Hetero_topias by Tolis A

ε τ ε ρ ο _ τ ο π ι ε ς

για όλα τα όνειρα για όλες τις εμμονές για να μη μεγαλώνουμε ποτέ...

τμημα

θρακης

μηχανικων

πανεπιστημιο

αρχιτεκτονων

δημοκριτειο

ε τ ε ρ ο _ τ ο π ι ε ς

διαδικτυο_

Κωστής Κεβεντσίδης Σταύρος Δενδρινός Τάκης Κοζόκος

60569 60589

αποστολιδης εξαμηλιωτου

αποστολος αικατερινη

δυνητικος χωρος ετεροτοπια αορατη πολη

0.0 αντί προλόγου__________15 1.0 περί χώρου (και άλλων δαιμονίων)___________21

1.1 όρια - αλληλεπικαλύψεις χώρων___________24

1.2 χώρος “μέσα στον χρόνο”____________28

1.2.1 αναδρομή σε επιλεγμένες θεωρήσεις της έννοιας χώ ρος_____________28

1.2.2.προσέγγιση της έννοιας χώρος______________30

2.0 το διαδίκτυο ως δυνητικός χώρος_______________35

2.1. εισαγωγικά____________35

2.2 σύστημα σχέσεων και ο δυνητικός χαρακτήρας του διαδικτύου___37

2.3 το χωρικό συνεχές και η πολλαπλότητα___________42

2.4 όρια _ το δημόσιο και το ιδιωτικό___________44

2.5 e-ζωή εκεί_____________49

3.0 το διαδίκτυο ως ετεροτοπία______________50

3.1 οι ετεροτοπίες του Foucault_____________51

3.1.1 ταυτότητα και κουλτούρα_____________52

3.1.2 μετασχηματισμός κατά την ιστορική εξέλιξη___________53

3.1.3 συνύπαρξη και αλληλοεπικάλυψη τόπων____________53

3.1.4 συσσώρευση χρόνου και εφήμερο___________54

3.1.5 προσβασιμότητα_____________55

3.1.6 ψευδαίσθηση και αντιστάθμισμα_____________56

3.2 η ετεροτοπία του διαδικτύου_______________58

3.2.1 συνύπαρξη και αλληλοεπικάλυψη τόπων_multitasking_59

3.2.2 συσσώρευση χρόνου_υπεραρχείο

3.2.3 προσβασιμότητα_sign up________________63

3.2.4 ψευδαίσθηση-αντιστάθμισμα__________________64

3.3 διαδίκτυο_καθρέφτης/πλοίο_______________67

4.0 το διαδίκτυο σαν αόρατη πόλη______________70

Just another day in E-topia_______________81

5.0 επιμύθιο______________85

περίληψη (500 λέξεις)_______________89 μετάφραση περίληψης_______________91 περίληψη_κείμενο ανάγνωσης (6000 λέξεις)_________________93 σημειώσεις_________________105 βιβλιογραφία___________________109 αρθρογραφία_________________110

“τίποτα δεν υποβάλει περισσότερο την αίσθηση του απεριόριστου χώρου όσο η σιωπή” Gaston Bachelard (Η ποιητική του χώρου)

0.0 αντί προλόγου

Πριν ειπωθεί οτιδήποτε, ας σημειωθεί πως ξεκινήσαμε να ψάχνουμε κάτι που δεν ξέραμε, θεωρώντας πολύ πιθανό να μην οδηγηθούμε πουθενά, απλά ελπίζοντας. Αυτό που επιχειρούμε να κάνουμε είναι ένα ταξίδι μέσα στον κόσμο των εννοιών και των ιδεών. Ερώτημα, αφορμή, αφετηρία αποτελεί αυτό που απασχολεί κάθε αρχιτέκτονα· ο χώρος. Συνηθίζουμε να αναφερόμαστε σε αυτόν με τη σιγουριά αυτού που περιέχεται εντός του, που θέτει τα στοιχεία εκείνα που θα τον ορίσουν, που τον παρατηρεί πανοπτικά, που έχει τη δύναμη να τον πλάσει, να τον κρίνει, αν είναι καλός, κακός, βιώσιμος, επιτυχημένος, λειτουργικός ή τουλάχιστον έτσι μας έχουν διδάξει να πιστεύουμε. Ποιος όμως είναι αυτός ο χώρος, τι τον ορίζει και πως ορίζεται αυτός; Να τον ορίσουμε είναι μάλλον φιλόδοξο και φυσικά δεν επιδιώκουμε αυτό, ίσως απλά να σκεφτούμε με αυτόν σαν αφορμή. Απαρχή στάθηκε η προσωπική κριτική στάση απέναντι σε μία διαδικασία αρχιτεκτονικής εκπαίδευσης κατά την οποία το κτίζειν εμφανίζεται ως το μόνο τέρμα της διαδρομής . Η ερώτηση που προκύπτει στο σημείο αυτό είναι: Τι υπάρχει πέρα από το κτισμένο; Σταματάει εκεί η αρχιτεκτονική; Αμφιβάλλοντας για τη φύση του παραγόμενου αρχιτεκτονικού χώρου, ξεκινήσαμε μία αναζήτηση προσπαθώντας να τον προσεγγίσουμε, θέτοντας ό,τι υποτίθεται πως ξέραμε υπό αμφισβήτηση. Αυτή η διερεύνηση πολύ γρήγορα οδήγησε σε μία απόπειρα ανάγνωσης του χώρου πέρα από τα υλικά στεγανά εντός των οποίων συνήθως εξετάζεται στα πλαίσια μίας αρχιτεκτονικής σχολής.

Σκεπτόμενοι αναφορικά με το χώρο και σε μία προσπάθεια εντοπισμού και κατανόησής του, ερχόμαστε αντιμέτωποι με πτυχές του που ενώ δείχνουν οικείες αντιτίθενται στη συνήθη αντίληψη μας γι’ αυτόν. Χώρους που υπερβαίνουν την ύλη και κατοικούν έξω από αυτή. Χώροι ονειρικοί, φανταστικοί, ποιητικοί, αιθέριοι, έτοιμοι να υποδεχτούν τη ζωή, τόσο αληθινοί αλλά ταυτόχρονα ψεύτικοι. Χώροι αυταπάτης και ψευδαισθήσεων, χώροι ιδανικοί και ατέρμονοι, τόσο μεγάλοι και την ίδια στιγμή τόσο μικροί, κλειστοί, εσωτερικοί, προσωπικοί. Ζούμε σ’ αυτούς που εμείς οι ίδιοι δημιουργούμε, τους σχεδιάζουμε, τους πλάθουμε, τους γκρεμίζουμε. Δανείζονται μορφές, πρόσωπα και καταστάσεις από τον υλικό κόσμο άλλοτε τόσο όμοια που μοιάζει να τον μιμούνται και άλλοτε ξένα προς αυτόν δημιουργώντας ένα δικό τους κόσμο. Αντιλαμβανόμαστε τον χώρο μέσω της ταυτόχρονης δράσης της ψυχής, του νου και το σώματος γράφει ο Gropius1. Αφού λοιπόν ο αρχιτεκτονικός χώρος δεν είναι μόνο τα τούβλα και τα κεραμίδια, αφού είναι το φως, ο ήχος, η μυρωδιά και όλοι οι παράγοντες εκείνοι που πραγματώνουν την ουσία του, ίσως να μπορούσε να οδηγηθεί κανείς στο συμπέρασμα πως είναι δυνατό να παραχθεί χώρος, αρχιτεκτονική χειρονομία και απουσίας ύλης. Ο τρόπος με τον οποίο αυτό μπορεί να πραγματοποιηθεί, οδηγεί σε μία αναζήτηση του πλαισίου εντός του οποίου αυτό είναι δυνατό, σε μία αναζήτηση δηλαδή χώρων και δομών άυλων, έτερων. Μέσα από αυτούς τους χώρους το έτερο συμπυκνώνει την αγωνία μας σχετικά με τη προσέγγιση του αυτού. 14

Επιδιώκοντας να αναπτύξουμε τον προβληματισμό περί έτερου, εργαλείο, στάθηκε το διαδίκτυο. Ίσως να φαντάζει εξαιρετικά άλλο προς αυτό που συνήθως ψάχνουμε, αντιλαμβανόμαστε ως αρχιτεκτονικό χώρο, όμως η δυναμική του ως αναπόσπαστο κομμάτι του σύγχρονου δυτικού πολιτισμού και ως περιβάλλον στο οποίο ο άνθρωπος πλέον εργάζεται, επικοινωνεί, ψυχαγωγείται, ενημερώνεται, ζει εν τέλει, είναι το στοιχείο που μετουσιώνει τον προβληματισμό μας γύρω από το άυλο και τη χωρικότητά του. Από τη στιγμή που ζούμε κι εκεί, έχοντας σαν βάση πως χώρος είναι εκεί που συνάπτονται, δημιουργούνται και διατηρούνται σχέσεις, εκεί που “φθείρεται” πραγματικά η ζωή, το διαδίκτυο έρχεται να αποκτήσει χωρική υπόσταση. Το γεγονός πως δεν πρόκειται για μία απόλυτη αλλά σχετική κατάσταση, το ότι δηλαδή ζούμε και εκεί οδηγεί στη συνειδητοποίηση πως υπάρχουμε εντός και εκτός του ταυτόχρονα. Με τη διάλεξη του Foucault “Περί αλλοτινών χώρων” να υπάρχει ως υπόβαθρο στη σκέψη και στους προβληματισμούς μας η ταυτόχρονη παρουσία οδήγησε στο να εξεταστεί ο διαδικτυακός χώρος σαν ετεροτοπία με τον τρόπο που ο Foucault τις ορίζει. Συνεχίζοντας αυτή τη συλλογιστική, το επόμενο βήμα

ήταν να προβληματιστούμε για το τι παράγει η ύπαρξη μας σε αυτό τον ετεροτοπικό χώρο του διαδικτύου. Οπότε αφού στο χώρο που ζούμε, δημιουργούμε σχέσεις και δομές που συγκροτούν οργανωμένα συστήματα -πόλεις θα μπορούσε να πει κανείς- και με τις “Αόρατες Πόλεις” να αναφέρονται σε αυτές που ο καθένας επισκέπτεται, αναγιγνώσκει και μέσω της ανάγνωσης αυτής δομεί, αντίστοιχα μπορεί να γίνει μία αναγωγή, μεταφορά του διαδικτύου σε κάποιο είδος αόρατης πόλης. Με αυτό το σκεπτικό η έρευνά μας δομήθηκε και οργανώθηκε σε ένα τρίπτυχο προσέγγισης του Internet ως δυνητικός χώρος, ως ετεροτοπία και ως αόρατη πόλη. Η προσέγγιση αυτή γίνεται όχι επειδή αυτές είναι οι μοναδικές αναγωγές που θα μπορούσαν να γίνουν , αλλά εξ αιτίας της προσωπικής μας ανάγνωσης αυτού. Η επιλογή προκύπτει από ένα δεδομένο αρχιτεκτονικό λεξιλόγιο και είναι στρατηγικά στοχευμένη ώστε να διερευνηθεί αν το διαδίκτυο συνιστά χώρο, τι είδους χώρος είναι αυτός, ποια η σχέση του με τον πραγματικό και ως βιωμένος χώρος τι παράγει. Ουσιαστικά, στόχος είναι πάντα ένας, να σκεφτούμε πού ζούμε και με ποιο τρόπο, πώς αυτό που καλούμαστε να σχεδιάσουμε μετασχηματίζεται διατηρώντας όμως πάντα κάποιες ίδιες αρχές.

δυνητικός χώρος

ετεροτοπία

αόρατη πόλη

1.0 περί χώρου (και άλλων δαιμονίων)

“ζωή είναι να περνάς από τον ένα χώρο στον άλλο, προσπαθώντας (όσο μπορείς) να μην σκοντάψεις” Georges Perec (Χορείες Χώρων)

“Ο Χώρος Είναι Η Ψυχή Που Μας Δόθηκε” Κ.Βήτα (ATHENS by SOYND)

Το σώμα είναι το όχημα της ψυχής κατά τον Αριστοτέλη. Αυτά τα δύο είναι άμεσα συνυφασμένα και δύσκολα διαχωρίσιμα. Το πού κατοικεί η ψυχή αποτελεί αιώνιο ερώτημα το οποίο αναφέρεται στην ουσία της ύπαρξης. Το σώμα είναι αυτό που εύκολα αντιλαμβανόμαστε, αυτό που μας ορίζει άμεσα, αυτό το οποίο μπορεί να ελεγχθεί και να κατευθυνθεί, στο οποίο αναφερόμαστε όταν λέμε εγώ. Όμως πέρα απ’ αυτό και σε σχέση με αυτό, το στοιχείο που εν τέλει μας καθιστά ξεχωριστές μονάδες, που δεν είναι δυνατό να νοηθεί δεύτερο όμοιο, είναι αυτό που ονομάζουμε ψυχή. Αντίστοιχα αιώνιο είναι και το ερώτημα για το τι είναι ο χώρος και ποια είναι η σχέση του με τον τόπο. Είναι δυνατό να πει κανείς, πως ό,τι είναι η ψυχή για το σώμα είναι ο χώρος για τον τόπο. Το όχημά του λοιπόν, αυτό που μπορεί κανείς εύκολα να αντιληφθεί, να δει, να νοιώσει. Εκεί όμως υπάρχει κάτι πέρα από το όρια του υλικού, κάτι το οποίο δεν είναι δυνατό να ορίσουμε, κάτι στο οποίο αναφερόμαστε χωρίς να είμαστε σίγουροι για τη φύση του, αυτό στο οποίο αρεσκόμαστε σαν αρχιτέκτονες να αναφερόμαστε με σιγουριά σαν αποτέλεσμα του σχεδιασμού μας, ο χώρος. Ο αρχιτέκτονας Leslie Kavanaugh2 αναφέρει στο “Athens by sound” πως η τοποθεσία από την οποία αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο δεν είναι αυτή του απόλυτου χώρου και χρόνου, δεν είναι ένα μαθηματικό σημείο, αλλά ο τόπος από τον οποίο σχετίζομαι με όλα αυτά. Έτσι ο τόπος μπορεί να νοηθεί ως η αφετηρία της αντίληψης του χώρου και το σώμα ως η τοποθεσία της ύπαρξης μας. Ο χώρος από την άλλη, δεδομένης της ύπαρξης μας σε ένα τόπο, σχετίζεται με το βίωμα, έχει να κάνει με την εμπειρία στην οποία υπεισέρχονται και όλα τα ψυχικά δεδομένα. Το σώμα μου βρίσκεται σε ένα τόπο και βιώνει ένα χώρο.

1.1 όρια - αλληλεπικαλύψεις χώρων

Επιχειρώντας μία προσέγγιση του χώρου ξεκινά κανείς με την αμφιβολία για την έννοια που η αφηρημένη της φύση σου υποβάλει. Είναι ο χώρος ένας, ενιαίος και αδιαίρετος ή κατακερματισμένος, με πολλούς τύπους οι οποίοι όλοι μαζί νοούμενοι μπορεί να ειδωθούν σαν σύνολο; Ας κάνουμε σε αυτό το σημείο μία παραδοχή, λέγοντας πως αντιλαμβανόμαστε το χώρο όχι σαν ενιαίο αλλά σαν ένα κατακερματισμένο σύνολο. Αρχικά σε δύο μεγάλες κατηγορίες, τον υλικό χώρο, αυτόν του κτισμένου περιβάλλοντος και τον άυλο χώρο, αυτόν που κινείται στα πλαίσια του νοητού, αλλά και σε πολλές άλλες υποκατηγορίες: δημόσιος, ιδιωτικός, υπαίθριος, κλειστός, ονειρικός, ψηφιακός, της σκέψης, ποιητικός. Δεδομένης της ύπαρξης διαφορετικών χωρικών τύπων αναρωτιέται κανείς για τα μεταξύ τους όρια, κατά πόσο ταυτίζονται, αν είναι έντονα ή ισχνά, αν αλληλεπικαλύπτονται ή αφήνουν κενά, μεσοδιαστήματα χωρίς ταυτότητα ή και με πολλαπλές. Στο πλαίσιο του υλικού χώρου θα μπορούσε κανείς να θεωρήσει πως τα όρια είναι σαφή καθώς είναι υλοποιημένα, όμως ακόμα κι εκεί πόσο ιδιωτικός είναι ο χώρος ενός δωματίου όταν έχει ανοιχτά παράθυρα προς το δημόσιο χώρο του δρόμου; Με μία τόσο απλή κίνηση το σαφές όριο ενός τοίχου χάνει κάτι από την ισχύ του. Αντίστοιχα ο χώρος που δημιουργείται, που βιώνεται θα μπορούσε να πει κανείς, κατά τη διάρκεια ενός ονείρου έχει επηρεαστεί από τις σκέψεις οι οποίες είχαν προηγηθεί πριν κοιμηθώ. Οπότε ο χώρος της σκέψης, του συνειδητού επηρεάζει και εισχωρεί στο χώρο των ονείρων, του ασυνείδητου.

Τα όρια δεν εμφανίζονται δυσδιάκριτα μόνο μεταξύ χώρων υλικών ή άυλων, αλλά μέσω της ίδιας συλλογιστικής και ανάμεσα υλικών και άυλων. Όταν για παράδειγμα την ώρα που βρίσκομαι βυθισμένος σε όνειρο βρίσκομαι ταυτόχρονα σε ένα σπίτι, σε ένα δωμάτιο από το οποίο προσλαμβάνουσες, ας πούμε ένα τηλέφωνο που χτυπάει, περνάνε και στα ονειρικά τεκταινόμενα καταλαβαίνει κανείς πως δεν μπορούμε να μιλάμε για σαφή διαχωρισμό τους. Η μετάβαση από τον ένα χώρο στον άλλο, από ένα εδώ σε ένα εκεί, προϋποθέτει την ύπαρξη ενός ενδιάμεσου χώρου, ενός κατωφλιού. Αν δεχτούμε την ύπαρξη του, αυτό δεν τοποθετείται πάνω σε ένα αδιαπέραστο τοίχο αλλά περισσότερο σε μία επιφάνεια με δυνατότητες όσμωσης, σε μία επιφάνεια που μάλλον ορίζει και ορίζεται από την αλληλοεπικάλυψη των γειτνιαζόντων χώρων. Όσο λοιπόν βρίσκομαι σε αυτό το κατώφλι, κατά τη διάρκεια της μετάβασης μου είναι πιθανόν να βρίσκομαι κάπου ανάμεσα στους εκατέρωθεν χώρους, να τους βλέπω από απόσταση είτε και να τους βιώνω παράλληλα. Να λειτουργεί δηλαδή

σαν ένας τρίτος τύπος χώρου με χαρακτήρα μόνο να με μεταβιβάσει από τον ένα χώρο στον άλλο ή σαν το προϊόν αλληλοεπικάλυψης των χώρων ανάμεσα στους οποίους βρίσκομαι, διατηρώντας χαρακτηριστικά και από τους δύο, δηλαδή σαν ένας χώρος μετάβασης. Το που σταματάει ο καθένας, κατά πόσο εισχωρεί μέσα στον άλλο και τι δημιουργεί κατά την εισχώρησή αυτή είναι ζήτημα με αρχιτεκτονική σημασία. Συγκεκριμένα η αλληλοεπικάλυψη σαν χωρικό στοιχείο είναι έννοια με πολλές παραμέτρους καθ’ ότι μπορεί να αναφέρεται σε χώρους, χρήσεις, ανθρώπους. Σχετίζεται με τη μετάβαση αλλά και με τη δημιουργία νέων χώρων με χαρακτηριστικά που αντλούνται από τους αλληλεπικαλυπτόμενους. Οι αλληλοεπικαλύψεις αυτές δημιουργούν, όταν συμβαίνουν, ένα μεσοδιάστημα το οποίο λαμβάνει συνεχώς ερεθίσματα από τους σχετιζόμενους χώρους τείνοντας ως διελκυστίνδα πότε προς τη μία και πότε προς την άλλη κατεύθυνση. Τα χαρακτηριστικά που θα επικρατήσουν κάθε φορά είναι διαφορετικά καθώς η ταυτότητα του μεσοδιαστήματος αυτού παρουσιάζει πολλαπλότητα και μεταβλητότητα η οποία σχετίζεται με τις διαφορετικές χρήσεις αλλά και με τον εκάστοτε χρήστη αυτού του χώρου. Οι αλληλοεπικαλύψεις αυτές είναι δυνατό να συμβαίνουν ανάμεσα σε χώρους άυλους σε επίπεδο νοητό, υλικούς σε επίπεδο λειτουργικό, αλλά ακόμα και μεταξύ τους. Έτσι δημιουργείται μία ψευδαίσθηση απαλοιφής των χωρικών ορίων η οποία συνοδεύεται από την υποκειμενικότητα της θέσης μου.

