle en Turnhout.

is ze momenteel projectleider voor het stadsen landschapsontwerp van de Oosterweel-

loopbaan pendelt hij tussen theorie en praktijk, tussen publieke en private sector, tussen

structuurnetwerken en de ruimtelijke ontwikkeling van België sinds het begin van de

Momenteel is hij nog betrokken als conceptbegeleider bij de ontwikkeling van de Tinel-

verbinding. Voor de conceptbegeleiding van het Vlaams Stedenbeleid werkte ze als plaat-

beleid en ontwerp. In de interdisciplinaire onderzoeksgroep GUST (Ghent Urban Studies

negentiende eeuw. Ze publiceerde over stedenbouw, architectuur en kunst in onder meer

site te Mechelen.

selijk begeleider van stadsvernieuwingsprojecten in Tongeren, Ieper en Roeselare.

Team) verrichtte hij onderzoek omtrent twintigste-eeuwse transformaties van stad, stede-

De Witte Raaf en De Architect. Michiel Dehaene

Marino Keulen

lijkheid en publieke ruimte. Als ontwerper werkte hij aan diverse stadsontwerpen, infrastructuurstudies en projecten publieke ruimte, achtereenvolgens bij Projectteam Stads-

Joeri De Bruyn

is ingenieur-architect (KU Leuven) en stedenbouwkundige (Harvard University, Cambridge,

is Vlaams minister van Binnenlands Bestuur, Stedenbeleid, Wonen en Inburgering. Hij stu-

ontwerp (KU Leuven), Labo S (Universiteit Gent) en Technum. Kristiaan Borret publiceert

studeerde filosofie aan de Universiteit Antwerpen en de KU Leuven. Van 2001 tot 2008

Massachusetts). Hij is docent stedenbouw aan de TU Eindhoven en doceert geschiede-

deerde handelswetenschappen aan het Provinciaal Hoger Handelsinstituut van Hasselt

regelmatig bijdragen in (vak)tijdschriften en is coredacteur van The Urban Condition (1999),

werkte hij als redacteur bij A+ Belgisch Tijdschrift voor Architectuur. Momenteel is hij aan

nis van de stedenbouw aan de KU Leuven. Zijn onderzoek en experimentele praktijk

en zetelt sinds 1995 in het Vlaams parlement. In 1993 werd hij voor het eerst minister in

Jaarboek Architectuur Vlaanderen 1998-1999 en 2000-2001 (2000 resp. 2002) en Jaarboek

de slag als samensteller en redacteur van boeken over architectuur, stedenbouw en kunst.

richten zich op de vernieuwing van de stedenbouw vanuit een projectgerichte benade-

de Vlaamse regering. Pas sinds deze laatste legislatuur is er sprake van een echt Vlaams

ring. Met Bruno De Meulder startte hij in 1998 het project ‘Atlas Zuidelijk West-Vlaande-

stedenbeleid. Het feit dat Marino Keulen de term ‘stedenbeleid’ opnam in zijn titulatuur, wijst alvast op het toegenomen belang. Die extra aandacht voor de steden heeft zich de

stedenbouw en ruimtelijke planning 2002-2005 (2006). Bruno De Meulder

ren’, waarin gezocht wordt naar een experimentele praktijk gericht op een geïntegreerde

Linda Boudry

is hoogleraar stedenbouw aan de TU Eindhoven en de KU Leuven, waar hij betrokken is

ontwikkeling van de uiteengelegde stad. Hij heeft ervaring in verschillende projecten en

afgelopen jaren vertaald in heel wat mooie projecten. Een heleboel stadskankers werden

startte in 2000 als projectleider het Stedenbeleid op binnen de Vlaamse overheid. De

in OSA, de Onderzoeksgroep Stedenbouw en Architectuur van het departement Architec-

adviesopdrachten, waaronder een gebiedsstudie samen met de West-Vlaamse Intercom-

weggewerkt en in de centra stijgt de leefbaarheid. Stuk voor stuk realisaties van de steden zelf, maar met de Vlaamse overheid als stuwende kracht.

deelsporen binnen dit project waren het ontwikkelen van innovatieve fondsenwerking

tuur, Stedenbouw en Ruimtelijke ordening. In zijn onderzoek pendelt hij tussen ontwik-

munale voor de ontwikkeling rond het kanaal Roeselare-Leie. Hij was lokaal begeleider

