De stilte spreekt

Op zoek naar de betekenis van stilte

Afgezien van de klassieke muziek die zachtjes uit een cd-speler klinkt, is het stil aan de ontbijttafel. De theekan en broodjesmand worden zonder woordenwisseling doorgegeven; alsof het een van tevoren ingestudeerde choreografie is. Voor Davey is dit de eerste ochtend van zijn week in stilte: zeven dagen lang zal hij zwijgend doorbrengen in een klooster in het Franse dorpje Taizé.

Rachel Kok

De beslissing van mijn goede vriend Davey om deze zomer deel te nemen aan een stilteweek leidde tot discussies over zowel het nut als de betekenis van stilte. Veel vrienden verklaarden al gek te worden bij het idee om een week met niemand te praten. Zelf was ik juist benieuwd naar de rust en zelfinzichten die het hem wellicht zouden brengen. Daarnaast speculeerden we over de regels van de stilteweek, want een echt duidelijke definitie van ‘stilte’ werd door het klooster niet gegeven. Het zette me aan het denken over wat het concept ‘stilte’ eigenlijk inhoudt.

Het lawaai van de maatschappij is er even niet

Meer dan zwijgen

Van Dale definieert ‘stilte’ als simpelweg ‘de afwezigheid van geluid of beweging’. Maar na afloop van zijn stilteweek in Taizé vertelt Davey me dat stilte gaat om meer dan dat: ‘Een week niet praten was eigenlijk het makkelijke deel. De echte uitdaging was om stil te worden van binnen en me af te sluiten voor afleidingen, zoals mijn smartphone’. Stil zijn, zo lijkt het, gaat dus verder dan alleen zwijgen. Want ben je wel echt stil als je non-verbaal communiceert, of de hele dag op je telefoon zit? In Taizé waren hier geen duidelijke regels voor, hoewel dat in Boeddhistisch-georiënteerde stilteretraites vaak wel het geval is: telefoons worden ingeleverd en minimaal oogcontact kan al gezien worden als het doorbreken van het proces.

Met een bredere definitie van stilte wordt het al snel duidelijk wat het nut is van het opzoeken van de stilte. Door de constante stroom van prikkels en afleidingen die in het huidige informatietijdperk overheerst, lijkt er weinig plaats meer te zijn voor stilte. Zelf heb ik regelmatig het gevoel overladen te worden met deadlines, nieuwsberichten en TikTok-video’s. Zelfs als ik wil ontspannen aan het einde van de dag gaat dit vaak gepaard met scrollen op sociale media of het kijken van een tv-serie (soms tegelijkertijd).

Het doet soms wonderen voor mijn overprikkelde brein om me daar heel even van af te sluiten. Het liefst ga ik op een solo-boswandeling, want hoewel er in de letterlijke zin altijd geluid is in het bos, het lawaai van de maatschappij dringt er even niet door. Stilte is dus niet alleen de letterlijke afwezigheid van geluid, het is ook de antagonist van de honger naar constante afleiding. Het belang van stilte houdt ook kunstenares Sarah van Sonsbeeck bezig, lees ik in een artikel van de Correspondent uit 2014. Ze maakte een apparaat dat geluidsoverlast van haar buren kon opmeten en terugkaatsen, om daarmee het recht op stilte in huis aan te kaarten. Ook ontwierp ze de Faraday-bag: een tas van een stralingsbestendig materiaal waardoor mobiele telefoons onbereikbaar zijn. Van Sonsbeeck voegt hiermee een dimensie van privacy toe aan het concept stilte: in hoeverre heeft een mens het recht om onvindbaar te zijn? Als het de norm is om jezelf constant uit te drukken via digitale media, om altijd maar iets over jezelf te communiceren naar de wereld, is het de vraag wie we nog zijn wanneer we dat bewust niet doen.