Δεδομένης της διεύρυνσης ή και της απαλοιφής των ορίων η ούτως ή άλλως υποκειμενικότητα με την οποία αντιλαμβάνεται κανείς το χώρο αποκτά άλλη διάσταση. Ο κατακερματισμός του χώρου που τέθηκε σαν προϋπόθεση φαίνεται να αποδυναμώνεται όσο προχωράμε τη συλλογιστική με την οποία λειτουργούν τα όρια του και μάλλον οδηγούμαστε σε μία θεώρηση πιο ενιαία. Ακόμα και όταν επιδιώκουμε να μεταφέρουμε τη συζήτηση στα όρια ενός πραγματιστικού τρισδιάστατου χώρου, το κομμάτι του που δεν μπορώ να πιάσω παρά μόνο να αισθανθώ δεν είναι δυνατόν να χωριστεί ούτε και να περιοριστεί από τοίχους και παράθυρα. Ρέει όπως ρέει και η εμπειρία κατά την οποία τον βιώνω, από δωμάτιο σε δωμάτιο, από μέσα έξω, αποτελώντας όμως ένα σύνολο. Δεδομένων όλων αυτών των χαρακτηριστικών ο αρχιτέκτονας ως δημιουργός των χώρων ουσιαστικά δημιουργεί τις συνθήκες κάτω από τις οποίες λαμβάνουν χώρα οι επικαλύψεις και οι αποφάσεις.

1.2 Χώρος “μέσα στον χρόνο”

1.2.1 αναδρομή σε επιλεγμένες θεωρήσεις της έννοιας χώρος Στο πλαίσιο αυτής της αναζήτησης, το ενδιαφέρον μας επικεντρώνεται κυρίως στην απαλλαγμένη από την ύλη προσέγγιση του χώρου, οπότε και σε μία πιο εννοιολογική ματιά. Πριν θέσουμε το πρίσμα βάση του οποίου σκεπτόμαστε πάνω στην έννοια του χώρου, θα ήτανε δόκιμη μια αναφορά σε σημαντικές θέσεις ενδεικτικές της πολλαπλότητας με την οποία εμφανίζεται. Η έννοια του χώρου έχει αποτελέσει από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα αντικείμενο σκέψης και έρευνας πολλών γνωσιακών πεδίων. Έχει απασχολήσει στο πέρασμα των χρόνων επιστήμονες, φιλοσόφους, κοινωνιολόγους, πολεοδόμους, αρχιτέκτονες και καλλιτέχνες περνώντας από διαφορετικά μεταξύ τους μοντέλα κατανόησης και νοηματοδότησης του, δίνοντας του πολλαπλές ερμηνείες και μετασχηματισμούς αυτών. Οι ερμηνείες αυτές, κινούνται μεταξύ ενός δίπολου στα άκρα του οποίου συναντάμε τον εννοιολογικό χώρο του νου και τον πραγματικό χώρο του φυσικού κόσμου. Ο πρώτος προκύπτει από την προσέγγιση που προσπαθεί να ξεπεράσει τα γεωμετρικά και υλικά όρια ενώ ο δεύτερος είναι απόρροια της ευκλείδειας θεωρίας και ενός αυστηρά ιδωμένου γεωμετρικού χώρου . Από τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη ως την ατομική θεωρία, τους Στωικούς και τους Νεοπλατωνικούς υπήρξε άμεση εξάρτηση με την κοινωνική και πολιτική κατάσταση της κάθε εποχής, την αντίληψη για τον κόσμο, τη σχέση του ανθρώπου με τον Θεό καθώς και από το επίπεδο ανάπτυξης των επιστημών. Η ανακάλυψη των μη-ευκλείδειων γεωμετριών, τον 19ο αιώνα, οδήγησε σε μία ριζική αλλαγή στον τρόπο κατανόησης των μαθηματικών οντοτήτων και άρα στην σχέση τους με την φιλοσοφική σκέψη. Κάτω από αυτές τις συνθήκες η έννοια του χώρου επαναπροσδιορίζεται, αναδιατυπώνεται, φτάνει στο σημείο να αναιρείται προτείνοντας νέα ιδεώδη, διαφορετικά είδη χώρων και άρα διαφορετικές κατασκευές κόσμων.

Ενδεικτικά της πολλαπλότητας των θέσεων περί χώρου μπορεί να αναφερθεί ως εκπρόσωπος της ευκλείδειας θεώρησής του ο Rene Descartes. Στο έργο του “Principia Philosophiae” το 1644 προβαίνει σε μία διάκριση στα νοητά πράγματα που δεν υπάρχουν έξω από την σκέψη και στα υλικά, τα οποία χαρακτηρίζονται από την έκταση σε μήκος, πλάτος, σχήμα και κίνηση. Μέσα από την διάκριση αυτή ορίζει τον χώρο ως ομοιογενή, αντικειμενικό, μετρήσιμο, πραγματικό, γενική έκταση ενός απόλυτα μαθηματικοποιημένου ομοιόμορφου Ευκλείδειου κόσμου. Με άλλα λόγια ανάγει την ύλη και τον χώρο στην έκταση απορρίπτοντας τον κενό χώρο και πλάθοντας έναν καθαρά γεωμετρικό κόσμο. Λίγα χρόνια αργότερα, το 1687 ο Isaac Newton στο έργο του “Philosophiae Naturalis Principia Mathematica” συλλαμβάνει την ιδέα του απόλυτου χώρου κατά τον οποίο η ύπαρξη του είναι ανεξάρτητη από την φυσική ύλη των σωμάτων που τον πληρούν ή καταλαμβάνουν ένα τμήμα του. Αναφέρει χαρακτηριστικά: “Ο απόλυτος χώρος, από την ίδια του την φύση και χωρίς αναφορά σε κάτι εξωτερικό, παραμένει πάντοτε ομοιογενής και ακίνητος. Ο σχετικός χώρος είναι κάθε κινητή μέτρηση ή διάσταση του απόλυτου χώρου: μία αντίστοιχη μέτρηση ή διάσταση καθορίζεται από τις αισθήσεις μας και από την κατάσταση του χώρου σε σχέση με τα υλικά σώματα…” Στα πλαίσια του απόλυτου και ομοιογενούς χώρου του Newton, ένα σώμα καταλαμβάνει έναν τόπο ο οποίος είναι περισσότερο μια μετρήσιμη κατάληψη του τρισδιάστατου απόλυτου χώρου από τον συνολικό όγκο ενός υλικού στερεού, ένα μέρος του χώρου δίνοντας έτσι στον απόλυτο χώρο ογκοπλαστική καθολικότητα. Αν και ο χώρος του εμφανίζεται αντικειμενικός, η πνευματοποίησή του και η αναγνώριση της ύπαρξης του απόλυτου χώρου ως υποστασιακά πραγματικού συνεπάγεται ένα ιδεαλιστικό κοσμοθεωρητικό σύστημα που επιθυμεί να υπερβεί τον υλισμό. 27

Ο John Locke στο “An essay concerning human understanding” προσλαμβάνοντας τον απόλυτο χώρο του Newton και επεξεργάζοντάς τον μέσα από μία δική του ανάλυση της ανθρώπινης νόησης και του νου επινοεί την έννοια του καθαρού χώρου, ως αντικειμενική πραγματικότητα που αντιστοιχεί σε μία εξίσου καθολική αναπαράσταση της νόησης, μία απλή ιδέα του νου ανεξάρτητη από την στερεότητα και την υλικότητα των σωμάτων επιβεβαιώνοντας έτσι την Νευτώνια θεωρία μετατοπισμένη στο πεδίο της εννοιολογικής γνωσολογίας, στο εσωτερικό πεδίο της σκέψης. Ο Locke υποστηρίζοντας την αντικειμενική ύπαρξη και την δυνατότητα αντικειμενικής σύλληψης στον νου ενός άπειρου άϋλου κενού χώρου, θεμελιώνει την συμφιλίωση ανάμεσα στα πράγματα και τη νόηση αναγνωρίζοντας την διπλή παρουσία και σύλληψη του κενού και του πλήρους ως στοιχείων συγκρότησης το κοσμικού όλου.

1.2.2.προσέγγιση της έννοιας χώρος Προσπαθώντας να διαμορφώσουμε και ίσως να ισχυροποιήσουμε το δικό μας πρίσμα βάση του οποίου προσεγγίζουμε την έννοια του χώρου στηριζόμαστε και χρησιμοποιούμε ορισμένες προσεγγίσεις στις οποίες σταθήκαμε. Αρχικά ο Henry Moore στο έργο του “Enchiridion Metaphysicum” 1671 υποστηρίζει ότι ο άπειρος χώρος είναι κενός, τρισδιάστατος και άρα ο Θεός ως πανταχού παρούσα άπειρη οντότητα είναι εξίσου μία τρισδιάστατη υπόσταση. Απόρροια αυτού είναι ότι και οι υλικές και οι άυλες οντότητες διαθέτουν έκταση οπότε υπάρχει η δυνατότητα μιας άυλης έκτασης. Αν και η προσέγγιση του είναι θεοκρατική το σημείο στο οποίο στεκόμαστε είναι ότι αναγνωρίζει την επίδραση και την παρουσία του πνεύματος στον υλικό κόσμο ορίζοντας έτσι τον χώρο ως το κοινό πεδίο που ενοποιεί το πνεύμα με την ύλη. Έναν αιώνα αργότερα ο Gattfried Wilhelm Leibniz στην αλληλογραφία του με τον Clarke η οποία εκδόθηκε το 1765 θεωρεί πως ο χώρος είναι σχετικός και εκφράζει απλά την πιθανή κατάστα-

ση ή τάξη συν-ύπαρξης και σχέσης στον ίδιο χρόνο ενός συνόλου υλικών πραγμάτων. Ως σχετικός ο χώρος δεν έχει πραγματική υπόσταση αλλά μόνο φανταστική και ιδεατή. Γράφει: “Αυτό είναι που καλούμε τόπο και χώρο: ένα ιδεατό πράγμα: το οποίο περιέχει μια κάποια τάξη μέσω της οποίας ο νους συλλαμβάνει την εφαρμογή σχέσεων” Στη συνέχεια κατά τον Leibniz, ο χώρος είναι ένα φαινόμενο που αντιστοιχεί στις ασαφείς και συγκεχυμένες παραστάσεις της ψυχής με την ψυχή να νοείται ως μονάδα, σημείο ενέργειας, το οποίο είναι αυτοπεριοριζόμενο και εντός του οποίου γεννιούνται αυθόρμητες παραστάσεις. Κάθε υλικό σώμα-μονάδα διαθέτει μια ποιοτική ένταση που ρυθμίζει τις τυπολογικές του σχέσεις με τις άλλες μονάδες, παράγοντας τον φαινόμενο χώρο ως αποτέλεσμα της κατάστασης συνύπαρξης τους. Αποκορύφωμα και σύνοψη των ιδεών του χώρου τον αιώνα του Διαφωτισμού αποτέλεσε το φιλοσοφικό έργο του Immanuel Kant ο οποίος στα πρώτα του κείμενα για το χώρο το 1747 υιοθετώντας αρχικά τις ιδέες του Leibniz αναγνωρίζει τη φύση του εμπειρικού χώρου ως μία τάξη σχέσεων διαντίδρασης ανάμεσα σε σώματα-ουσίες αποκαλύπτοντας τη φαινόμενη φύση του χώρου. Αργότερα στην “Κριτική του καθαρού λόγου” το 1781 απορρίπτοντας την σχετική θεώρηση του χώρου μετασχηματίζει την ιδέα του χώρου σε a priori κατάσταση του νου, σε ένα οργανωτικό ρυθμιστικό αρχιτεκτονικό πλέγμα, σχήμα και θεμέλιο της σκέψης που ενοποιεί το νου με τον κόσμο και γεφυρώνει τις έννοιες με τα πράγματα και τον λόγο με της αισθηματικότητα. Ο χώρος του Kant είναι ενιαίος, ακίνητος, ένας, ομοιογενής, ποσοτικός, άπειρος, συνεχής. Στα τέλη του 19ου αιώνα ο Nietzsche διακηρύσσει το «θάνατο του Θεού» αποδομώντας την παραδοσιακή και ορθολογική συγκρότηση του κόσμου ως έλλογη τάξη καθώς χάνεται το κέντρο αναφοράς του και προτάσσει ένα τυχαίο, ντετερμινιστικό και παράλογο σύμπαν. Κεντρικό χαρακτηριστικό του ιλιγγιώδους χώρου που προκύπτει είναι το χάος. Κατά τον γερμανό φιλόσοφο δεν

υπάρχει θεμελιώδης αντίθεση ανάμεσα στο αληθινό και στο ψεύτικο, στο πραγματικό και το φαινομενικό. Όλα είναι κατασκευές, λάμψεις, ψευδαισθήσεις, φευγαλέες εντυπώσεις, επιφάνειες, μάσκες, μορφές, προοπτικές. Ο χώρος στη σκέψη του Nietzsche χαρακτηρίζεται από την πλήρη αναγωγή του στον χρόνο και την κίνηση. Η αιώνια κίνηση των πραγμάτων διαλύει το σταθερό πλαίσιο αναφοράς τους, το χώρο και μετατρέπει τα πάντα σε ροές και εκδηλώσεις δυνάμεων και ενεργειών οι οποίες βρίσκονται σε διαρκή μετασχηματισμό. Η μόνη πραγματικότητα κατά τον Nietzche είναι οι σχέσεις ανάμεσα σε δρώσες δυνάμεις οι οποίες λαμβάνουν χώρα σε ένα κατακερματισμένο χρόνο σε στιγμές-αισθήσεις. Αν και επιχειρούμε να προσεγγίζουμε εννοιολογικά την έννοια του χώρου, πιο κοντά στη δική μας θεώρηση και αντίληψη στέκεται η ρήση του αρχιτέκτονα Walter Gropius στο κείμενό του “Idee und Aufbau des Staatlichen Bauhaus”. “Αντιλαμβανόμαστε τον χώρο μέσω της ταυτόχρονης δράσης της ψυχής, του νου και το σώματος. Μία αντίστοιχη συγκέντρωση όλων των δυνάμεων είναι απαραίτητη για να τον μορφοποιήσουμε. Μέσω της ενόρασής του, μέσω των μεταφυσικών του δυνάμεων, ο άνθρωπος ανακαλύπτει τον άυλο χώρο της εσωτερικής του όρασης και έμπνευσης.”

Ορμώμενοι από τη ρήση του Einstein πως “χώρος είναι οτιδήποτε περιέχει κάτι”3 επιδιώκουμε να τον θέσουμε ως περιέχων, με περιεχόμενο αυτού τις σχέσεις. Απορρίπτοντας την αρχική παραδοχή περί κατακερματισμού του σε χώρο του φυσικού κόσμου και του νοητού, τον αντιμετωπίζουμε σαν ενιαίο, ενοποιητικό, απόλυτα σχετιζόμενο με την ταυτόχρονη δράση νου, ψυχής και σώματος με τις σχέσεις νοούμενες ανάμεσα σε υλικά αντικείμενα, νοητά υποκείμενα αλλά και μεταξύ τους. Σε αυτό το σημείο θα πρέπει να διευκρινιστεί πως ο χώρος στη συγκεκριμένη εργασία μας απασχολεί ως υποδοχέας σχέσεων και ως απόρροια αυτών, ως σύνολο σχέσεων που προκύπτουν ή αναφέρονται στον άνθρωπο.

Το internet μπορεί να παρομοιαστεί με τη γνωστή οφθαλμαπάτη Kanizsa triangle στην οποία εμφανίζεται ένα μη σχεδιασμένο τρίγωνο από την σύνδεση των σχημάτων που υπάρχουν, δεν υπάρχει δηλαδή αφ’ εαυτού του αλλά δημιουργείται από τη σύνδεση των υπολογιστών.

2.0 Το διαδίκτυο ως δυνητικός χώρος

2.1 εισαγωγικά

Το Διαδίκτυο, ή αλλιώς το Internet όπως έχει επικρατήσει με την αγγλική του ονομασία, είναι ένα δίκτυο ηλεκτρονικών υπολογιστών που επιτρέπει την ανταλλαγή δεδομένων μεταξύ των συνδεδεμένων σε αυτό υπολογιστών. Ως μέσο έχει διπλή υπόσταση, την υλική που αποτελείται από τον συνδυασμό δικτύων βασισμένων σε λογισμικό(software) και υλικό(hardware), και την άυλη δηλαδή αυτό που προσφέρει σαν μέσo στον κόσμο4. Η δημιουργία του οφείλετε στις προσπάθειες του αμερικανικού στρατού να δημιουργήσει ένα ισχυρό δίκτυο που θα συνέδεε τους υπολογιστές των στρατοπέδων για να μπορούν να ανταλλάσσουν γρήγορα πληροφορίες και προγράμματα. Από τα στρατόπεδα γρήγορα πέρασε στα χέρια των πανεπιστημίων, απ’ όπου και εξαπλώθηκε η χρήση του, έφθασε στα σπίτια των ανθρώπων και εξελίχθηκε σε ένα παντοδύναμο μέσο μαζικής ενημέρωσης. Σήμερα καθένας μπορεί να έχει πρόσβαση μέσω του κινητού του ή του ηλεκτρονικού του υπολογιστή κάνοντας το, χάρη στον αμφίδρομο χαρακτήρα του, ίσως το πιο δυνατό και άμεσο μέσο μαζικής επικοινωνίας.

Όταν αναφερόμαστε στο διαδίκτυο χρησιμοποιούμε ίσως όχι τυχαία θέλοντας να περιγράψουμε τόσο αυτό όσο και την σχέση μας με αυτό, χωρικούς όρους και εκφράσεις που έχουμε συνηθίσει να χρησιμοποιούμε στην καθημερινότητά μας για να αναφερθούμε σε χώρο, τόπο ή κατεύθυνση. Λέμε ότι “ανοίγουμε” ένα παράθυρο, ότι “βρισκόμαστε” σε μία σελίδα, ότι “μπαίνουμε” σε ένα φόρουμ, θέλοντας πάντα να προσδιορίσουμε τη θέση μας και την κατάστασή μας μέσα στον διαδικτυακό αυτό περιβάλλον. Στις φράσεις αυτές, έχει ίσως περισσότερο ενδιαφέρον να προσέξουμε όχι τόσο τα ονόματα αλλά περισσότερο τα ρήματα που δηλώνουν κάθε φορά την ενέργειά μας, την συμμετοχή μας σε κάτι άλλο. Στην πρόταση “μπαίνουμε σε ένα φόρουμ”, με τη χρήση του συγκεκριμένου ενεργητικού ρήματος, δηλώνουμε την μετατόπισή μας από το σημείο που είμαστε και την είσοδό μας σε έναν άλλο χώρο όπου πλέον και βρισκόμαστε. Εντασσόμαστε σε αυτόν, γινόμαστε κομμάτι του, και ζούμε μέσα του. Κάθεσαι μπροστά σε έναν υπολογιστή και ενώ το σώμα σου βρίσκεται στο σπίτι σου, στο δωμάτιό σου, οι ενέργειές σου, οι πράξεις σου ξεπερνούν τα όρια της οθόνης του υπολογιστή, μετατοπίζονται σε ένα άλλο χωρικό επίπεδο όπου και βρίσκουν εφαρμογή. Σε αυτό το νέο χωρικό επίπεδο η θέση σου επαναπροσδιορίζεται, οι αποστάσεις καταρρίπτονται και ο ρόλος σου εναλλάσσεται διαρκώς από πομπό σε δέκτη και το αντίθετο. Μπορείς να έρθεις σε επαφή με κάποιον στην άλλη άκρη της γης, να του μιλήσεις, να τον δεις, να επικοινωνήσεις, να “συναντηθείς” μαζί του διαδικτυακά μένοντας πάντα σταθερός στην αρχική σου θέση.