(Stedenfonds, Stadsvernieuwingsfonds), de ontwikkeling van nieuwe instrumenten (stads-

kelingscontext en Europa, tussen analyse en ontwerp en tussen theorie en toegepast

binnen het conceptsubsidiëringsprogramma van de Vlaamse gemeenschap voor de ge-

monografieën, stadsmonitor, visitatiecommissies), het ontwikkelen van een lange termijn-

onderzoek. In het toegepast onderzoek staat de werking van het stadsproject, heden-

meentes Sint-Truiden, Genk en Hasselt. Zijn onderzoek en projectwerk werden gepubli-

André Loeckx

visie (Witboek), het verzamelen en evalueren van de kennis en ervaring over stadsprojec-

daags paradigma van stadsontwikkeling, centraal. Hierbij wordt zowel de status questionis

ceerd in verschillende nationale en internationale tijdschriften.

is ingenieur-architect en gewoon hoogleraar aan de KU Leuven, waar hij van 2000 tot

ten (Inzet, opzet, voorzet–Stadsprojecten in Vlaanderen), de sensibilisering, communicatie

opgemaakt van stadsontwerp als verkend op welke manier stadsontwerp een grotere rol

en bijsturen van beeldvorming over steden (Thuis in de stad–prijs, het ontwikkelen van

zou kunnen spelen in de hedendaagse gefragmenteerde territoriumstad (zoals bijvoor-

Stefan Devoldere

opdracht en onderzoek richten zich op processen van verandering en ontwikkeling van

het merk ‘Thuisindestad’ via PR en advertentiecampagnes) en het opzetten van vorming

beeld in zijn boek Gelijktijdige landschappen. Verbeelding van een regionaal kanaalpark

is ingenieur-architect (Universiteit Gent) en stedenbouwkundige (KU Leuven). Hij is actief

de gebouwde ruimte en op ‘de Architectuur van de stad’, met een bijzondere aandacht

en begeleiding (Masterclass stadsprojecten, Conceptsubsidie). In 2006 maakte zij als

Bossuit-Kortrijk, Kortrijk 2008). Bruno De Meulder is coredacteur van Water Urbanisms

als criticus, docent en curator. Hij gaf meerdere gastlezingen over stedelijkheid en het

voor de architectuur van het wonen. Hij beschikt over een ruime internationale ervaring

Adjunct Vlaams Bouwmeester de overstap naar het Team van de Vlaams Bouwmeester.

(Amsterdam: SUN, 2008) en is samen met Kelly Shannon series editor van Explorations

alledaagse, en publiceerde onder meer in AS (Andere Sinema), A+, World Architecture

op het gebied van stedelijke ontwikkeling, onder meer door een jarenlange samenwer-

Sinds kort is zij actief binnen het Kenniscentrum Vlaamse steden.

in/of Urbanism, een nieuwe stedenbouwkundige serie die zowel over de ontwikkeling

Review, Il Giornale dell’Architettura, AGORA, Ruimte & Planning. Hij trad op als redactielid

king met UN-Habitat. André Loeckx is coauteur van onder andere Dat is architectuur

2008 het departement Architectuur, Stedenbouw en Ruimtelijke Ordening leidde. Zijn leer-

Stadsvernieuwing en conceptsubsidie Projectenboek Overwegingen en suggesties

270

271

(2001) en Urban Trialogues (2004). Hij was betrokken bij de redactie van diverse Jaar-

tectuurinstituut en het CIVA een reeks publicaties verscheen over jonge architecten in Bel-

gemaakte handboek Publieke ruimte, een andere aanpak (Ministerie van de Vlaamse

Filip J.M. Vanhaverbeke

boeken Architectuur Vlaanderen en maakte deel uit van de Task Force die De eeuw van

gië. In samenwerking met het Brussels bureau Label Architecture was zij in 2006 cura-

Gemeenschap, 2001). Voor het Vlaams Architectuurinstituut werkte hij als auteur mee aan

heeft als architect, stedenbouwkundige en licentiaat in de stedenbouw en de ruimtelijke

de stad (2003), het Witboek Stedenbeleid, publiceerde. Hij is bestuurslid van het Vlaams

tor

van het Belgisch paviljoen op de tiende internationale architectuurbiënnale van

Achtergrond 02 Publieke ruimte, openbare gebouwen (Vlaams Architectuurinstituut, 2004)

planning meegewerkt aan het Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen en was in de jaren

Architectuurinstituut. Sinds 2002 is hij in opdracht van de Vlaamse regering voorzitter van

Venetië. Momenteel werkt zij als academisch redacteur voor het Nederlands architec-

en was hij lid van de redactie van het Jaarboek Architectuur 2004-2005. Hij is lokale be-

negentig begeleider en ontwerper van verscheidene structuur-, uitvoerings- en inrichtings-

de Jury Stadsvernieuwingsprojecten. Hij maakt deel uit van het Regieteam dat de con-

tuurtijdschrift OASE en bereidt zij te Parijs een doctoraat voor over ‘architectuurkritiek in

geleider in het kader van de conceptsubsidies in opdracht van het Team Stedenbeleid.

plannen in Vlaanderen. In zijn functie als doctoraalassistent doceerde hij tussen 1993 en

ceptsubsidiëring begeleidt.

de periode 1960-1980’.