Stilte als een manier om je tijdelijk niet te hoeven verhouden tot anderen is wat Davey motiveerde deel te nemen aan zijn stilteweek. ‘Ik heb altijd de neiging gehad om mijn eigen identiteit te zoeken in anderen. Ik liet hen de baas spelen over de levenskeuzes die ik maakte en in hoe ik keek naar de wereld’. Uiteindelijk besefte Davey dat praten met anderen over zijn leven weinig toevoegde: ‘Ik heb stilte nodig om te ontdekken wie ik op mezelf ben’. Luisteren is voor

Davey de ultieme consequentie van stilte: ‘De eerste dagen dat ik stil was, merkte ik dat mijn gedachten waren gericht op hoe ik mijn ervaringen zou uitleggen aan mensen die ik na mijn stilteweek weer zou spreken. Toen ik mijn gedachten het zwijgen op probeerde te leggen, was het gevolg niet dat ik er geen meer had, maar juist dat ik kon luisteren naar wat er zich in mijn hoofd afspeelde’.

‘Ik kon luisteren naar wat er zich in mijn hoofd afspeelde’

Samen stil minimaal oogcontact kan al gezien worden als het doorbreken van stilte

Als goed kunnen luisteren voortkomt uit stil zijn, dan ligt de kracht van stilte misschien niet zozeer in wat het wegneemt maar juist in wat het creëert. De definitie van stilte als slechts een ‘afwezigheid van’ doet aan het concept tekort. Verschillende antropologen wijzen op een benadering van stilte als een ‘betekenisvolle handeling’ op zichzelf. Ellina Mourtaniza deed bijvoorbeeld veldwerk in meditatiecentra in India. Voor deelnemers in deze retraites was het stil worden vooral een manier om in directe verbinding te komen met hun omgeving, zonder er woorden en categorieën aan te koppelen. Daarnaast associeerden ze het met gevoelens van samenzijn en gelijkheid. Het idee van saamhorigheid in stilte is ook te zien in herdenkingsbijeenkomsten: in die twee minuten van bewuste stilte zijn het de collectieve herinneringen die spreken en mensen met elkaar verbinden.

Misschien wel de belangrijkste conclusie die Mourtaniza trekt is dat stilte een relationeel begrip is. Hoe het wordt ervaren hangt af van iemands socio-culturele achtergrond, verwachtingen en context waarin de stilte plaatsvindt. Ook Van Sonsbeeck ondervond dat toen ze in Turkije aan mensen vertelde over haar werk. Ze kreeg veel negatieve reacties, omdat stilte daar vooral wordt geassocieerd met censuur. Toen ze later in Brazilië woonde, merkte ze op dat stilte daar met veel lawaai en muziek actief uit de weg wordt gegaan, omdat het er min of meer gelijk staat aan de dood. In deze twee contexten heeft het concept stilte een negatieve ondertoon, anders dan in de context van meditatiecentra. Ook in mijn eigen leven merk ik hoe stilte een andere betekenis kan hebben afhankelijk van de context: in het bijzijn van vrienden kunnen momenten van stilte voor comfort zorgen, terwijl er niets zo oncomfortabel is als de stilte die valt tijdens een eerste date.

Laat iets zo ongrijpbaar als stilte zich überhaupt definiëren? Het is meer dan alleen een afwezigheid van iets anders, maar het is ook niet helemaal ‘iets in zichzelf’. Het bestaat alleen in verhouding tot iets anders: er is geluid nodig voor stilte om te bestaan. Daarnaast neemt het in verschillende contexten andere vormen aan: er is het letterlijke zwijgen in een klooster, waarbij stilte een manier is van ontprikkelen en luisteren. Verder kan stilte een vorm van sociale verbinding zijn, maar ook juist van privacy. En dan is er nog de opgelegde stilte, stilte als beklemmend. De beste samenvatting is misschien eentje die Sarah van Sonsbeeck geeft: ‘Stilte is een portret van degene die het definieert’.