2.2 σύστημα σχέσεων και ο δυνητικός χαρακτήρας του διαδικτύου Η συγγραφέας επιστημονικών βιβλίων Margaret Wertheim, στο έργο της “Οι μαργαριταρένιες πύλες του κυβερνοχώρου” (The Pearly Gates of Cyberspace), ισχυρίζεται ότι το Διαδίκτυο μας παρέχει μια νέα έννοια του χώρου – τον αλληλοσυνδεόμενο “χώρο” του παγκόσμιου δικτύου υπολογιστών. Αυτό που έχει περισσότερο ενδιαφέρον για την Werthein είναι η πραγματική φύση της εμπειρίας του κυβερνοχώρου. Όταν επικοινωνεί κανείς με κάποιον άλλο σε απευθείας σύνδεση δεν υπάρχει καμία αίσθηση του φυσικού χώρου, καθώς τα κυβερνοταξίδια δεν μπορούν να μετρηθούν με την κυριολεκτική έννοια του όρου μέτρηση. “Διασκορπισμένος στο Διαδίκτυο”, λέει, “ο χώρος μου δεν μπορεί πλέον να καθοριστεί με καθαρά φυσικά κριτήρια. Το πού ακριβώς βρίσκομαι όταν μπαίνω στο Διαδίκτυο είναι ένα ερώτημα προς διερεύνηση, αλλά σίγουρα η θέση μου δεν μπορεί να μετρηθεί μαθηματικά”. Το ενδιαφέρον στοιχείο που εισάγει δεν είναι τόσο μία a priori χωρικότητα την οποία και θεωρούμε δεδομένη, όσο το στοιχείο της επικοινωνίας. Η επικοινωνία, είτε αυτή είναι λεκτική, είτε γραπτή, είτε μέσω ανταλλαγής αρχείων, είναι εξ ορισμού παράγοντας που δηλώνει σχέση. Το σύνολο αυτών των σχέσεων δομεί ουσιαστικά ένα δίκτυο, ένα ψηφιακό συνεχές, τον κυβερνοχώρο. Η επικοινωνία είναι κεντρικός άξονας γύρω από τον οποίο έχει δομηθεί το διαδίκτυο και μπορεί να επιτευχθεί με πολλούς τρόπους. Από τους πιο δημοφιλείς τρόπους επικοινωνίας είναι οι διάφορες πλατφόρμες όπως το skype ή οι λεγόμενοι

instant messagers (msn, irc, iChat, Google talk, Google Wave). Οι χρήστες μπορούν να ανταλλάσσουν άμεσα γραπτά μηνύματα, να επικοινωνούν φωνητικά ή ακόμη και οπτικά(βιντεοκλήση), να μοιράζονται αρχεία, ακόμη και τις επιφάνειες εργασίας τους, δημιουργώντας έτσι σχέσεις χωρικής συνύπαρξης. Με τον τρόπο αυτό οι σχέσεις των χρηστών επανατοποθετούνται, οι θέσεις τους επαναπροσδιορίζονται και δημιουργούνται οι συνθήκες κάτω από τις οποίες γίνεται εφικτή η επικοινωνία και η συνεργασία. Στην περίπτωση μάλιστα του Google Wave η κοινή χρήση και η ταυτόχρονη επεξεργασία του ίδιου αρχείου από διαφορετικούς χρήστες, εξαλείφει κάθε απόσταση μεταξύ τους και δημιουργεί συνθήκες τηλεεργασίας. Η αμεσότητα αυτού του τύπου επικοινωνίας δίνει τη δυνατότητα να αναπτύσσονται εντός του διαδικτύου σχέσεις κάθε είδους μεταξύ αυτών που επικοινωνούν. Δύο άνθρωποι, για παράδειγμα, μπορούν πλέον να συνευρεθούν ερωτικά που δεν βρίσκονται στο ίδιο δωμάτιο, με την εικόνα και τη

φωνή τους να μεταδίδεται στον άλλο σε πραγματικό χρόνο. Η αμφίδρομη αυτή επικοινωνία διέπει στο σύνολό του το διαδίκτυο και όχι μόνο τέτοιου τύπου εφαρμογές. Όταν, για παράδειγμα, κάποιος “κατεβάζει” μία ταινία, ουσιαστικά λαμβάνει ένα αρχείο που υπάρχει σε υπολογιστές άλλων χρηστών εν γνώσει τους. Αυτή η διαδικασία συνιστά ένα είδος σχέσης ανταλλαγής ανάμεσα σε δύο ή και οι περισσότερους ανθρώπους, οι οποίοι δεν βρίσκονται στον ίδιο τόπο όμως στον ίδιο χρόνο μοιράζονται ένα κοινό αρχείο, μία κοινή πληροφορία. Οι ρόλοι έτσι μεταλλάσσονται, από πομπό σε δέκτη και αντίστροφα, αλλά κάθε μονάδα αποτελεί πάντα συνδετικό κομμάτι του συνόλου. Καθένας είναι ένας κόμβος, συνδεδεμένος αντίστοιχα με άλλους κόμβους. Αλληλοεξαρτάται από αυτούς και αλληλοεπιδρά με αυτούς. Τι όμως συμβαίνει όταν δεν είναι κανείς συνδεδεμένος, όταν η ιδιότητά του ως δομικό στοιχείο του διαδικτύου παύει να ισχύει έστω και προσωρινά; Οι σχέσεις που χτίζονται ή διατηρούνται εντός του δεν είναι δυνατό να σταματούν όταν αποσυνδέεται όπως συμβαίνει και εκτός του διαδικτύου. Τις κουβαλάει, τον επηρεάζουν, του γεννούν τη βεβαιότητα πως ακόμα κι όταν δεν είναι εκεί, υπάρχει η ψηφιακή πραγματικότητα, σαν υπόθεση χώρου ο οποίος αναμένει την επανενεργοποίησή του. Αποδεχόμενοι πως ο χώρος μπορεί να αναγνωστεί σαν ένα σύνολο σχέσεων, αυτές που αναπτύσσονται στο διαδίκτυο παράγουν χώρο εντός του. Ο νους και η ψυχή δρουν ταυτόχρονα εντός αυτού του χώρου με το σώμα σαφώς να υστερεί, όμως και με δική του δράση, σε πρώτο επίπεδο διεκπαιρεωτική που μπορεί όμως όταν για παράδειγμα μεταδίδεται εικόνα

του χρήστη να γίνει ενεργή. Ουσιαστικά ο χώρος που βιώνεται αποτελεί απόρροια των σχέσεων που δημιουργούνται από τους χρήστες του. Η πραγματοποίηση σχέσεων, δράσεων και επαφών ανάμεσα σε φυσικούς χώρους, σε πραγματικό ή μη πραγματικό χρόνο ενεργοποιεί αυτόν τον δυνητικό χώρο προσδίδοντάς του μία συνεχώς εναλλασσόμενη μορφή.5 Αυτός ο δυνητικός χώρος, ελλείψει υλικής υπόστασης και γεωμετρικών χαρακτηριστικών, είναι ένας χώρος δύσκολα περιγράψιμος. Το δυνητικό σαν χαρακτηρισμός δηλώνει την ύπαρξή του εν δυνάμει και όχι εν ενεργεία. Ο Pierre Levy6 “Στη δυνητική πραγματικότητα” επισημαίνει ότι δυνητικότητα και εν ενεργεία ύπαρξη είναι δύο διαφορετικοί τρόποι του είναι. Το δέντρο, γράφει, είναι δυνητικά παρόν μέσα στο σπόρο. Το δυνητικό, είναι όπως ένας κόμβος τάσεων που συνοδεύει μία κατάσταση, ένα συμβάν και οδηγείται προς μία διαδικασία επίλυσης, την ενεργοποίηση. Η δυνητικοποίηση σαν ενέργεια, έχει να κάνει με μία μετάβαση, μία έξοδο από το εδώ, μία διαδικασία αποτοπικοποίησης και παρουσιάζεται ως κύριος φορέας δημιουργίας πραγματικότητας. Στην περίπτωση του διαδικτύου, η καινούρια αυτή πραγματικότητα βιώνεται ως έξοδος του χρήστη από το εδώ της φυσικής του θέσης, το οντολογικό του κέντρο βαρύτητας μετατοπίζεται πλέον, μέσω της δυνητικοποίησης, στο δυνητικό ψηφιακό χώρο. Ο διαδικτυωμένος άνθρωπος βρίσκεται εκτός τόπου, και συνδιαλέγεται χωρίς να υπάρχει ενότητα τόπου αλλά μόνο χρόνου.

2.3 το χωρικό συνεχές και η πολλαπλότητα

“Υπάρχει ένα χωρικό συνεχές που εκτείνεται από το χώρο ενός λιβαδιού, χωρίς υπολογιστή, χωρίς κινητό τηλέφωνο, χωρίς κανένα είδος συνδεσιμότητας μέχρι τη συνολική σωματική εμβάθυνση στον κυβερνοχώρο. Στην περιοχή μεταξύ των δύο αυτών άκρων βρίσκονται όλα τα είδη μικτών και επαυξημένων χώρων.”7 Το χωρικό αυτό συνεχές λαμβάνει διαρκώς ερεθίσματα από το φυσικό χώρο, από τον διαδικτυακό χώρο, από τον χώρο του ονείρου, της φαντασίας, του συνειδητού και του ασυνείδητου δημιουργώντας ένα σύνολο σχέσεων που συστήνουν έναν αλληλοεπικαλυπτόμενο χώρο. Κάθε τέτοια αλληλοεπικάλυψη χώρων λοιπόν θα μπορούσαμε να πούμε ότι παράγει μεικτούς ή επαυξημένους χώρους με ανάλογη συμμετοχή των εκάστοτε χώρων κάθε φορά. Ο χώρος της φυσικής μας παρουσίας εμπλουτίζεται με χωρικές ποιότητες από εξωτερικούς έτερους χώρους. Ο χρήστης αντλεί τα ανάλογα ερεθίσματα από κάθε χώρο και συμμετέχει σε καθέναν από αυτούς πλάθοντας και βιώνοντας μία πολυδιάστατη πραγματικότητα. Έτσι, ως χρήστης, μπορεί να βρίσκεσαι στο σπίτι σου, να επικοινωνείς μέσω κάποιας πλατφόρμας επικοινωνίας άμεσων μηνυμάτων με κάποιον άλλο χρήστη, ταυτόχρονα να ενημερώνεσαι για τις νέες καταχωρήσεις σε κάποιο blog που παρακολουθείς, καθώς και άλλα τρία site που έχεις βάλει να φορτώνουν σε διπλανά tabs, παράλληλα ακούγεται η εκφωνήτρια των ειδήσεων από την τηλεόραση που έχεις αφήσει ανοιχτή στο διπλανό δωμάτιο και την ίδια στιγμή έχεις στο μυαλό σου ότι πρέπει να βγάλεις το φαγητό από τον φούρνο. Τη στιγμή λοιπόν αυτή που προσπαθείς να ισορροπήσεις ανάμεσα στον καταιγισμό πληροφοριών που δέχεσαι, βιώνεις ταυτόχρονα τις παράλληλες πραγματικότητες του φυσικού χώρου, του διαδικτυακού χώρου, του χώρου της τηλεόρασης και του κάθε άλλου νοητού

χώρου. Ένα ερώτημα ίσως που τίθεται είναι σε ποιον από όλους αυτούς τους χώρους βρίσκεσαι πραγματικά. Και ενώ ο φυσικός χώρος μοιάζει να είναι η προφανής απάντηση, είναι ίσως στιγμές που η συμμετοχή σου στον διαδικτυακό χώρο (ή σε κάποιον άλλο) μοιάζει να είναι πολύ πιο ισχυρή απ‘ ότι στον χώρο τις φυσικής σου παρουσίας με αποτέλεσμα να είσαι πολύ περισσότερο εκεί παρά εδώ. Το πόσο “εδώ” η “εκεί” είσαι έχει να κάνει πάντα με την υποκειμενικότητα του χρήστη και την ιεράρχηση των ενδιαφερόντων του σε πρωτογενούς και δευτερογενούς σημασίας. Όταν για παράδειγμα ως προτεραιότητα έρχεται το ενδιαφέρον σου για την επικοινωνία με τον φίλο σου, τότε ίσως η συμμετοχή σου στον διαδικτυακό χώρο να κερδίζει έδαφος και την προσοχή σου από το χώρο της φυσικής σου παρουσίας και τότε ίσως και να κάψεις το φαγητό! Σύμφωνα με την Αμερικανίδα ερευνήτρια Linda Stone βρισκόμαστε διαρκώς σε μία κατάσταση επιφανειακής εγρήγορσης και μερικής παρακολούθησης του περιβάλλοντος μας. Η προσοχή μας κατακερματίζεται, αντιλαμβανόμαστε τον χώρο περιστασιακά και έτσι ο χώρος μας αντί να εμπλουτίζεται, πτωχεύεται. Ζητούμενο λοιπόν σε αυτή την κατάσταση θα ήταν ίσως το κατά πόσο μπορούμε να συνυπάρχουμε και να συμβιώνουμε επιτυχημένα ταυτόχρονα σε αυτούς τους χώρους χωρίς να τους συγχέουμε. O Ζορζ Περέκ8 στις Χορείες Xώρων γράφει: “Οι χώροι πολλαπλασιάστηκαν, κερματίστηκαν και διαφοροποιήθηκαν. Σήμερα υπάρχουν χώροι κάθε είδους και μεγέθους, για κάθε λειτουργία και χρήση. Ζωή είναι το να περνάς από τον έναν χώρο στον άλλον, προσπαθώντας (όσο μπορείς) να μη σκοντάφτεις.” Οπότε σε αυτόν τον επαυξημένο λοιπόν χώρο που ζούμε, τους πολλαπλούς χώρους και τις αλληλοεπικαλύψεις αυτών, η μετάβαση μας θα πρέπει να γίνεται όσο το δυνατών πιο ομαλά. Για να επιτευχθεί αυτό επιβάλλεται ένα επίπεδο συνειδητότητας σχετικά με το χώρο στον οποίο βρίσκομαι κάθε φορά καθώς και σε σχέση με αυτόν στον οποίο μεταβαίνω.

2.4 όρια _ το δημόσιο και το ιδιωτικό Όλη αυτή η ανάπτυξη των νέων τεχνολογιών και η διάδοση της χρήσης του διαδικτύου επέφεραν αλλαγές στο τρόπο που ζούμε αλλά και στην αντίληψή μας για τον χώρο. Οι νέοι τρόποι επικοινωνίας που προσφέρουν τα νέα μέσα επαναπροσδιορίζουν την μέχρι τώρα βασισμένη στην χωρική συνάφεια και την γειτνίαση επικοινωνία. Απόρροια αυτού είναι ο επαναπροσδιορισμός της λογικής των ορίων του χώρου αλλά και της έννοιας της ιδιωτικότητας. Οι αλληλοεπιδρώμενες τεχνολογίες προσφέρουν στον χρήστη τη δυνατότητα να είναι σωματικά μόνος και την ίδια στιγμή να βρίσκεται σε επαφή με άλλους ανθρώπους, να συνδέεται μαζί τους και να επικοινωνεί. Έτσι κάποιος που βρίσκεται στο σπίτι του, στο δωμάτιό του, στον απόλυτο ιδιωτικό του χώρο, συνδεδεμένος στο internet, ανοίγει ένα παράθυρο επικοινωνίας με τον έξω κόσμο που τον συνδέει με το δημόσιο χώρο. Το δωμάτιο του παύει να είναι ο κλειστός χώρος των τεσσάρων τοίχων αλλά αποκτά μία δυναμική ρωγμή μέσα από την οποία η ιδιωτικότητα του προσωπικού του χώρου διαρρέει στο δημόσιο και το δημόσιο εισρέει στο μέχρι πριν κλειστό του δωμάτιο. Με τον τρόπο αυτό μία μεγάλη μερίδα δραστηριοτήτων με δημόσιο χαρακτήρα μπορούν να εκτελεστούν από το δωμάτιο σου χωρίς την φυσική σου μετατόπιση στον χώρο όπου εκτελούνται. Έτσι η εργασία, η εκπαίδευση, το εμπόριο, η επικοινωνία, μερικές μόνο από τις δραστηριότητες που μέχρι πριν είχαν κατεξοχήν δημόσιο χαρακτήρα, τώρα μέσω του διαδικτύου εισβάλουν στο πεδίο της ιδιωτικής σφαίρας. Για παράδειγμα ένας εργαζόμενος μεταφέρεται καθημερινά από τον ιδιωτικό χώρο του σπιτιού του στον δημόσιο χώρο της εργασίας του όπου και καταλαμβάνει προσωρινά ένα κομμάτι του για να το οικειοποιηθεί και να εργαστεί. Αντίθετα

κάποιος που δουλεύει από το σπίτι του με τηλεεργασία, μετατρέπει ένα κομμάτι από τον ιδιωτικό του χώρο σε δημόσιο, μεταφέροντας ένα τμήμα της δημόσιας σφαίρας εντός της ιδιωτικής του. Παρατηρούμε λοιπόν ότι σε αυτόν τον υβριδικό, ρευστό χώρο τα όρια ανάμεσα στο ιδιωτικό και στο δημόσιο δεν είναι αυτονόητα. Αμφισβητούνται, επαναπροσδιορίζονται, μεταβάλλονται και εν τέλει απαλείφονται. Όταν η πολιτικός επιστήμων και φιλόσοφος Hannah Arendt δήλωνε ότι «…μη στερητικό χαρακτηριστικό της ιδιωτικότητας είναι το γεγονός ότι οι τέσσερις τοίχοι της ιδιοκτησίας ενός ατόμου του παρέχουν τον μόνο ασφαλή χώρο για να κρυφτεί από τον κοινό, δημόσιο κόσμο…από το να είναι κανείς ορατός…»9 δεν φανταζόταν ότι ακόμη και η μέχρι πριν δεδομένη ιδιωτκότητα του δωματίου θα μπορούσε να αναιρεθεί. Όπως έχει πει ο Manuel Castells “δεν ζούμε πλέον σε μια κατάσταση που καθορίζεται από τον χώρο των τόπων. Ζούμε σε ένα περιβάλλον που καθορίζεται από τον χώρο των ροών: τα χρήματα ρέουν όπως οι πληροφορίες, η τεχνολογία ρέει όπως οι πληροφορίες, η γνώση ρέει όπως οι πληροφορίες”.10

Έτσι η οθόνη του υπολογιστή μας, μετατρέπεται σε μία νέα μορφή ορίου, σε ένα ψηφιακό όριο ανάμεσα στον ιδιωτικό και στον δημόσιο χώρο. Αυτό το νέο ψηφιακό όριο εμφανίζεται ικανό να προσαρμόζεται στα νέα δεδομένα, να μεταλλάσσεται και να διαχειρίζεται τις ροές πληροφοριών. Δεν είναι ένα όριο τοίχος, φράγμα ανάμεσα σε δύο χώρους αλλά περισσότερο ένα κατώφλι, μία ενδιάμεση μεταβατική περιοχή που συνδέει χρήστες, ενοποιεί χώρους, διακινεί δεδομένα. Το θέμα του ιδιωτικού και του δημόσιου βέβαια δεν σταματάει εδώ. Συναντάται με την ίδια βαρύτητα μέσα σε κάθε έκφανση του διαδικτύου. Υπάρχουν λειτουργίες που φέρνουν τον χρήστη σε επαφή με μία ανοικτή δημόσια κοινότητα και άλλες που του επιτρέπουν να μένει κλεισμένος στον εαυτό του και να προφυλάσσει την ιδιωτικότητά του. Πέρα από το πώς μπορεί το διαδίκτυο να ειδωθεί σαν χώρος ανοιχτός ή κλειστός, δημόσιος ή ιδιωτικός, εμφανίζονται εντός του, σε συγκεκριμένους τόπους και λειτουργίες του, χαρακτηριστικά που θα μπορούσαν να αναχθούν σε δομές και συσχετίσεις φυσικού χώρου. Όταν για παράδειγμα μπαίνεις στη γνωστή σελίδα κοινωνικής δικτύωσης Facebook μπορείς να “συναντήσεις” όλους τους φίλους και γνωστούς που έχεις στη λίστα των φίλων σου, να μάθεις για τα τελευταία νέα τους, τις τελευταίες καταχωρίσεις στον “τοίχο” τους, να δεις φωτογραφίες από την εκδρομή που κάνανε πρόσφατα και να δηλώσεις ότι σου αρέσει η φωτογραφία που βγάλανε μπροστά στον πύργο του Άϊφελ, δήθεν ότι πιάνουν την κορυφή του όπως και άλλοι τόσοι τουρίστες του Παρισιού, να μάθεις για την προσφάτως τελειωμένη σχέση τους με μία ραγισμένη καρδιά να εμφανίζεται στην κεντρική σελίδα του προφίλ τους και να τους στείλεις ένα παρηγορητικό σχόλιο και αμέσως μετά να τους προκαλέσεις σε μάχη για το ποιος μπορεί να γράψει πιο γρήγορα μία σειρά από κρυμμένες λέξεις και άλλα τόσα σημαντικά-ανούσια πράγματα που κάνουν καθημερινά οι χρήστες του. Όλο αυτό λοιπόν θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι ένα είδος δημόσιου χώρου, μία μεγάλη πλατεία, μία γειτονιά ή αυλή ενός σχολείου την ώρα του διαλείμματος όπου είναι συγκεντρωμένοι όλοι οι γνωστοί σου, καθώς και οι γνωστοί των γνωστών σου, και μπορείς ανά πάσα στιγμή να έρθεις σε επαφή με οποιονδήποτε, αρκεί να τον βρεις διαθέσιμο. Μπορείς να επικοινωνήσεις με κάποιον, να παίξεις μαζί του, να μάθεις τα νέα του καθώς και να σου μεταφέρει τα νέα των κοινών σας γνωστών και αντίστοιχα το ίδιο να κάνεις και από την πλευρά σου, ένα είδος “κοινωνικού σχολιασμού” δηλαδή κρυμμένο πίσω από την μάσκα του διαδικτυακού σου εγώ.