1998 aan de Vrije Universiteit Brussel, Faculteit Toegepaste Wetenschappen/Afdeling BurPaul Van Herpe

gerlijk Ingenieur-Architect vanuit een bijzondere aandacht voor verbanden tussen ver-

Marc Martens

Jan Schreurs

is werkzaam bij het team Stedenbeleid van de Vlaamse overheid, Agentschap voor Bin-

schillende (ontwerp)disciplines en verscheidene schaalniveaus. Sinds 1997 is hij perma-

is ingenieur-architect (KU Leuven 1974) en gediplomeerde in de gespecialiseerde studies

genoot de opleidingen ‘ingenieur-architect’ en ‘stedenbouw en ruimtelijke ordening’. Hij

nenlands Bestuur. Zijn opdracht is het algemene beheer en de bewaking van het beleids-

nent adviseur van de Stad Oostende. Daar introduceerde hij de geïntegreerde werking met

stedenbouw en ruimtelijke ordening (KU Leuven 2001). Hij was medeoprichter en vennoot

doceert aan de KU Leuven (Departement ASRO) en de Hogeschool voor Wetenschap en

instrument ‘Ondersteuning van stadsvernieuwingsprojecten’, waaronder de subsidievormen

betrekking tot het ontwerp en de (her)-inrichting van de publieke ruimte en de opmaak

van de Werkplaats Voor Architectuur. Vandaag werkt hij als architect, ruimtelijk planner en

Kunst (Sint-Lucas Brussel en Gent), zowel aan architecten als aan ruimtelijk planners

projectsubsidie en conceptsubsidie vallen. Zijn basisopleiding is industrieel ingenieur

en de realisatie van lichtplannen. Hij inspireerde er ook het ruimtelijk structuurplan door

procesbegeleider in het ‘bureau voor architectuur & planning’ waarvan hij medeoprichter

in spe. Zijn onderzoek focust op ontwerptheorie, betekeniscreatie, ruimtelijke kwaliteit,

bouwkunde. Hij is medeorganisator van de vervolgsessies ‘Masterclass stadsprojecten’ en

het een strategisch en actiegericht karakter mee te geven en het te linken aan de op-

en vennoot is. Hij is sinds 1976 actief lid en bestuurder van het voormalige Genootschap

publieke ruimte. Als belangrijkste uitdaging stelt hij ‘interactie’ voorop: mens en omgeving,

is eveneens accountmanager voor de Vlaamse overheid voor een aantal specifieke stads-

richting van een autonoom gemeentebedrijf. Sinds 2004 is hij er directeur proces- en

Planologie (Technologische Instituut, Koninklijke Vlaamse Ingenieursvereniging) en van

theorie en praktijk, product en proces, verschillende schaalniveaus... Dit wordt uitgewerkt

vernieuwingsprojecten in fase van realisatie.

projectregie, en hij staat in voor de initiatie, realisatie en kwaliteitsopvolging van stads-

de Vlaamse Vereniging voor Ruimte en Planning (VRP). Hij gaf tientallen lezingen over

in publicaties over dichtheid, duurzaamheid, interfaces en indicatoren en in het voorzit-

ruimtelijke kwaliteit, duurzame ruimtelijke ontwikkeling, dichtheid, strategische planning,

terschap van de jury ‘Vlaamse Ruimtelijke Planningsprijs’ en ‘Masterclass Stadsprojecten’.

projecten en het verder adviseren en inhoudelijk begeleiden van het beleidsvoorbereiMarleen Van Ouytsel studeerde communicatiewetenschappen aan de Vrije Universiteit Brussel en woont en

stedenbeleid. .. Hij is deeltijdhoog-leraarruimtelijke planning aan de vakgroep ArchitectoErik Van Daele

werkt haar hele leven in de stad, zowel in binnen- als buitenland. Sinds bijna tien jaar

is architect, licentiaat in de architectuurwetenschappen en stedenbouwkundige en ruim-

werkt zij als adviseur op verschillende ministeriële kabinetten. Vandaag is ze bevoegd