Στον ίδιο διαδικτυακό τόπο, στην σελίδα του προσωπικού σου προφίλ, μπορείς να καταχωρήσεις όποια από τα στοιχεία σου επιθυμείς να κοινοποιήσεις στους υπόλοιπους χρήστες, καθώς και να ρυθμίσεις ποιοι μπορούν να έχουν πρόσβαση σε αυτά. Έτσι μπορείς να καταχωρήσεις το πραγματικό σου όνομα, την ηλικία σου, τον τόπο γέννησης, το σχολείο που αποφοίτησες έως και τις πολιτικές και σεξουαλικές σου προτιμήσεις. Αν λοιπόν η κοινότητα του Facebook, όπως είπαμε προηγουμένως, είναι μία γειτονιά, τότε το προφίλ του καθενός θα μπορούσε να ειδωθεί ως το σπίτι του σε αυτήν. Ο τρόπος που θέλει κανείς να βλέπουν το σπίτι του, το πόσο ανοιχτό ή κλειστό είναι ως προς την γειτονιά, διαμορφώνεται ανάλογα. Όπως επιλέγουμε να αφήσουμε ανοιχτά τα παράθυρα, ανοίγοντας τον ιδιωτικό μας χώρο στο δημόσιο και αφήνοντας τους περαστικούς να δουν μέσα, έτσι και το ψηφιακό αντίστοιχο σπίτι μας μπορούμε να το έχουμε ανοιχτό στο κοινό, οπότε ο καθένας να μπορεί να το επισκεφτεί, είτε να το έχουμε πιο κλειστό, οπότε και να επιλέγουμε εμείς σε ποιους θα επιτρέπουμε την πρόσβαση. Διαμορφώνουμε δηλαδή το προφίλ μας, όπως εμείς θέλουμε να προβάλουμε τον εαυτό μας αντίστοιχα με τον τρόπο που επιλέγουμε την όψη του σπιτιού μας με βάση το πως θέλουμε να μας βλέπουν οι γείτονες. Αντίστοιχα λειτουργούν και τα γνωστά forums ή αλλιώς χώροι συζητήσεων, στους οποίους αναλύονται καθημερινά διάφορα θέματα ανάλογα με τον τύπο του forum και την θεματολογία του. Κάθε χρήστης μπορεί να παραθέσει τις απόψεις του ή τις απορίες του και να πάρει αντίστοιχα απαντήσεις από άλλους χρήστες. Οι συζητήσεις είναι ανοιχτές στο κοινό και καθένας μπορεί να τις παρακολουθήσει και να πάρει μέρος είτε επώνυμα είτε ανώνυμα. Θα μπορούσε να πει κανείς ότι λειτουργούν όπως τα γνωστά μας καφενεία, χώροι στους οποίους ανοίγονται παντός είδους συζητήσεις και στις οποίες μπορεί να συμμετέχει όποιος θέλει προσθέτοντας με αυτόν τον τρόπο τη δική του πληροφορία, αληθή ή ψευδή.

2.5 e-ζωή εκεί Επικοινωνείς, αισθάνεσαι, βλέπεις, ακούς, νιώθεις, μαθαίνεις, εργάζεσαι, παράγεις, αγοράζεις, παίζεις, μοιράζεσαι, ερωτεύεσαι, κάνεις σεξ, σκέφτεσαι, πιστεύεις, ζεις. Οι σχέσεις αυτές, και άλλες σαν κι αυτές, ορίζουν τη ζωή μας και στη συγκεκριμένη περίπτωση η ζωή μας διαδραματίζεται σε ένα χώρο δυνητικό με την ίδια ευκολία που διαδραματίζεται και στο φυσικό. Η εν δυνάμει παρουσία μας, δεν αφαιρεί την ουσία από το γεγονός πως ζούμε κι εκεί καθώς βιώνουμε σχέσεις, δημιουργούμε νέες, αλληλεπιδρούμε και επηρεαζόμαστε από αυτές. Προσθέτει ίσως, μία ακόμη δυνατότητα να βρεθούμε κάπου αλλού, όπου το εν ενεργεία εδώ αποδυναμώνεται, δεν μας ορίζει πια και σε αυτό το αλλού να εξελιχθεί ίσως μία δυνητική, παράλληλη ζωή.

3.0 το διαδίκτυο ως ετεροτοπία

“και τελικά την στιγμή που όλα είναι εδώ, το εδώ είναι πουθενά.” Ανδρέας Αγγελιδάκης (Second Life) 48

3.1 Οι ετεροτοπίες του Foucault Ο όρος ετεροτοπίες χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά από τον Michel Foucault στη διάλεξή του «περί αλλοτινών χώρων»11 το 1967. Σε αυτό το κείμενο αναπτύσσει την άποψη του για τον εξωτερικό χώρο, και όχι αυτόν εντός μας, ο οποίος όπως γράφει “μας παρασύρει έξω από τον εαυτό μας, είναι ο χώρος όπου πραγματοποιείται όντως η διάβρωση της ζωή, του χρόνου και της ιστορίας μας, ο χώρος που μας κατατρώει και μας σημαδεύει, είναι και ο ίδιος ένας ετερογενής χώρος.” Επιδιώκοντας να ορίσει το χώρο έτσι ώστε να οδηγηθεί σε έτερους τόπους μέσω αυτού, αναφέρεται σε ένα σύνολο σχέσεων οι οποίες προσδιορίζουν θέσεις απαράβατες και μη υπερκείμενες μεταξύ τους. Σε αυτό το σύστημα σχέσεων και θέσεων εντοπίζει τόπους, θέσεις κάπως παράδοξες αφού εκεί συνδέονται με όλες τις θέσεις με τρόπο τέτοιο ώστε να τις αναιρούν, να τις εξουδετερώνουν και να τις αντιστρέφουν. Τέτοιους παράδοξους τόπους θεωρεί τις ουτοπίες ανεξαρτήτως του γεγονότος πως πρόκειται για χώρους μη πραγματικούς. Ταυτόχρονα εντοπίζει και πραγματικούς, λειτουργικούς, σχεδιασμένους και υλοποιημένους σε κάθε κουλτούρα που χαρακτηρίζονται από την ίδια παραδοξότητα. Σε αυτούς τους τόπους που βρίσκονται έξω από τους υπόλοιπους αλλά σχετίζονται με αυτούς ο Foucault εντοπίζει ένα είδος πραγματωμένων ουτοπιών και τους ονομάζει ετεροτοπίες. Για να ορίσει πληρέστερα τον όρο, χρησιμοποιεί το χαρακτηριστικό παράδειγμα του καθρέφτη. Στον καθρέφτη παρίστανται και η ουτοπία και η ετεροτοπία καθώς η αντανάκλασή μου βρίσκεται σε ένα τόπο χωρίς τόπο ενώ ο καθρέφτης υπάρχει, έχει υλική υπόσταση και αντανακλά μία πραγματική θέση. Ουσιαστικά εκεί εντοπίζεται το ιδιαίτερο στοιχείο των ετεροτοπιών, η συνύπαρξη του πραγματικού με το μη πραγματικό, η ταυτόχρονη παρουσία στον κόσμο των αντικειμένων και αυτόν των υποκειμένων. Βιώνεται ένα είδος ενδιάμεσης εμπειρίας καθώς όσο ανακαλύπτω την παρουσία μου κάπου αλλού επιβεβαιώνω την παρουσία μου στον υλικό κόσμο, επιστρέφω στον εαυτό μου και επανατοποθετούμαι. 49

Έχοντας ορίσει, με τον καθρέφτη σαν εργαλείο, τις ετεροτοπίες προχωρά σε μία καταγραφή των χαρακτηριστικών τους συντάσσοντας ταυτόχρονα ένα κατάλογο. Χρησιμοποιεί έξι αρχές στις οποίες υπακούουν ή αντίστροφα ορίζουν οι ετεροτοπίες. 3.1.1 Ταυτότητα και κουλτούρα Η πρώτη αρχή είναι πως κάθε κουλτούρα δημιουργεί τις δικές της ετεροτοπίες αλλά η μορφή τους διαφοροποιείται μέσα στα πλαίσια κάθε κουλτούρας οπότε και δεν μπορούμε να αναφερόμαστε σε μία ενιαία και παγκόσμια θεώρηση των ετεροτοπιών.

Εδώ προχωρά σε ένα διαχωρισμό ανάμεσα σε ετεροτοπίες κρίσεις τις οποίες δημιουργούν πρωτόγονες κουλτούρες και αναφέρονται σε άτομα που βρίσκονται σε περίοδο κρίσης (ηλικιωμένοι, έφηβοι, εγκυμονούσες κλπ.) και σε ετεροτοπίες απόκλισης, οι οποίες αντικαθιστούν αυτές τις κρίσης και σχετίζονται με το αποκλίνων από τις κοινωνικές δομές και το μέσο όρο. Για τις ετεροτοπίες κρίσης ο Foucault χρησιμοποιεί σαν παράδειγμα το στρατόπεδο κυρίως με τον ρόλο που διαδραμάτιζε παλαιότερα δεδομένου ότι εκεί λάμβανε χώρα η ανδροποίηση των νεαρών αγοριών τα οποία έπρεπε να εκδηλώσουν τη σεξουαλικότητά τους σε έναν έτερο τόπο, εκτός του οικογενειακού τους περιβάλλοντος. Αντίστοιχα, η εκπαρθένευση της νεαρής κοπέλας λαμβάνει χώρα στο παραδοσιακό γαμήλιο ταξίδι, μία ετεροτοπία χωρίς γεωγραφικά σημεία αναφοράς, οπότε και ένα πουθενά, όπου η κοπέλα θα μετατραπεί σε γυναίκα. Σαν ετεροτοπίες απόκλισης παρουσιάζονται οι οίκοι ευγηρίας, οι ψυχιατρικές κλινικές και οι φυλακές καθώς η αποχή από την παραγωγική διαδικασία αποτελεί απόκλιση προς το μέσο όρο, οι ρυθμοί είναι διαφορετικοί, το περιβάλλον άλλο ως προς το έξω και το σύστημα κλειστό εξ αιτίας του ιδρυματικού τους χαρακτήρα. Δεδομένου ότι η αδράνεια στο σύγχρονο κόσμο, προσωρινή ή μόνιμη, θεωρείται μορφή απόκλισης και οι ασθενείς είναι αναγκασμένοι σε αυτή, τα αναρρωτήρια, τα νοσοκομεία εντάσσονται και αυτά στις ετεροτοπίες απόκλισης.

3.1.2 Μετασχηματισμός κατά την ιστορική εξέλιξη Στη δεύτερη αρχή αναφέρεται στο πως με το πέρασμα του χρόνου μια κοινωνία, , μπορεί να κάνει μια ήδη υπάρχουσα ετεροτοπία, η οποία δεν εξαφανίστηκε ποτέ, να λειτουργήσει κατά τρόπο τελείως διαφορετικό. Να μην εκλείψει σαν τόπος αλλά να επαναπροσδιοριστεί ο τρόπος που αυτή λειτουργεί. Σαν τέτοιο παράδειγμα παρουσιάζεται το

νεκροταφείο του οποίου η λειτουργία κατά την ιστορική του εξέλιξη έχει μετακινηθεί από το κέντρο της πόλης στις παρυφές της, έχει μεταλλαχθεί από χώρος μιαρός σε χώρο ιερό, από χώρο όπου χανόταν η ατομικότητα σε χώρο όπου αυτή εξυμνείται. Πρόκειται για ετεροτοπία στην οποία το πραγματικό με το μη πραγματικό συνυπάρχουν, συγκρούονται και αλληλεπικαλύπτονται. Αποτελεί σημείο αναφοράς και σύνδεσης με κάθε άτομο και κατά συνέπεια με κάθε σημείο του χωριού, της πόλης, της κοινότητας, εφόσον κάθε οικογένεια έχει το δικό της συγγενή που τη συνδέει με αυτό. 3.1.3 Συνύπαρξη και αλληλοεπικάλυψη τόπων Η επόμενη αρχή έρχεται σαν επακόλουθο του ορισμού που έχει διατυπώσει ο Foucault καθώς αναφέρει πως στην ετεροτοπία είναι δυνατή η συνύπαρξη πολλών τόπων, πολλών θέσεων ασύμβατων κατά τα άλλα μεταξύ τους. Στις ετεροτοπίες αυτές αναφέρονται το θέατρο και ο κινηματογράφος ως ταυτόχρονη παρουσία ασύμβατων τόπων στον ίδιο χώρο. Η παραδοξότητα εδώ έγκειται στο γεγονός ότι τα σκηνικά, οι διαφορετικοί τόποι διαδέχονται ο ένας τον άλλο, αν και ασύμβατοι συνυπάρχουν στον ίδιο χώρο. Επίσης ίσως μπορεί να γίνει λόγος για τη συνύπαρξη πραγματικού και μη πραγματικού στα οποία οι θεατές παρίστανται παράλληλα με διαφορετικό τρόπο. Οπότε, όπως και με τον καθρέφτη, ο άνθρωπος είναι απορροφημένος, σχεδόν χαμένος στην ιστορία που εκτυλίσσεται μπροστά στα μάτια του ενώ συνειδητοποιεί την ταυτόχρονη παρουσία του στο δυνητικό που βλέπει 51

και το πραγματικό που ζει επαναπροσδιορίζοντας τη θέση του. Βρίσκεται σε ένα θέατρο ή ένα κινηματογράφο ενώ βιώνει έναν έτερο τόπο πιο έντονα από αυτό της φυσικής του θέσης. 3.1.4 Συσσώρευση χρόνου και εφήμερο Στη συνέχεια θέτει εντός των ετεροτοπιών την παράμετρο του χρόνου. Χρησιμοποιεί τον όρο ετεροχρονισμός επιδιώκοντας να συσχετίσει άμεσα τη λειτουργία κάποιων ετεροτοπιών με τη ρήξη του ανθρώπου με τον παραδοσιακό του χρόνο. Ο ετεροχρονισμός εμφανίζεται με δύο τρόπους εκ διαμέτρου αντίθετους, με τον έναν αιώνιο να αναφέρεται στην “ιδέα ενός τόπου που συγκεντρώνει όλους τους χρόνους, που είναι ο ίδιος εκτός χρόνου και στο απυρόβλητο του χρόνου.” και τον άλλο καθ’ όλα χρονικό να σχετίζεται με το εφήμερο, το περιστασιακό, τη γιορτή. Τα μουσεία και οι βιβλιοθήκες είναι δύο περιπτώσεις ετεροτοπικών χώρων άμεσα συνδεδεμένων με το χρόνο. Σε αυτές ο χρόνος φαντάζει να συσσωρεύεται σε μία στιγμή παγωμένη και ανεπηρέαστη από αυτόν, ενώ την ίδια στιγμή τείνει προς το άπειρο, σαν ατέρμονο αρχείο το οποίο προσπαθεί να συλλέξει σε ένα χώρο όλες τις πληροφορίες του κόσμου και ταυτόχρονα το ίδιο συσσωρεύεται σε ένα και μόνο τόπο. Κάθε σελίδα, κάθε βιβλίο και κάθε ράφι της βιβλιοθήκης κλείνει μέσα του άπειρους ετεροτοπικούς τόπους, ενώ κάθε έκθεμα του μουσείου ανοίγεται στην απεραντοσύνη ενός έτερου τόπου. Η συνύπαρξη όλων αυτών των τόπων σε αυτούς τους χώρους ενισχύει ακόμα περισσότερο τον παράδοξό τους χαρακτήρα ενώ το ιδιάζων αυτό παιχνίδι της συγκέντρωσης, αναίρεσης και ανασυγκρότησης του χρόνου τους τοποθετεί στις πιο ολοκληρωμένες ετεροτοπίες της σύγχρονης εποχής. Σε σχέση με το εφήμερο, ετεροτοπία αποτελεί κάθε γιορτή με πιο χαρακτηριστικά τα πανηγύρια. Για συγκεκριμένο χρονικό διάστημα εκεί στήνεται ένας καινούριος μοναδικός κόσμος όπου το πραγματικό και το δυνητικό είναι παρόντα την ίδια στιγμή Με την ίδια λογική, ετεροτοπικά λειτουργούν και οι παραθεριστικές περιοχές αφού παραμένουν έρημες όλο το χρόνο ενώ σφύζουν από ζωή μόνο συγκεκριμένη περίοδο, με τους προσωρινούς κατοίκους να επιδιώκουν να ζήσουν έξω από την πραγματικότητά τους. 52

3.1.5 Προσβασιμότητα Συνεχίζοντας στην πέμπτη αρχή των ετεροτοπιών, ο Foucault αναφέρεται στην προσβασιμότητα τους. Θεωρεί πως η ύπαρξή τους προϋποθέτει ένα σύστημα ανοίγματος και κλεισίματος κάνοντας λόγο είτε για εξαναγκασμό μας σε αυτές είτε για διαδικασίες και ιεροτελεστίες μύησης. Χαρακτηριστικά παραδείγματα της προσβασιμότητας αποτελούν τα μουσουλμανικά χαμάμ και οι σκανδιναβικές σάουνες. Η συμμετοχή σε αυτά προϋποθέτει τη συμμετοχή σε συγκεκριμένες διαδικασίες που εξασφαλίζουν τον εξαγνισμό, την κάθαρση τόσο θρησκευτική όσο και σωματική. Μάλιστα στο χαμάμ η γυναίκα εμφανίζεται σε ένα χώρο εκτός σπιτιού χωρίς τη μαντίλα της γεγονός παράδοξο καθώς η θρησκευτική και κοινωνική της θέση, της επιβάλει να είναι καλυμμένη σε κάθε της δημόσια δραστηριότητα. Αυτή η αποκάλυψη οπότε που πραγματοποιείται σε ένα «πουθενά» προϋποθέτει μία ιεροτελεστία κοινωνικού εξαγνισμού για τη μετάβαση στο έτερο. Σε σχέση με την προσβασιμότητα αναφέρονται και τόποι φαινομενικά απόλυτα ανοιχτοί και προσπελάσιμοι που όμως υποκρύπτουν όχι εύκολα αναγνωρίσιμους περιορισμούς. Τέτοιοι είναι τα αμερικανικών μοτέλ και οι ξενώνες των μεγάλων αγροκτημάτων της νότιας Αμερικής όπου ενώ η είσοδος σε αυτά φαντάζει άμεση και εύκολη, δεν εξασφαλίζει την ουσιαστική ένταξη και συμμετοχή στο χώρο αλλά μόνο τον περιορισμό σε ένα συγκεκριμένο δωμάτιο αυτού. 53

3.1.6 ψευδαίσθηση και αντιστάθμισμα Η τελευταία του αρχή σχετίζεται με αυτή κάθε αυτή τη λειτουργία των ετεροτοπιών σε σχέση με τον υπόλοιπο κόσμο. Για ακόμη μία φορά δημιουργεί ένα δίπολο στα άκρα του οποίου θεωρεί πως κινούνται οι ετεροτοπίες. Στο δίπολο αυτό υπάρχει από τη μία ο χώρος των ψευδαισθήσεων, αυτός που σαρκάζει τον πραγματικό και θολώνει αντί να καθορίζει τα όρια του σε σχέση με το απατηλό και από την άλλη ο χώρος αντιστάθμισμα, ένας πραγματικός, τέλειος κόσμος, βελτιωμένη εκδοχή του υπάρχοντος, αψεγάδιαστος σε τέτοιο βαθμό ώστε να κάνει τον προϋπάρχον να φαντάζει πρόχειρος. Ως χώροι ψευδαισθήσεων και αντιστάθμισμα εμφανίζονται οι οίκοι ανοχής και οι αποικίες αντίστοιχα. Η είσοδος στον οίκο ανοχής συνεπάγεται τη συμμετοχή σε ένα κόσμο όπου η σεξουαλικότητα σε κάθε εκδοχή της είναι ελεύθερη να εκφραστεί χωρίς κριτική και συνέπειες εξ αιτίας της ελευθεριότητας του χώρου. Αν και η έκφραση αποκλίνουσα σε σχέση με τα όρια εντός των οποίων θα “έπρεπε” να εκφράζεται εκεί γίνεται αποδεκτή

δημιουργώντας την ψευδαίσθηση μίας άλλης πραγματικότητας. Από την άλλη ο νέος κόσμος ο οποίος δημιουργούνταν από τους αποίκους εκ του μηδενός λειτουργούσε ως βελτιωμένο, τέλειο αντίγραφο αυτού που άφησαν πίσω με αποτέλεσμα ο πρωτότυπος να φαντάζει πρόχειρος και αποδιοργανωμένος.

3.2 η ετεροτοπία του διαδικτύου

Οι ετεροτοπικοί χώροι του Foucault τοποθετούνται στο χρονικό πλαίσιο κατά το οποίο περιγράφηκαν όμως δε σταματά εκεί η ισχύ τους. Η δυναμική τους ως παράδοξοι χώροι στους οποίους είμαι εκεί και ταυτόχρονα κάπου αλλού καθώς μεταβάλλεται η σχέση μου με όλες τις παγιωμένες θέσεις, παραμένει ισχυρή και ίσως ακόμα πιο επίκαιρη σήμερα. Αυτό συμβαίνει γιατί η ύπαρξη του διαδικτύου και της νέας αυτής ψηφιακής πραγματικότητας εγείρει ερωτήματα σε σχέση με το πού ζει ο σύγχρονος άνθρωπος, αν είναι δέσμιος του διαδικτύου, αν παραπαίει ανάμεσα σε αυτό και τη ζωή εκτός του. Σε αυτό το σημείο, το ζήτημα που εμφανίζεται είναι αν το διαδίκτυο εκτός από αφορμή αυτής της συζήτησης αποτελεί και το ίδιο ετεροτοπία. Θα μπορούσε κανείς να κάνει την παραδοχή πως πρόκειται για κάτι άλλο, έτερο είτε χωρικά είτε ως εικονική πραγματικότητα, η ετεροτοπία όμως, σαν λέξη αν δεν είναι σαφώς ορισμένη αφήνει ανοιχτή τη δυνατότητα γενίκευσης και παρερμηνείας σε σημείο που τα πάντα θα μπορούσαν απλοϊκά να αναχθούν σε ετεροτοπίες. Η ουσία είναι πως το διαδίκτυο εμφανίζεται ως ετεροτοπία με την έννοια σαφώς ορισμένη από τον Foucault. Αυτό προκύπτει, σε πρώτο επίπεδο, από το γεγονός πως μοιάζει να υπακούει κάποιες από τις αρχές που ο ίδιος έχει θέσει ως χαρακτηριστικά αλλά και ως προϋπόθεση των ετεροτοπιών.

3.2.1 Συνύπαρξη και αλληλοεπικάλυψη τόπων/ multitasking

Η πρώτη αρχή στην οποία το διαδίκτυο εμφανίζεται να υπακούει, είναι η ταυτόχρονη παρουσία πολλών τόπων και θέσεων ασύμβατων μεταξύ τους. Κάθε ιστοσελίδα, ιστότοπος, site, μπορεί να ερμηνευθεί σαν τόπος, όπως δηλώνουν ακόμα και οι λέξεις τις οποίες χρησιμοποιούμε. Όλοι αυτοί οι ψηφιακοί τόποι χρησιμοποιούν κοινό τεχνολογικό λεξιλόγιο για να δομηθούν, κάποια γλώσσα προγραμματισμού, όμως χαρακτηρίζονται από ξεχωριστή λειτουργία. Υπάρχουν σελίδες κοινωνικής δικτύωσης, εμπορικές, ενημερωτικές, ψυχαγωγικές, πορνογραφικές κ.ο.κ. Όλοι αυτοί οι ψηφιακοί τόποι συνυπάρχουν στο ψηφιακό χωρικό συνεχές και το γεγονός αυτό για ένα χρήστη του δεν φαντάζει παράδοξο, καθώς η φύση του διαδικτύου είναι τέτοια, ετερογενής, μη πεπερασμένη, σχεδόν χαοτική. Αναλογιζόμενος όμως κανείς τον τρόπο με τον οποίο περιηγείται στο διαδίκτυο ίσως εντοπίσει κάποια μορφή παραδοξότητας. Χρησιμοποιεί έναν browser, ένα πρόγραμμα πλοήγησης το οποίο παρέχει τη δυνατότητα ταυτόχρονου “ανοίγματος”, εποπτείας σε παραπάνω από μία σελίδες. Καθίσταται λοιπόν δυνατό κάποιος να βλέπει στην οθόνη κάποια διαδικτυακή εγκυκλοπαίδεια, ένα μουσικό βίντεο, μία ειδησεογραφική σελίδα , μία εκκλησιαστική και μία πορνογραφική. Η ταυτόχρονη παρουσία των διαφορετικών αυτών τόπων μπορεί να ειδωθεί όχι ως απλή παράθεση αλλά ως επικάλυψη αυτών καθώς δίνεται η δυνατότητα να συνυπάρχουν σε διαφορετικά παράθυρα της ίδιας οθόνης και η πλοήγηση ανάμεσα σε αυτά να μην ακολουθεί τη χρονική γραμμικότητα. Αυτές οι παράταιρες ακόμα και αντικρουόμενες λειτουργίες δεν θα ήταν δυνατό να συνυπάρξουν με όρους φυσικού χώρου, λόγω του συγκρουσιακού τους χαρακτήρα.

Η καινούρια αυτή δυνατότητα αποτελεί πλέον αυτονόητο κεκτημένο του σύγχρονου δυτικού πολιτισμού. Η έννοια του χρήστη πανόπτη έρχεται δυναμικά στο προσκήνιο καθώς αυτός μπορεί, φαινομενικά τουλάχιστον, να παρακολουθεί, να βρίσκεται και ίσως να βιώνει τόπους με διαφορετική φύση και λειτουργία την ίδια στιγμή. Αυτό δημιουργεί και την επιταγή του σύγχρονου δυτικού πολιτισμού για ενημέρωση σε κάθε τι καινούριο συμβαίνει σε όλο τον κόσμο. Το ταυτόχρονο του πράγματος ίσως με την απόλυτη χρονική του σημασία δεν είναι απόλυτα αληθές αναφορικά με το χρήστη, καθώς οι πράξεις δεν μπορούν να αποδεσμευτούν από τη γραμμικότητα του χρόνου. Αυτό όμως δεν αναιρεί την παρουσία τους την ίδια στιγμή στο ίδιο περιβάλλον. Η έννοια του multitasking ως επιταγή της εποχής είναι απόρροια του τρόπου με τον οποίο λειτουργεί το διαδίκτυο και αντίστροφα. Πάνω σε αυτό το ζήτημα η κριτική παρουσιάζεται έντονη και στο μέσο αλλά και στον τρόπο που ο σύγχρονος άνθρωπος ζει και σκέφτεται. Η πρόσβαση στην πολλαπλότητα μπορεί να λειτουργήσει και αρνητικά, από την άποψη πως η προσοχή του υποκειμένου πολυμερίζεται ανάμεσα σε διάφορα μη συναφή θέματα και προσπαθώντας να λειτουργήσει πανοπτικά δεν επιτυγχάνει να κάνει κτήμα του κανένα από αυτά καθώς η αντίληψη τεμαχίζεται. Το ερώτημα το οποίο παρουσιάζεται εμφατικά είναι, μήπως στόχος θα έπρεπε να είναι η δυνατότητα εστίασης κάπου, σε ένα θέμα, σε μία δραστηριότητα, σε ένα χώρο. Ο Αγγελιδάκης αντιμέτωπος με την κατάσταση της επιφανειακής εγρήγορσης στην οποία έχει περιέλθει ο σύγχρονος νέος πολίτης του φυσικού και ψηφιακού χώρου, καταλήγει πως τα κτίρια, οι νέοι χώροι που φτιάχνονται για αυτόν “ίσως να πρέπει να συγκεντρώνουν και να εστιάζουν την προσοχή μας, να μας βοηθούν να κατοικούμε για λίγο σε ένα και μόνο χώρο.”12

3.2.2 Συσσώρευση χρόνου_υπεραρχείο Επιστρέφοντας στο κείμενο του Foucault, με το διαδίκτυο στο νου, σταματά κανείς στις ετεροτοπίες που συνδέονται με το χρόνο. Αναφέρονται σε αυτό ετεροχρονίες, ρήξη του ανθρώπου με τον παραδοσιακό του χρόνο και κυρίως ετεροτοπίες του χρόνου που συσσωρεύονται στο άπειρο, με παράδειγμα τις βιβλιοθήκες και τα μουσεία. Η βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας είναι η πρώτη απόπειρα, φιλοδοξία του Πτολεμαίου, να συσσωρευτεί εκεί η όλη η γνώση. Ο Foucault, μιλώντας με τα δεδομένα της σύγχρονης και όχι αρχαίας ιστορίας, αναφέρει “Η ιδέα της συσσώρευσης των πάντων, η ιδέα του σχηματισμού ενός είδους γενικού αρχείου, η θέληση να κλειστεί σε έναν τόπο όλος ο χρόνος, όλες οι εποχές, οι φόρμες και οι προτιμήσεις, η ιδέα της δημιουργίας ενός τόπου που θα συγκεντρώνει όλους τους χρόνους και που θα είναι ο ίδιος εκτός χρόνου και στο απυρόβλητο του χρόνου, το σχέδιο της οργάνωσης κατ’ αυτόν τον τρόπο της ατέρμονης και αόριστης συσσώρευσης του χρόνου σε έναν ακίνητο τόπο, ε λοιπόν όλα αυτά ανήκουν στη δική μας σύγχρονη εποχή.”13 Η εισαγωγή του χρόνου αλλά και του απείρου, άμεσα παραπέμπει σε αυτό το γενικό αρχείο, σε ένα αρχέτυπο ίσως βιβλιοθήκης, αυτής στην οποία βρίσκεται το σύνολο της γνώσης, εκτείνεται σχεδόν στο άπειρο, δεν έχει αρχή, ούτε τέλος, τα πάντα βρίσκονται εκεί αρκεί να είσαι τυχερός και να μπορείς να τα βρεις και να μην παραπλανηθείς από τις κακέκτυπες εκδοχές τους. Ο Borges γράφει στη “Βιβλιοθήκη της Βαβέλ”: “Βιβλιοθήκη είναι μία σφαίρα, το ακριβές κέντρο της οποίας είναι οποιοδήποτε εξάγωνο, και η περιφέρεια της απροσπέλαστη.”

Αυτή η αρχετυπική βιβλιοθήκη, πλήρως ουτοπική, ενυπάρχει σε πραγματοποιημένους χώρους σαν εν δυνάμει χαρακτηριστικό, όμως ίσως ότι την πλησιάζει περισσότερο να είναι το υπερκειμενικό, διάσπαρτο, ζωντανό, ταχέως πολλαπλασιαζόμενο, ατέλειωτο, δυνητικό διαδίκτυο. Μπορεί να ειδωθεί σαν ένα είδος υπεραρχείου το οποίο συγκροτείται από ένα άμορφο στοκ δεδομένων, ένα αρχειακό απόθεμα πολλαπλών τύπων. Σε αυτή τη δεξαμενή δεδομένων υπάρχει και ένα σύνολο δομών, διαδρομών, σηματοδοτών τα οποία οργανώνουν τον τρόπο με τον οποίο σχετίζονται, αρθρώνονται, ταξινομούνται τα διάφορα στοιχεία του. Ο τρόπος που δομείται το υπεραρχείο14 δεν είναι κλειστός ούτε απόλυτος καθώς ο τρόπος που θα κινηθεί ο χρήστης σε αυτό δεν περιορίζεται από κανένα. Οπότε ο ίδιος δημιουργεί μία υποκειμενική δομή οργάνωσης των δεδομένων με τα οποία αλληλεπιδρά. Επίσης υπάρχει η ελευθερία της αέναης προσθήκης της οποιασδήποτε πληροφορίας από τον οποιονδήποτε, γεγονός που επαναπροσδιορίζει τις σχέσεις και τους δεσμούς οργάνωσης των δεδομένων, ενισχύοντας τον ετεροτοπικό του χαρακτήρα ως συσσώρευση γνώσης που τείνει στο άπειρο. Με αυτόν τον τρόπο κάθε υπολογιστής, κατά συνέπεια και κάθε χρήστης, γίνεται με τη σύνδεση στο διαδίκτυο και ανοίγοντας τα περιεχόμενα, του στην παγκόσμια σφαίρα του, κομμάτι του γενικού αρχείου. 60

3.2.3 προσβασιμότητα/sign up

Το επόμενο σημείο στο οποίο έρχεται να απαντήσει το διαδίκτυο σαν ετεροτοπία, είναι το κομμάτι που σχετίζεται με την προσβασιμότητα. Όπως είναι φυσικό, δεν έχουμε να κάνουμε ούτε με εξαναγκασμό ούτε με διαδικασίες ιεροτελεστίας, πόσο μάλλον κάθαρσης. Το χαρακτηριστικό όμως που το καθιστά ετεροτοπία υπό αυτή την έννοια είναι η ύπαρξη ενός συστήματος ανοίγματος και κλεισίματος βάση του οποίου λειτουργεί στο σύνολό του αλλά και επιμέρους. Η λογική της εισόδου, του log in, εμφανίζεται πρώτα στη σύνδεση αυτή καθ’ αυτή. Για να συνδεθεί κανείς, σημαίνει ότι του έχει παραχωρηθεί ένας κωδικός(password) και ένα όνομα(username). Οπότε καθίστασαι μέλος αυτού του χώρου, και του διαδικτύου γενικά, αλλά και κάθε σελίδας καθώς η λογική της εισόδου δεν σταματά εκεί. Το σύστημα αυτό, παρουσιάζει διαφορετικά επίπεδα, αν και στο μεγαλύτερο κομμάτι του είναι ιδιαίτερα ανοιχτό. Κλειστό μπορεί να γίνει σε συγκεκριμένες εφαρμογές που δέχονται μέλη μόνο μετά από πρόσκληση ήδη εγγεγραμμένων ή στον τρόπο που λειτουργούν τα κανάλια συνομιλίας (chat rooms). Σε αυτούς τους ιστότοπους πραγματοποιούνται συνομιλίες με μορφή απλού κειμένου, είτε σε ένα δημόσιο(public), στα πλαίσια της σελίδας πάντα, κανάλι είτε σε ιδιωτικά(prive). Μπορεί να είναι ελεύθερη η είσοδος, όμως ο διαχειριστής της εκάστοτε σελίδας μπορεί να σου αρνηθεί την είσοδο σε όποια συζήτηση θέλει ή ακόμα και να σε εξορίσει από το συγκεκριμένο δωμάτιο. Αντίστοιχα για να εισέλθεις σε ιστότοπο με “ενήλικο” περιεχόμενο θα πρέπει να επιβεβαιώσεις την ηλικία σου και ενίοτε και τον αριθμό της πιστωτικής σου κάρτας. Με τέτοιου τύπου δικλείδες ασφαλείας υπάρχει έλεγχος των συμμετεχόντων και η δημοκρατικότητα του μέσου-το οποίο είναι απόλυτα ανοιχτό σε όλους-δεν είναι παρά μία επίφαση.

3.2.4 ψευδαίσθηση-αντιστάθμισμα

Οι ετεροτοπίες του Foucault κινούνται ανάμεσα στο δίπολο του χώρου ψευδαισθήσεων ή του χώρου αντιστάθμισμα· η ετεροτοπία του διαδικτύου μπορεί να είναι και τα δύο την ίδια στιγμή. Αναφερόμενοι στο χώρο ψευδαισθήσεων, δεν έχουμε σκοπό να αναλύσουμε τη λογική ενός ψεύτικου κόσμου ο οποίος μας αποκόπτει από την πραγματικότητα καθώς αυτό θα αποτελούσε μία επικίνδυνη γενίκευση. Άλλωστε η ψευδαίσθηση στην ετεροτοπία του οίκου ανοχής δεν στηρίζεται στο ψέμα σαν επίφαση της πραγματικότητας, αλλά στο γεγονός πως οι υπάρχουσες κοινωνικές δομές και κατεστημένες απόψεις εκεί, φαινομενικά τουλάχιστον, δεν ισχύουν. Από αυτή την άποψη το διαδίκτυο εμφανίζεται απελευθερωμένο από κάθε στοιχείο προκατάληψης. Δεδομένης της φαινομενικής ανωνυμίας που παρέχει, αναιρεί τα πρέπει και τις πολιτικά ορθές συμπεριφορές τις οποίες οι σύγχρονες κοινωνίες δεν έχουν καταφέρει να ξεπεράσουν ακόμα. Η ψευδαίσθηση προκύπτει από αυτή την ανωνυμία η οποία οδηγεί σε μία διεσταλμένη ηθική εντός του. Οι ηθικοί φραγμοί μετατοπίζονται με αποτέλεσμα να δρα κανείς εκεί με τρόπο που δεν θα έκανε ως φυσικό πρόσωπο. Η λογική αυτή διέπει στο σύνολο της τον τρόπο που είναι δομημένο και λειτουργεί το διαδίκτυο και όχι μόνο μεμονωμένες δράσεις εντός του. Πρόκειται για ένα περιβάλλον το οποίο στηρίζεται στην ελεύθερη και δωρεάν διακίνηση δεδομένων και οι χρήστες λειτουργούν έτσι σε κάθε έκφανσή του. Η γνώση, η μουσική, οι ταινίες είναι κομμάτια αυτού του γενικού αρχείου το οποίο συγκροτείται από όλους για όλους. Έτσι το παράνομο σαν έννοια εμφανίζεται ρευστό, σχεδόν ανύπαρκτο καθώς στη λογική της ανοιχτής ροής δεδομένων όλοι “κατεβάζουν” ταινίες, “σπάνε” προγράμματα, κλέβουν με όρους φυσικού κόσμου χωρίς να νοούν εαυτούς κλέφτες. Όπως αντίστοιχα δεν νοούν εαυτούς ηδονοβλεψίες, πορνογράφους, ελευθέρων ηθών όταν χρησιμοποιούν το διαδίκτυο σαν χώρο εκτόνωσης

σεξουαλικών ορμών, πρακτικών, εμμονών, διαστροφών. Η ασωματική παρουσία εντός του διαδικτύου απενοχοποιεί το σύγχρονο άνθρωπο από πολιτικά και κοινωνικά ορθές συμπεριφορές με αποτέλεσμα να λειτουργεί όπως πραγματικά φαντασιώνεται όσο ωμό κι αν είναι αυτό. Συνευρίσκεται με τυχαίους ανθρώπους οποιουδήποτε φύλου και ηλικίας, παρουσιάζει online τις όποιες σεξουαλικές πρακτικές του, παρακολουθεί πορνογραφικό υλικό που θα ντρεπόταν να αγοράσει από το περίπτερο της γειτονιάς του, εκδηλώνεται ουσιαστικά σε έναν παράλληλο κόσμο με την ψευδαίσθηση πως δεν είναι ο ίδιος, ενώ ίσως ψευδαίσθηση να είναι εν τέλει περισσότερο η καθώς πρέπει εικόνα της φυσιολογικής του ζωής. Η ψευδαίσθηση του προστατευμένο περιβάλλον όπου κάθε δράση λαμβάνει χώρα υπό ένα κοινωνικό καθεστώς πολύ διαφορετικό, που το παράνομο και το ανήθικο δεν υπάρχουν ως τέτοια, προκύπτει από το γεγονός πως κάθε I.P., διεύθυνση σύνδεσης κάθε Η.Υ. με το Internet, είναι εντοπίσιμη οπότε και μπορεί να οδηγήσει την ετεροτοπική παρανομία σε κύρωση εντός του φυσικού κόσμου.