Jorijn Neyrinck / tapis plein

telijk planner. Hij is docent en trajectcoördinator in WENK Sint-Lucas Gent en praktijk-

voor het stedenbeleid op het kabinet van Vlaams minister M. Keulen. Als gemeenteraads-

Vanaf de start in 2004 is het jonge projecthuis tapis plein actief rond tal van ‘existen-

assistent in het MAHS- MAUSP-programma van de KU Leuven. Hij is met Anne Mie Depuydt

lid en vrijwilliger verrichtte ze ook op stedelijk vlak heel wat veldwerk. Zo is ze ondermeer

tiële’ vragen waarmee Brugge als werelderfgoedstad kampt. tapis plein staat daarbij altijd

medeoprichter en partner van het ontwerpbureau uapS, waarin verschillende ontwerp-

voorzitter van het Schoolopbouwwerk in Antwerpen en oprichtster van de vrijwilligers-

paraat voor reflectie over de stedelijke actualiteit en haar geschiedenis. Sinds 2007 is

disciplines en schaalniveaus worden verkend: van kleinschalige pied à terres en wonin-

organisatie Meters & Peters. Die vereniging zet zich al jaren in voor de integratie van

tapis plein door de Vlaamse overheid erkend als landelijke organisatie voor volkscultuur.

gen, via scenografie tot grootschalige bouwprojecten, zoals een flatgebouw in Boulogne

jonge anderstalige nieuwkomers in de stad. Als beleidsmaker staat burgerparticipatie

Via zijn intensieve en dynamische projectwerking is het er in een kort tijdsbestek in ge-

Billancourt, diverse stadsontwerpen waaronder het militair hospitaal in Antwerpen (i.s.m.

hoog op haar agenda. Zij koestert een grote fascinatie voor de stad in haar verschillende

slaagd ruime bekendheid te verwerven in het Vlaamse erfgoedlandschap en de sociaal-

Beel–Achtergael, 360 en huiswerk architecten), stedenbouwkundige plannen voor onder

gedaantes: de fysieke stad maar ook de onzichtbare en de verbeelde stad.

culturele sector. Stilaan treedt tapis plein naar voren als expertisecentrum en aanspreek-

andere de banlieu La Garenne et Colombes (met Bas Smets landschapsarchitecten) en

nische Ingenieurswetenschappen (VU Brussel).

punt voor overheden, scholen, culturele centra, erfgoedorganisaties.. . Het wil een eigen-

strategisch plannen, waaronder een visie op de evolutie tot 2040 van de streek Les

Peter Vanden Abeele

tijds labo zijn voor de ontwikkeling van nieuwe methodieken en vormen van publieks-

Landes in Zuid-Frankrijk (met DS Landscape architects).

is architect en stedenbouwkundige. Aan de Universiteit Gent en Sint-Lucas Hogeschool

werking en participatie in het erfgoedveld. Jorijn Neirynck is projectleider bij tapis plein.

Gent werkt hij als praktijkassistent en docent in het vakgebied van de stedenbouw. Sinds Bart Van Gassen

2008 werkt hij als projectleider stedenbouw voor de stad Antwerpen en werkte er onder

Véronique Patteeuw

is burgerlijk ingenieur-architect (Universiteit Gent), gegradueerd in de stedenbouw en de

andere aan het stadsvernieuwingsproject IGLO. Voor het Vlaams Stedenbeleid begeleidt

is ingenieur-architect en behaalde aanvullende diploma’s in ‘culturele studies’ en in ‘archi-

ruimtelijke ordening (KU Leuven). Hij is sinds 1999 werkzaam als projectleider bij Tech-

hij mee de conceptsubsidie voor het project Stadsportaal in Brugge. Hij werkte aan diverse

tectuur en filosofie’. Ze coördineert sinds 2001 de samenstelling en redactie van publi-

num, afdeling Ruimtelijke Planning. Vanaf 2008 is hij deeltijds docent aan de Sint-Lucas

tentoonstellingen over stedenbouw, zoals Mare Meum, Gent Morgen en Ledeberg Leeft, en

caties over architectuur en stedenbouw voor NAi Uitgevers (Rotterdam). In 2001 richtte zij

Hogeschool Gent (departement Architectuur). Bij Technum heeft hij zich gespecialiseerd

schrijft regelmatig voor diverse publicaties van het Vlaams Architectuurinstituut, de VRP

A16 op, een kleine architectuuruitgeverij waarbij in samenwerking met het Vlaams Archi-

in publieke-ruimteprojecten en stadsontwerpen. Hij is redacteur van het in Technum op-

en A+. Als stedenbouwkundig ontwerper is hij lid van MAATontwerpers.

dend en -ondersteunend werk voor de stad Oostende.