Ταυτόχρονα με τον ψευδαισθησιακό του χαρακτήρα και ανεξάρτητα από αυτόν, μπορεί να ειδωθεί και ως χώρος τέλειος, τόσο καλά συγκροτημένος, που κάνει ό,τι βρίσκεται εκτός του να μοιάζει πρόχειρο. Αυτό το χαρακτηριστικό του μπορεί να αναχθεί στην απόλυτη οργάνωση που φαίνεται να έχει όντας δομημένο ως αρχείο, όμως πιο έντονο και πιθανών πιο εύστοχο εμφανίζεται σε συγκεκριμένες εφαρμογές οι οποίες λειτουργούν ως ένα είδος προσομοίωσης της ζωής. Εφαρμογές τύπου Second Life, όπου υπάρχει μία ολόκληρη ψηφιακή αποικία, όλα είναι τέλεια οργανωμένα, οι κάτοικοι έχουν την εικόνα και τη ζωή που πάντα ήθελαν, όπου δημιουργείται ένας ψηφιακός κόσμος σε πλήρη αντιστοιχία με τον υλικό, στον οποίο ζεις, δουλεύεις, εξελίσσεσαι, χτίζεις, κάνεις μέχρι και οικογένεια λειτουργούν σαν μέτρο σύγκρισης με την πραγματικότητα εκτός διαδικτύου, την κάνουν να φαντάζει μίζερη, να υστερεί σε σχέση με την ψηφιακή. Πρόσφατα παραδείγματα αποτελούν έρευνα στη Μεγάλη Βρετανία όπου το 80% των έφηβων ερωτηθέντων απάντησε πως το πιο σημαντικό πράγμα στη ζωή τους είναι το Facebook, με την οικογένειά τους να έπεται καθώς και το νεαρό ζευγάρι στην Κορέα που οδήγησε το νεογέννητο μωρό τους σε θάνατο από ασιτία καθώς ήταν απασχολημένοι με το να φροντίζουν το ψηφιακό τους μωρό. Αυτού του τύπου οι κόσμοι μπορεί να υπάρχουν ως παιχνίδια ή σελίδες ανεξάρτητες αλλά και ως μέρος ιστότοπων κοινωνικής δικτύωσης με χαρακτηριστικότερο όλων το facebook. Αντιστάθμισμα κι εδώ αφού το κέντρο αυτού του μικρόκοσμου είναι ο εαυτός σου και ο καθένας εμφανίζεται σαν μικρός θεός που όλα κινούνται γύρω από αυτόν. 64

3.3 καθρέφτης/πλοίο

Από όλα τα παραπάνω καταδεικνύεται πως το διαδίκτυο πληροί αρκετές από τις αρχές που ο Foucault έθεσε σαν προϋποθέσεις των ετεροτοπιών. Το διαδίκτυο σαν ετεροτοπία θα πρέπει να εξεταστεί και σε ένα άλλο επίπεδο όμως, πέρα από τα όρια μιας περιγραφής των χαρακτηριστικών του και τις επιμέρους λειτουργίες του. Το στοιχείο των χώρων αυτών που τους καθιστά ιδιαίτερους και γοητευτικούς βρίσκεται στην ετεροτοπία του καθρέφτη. Εκεί παρουσιάζεται ξεκάθαρη η συνύπαρξη του πραγματικού και του μη πραγματικού την ίδια στιγμή. Η συνύπαρξη αυτή επιτρέπει την ταυτόχρονη παρουσία μου σε δύο τόπους διαφορετικούς, αντανάκλαση ή και σκιά ο ένας του άλλου. Ένα τέτοιο είδος πραγματοποιημένης ουτοπίας είναι και το διαδίκτυο. Αναφέρεται σε δύο κόσμους παράλληλους, είδωλο ο ένας του άλλου. Ο ένας φιλοξενεί το σώμα μου, το φθαρτό μου κομμάτι ενώ ο άλλος-αυτός που πλησιάζει τους κόσμους του ονείρου, αυτούς που δημιουργεί ο νους, όμως υπάρχει ανεξάρτητα από αυτόν-το νοητό μου, ή κομμάτι αυτού. Ετεροτοπικά επικοινωνώ, με την εικόνα του εαυτού μου και της φυσικής μου θέσης να μεταφέρεται, παράδοξα ίσως, στην άλλη άκρη της γης. Εκείνη τη στιγμή πού στα αλήθεια επικοινωνώ, πού στα αλήθεια βρίσκομαι; Είναι η θέση η δική μου, η θέση του άλλου ή μήπως μία τρίτη, ένα μεσοδιάστημα, μία αλληλοεπικάλυψη στο ψηφιακό συνεχές το οποίο επηρεάζεται και από τις δύο αλλά δεν ορίζεται από καμία από αυτές; Όσο βρίσκεται κανείς συνδεδεμένος είναι δυνατόν και αρκετά συχνό να βρίσκεται ουσιαστικά περισσότερο εκεί παρά εδώ. Οπότε σε αυτό το σημείο βρίσκεται η ετεροτοπία, στο γεγονός πως σαν μυαλό 65

και ψυχή βρίσκεται εντός αυτού του δυνητικού χώρου ενώ το σώμα του δεν έχει μετακινηθεί από τη φυσική του θέση. Αυτό μπορεί να ειδωθεί όχι τόσο σαν απουσία αλλά σαν ταυτόχρονη παρουσία, σαν ένα διαχωρισμό των διαστάσεων στις οποίες κατοικεί το μυαλό και το σώμα. Όσο παρατηρώ και συνειδητοποιώ την ύπαρξή μου κάπου αλλού, επιστρέφω στον εαυτό μου και επαναπροσδιορίζω τη θέση μου, καθιστώντας με την ύπαρξη μου εκεί, απόλυτα πραγματικό έναν τόπο χωρίς τόπο.

“Το πλοίο είναι η κατεξοχήν ετεροτοπία. Στους πολιτισμούς που δεν υπάρχουν πλοία τα όνειρα στερεύουν, η κατασκοπεία αντικαθιστά την περιπέτεια και η αστυνομία τους πειρατές.” 15 Αυτός ο τόπος χωρίς τόπο, φιλοδοξεί να περιέχει τα πάντα, να απαρτίζεται και να αποτελεί κάθε δυνατό προορισμό, να είναι η θάλασσα μέσω της οποίας μπορώ να φτάσω ή να αφεθώ να με πάει οπουδήποτε, από εμπειρία σε εμπειρία, από πληροφορία σε πληροφορία. Εκεί είμαι σε διαρκή κίνηση, μετατοπίζω συνεχώς το είναι μου μέσα σε ένα δίκτυο, βιώνοντας έτερους τόπους, έτερους χώρους στους οποίους το σώμα μου δεν έχει θέση. Και όλοι αυτοί που είναι online, που είναι μαζί μου, είναι ο καθένας μόνος του κάπου αλλού. Τα πάντα μπορούν να συμβούν στην απόλυτη ετεροτοπία.

4.0 το διαδίκτυο σαν αόρατη πόλη

“Τα μέρη έχουν πλέον αναμειχθεί, η Καικιλία είναι παντού.” Italo Calvino (Αόρατες Πόλεις)

Οι αόρατες πόλεις του Καλβίνο, είναι πόλεις επινοημένες, ψεύτικες, γέννημα της φαντασίας του ίδιου, και μέσα από αυτόν και του ορισμού του ταξιδευτή, του Μάρκο Πόλο. Είναι πάντα γυναίκες, γεμάτες γοητεία και μυστικά, ωραίες ή άσχημες, λεπτές, συνεχόμενες, κρυφές, στον ουρανό ή στην κόλαση, πάντα όμως αόρατες. Πραγματώνονται μέσα από την περιγραφή τους χωρίς να είναι ξεκάθαρο αν υπάρχουν στ’ αλήθεια, αν είναι πολλές ή πάντα η ίδια. Ορίζουν όσο περιγράφονται σκέψεις και προβληματισμούς πάνω στην πόλη που βιώνεται, στην πόλη προορισμό, στην πόλη εν τέλει που κουβαλάει ο καθένας μέσα του. Στις αόρατες πόλεις, ο αυτοκράτορας που ακούει τις αφηγήσεις έχει έναν άτλαντα όπου είναι σχεδιασμένες όλες οι πόλεις της αυτοκρατορίας, όλες οι ήπειροι που σχηματίζουν την υδρόγειο, πόλεις πιθανές που κανείς δεν είναι σίγουρος αν υπάρχουν, πόλεις όπως η Ουτοπία που όλοι έχουμε επισκεφθεί με τη σκέψη όμως κανείς δεν έχει ανακαλύψει ακόμα. “Αν ρωτήσεις τους ανθρώπους που συναντάς: ‘Για την Πενθεσίλεια;’ Κάνουν ένα νεύμα που δεν ξέρεις αν σημαίνει ‘Εδώ’, ή ‘Παραπέρα’ ή ‘Κάπου εδώ γύρω’ ή ακόμα ‘Από την αντίθετη πλευρά’. ‘Η πόλη’, επιμένεις να ρωτάς. ‘Εδώ ερχόμαστε κάθε πρωί για να δουλέψουμε’, σου απαντάνε μερικοί, ενώ κάποιοι άλλοι: ‘Εδώ επιστρέφουμε για να κοιμηθούμε’. ‘Ναι, αλλά η πόλη, το μέρος δηλαδή εκείνο που έχει ζωή;’ ρωτάς. ‘Πρέπει να είναι’, λένε, ‘από εκεί’, και μερικοί σηκώνουν το χέρι λοξά προς την κατεύθυνση κάποιων θαμπών πολύεδρων, στον ορίζοντα, ενώ άλλοι δείχνουν πίσω από την πλάτη σου το φάντασμα άλλων οξυκόρυφων σκεπών.”16 Που είναι το διαδίκτυο; Μία απάντηση θα μπορούσε να είναι πως βρίσκεται, σαν αποθήκη πληροφοριών στους servers και σε κάθε υπολογιστή που συνδέεται με αυτό και διαμοιράζει πληροφορίες που έχει αποθηκευμένες εντός του. Όμως πέρα από τα δεδομένα, στοιχεία του είναι και οι συνδέσεις μεταξύ των υπολογιστών αλλά και οι αλληλεπιδράσεις των χρηστών του. Σαν σύνολο είναι μη προσδιορίσιμο γεωγραφικά και η φύση του είναι άυλη χωρίς όμως να είναι έννοια. Στην πολύ δημοφιλή ιστοσελίδα yahoo, υπάρχει εφαρμογή που ο καθένας μπορεί να κάνει ό,τι ερώτηση θέλει και όποιος έχει τη διάθεση να απαντήσει. Στα πλαίσια αυτής της ανοικτής διαδικασίας έχει διατυπωθεί και η ερώτηση: που είναι το διαδίκτυο;where is the internet? Ως πιο έγκυρη απάντηση έχει ψηφιστεί το “out there”, δηλαδή εκεί έξω. 69

Όρος που χρησιμοποιείται πλέον για να περιγράψει ένα πολύ μεγάλο κομμάτι λειτουργιών του είναι το σύννεφο του διαδικτύου (cloud computing17). Αυτό το σύννεφο παρέχει υπολογιστική ταχύτητα και χώρο σε σκληρούς δίσκους σε εκατομμύρια χρήστες στον κόσμο, ως επί το πλείστον δωρεάν. Ουσιαστικά αναφέρεται σε εφαρμογές που τρέχουν στο διαδίκτυο εντελώς έξω από τον υπολογιστή. Ο όρος αναφέρεται όχι τόσο στο μη εντοπίσιμο στοιχείου του διαδικτύου, όσο στο γεγονός πως το personal computing τείνει προς το τέλος του. Υπάρχει λοιπόν αυτό το νεφέλωμα δεδομένων και εφαρμογών του οποίου μπορώ να είμαι μέλος, και ο προσωπικός ηλεκτρονικός υπολογιστής να είναι το μέσο προς αυτό και όχι αυτοσκοπός. Δεν λειτουργεί πλέον ως αποθήκη των δεδομένων μου, των φωτογραφιών μου, της μουσικής που αγαπώ, αλλά σαν το παράθυρο που αν το ανοίξω, πίσω του θα τα βρω ως κομμάτι ενός ευρύτερου συνόλου. Το σύννεφο αυτό που πλανάται πάνω από την πραγματικότητα στην οποία ζούμε αν και στερείται υλικότητας δεν μπορεί παρά να έχει μία δομή πιο ισχυρή από αυτή ενός νεφελώματος. Άλλωστε πρόκειται για ένα δίκτυο, με σημεία αναφοράς, κόμβους και αποστάσεις μεταξύ τους. Αυτή η δομή παραπέμπει σε ένα πιο δομημένο περιβάλλον. Όπως στην Ερσίλια σημασία δεν έχουν τα κτίσματα αλλά οι κλωστές αυτές που ορίζουν σχέσεις και διαδρομές, που φτάνουν σε σημείο να εμποδίζουν τη ζωή εκεί, να ξεμοντάρονται και να απομακρύνονται τα κτίρια, όμως το πλέγμα που μένει πίσω να είναι ακόμη η Ερσίλια. 70

Όπως έχει ήδη αναφερθεί το διαδίκτυο δομείται ως αρχείο και ως συμβάν18. Η έννοια του αρχείου εισάγει στο διαδίκτυο το στοιχείο της αέναης συσσώρευσης και της ταξινόμησης καταχωρήσεων των οποίων η προέλευση δεν έχει ιδιαίτερη σημασία, εισάγει την έννοια της τάξης ακόμα κι όταν εμφανίζεται ως φαινομενική αταξία ενώ το συμβάν προσθέτει το ταυτόχρονο, το ενεργητικό, τη συμμετοχή σε αυτό το αρχειακό υλικό. Το αρχείο αλλά κυρίως το συμβάν, σαν τρόπος δόμησης του διαδικτύου, μπορούν να οδηγήσουν σε μια αντιστοίχησή του με πόλη. Η πόλη μπορεί να ειδωθεί ως συσσωρευτής δεδομένων, ανθρώπων, ιστοριών, συμβάντων. Ο Καλβίνο γράφει για τις πόλεις πως είναι ένα σύνολο πραγμάτων: απομνημονεύσεων, επιθυμιών, σημείων μιας γλώσσας. οι πόλεις είναι τόποι ανταλλαγών, αλλά οι ανταλλαγές αυτές δεν είναι μονάχα ανταλλαγές εμπορευμάτων, είναι και ανταλλαγές λέξεων, πόθων, αναμνήσεων. Με αυτό το σκεπτικό το διαδίκτυο δεν είναι κι αυτό τίποτα άλλο παρά μία ακόμη αόρατη πόλη-μία πραγματωμένη Καικιλία καθώς “τα μέρη έχουν πλέον αναμειχθεί,..., η Καικιλία είναι παντού”19-στην οποία όλο και περισσότεροι έχουν πρόσβαση, η οποία δομείται εξ αιτίας της ύπαρξης μας εκεί. Η ψηφιακή πόλη αυτή, είναι συνεχής και παγκόσμια. Με δεδομένο πως το διαδίκτυο λειτουργεί ως ανοιχτή πλατφόρμα δεδομένων, η πόλη την οποία σχηματίζει δεν μπορεί να είναι ένα κλειστό σύστημα αλλά μία ουσιαστική, ζωντανή πόλη η οποία έχει μόνιμους κατοίκους και περιστασιακούς επισκέπτες, η οποία σαν κάθε άλλη επεκτείνεται, μεταβάλλεται, καταστρέφεται. Μιλάμε δηλαδή για μία E-topia. Σε αυτή οι ιστότοποι, τα sites είναι τα κτίρια, τα σημεία αναφοράς τα οποία ανάλογα με τη λειτουργία

τους και το περιεχόμενό τους μπορεί να λειτουργούν είτε ως ιδιωτικοί χώροι είτε ως δημόσιοι, κλειστοί και ανοιχτοί. Ανάμεσα σε αυτά τα ψηφιακά οικοδομήματα, το καθένα με τη δική του διεύθυνση, ψάχνοντας κανείς για δρόμους οδηγείται στα links, τα σημεία αυτά τα οποία έχουν τη δυνατότητα να με (τηλε)μεταφέρουν σε έναν άλλο τόπο. Οι σύνδεσμοι αυτοί αποτελούν έναν τρόπο περιπλάνησης σε αυτή την πόλη. Από ένα τυχαίο σημείο μπορεί κανείς να κάνει βόλτα για να συλλέξει γνώση και εμπειρίες ή απλά για να περάσει την ώρα του χωρίς να ξέρει που θα οδηγηθεί, τι θα βρει στην πορεία, προσπαθώντας να γνωρίσει την πόλη στην οποία βρέθηκε. Φυσικά η περιπλάνηση, το surfing στο διαδίκτυο δεν είναι μόνο τυχαίο. Όταν υπάρχει στόχος, με μία αναζήτησή σε κάποια μηχανή αναζήτησης -σαν να ήταν περίπτερο πληροφοριών- ή ρωτώντας σε forums -σαν να ρωτάω περαστικούς- βρίσκει κανείς τους δρόμους που πρέπει να πάρει, τα σημεία που πρέπει να πατήσει ώστε να βρει αυτό που έψαχνε. Η E-topia, η ψηφιακή πόλη στην οποία αναφερόμαστε, είναι παγκόσμια οπότε και δεν είναι δυνατή η απόλυτη εποπτεία κάθε γειτονιάς της, όμως ο καθένας έχει τα σημεία αναφοράς του, το σπίτι του, είτε αυτό είναι η προσωπική του σελίδα, είτε είναι το ηλεκτρονικό του γραμματοκιβώτιο, είτε το blog του, και με αυτό σαν βάση ξέρει κάποιους δρόμους που τον οδηγούν σε οικεία σημεία, σε γνωστούς και φίλους, στα στέκια του. Αντίστοιχα με τις προσωπικές διαδρομές, η παγκόσμια πόλη, το παγκόσμιο χωριό όπως αποκαλείται, έχει και τοπικότητες ανεξαρτήτως της παγκοσμιότητάς της που δεν σχετίζονται κατ’ ανάγκη με τη γεωγραφική θέση αλλά με ομάδες ατόμων με κοινά ενδιαφέροντα. Δημιουργούνται κοινότητες, π.χ. το Architizer, όπου άνθρωποι με κοινή ιδιότητα συγκροτούν ένα σύνολο, ανταλλάσσουν ιδέες, συνδιαλέγονται, ενημερώνονται. Μέσω της λογικής αυτής και με τέτοιου είδους πλατφόρμες επικοινωνίας άνθρωποι ανεξαρτήτως τοποθεσίας βρίσκονται στην ίδια διαδικτυακή γειτονιά και συζητάνε για θέματα που τους αφορούν κοινωνικά, πολιτικά, οικολογικά, πολιτιστικά. Μπορεί να ισχυριστεί κανείς πως ο σύγχρονος άνθρωπος βρίσκεται αντιμέτωπος με την ανάπτυξη μίας

νέας παγκόσμιας δημόσιας σφαίρας και είναι στο χέρι του να γίνει ενεργό της μέλος. Η έννοια της δημόσιας σφαίρας αναπτύχθηκε από τον γερμανό φιλόσοφο και κοινωνιολόγο Jürgen Habermas στο βιβλίο του “Ο δομικός μετασχηματισμός της δημόσιας σφαίρας” ως χώρος κριτικής συζήτησης, ανοιχτός σε όλους, όπου οι ιδιώτες-πολίτες συγκροτούσαν ένα κοινό του οποίου “η δημόσια λογική” θα ενεργούσε ως μηχανισμός ελέγχου για την κρατική εξουσία. Συνέδεσε τη διαμόρφωση της δημόσιας σφαίρας με την άνθιση των εφημερίδων, των περιοδικών, των ομάδων ανάγνωσης, των μασονικών στοών, και των καφέ του 18ου αιώνα στην Ευρώπη θεωρώντας πως χαρακτηριζόταν από το διάλογο και τη ενεργητικότητα των ατομικών υποκειμένων και μίλησε για την παρακμή της, σχετιζόμενη με την εμπορευματοποίηση των μέσων μαζικής ενημέρωσης και την μετατροπή του κριτικού κοινού σε παθητικό και καταναλωτικό. Ο Πάνος Κούρος στις “Πράξεις Συνεκφώνησης” αναφέρει πως η κατασκευή της δημόσιας σφαίρας προϋποθέτει μηχανισμούς που δημιουργούν συνθήκες δημόσιου λόγου και δράσης. Υπό αυτή την έννοια το διαδίκτυο ανοίγεται στη δημιουργία της. Αποτελεί γεγονός πως σαν μέσο δεν είναι ανεξάρτητο της εμπορευματοποίησης και του καταναλωτισμού, αλλά η συμμετοχικότητα την οποία προσφέρει με τις ανοιχτές πλατφόρμες επικοινωνίας και ενημέρωσης αναφέρεται σε ένα κοινό το οποίο επιδιώκει ή ελπίζει να μην είναι παθητικός δέκτης πληροφορίας.

“Υπάρχει μία οικουμενική πόλη-πάνω-από-τηνπόλη, από την οποία κρέμονται οι πόλεις. Σε αυτή την άλλη/άυλη πόλη, η ιδιωτική και η δημόσια σφαίρα αναδιατάσσονται και συμπληρώνουν την ηθική της υλικής πόλης.” 20 Ζούμε κι εκεί, σε μια Βαυκίδα21 σε ξυλοπόδαρα χαμένη στα σύννεφα πάνω από τις υπόλοιπες πόλεις, όπως κι εκτός της. Την πόλη στην οποία ζει ο καθένας δεν την κατέχει σαν γνώση, σαν βίωμα ολόκληρη όσο όμως ζει σε αυτή μαθαίνει, ανακαλύπτει καινούρια σημεία, καινούριους ανθρώπους. Ποιο κομμάτι όμως του καθενός ουσιαστικά υπάρχει εκεί αφού αν και είμαστε σε ένα “μέσα”, το σώμα βρίσκεται στο έξω. Η ετεροτοπική φύση του διαδικτύου, όπως περιγράφηκε, παρέχει τη δυνατότητα της ταυτόχρονης παρουσίας. Το κομμάτι το οποίο περιηγείται στην E-topia, δεν υστερεί σε τίποτα πέρα από την υλικότητα σε σχέση με αυτό που κάθεται στην οθόνη του υπολογιστή του. Μιλάμε πλέον για την ύπαρξη μίας ψηφιακής οντότητας η οποία είναι κάτοικος της αόρατης πόλης του διαδικτύου. Η ψηφιακή αυτή ύπαρξη, ο E-topian, προφανώς δεν είναι ανεξάρτητη από την υλική, όμως ταυτόχρονα δεν είναι μια απλή σκιά της, αλλά κομμάτι της στο οποίο ενυπάρχει το μυαλό και η ψυχή, με το σώμα να μην έχει θέση εκεί, να λειτουργεί μόνο ως μέσο. Άλλωστε το software, το λογισμικό, σαν όρος αναφέρεται σε πραγματικότητες πιο μαλακές από την ύλη όχι όμως λιγότερο πραγματικές.

Σε αυτό το σημείο πρέπει να γίνει ένας διαχωρισμός μεταξύ avatar και ψηφιακής ύπαρξης στην οποία αναφερόμαστε. Το avatar22 σαν όρος έχει τις ρίζες του στην σανσκριτική λέξη Avatāra που σημαίνει “ενσάρκωση”. Η λογική του avatar ενσωματώθηκε στα μέσα της δεκαετίας του ‘80 σε ηλεκτρονικά παιχνίδια και αργότερα σε forum και διαδικτυακές κοινότητες. Πρόκειται για μία εικονοποίηση του εαυτού μου την οποία φτιάχνει ο καθένας κατά το δοκούν. Υποτίθεται πως αποτελεί ένα ψηφιακό alter ego, το οποίο είναι η εικόνα μου στο περιβάλλον στο οποίο το χρησιμοποιώ. Το γεγονός πως πρόκειται για προσωπικό κατασκεύασμά αφήνει ελεύθερη τη δυνατότητα να μην αποτελεί μία ειλικρινή αναπαράσταση του χρήστη, αλλά να αλλάξει τα χαρακτηριστικά που δεν τον ικανοποιούν, να αυτοπαρουσιαστεί με όποιον τρόπο θα ήθελε, με άλλο φύλο, ηλικία, χρώμα, κιλά. Αντίθετα με τη λογική του avatar, η ψηφιακή οντότητα στην οποία αναφερόμαστε έχει ουσιαστική ύπαρξη, είναι απελευθερωμένη από την εικόνα και δεν είναι ένα ψευδές κατασκεύασμα. Είναι απόρροια της παρουσίας κάθε χρήστη του διαδικτύου στην Etopia, και των επιλογών του σε αυτή. Το επίπεδο αυτό ύπαρξης είναι απελευθερωμένο από κοινωνικές συμβάσεις και περιορισμούς επειδή η περιήγηση στο διαδίκτυο είναι κυρίως μοναχική διαδικασία. Επίσης η ψευδαίσθηση της ανωνυμίας προσφέρει την ελευθερία να εκφράζεται κανείς όπως ακριβώς είναι, ίσως ακόμα και με περισσότερη ειλικρίνεια σε σχέση με τη ζωή εκτός του. Ένας άνθρωπος του οποίου οι πολιτικές, 75

για παράδειγμα, πεποιθήσεις καταδικάζονται στην κοινωνία ως ακραίες, εντός του διαδικτύου θα τις εκφράσει ως έχουν. Οι E-topians διαμορφώνονται και περιγράφονται από τις κινήσεις που κάνει κανείς κατά την περιήγησή του αποτελώντας ίσως την πιο ειλικρινή έκφραση του εαυτού τους. Τα προγράμματα πλοήγησης κρατάνε ιστορικό των περιηγήσεων, αποθηκεύουν τις ιστοσελίδες που επισκέπτεται ο χρήστης συχνά, αποθηκεύουν αγαπημένα, αναζητήσεις. Δημοφιλείς ιστότοποι όπως η Google και το facebook, καταπατώντας την προστασία των προσωπικών δεδομένων, κάνουν αλήθεια τον οργουελικό “Μεγάλο Αδερφό” κρατώντας ιστορικό των αναζητήσεων, έτσι ώστε τα αποτελέσματα αλλά και οι διαφημίσεις να είναι πλέον προσωποποιημένα. Η ανάλυση όλων αυτών των στοιχείων περιγράφει την ψηφιακή ύπαρξη για την οποία γίνεται λόγος με μεγάλη ακρίβεια. Η σχέση των οντοτήτων αυτών με την πόλη είναι ιδιαίτερη. Από τη μία η μη ύπαρξη γεωγραφικών ορίων καθιστά την πόλη ετερογενή και ευμετάβλητη, ανοιχτή να την πλάσει ο καθένας όπως τη θέλει, και από την άλλη ανοίγονται στην παγκοσμιότητά της. Το ψηφιακό alter ego είναι ο τρόπος να γίνει ο άνθρωπος πολίτης μιας παγκόσμιας κοινότητας, να ενημερωθεί, να διασκεδάσει, να συναναστραφεί, ακόμα και να ερωτευτεί σε ένα τόπο χωρίς τόπο με ανθρώπους τους οποίους δεν θα συναντούσε ποτέ στη ζωή του.

Το διαδίκτυο δεν έχει σύνορα, εκτείνεται προς κάθε διάσταση, κάθε κατεύθυνση δημιουργώντας την ψευδαίσθηση της πανταχού παρουσίας. Ενδεικτικό παράδειγμα αυτής της κατάστασης αποτελεί η εφαρμογή Google earth. Σε αυτή υπάρχει όλη γη σε μικρογραφία, αποτελείται από δορυφορικές εικόνες, προσφέρεται η δυνατότητα να πλησιάσεις σε όποιο σημείο θέλεις, να σημειώσεις το σπίτι σου, να βάλεις φωτογραφίες στο σημείο από όπου τις τράβηξες. Ο ψηφιακός σου εαυτός, μπορεί να επισκεφθεί όλη τη γη λοιπόν, το δικό του παράλληλο κόσμο, με το σώμα σου να μην έχει μετακινηθεί από τη θέση του. Όλοι οι ψηφιακοί πολίτες κατοικούν στην ίδια E-topia, όμως ο καθένας τη δομεί με τις επιλογές του. Οι εκδοχές, οι περιοχές της πόλης που δεν τον αφορούν μένουν πάντα στη σκιά. Σαν τη Φεδώρα23 ενυπάρχουν σε αυτή την Νέα Βαβυλώνα που έχει απλωθεί πάνω από όλη τη γη όλες οι υποθετικές εκδοχές της μόνο που εδώ κάθε πολίτης ενεργοποιεί τη δική του. Η Ε-topia δεν θα υπήρχε χωρίς τους κατοίκους της, είναι δημιούργημά τους, αλλά η ύπαρξή τους είναι απόρροια αυτής.

“Υπάρχουν όλα αυτά τα όνειρα σε αυτά τα διαμερίσματα, όλες αυτές οι σκέψεις που δε θα μάθω ποτέ. Αυτή είναι η αλήθεια.”

The E-Topia Times Τετάρτη 14 Ιουλίου 2010

Just

another

day

E-topia

Έτος 1989: Ιδρύεται η Ε-topia σχεδόν όπως είναι και σήμερα. Η ίδρυση της νέας πόλης αντιμετωπίζεται με καχυποψία. Διστακτικές οι πρώτες επισκέψεις από τους πιο τολμηρούς, από τους έχοντας τα μέσα και μία υποτυπώδη γνώση. Κι αφού έγινε η αρχή πολλοί ακολούθησαν. Είδαν μέσα σε αυτή μια νέα μόδα, μια νέα επικοινωνία, μία νέα διασκέδαση, μία νέα ενημέρωση, έναν νέο έρωτα! Όποιος περνάει τα σύνορά της μετασχηματίζεται σταδιακά σε E-topian, πολίτη της. Στην αρχή δεν ξέρει τη γλώσσα, τους δρόμους τα κτίρια, όμως δεν αργεί να τα ανακαλύψει όλα. Οι Ε-topians είναι ιδιαίτερα πλάσματα, άφθαρτοι(όχι αθάνατοι), άμορφοι, με δυνατότητες τηλεμεταφοράς όπως και επιλεκτικής και μεταβαλλόμενης εικονοποίησης. Η πόλη έμοιαζε παράδεισος. Είχε σχολεία δωρεάν για όλους, με όλους τους τομείς, με γνώση αμφίδρομη. Είχε σινεμά χωρίς εισιτήριο, όποιος ήθελε έδειχνε τις ταινίες του. Είχε πλατείες που όλοι μιλούσαν με όλους. Είχε δημοκρατία και κοινοκτημοσύνη. Τα αγαθά περνούσαν από χέρι σε χέρι. Όλοι είχαν λόγο σε αυτή. Όμως όλοι οι άνθρωποι δεν είναι καλοί. Η εγκληματικότητα γρήγορα έκανε την εμφάνισή της. Ηackers παραβίαζαν κλειδαριές, έκλεβαν πιστωτικές κάρτες, φύτευαν βόμβες σε προσωπικές ιδιοκτησίες. Δεν έλειψαν και τα σεξουαλικά εγκλήματα. Αθώα κορίτσια και αγόρια αποπλανήθηκαν από την ψεύτικη εικόνα κάποιου επιτήδειου E-topian. Βιασμοί, παιδοφιλία, εν αγνοία του εμπλεκόμενου διακίνηση πορνογραφικού υλικού αμαύρωναν τη ζωή της πόλης.

Η Ε-topia συνέχιζε όμως να αναπτύσσεται, να γιγαντώνεται. Καινούριοι κάτοικοι, καινούρια μέτρα ασφαλείας, καινούρια σπίτια. Κάπου στην E-topia ζούσε ένα νεαρό κορίτσι, ας την πούμε Lola_89 για να προστατέψουμε τα προσωπικά της δεδομένα. Αν και νεαρή, είχε καταφέρει να ανοίξει την δική της επιχείρηση, ένα μικρό περιοδικό μόδας. Παράλληλα τελειοποιούσε τις σπουδές της στο ανοιχτό πανεπιστήμιο σαν ιστορικός τέχνης. Το περιοδικό της μέρα με την μέρα αποκτούσε όλο και μεγαλύτερη απήχηση. Αν και free-press είχε καταφέρει χάρη σε λίγους διαφημιστές που την στήριζαν, να της εξασφαλίζει τα βασικά μηνιαία έξοδα, ενοίκιο φιλοξενίας και έκδοσης του περιοδικού, πάγιο μηνιαίας πρόσβασης στην πόλη, ναύλα μετακινήσεων στις λεωφόρους της κτλ. Έτος 2010: Η ζωή της Lola εξελισσόταν φυσιολογικά. Η δουλειά κυλούσε ομαλά και ο έρωτας είχε μπει στη ζωή της. Σε μία από τις συνηθισμένες της βόλτες στην κεντρική πλατεία facebook είχε γνωρίσει έναν πολύ ξεχωριστό E-topian. Γρήγορα του δόθηκε 79

The E-Topia Times Τετάρτη 14 Ιουλίου 2010

άνευ όρων. Περνούσαν τις μέρες τους με συναυλίες στο myspace, με βόλτες σε λούναπαρκ και σινεμά, με έρωτα στα σπίτια τους στη γειτονιά skype. Εκεί αγάπησε το σημάδι στον αριστερό του αστράγαλο, εκεί αφέθηκε στα χέρια του, εκεί έγινε δική του... Κάποια στιγμή έχασε τα ίχνη του. Στο σπίτι του τα φώτα ήταν κλειστά, όσες βόλτες κι αν έκανε στις πλατείες δεν τον έβρισκε πουθενά. Απογοητευμένη και προδομένη περνούσε τις μέρες της περιπλανώμενη άσκοπα στην Etopia, ελπίζοντας σε μία τυχαία συνάντηση. Το περιοδικό ρήμαζε, διαφημιστές και αναγνώστες την εγκατέλειπαν κι αυτοί. Ένα βράδυ που ‘βρεχε, άκουσε το κουδούνι της, άνοιξε βαριεστημένα και είδε ένα δέμα στο χαλάκι της εξώπορτας. Ήταν απ’ αυτόν. Το άνοιξε με τρεμάμενα χέρια. Από μέσα έπεσε ένα DVD με την ίδια γυμνή στο εξώφυλλο κι ένα λακωνικό σημείωμα: Μοίραζες καρδούλες και hugs δεξιά κι αριστερά... Να η εκδίκησή μου λοιπόν, αύριο κυκλοφορεί σε όλα τα περίπτερα! Έτρεξε να ειδοποιήσει τους πάντες. Όσους τουλάχιστον μπορούσε να βρει στην E-topia εκείνη την ώρα, πως πρόκειται περί λάθους και πως έχει πέσει θύμα της εκδίκησης ενός πικραμένου πρώην. Της συνέστησαν ψυχραιμία. Απευθύνσου στην έξω από την

E-topia αστυνομία πρωί πρωί, της είπαν. Σοκαρισμένη άρχισε να περιφέρεται στην πόλη περιμένοντας να ξημερώσει. Τα βήματά της την οδήγησαν σε ένα περίπτερο. Το βλέμμα της έπεσε στον τίτλο μια εφημερίδας: “ΣΚΑΝΔΑΛΟ ΣΤΗΝ E-TOPIA! ΚΛΕΒΟΥΝ ΤΙΣ ΤΑΥΤΟΤΗΤΕΣ ΜΑΣ!” Γυρνώντας τις σελίδες, όντας ήδη ταραγμένη, την προσοχή της τράβηξε μία διαφημιστική καμπάνια ενός γιαουρτιού στην άλλη άκρη της γης- άλλωστε διάβαζε διεθνή τύπο-. Η φωτογραφία κάτι της θύμιζε, το φόντο, τα χρώματα, το τοπίο. Όσο την παρατηρούσε πιο προσεκτικά άρχισε να χάνει το έδαφος κάτω από τα ψηφιακά της πόδια αφού συνειδητοποίησε ότι η φωτογραφία απεικόνιζε την ίδια! Την είχε τραβήξει το περασμένο καλοκαίρι σε ένα ταξίδι και την είχε δείξει στους γνωστούς της σε κάποια πλατεία, μάλλον την twitter. Χάνω την ταυτότητά μου, φώναξε! Και διάβασε γρήγορα το άρθρο. Σε αυτό, κατήγγειλαν πως μεγάλες πολυεθνικές έκλεβαν τις ταυτότητες ανυποψίαστων E-topian και τους χρησιμοποιούσαν σε διαφημίσεις εν αγνοία τους, πως κυβερνήσεις από τον κόσμο έξω την E-topia είχαν εισχωρήσει σε αυτή, τη διοικούσαν κρυφά σε συνδυασμό με τους οικονομικούς κολοσσούς της, συνέλλεγαν πληροφορίες των αθώων πολιτών οι οποίοι νόμιζαν πως αυτές προστατεύονται ως προσωπικά δεδομένα, πως η δημοκρατία την οποία πίστευαν πως έχουν ήταν μία ψευδαίσθηση καθώς τα πάντα λογοκρινόταν και χώρες ολόκληρες, η Κίνα και το Πακιστάν για παράδειγμα, απαγόρευαν την είσοδο στην E-topia στους κατοίκους τους. Οι πληροφορίες αυτές ίσως να της είχαν φανεί θεωρία συνομωσίας, κυκλοφορούσαν άλλωστε πολλές, αν τα γεγονότα της μέρας της δεν συνηγορούσαν προς αυτή την κατεύθυνση. Αποφάσισε να μάθει κι άλλα. Έτρεξε,

The E-Topia Times Τετάρτη 14 Ιουλίου 2010

ρώτησε, ώσπου οδηγήθηκε σε μία μικρή ομάδα διαδηλωτών. Ισχυριζόταν πως όλα είναι αλήθεια. Ιστορίες σαν και τη δική της έκαναν το γύρο της πόλης. Κόσμος έβγαινε στους δρόμους. Πανικός και αναστάτωση. Άλλοι πρότειναν τη μαζική μετανάστευση, άλλοι θεωρούσαν πως για όλα φταίνε οι μεμονωμένοι hackers και άλλοι πως δεν μπορούν οι πολίτες να επιφέρουν καμία αλλαγή οπότε απλά να μην ασχολούνται. Ο αντίλογος εμφανιζόταν ισχυρός. Η ύπαρξή τους οπουδήποτε αλλού δεν ήταν εξασφαλισμένη, η εύρεση εξιλαστήριων θυμάτων επιφανειακή και η απάθεια απλά απαράδεκτη. Τα ΜΜΕ είχαν ταχθεί στην έρευνα της αλήθειας. Ο τίτλος ένας και κοινός:

ο Cyberman και η παρέα του εντόπισαν τους κακούς και με μαεστρία τους εξόρισαν από την E-topia. Η τελευταία ταυτότητα που ανέκτησε ήταν της Lola_89, της την έδωσε πίσω, την πήρε στην αγκαλιά του και σέρφαραν μαζί κάτω από το σεληνόφως...