Deze publicatie werd gerealiseerd door de Onderzoeksafdeling Stedenbouw en Archi-

Beeldredactie: Joeri de Bruyn

tectuur (OSA) van de K.U.Leuven in opdracht van de Vlaamse minister van Binnenlands

Tekstredactie: Lucy Klaassen, SUN

Bestuur, Stedenbeleid, Wonen en Inburgering en het Team Stedenbeleid bij het Agent-

Opmaak kaartjes: Xiang Zeng

schap voor Binnenlands Bestuur van de Vlaamse Overheid.

Grafisch ontwerp: Jurgen Persijn (nnbxl.com) Fotografie: Niels Donckers behalve p. 46 © SAEM Euralille; pp. 47-48 © Canary

Samenstelling: André Loeckx

Wharf; p. 49 © Rosa Feliu Atienza; p. 51 © Rob ‘t Hart; pp. 52-53 © JDS Architects Productie: Ton van Lierop, Nico Buitendijk, SUN Drukker: AD-druk, Zeist

Redactie:

Uitgever: Martien de Vletter, SUN

André Loeckx, Bruno De Meulder, Véronique Patteeuw, Joeri De Bruyn, Paul Van Herpe, Marleen Van Ouytsel Klankbordgroep: Kristiaan Borret, Linda Boudry, Joeri De Bruyn, Bruno De Meulder,

ISBN: 978 90 8506 7504

Hardwin De Wever, André Loeckx, Marc Martens, Véronique Patteeuw, Paul Van Herpe, Marleen Van Ouytsel

Auteurs:

Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16 h t/m 16m Auteurswet 1912 jo. besluit van 27 november 2002, Stb 575, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, www.reprorecht.nl) of contact op te nemen met de uitgever voor het treffen van een rechtstreekse regeling in de zin van art. 16l, vijfde lid, Auteurswet 1912. Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) kan men zich wenden tot de Stichting PRO (Stichting Publicatie- en Reproductierechten Organisatie, Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, www.cedar.nl/pro). Van werken van beeldende kunstenaars aangesloten bij een CISAC-organisatie is het auteursrecht geregeld met Beeldrecht te Amsterdam © 2008. Mogelijk konden niet alle rechthebbenden van de gebruikte illustraties worden achterhaald. Belanghebbenden wordt verzocht contact op te nemen met Uitgeverij SUN, Postbus 15970, 1001 NL Amsterdam, info@uitgeverijsun.nl

Jens Aerts, Kristiaan Borret, Linda Boudry, Rob Cuyvers, Greet De Block, Joeri De Bruyn, Bruno De Meulder, Michiel Dehaene, Stefan Devoldere, Hardwin De Wever, Marleen Goethals, Marino Keulen, André Loeckx, Marc Martens, Jorijn Neyrinck, Véronique Patteeuw, Jan Schreurs, Erik Van Daele, Bart Van Gassen, Paul Van Herpe, Peter Vanden Abeele, Marleen Van Ouytsel, Filip Vanhaverbeke Regieteam Conceptbegeleiding stadsvernieuwingsprojecten oproep 1: Linda Boudry (voorzitster), Luk Bral, André Loeckx, Ann Malliet, Marc Martens, Paul Van Herpe, Tony Van Nuffel, Philippe Van Wesenbeeck, Filip Vanhaverbeke Regieteam Conceptbegeleiding stadsvernieuwingsprojecten oproep 2: Linda Boudry (voorzitster), Mariska Antal, Edwin De Ceukelaire, André Loeckx, Marc Martens, Paul Van Herpe, Philippe Van Wesenbeeck, Filip Vanhaverbeke Regieteam Conceptbegeleiding stadsvernieuwingsprojecten oproep 3:

Uitgeverij SUN is een internationaal georiënteerde uitgever, gespecialiseerd in het ont-

Paul Van Herpe (voorzitter), Kristiaan Borret, Linda Boudry, Eva Fonteyn, Griet Geer-

wikkelen, produceren en distribueren van boeken over architectuur, stedenbouw en

inck, André Loeckx, Ann Malliet, Liesbeth Remue, Jan Schreurs, Marleen Van Ouytsel

landschap.