“Η θα

Μόνο κάποιοι πολύ παρατηρητικοί είδαν το σημάδι στον αστράγαλό του…

E-topia σώσει

κινδυνεύει!!! Ποιος τους E-topians;”

Σε μία απομακρυσμένη γειτονιά, περπατούσε ένας μοναχικός νεαρός. Ο αέρας έφερε προς το μέρος του μία εφημερίδα. Επιτέλους, σκέφτηκε, ο κόσμος κατάλαβε. Τώρα είναι ώρα για δράση! Ντύθηκε, μάζεψε τα εργαλεία του και τηλε-μεταφέρθηκε στο κέντρο της αναστάτωσης. Εμφανίστηκε στο σκοτεινό ουρανό της E-topia σαν από μηχανής θεός. Το συγκεντρωμένο πλήθος άρχισε να ψιθυρίζει ”ο Cyberman! ο Cyberman!”, ”Μα αυτός είναι hacker!” έλεγαν άλλοι. Ναι, αλλά αυτό χρειαζόμαστε, τους είπε. “Δεν είμαστε όλοι κακοί, απλά έτσι μας παρουσιάζουν για να αποπροσανατολίζουν τον κόσμο. Η Ε-topia δεν κινδυνεύει από εμάς αλλά από αυτούς που προσπαθούν να την ελέγξουν.” Αφού τους εξήγησε τους πραγματικούς κινδύνους και συνέστησε ψυχραιμία, ρίχτηκε στη μάχη. Σιγά σιγά μαζεύτηκαν κι άλλοι hackers, η Digiwoman, o Man.com και άλλοι, οι οποίοι έσπαγαν κωδικούς, ανακτούσαν χαμένες ταυτότητες και ενημέρωναν τους πολίτες. Η μάχη κράτησε μέρες...μετά από πολύ προσπάθεια

H E-topia είχε σωθεί για την ώρα, όμως όλοι είχαν καταλάβει πως οι κίνδυνοι υπήρχαν, το κακό μπορεί να επέστρεφε, πως η ιδανική τους πόλη κάθε άλλο από ιδανική ήταν, ήταν κι αυτή φθαρτή όπως και όλες οι υπόλοιπες στις οποίες ζούσαν τα άλλα μέρη του εαυτού τους.

Επιχειρήσαμε να ξεφύγουμε, να υπερβούμε τον υλικό χώρο, να μιλήσουμε για χώρους και τόπους έτερους, υλικούς και άυλους, πραγματικούς και δυνητικούς. Μετά την περιπλάνησή μας στο λαβύρινθο του internet, στέκουμε εκεί από όπου ξεκινήσαμε, στην αρχιτεκτονική. Όπως έχει ειπωθεί στόχος της είναι να δημιουργεί “δοχεία ζωής” και τώρα πια η ζωή εκτυλίσσεται και εκεί, στο νέο αυτό δυνητικό χώρο όπου συνάπτονται σχέσεις ανθρώπων, στην ετεροτοπία που επιτρέπει στο σπίτι μου να περιέχει ως μπορχικό Άλεφ όλο τον κόσμο, στην πόλη όπου ένα επίπεδο του εαυτού ζει και δομεί για να κατοικήσει. Κάπως έτσι το διαδίκτυο μεταλλάσσεται σε πεδίο σχεδιασμού αλλά και σχεδιαστική παράμετρο. Αν αφήσει κανείς τη δόμηση ψηφιακού περιβάλλοντος στην άκρη μένει ο επαυξημένος χώρος τον οποίο καλούμαστε να σχεδιάσουμε, αυτός που πλέον εμπεριέχει και μία ψηφιακή διάσταση, μία καθημερινή ετερότητα. Η E-topia βρήκε τον ήρωά της, όποιος κι αν ήταν τελικά αυτός. Βγαίνοντας όμως πια από αυτή, εμφανίζεται το ερώτημα αν οι πόλεις μας χρειάζονται κι αυτές τους δικούς τους ήρωες. Αυτούς που δημιουργούν τις συνθήκες κάτω από τις οποίες πραγματώνονται μικρές ουτοπίες. “Μέσα σε μια γιγαντιαία στιγμή, είδα εκατομμύρια απολαυστικές ή αποτρόπαιες πράξεις, καμιά τους δε με εξέπληξε τόσο όσο το γεγονός ότι όλες καταλάμβαναν το ίδιο σημείο του χώρου, χωρίς να είναι διαφανείς και χωρίς να επικαλύπτονται. Ό,τι είδαν τα μάτια μου, υπήρξε ταυτόχρονο: ό,τι θα καταγράψω, θα ’ναι διαδοχικό, γιατί είναι η γλώσσα διαδοχική. Θα πω, όμως, λίγα πράγματα. ”24

Περίληψη (500 λέξεις)

Η έρευνα αυτή αποτελεί μία απόπειρα να διερευνηθεί η φύση του αρχιτεκτονικού χώρου πέρα από τα υλικά στεγανά, υπό το πρίσμα του πού ζούμε, με ποιο τρόπο και τι παράγουμε με την ύπαρξή μας. Χρησιμοποιείται το διαδίκτυο ως εργαλείο, ιδωμένο ως δυνητικός χώρος, ετεροτοπία και αόρατη πόλη. Ο χώρος παρουσιάζεται με ρευστά και επικαλυπτόμενα όρια που ορίζουν και ορίζονται από σχέσεις οι οποίες προκύπτουν και αναφέρονται στον άνθρωπο. Το διαδίκτυο ως ανοιχτό σύστημα δεδομένων έχει δομηθεί με άξονα τις σχέσεις αλληλεπίδρασης μεταξύ των χρηστών του. Οι σχέσεις αυτές συνιστούν ένα δίκτυο του οποίου κόμβοι, άρα και προϋπόθεσή, είναι οι χρήστες με ρόλο που μεταλλάσσεται από πομπό σε δέκτη και αντίστροφα. Αυτό το δίκτυο συνιστά μία εν δυνάμει παράλληλη πραγματικότητα η οποία καλεί το χρήστη σε μία έξοδο από το εδώ της φυσικής του παρουσίας. Σε αυτό το έξω καλείται να αναπτύξει μία ακόμα δυνητική ζωή, εμπλουτίζοντας ταυτόχρονα την πραγματικότητα άρα και το χώρο στον οποίο ζει. Η αλληλοεπικάλυψη φυσικού και ψηφιακού χώρου επαναπροσδιορίζει την έννοια του ιδιωτικού καθώς αυτό δημοσιοποιείται μέσω ενός νέου και μεταβαλλόμενου ορίου το οποίο μπορεί να παραλάβει τις ροές την πληροφοριών, της οθόνης του υπολογιστή. Η σχετικότητα της κατάστασης στην οποία βρίσκεται κανείς όντας συνδεδεμένος οδηγεί στην ανάγνωσή της ως ταυτόχρονη παρουσία σε δύο έτερους χώρους. Οπότε με τον τρόπο που ο Foucault έχει ορίσει τις ετεροτοπίες, το διαδίκτυο λειτουργεί ως τέτοια καθώς εκεί συνυπάρχουν και επικαλύπτονται χώροι συγκρουσιακού χαρακτήρα, συσσωρεύεται η πληροφορία και μέσω αυτής ο χρόνος σε ένα υπεραρχείο ανοιχτό σε προσθήκες και αλλαγές από τους κοινωνούς του, υπάρχει μία διαδικασία εισόδου και εξόδου, λειτουργεί ως χώρος ψευδαισθησια-

κός και αντιστάθμισμα κινούμενος γύρω από τη έκφραση κάθε μορφής σεξουαλικότητας. Κυρίως όμως, λειτουργεί ετεροτοπικά ως ψηφιακός καθρέφτης στον οποίο ο αντικατοπτρισμός μου λειτουργεί καταλυτικά επαναπροσδιορίζοντας τη θέση μου στο φυσικό κόσμο και καθιστά ταυτόχρονα απόλυτα πραγματικό έναν τόπο χωρίς τόπο. Η εκεί παρουσία εξ’ αιτίας της φαινομενικής ανωνυμίας εντός του διαδικτύου, οδηγεί σε ένα ψηφιακό επίπεδο ειλικρινής ύπαρξης το οποίο αποκτά ουσιαστική υπόσταση, ακόμα και περιγραφή, καθώς με κάθε επιλογή, με κάθε σχέση που συνάπτει, λειτουργεί δομώντας μία ψηφιακή αόρατη πόλη για να κατοικήσει. Αυτή η πόλη, συνεχής και παγκόσμια, λειτουργεί σαν κάθε άλλη, επεκτείνεται, μεταβάλλεται, καταστρέφεται. Υπάρχει με τα ίδια χαρακτηριστικά και με ενιαία μορφή φιλοξενώντας τους ψηφιακούς πολίτες όμως δημιουργείται ξεχωριστή για τον καθένα από αυτούς καθώς δομείται από την παρουσία τους, τις διαδρομές τους, τις στάσεις τους. Αυτό το ψηφιακό περιδιάβασμα καταλήγει μπροστά στην αρχιτεκτονική που δημιουργεί χώρους για να υποδεχτούν τη ζωή. Τώρα που η ζωή εκτυλίσσεται και εκεί, στο δυνητικό χώρο όπου συνάπτονται σχέσεις ανθρώπων, στην ετεροτοπία που επιτρέπει στο σπίτι μου να περιέχει όλο τον κόσμο, στην πόλη όπου ένα επίπεδο του εαυτού ζει και δομεί για να κατοικήσει, ο χώρος σαν πεδίο σχεδιασμού εμφανίζεται να περιέχει μία καθημερινή ετερότητα την οποία η χωρική δημιουργία ίσως να πρέπει να λαμβάνει υπ’ όψιν επιδιώκοντας να βρει τον τρόπο που πραγματώνονται μικρές ουτοπίες.

Μετάφραση περίληψης

This research attempts to examine the architectural space beyond any kind of material boundary, posing questions like where and how we live and what the outcome is of our existence. Our main examination tool is the internet, viewed as a virtual space, as a heterotopia and also as an invisible city. Space is presented within fluid and/or overlapping limits which define connections between people or are defined by them. The internet, being an open data system, has been structured according to the interactive relations among its users. These relations compose a network, the intersections of which are its own users who are able to change their status from transmitter to recipient and vice versa. This network consists of a parallel and virtual reality which offers the user an exit out of her/his physical presence. Out there, the user is able to develop another possible life, enriching her/ his reality and therefore the space she/he lives in. The overlapping of the physical and digital space, redefines the sense of "private space" as it is becoming "public space" through a new flexible limit which administrates the data flow, the computer screen. The status of a user raises a sense of relativity, which leads us to read it as a synchronized presence in two different spaces. The internet functions as a heterotopia, according to Foucault's definition, as it consists of coexisting overlapping spaces of contradicting character. In there, the Information along with Time are gathered in a hyper-archive which is open to adjustments and changes by its users. There is also an exit and entrance process and the whole system operates as an illusional space compensating for any kind of sexual expression that may occur. However, the digital space is considered a heterotopia

due to the fact that it serves as a digital mirror in which one's reflection redefines the position in her/ his physical world and creates a real placeless place. There is an honest kind of existence within the digital world due to the fact that the human presence there can remain theoretically anonymous. This digital level of existing, becomes solid -even a description- as it is constructing an invisible digital city to dwell, with every choice she/he makes and every relation she/ he develops. This city -continuous and internationalis expanding, transforming and being destroyed like any other city. It contains the same qualities and the same form everywhere accommodating its cyber citizens but at the same time adapting to every single one of them and their choices, paths, stops. This digital walkabout leads to Architecture that intends to create life spaces. Nowadays, life also takes place in this digital world. There, in that heterotopia, I have the chance to include the whole world in my house and there is a city where a part of me dwells and constructs to dwell. In this place, the spatial designed field seems to include an everyday capacity to differ, a trivial otherness, that space designing should consider in order to find the way to make little utopias come true.

Περίληψη_Κείμενο ανάγνωσης (6000 λέξεις)

αντί προλόγου Πριν ειπωθεί οτιδήποτε, ας σημειωθεί πως ξεκινήσαμε να ψάχνουμε κάτι που δεν ξέραμε, θεωρώντας πολύ πιθανό να μην οδηγηθούμε πουθενά, απλά ελπίζοντας. Αυτό που επιχειρούμε να κάνουμε είναι ένα ταξίδι μέσα στον κόσμο των εννοιών και των ιδεών. Ερώτημα, αφορμή, αφετηρία αποτελεί αυτό που απασχολεί κάθε αρχιτέκτονα, ο χώρος. Συνηθίζουμε να αναφερόμαστε σε αυτόν με τη σιγουριά του πανόπτη ο οποίος έχει τη δύναμη να τον πλάσει, να τον κρίνει, αν είναι καλός, κακός, βιώσιμος, επιτυχημένος, λειτουργικός ή τουλάχιστον έτσι μας έχουν διδάξει να πιστεύουμε. Ποιος όμως είναι αυτός ο χώρος, τι τον ορίζει και πως ορίζεται αυτός; Να τον ορίσουμε είναι μάλλον φιλόδοξο και φυσικά δεν επιδιώκουμε αυτό, ίσως απλά να σκεφτούμε με αυτόν σαν αφορμή. Απαρχή στάθηκε η προσωπική κριτική στάση απέναντι σε μία διαδικασία αρχιτεκτονικής εκπαίδευσης κατά την οποία το κτίζειν εμφανίζεται ως η μόνη επιλογή. Η ερώτηση που προκύπτει στο σημείο αυτό είναι: Τι υπάρχει πέρα από το κτισμένο; Σταματάει εκεί η αρχιτεκτονική; Αμφιβάλλοντας για τη φύση του παραγόμενου αρχιτεκτονικού χώρου, ξεκινήσαμε μία αναζήτηση προσπαθώντας να τον προσεγγίσουμε, θέτοντας σαν βάση μία tabula rasa, θεωρώντας ό,τι υποτίθεται πως ξέραμε διαπραγματευόμενο. Αυτή η διερεύνηση πολύ γρήγορα οδήγησε σε μία απόπειρα ανάγνωσης του χώρου πέρα από τα υλικά στεγανά εντός των οποίων συνήθως εξετάζεται στα πλαίσια μίας αρχιτεκτονικής σχολής. Αντιλαμβανόμαστε τον χώρο μέσω της ταυτόχρονης δράσης της ψυχής, του νου και το σώματος γράφει ο Gropius. Αφού λοιπόν ο αρχιτεκτονικός χώρος δεν είναι μόνο τα τούβλα και τα κεραμίδια, αφού είναι το φως, ο ήχος, η μυρωδιά και όλοι οι παράγοντες εκείνοι που πραγματώνουν την ουσία του, ίσως να μπορούσε να οδηγηθεί κανείς στο συμπέρασμα πως είναι δυνατό να παραχθεί χώρος, αρχιτεκτονική χειρονομία και απουσίας ύλης. Ο τρόπος με τον οποίο αυτό μπορεί να πραγματοποιηθεί, οδηγεί σε μία αναζήτηση του πλαισίου εντός του οποίου αυτό είναι δυνατό, σε μία αναζήτηση δηλαδή χώρων και δομών άυλων, έτερων. Μέσα από αυτούς τους χώρους το έτερο συμπυκνώνει την αγωνία μας σχετικά με τη προσέγγιση του αυτού. Επιδιώκοντας να αναπτύξουμε τον προβληματισμό περί έτερου, εργαλείο, στάθηκε το διαδίκτυο. Ίσως να φαντάζει εξαιρετικά άλλο προς αυτό που συνήθως ψάχνουμε, αντιλαμβανόμαστε ως αρχιτεκτονικό χώρο, όμως η δυναμική του ως αναπόσπαστο κομμάτι του σύγχρονου δυτικού πολιτισμού και ως περιβάλλον στο οποίο ο άνθρωπος πλέον εργάζεται, επικοινωνεί, ψυχαγωγείται, ενημερώνεται, ζει εν τέλει, είναι το στοιχείο που μετουσιώνει τον προβληματισμό μας γύρω από το άυλο και τη χωρικότητά του. Από τη στιγμή που ζούμε κι εκεί, έχοντας σαν βάση πως χώρος είναι εκεί που συνάπτονται, δημιουργούνται και διατηρούνται σχέσεις, εκεί που φθείρεται πραγματικά η ζωή, το διαδίκτυο έρχεται να αποκτήσει χωρική υπόσταση. Το γεγονός πως δεν πρόκειται για μία απόλυτη αλλά σχετική κατάσταση, το ότι δηλαδή ζούμε και εκεί οδηγεί στη συνειδητοποίηση πως υπάρχουμε εντός και εκτός του ταυτόχρονα. Με τη διάλεξη του Foucault “Περί αλλοτινών χώρων” να υπάρχει ως υπόβαθρο στη σκέψη και στους προβληματισμούς μας η ταυτόχρονη παρουσία οδήγησε στο να εξεταστεί ο διαδικτυακός χώρος σαν ετεροτοπία με τον τρόπο που ο Foucault τις ορίζει. Συνεχίζοντας αυτή τη συλλογιστική, το επόμενο βήμα ήταν να προβληματιστούμε για το τι παράγει η ύπαρξη μας σε αυτό τον ετεροτοπικό χώρο του διαδικτύου. Οπότε αφού στο χώρο που ζούμε, δημιουργούμε σχέσεις και δομές που συγκροτούν οργανωμένα συστήματα, πόλεις θα μπορούσε να πει κανείς, και με τις “Αόρατες Πόλεις” να αναφέρονται σε αυτές που ο καθένας επισκέ-

πτεται, αναγνώσκει και μέσω της ανάγνωσης αυτής δομεί, αντίστοιχα μπορεί να γίνει μία αναγωγή, μεταφορά του διαδικτύου σαν κάποιο είδος αόρατης πόλης. Με αυτό το σκεπτικό η έρευνά μας δομήθηκε και οργανώθηκε σε ένα τρίπτυχο προσέγγισης του Internet ως δυνητικός χώρος, ως ετεροτοπία και ως αόρατη πόλη. Η προσέγγιση αυτή γίνεται όχι επειδή αυτές είναι οι μοναδικές αναγωγές που θα μπορούσαν να γίνουν , αλλά εξ αιτίας της προσωπικής μας ανάγνωσης αυτού. Η επιλογή προκύπτει από ένα δεδομένο αρχιτεκτονικό λεξιλόγιο και είναι στρατηγικά στοχευμένη ώστε να διερευνηθεί αν το διαδίκτυο συνιστά χώρο, τι είδους χώρος είναι αυτός, ποια η σχέση του με τον πραγματικό και ως βιωμένος χώρος τι παράγει. Ουσιαστικά, στόχος είναι πάντα ένας, να σκεφτούμε πού ζούμε και με ποιο τρόπο, πώς αυτό που καλούμαστε να σχεδιάσουμε μετασχηματίζεται όμως διατηρεί πάντα κάποιες ίδιες αρχές. περί χώρου (και άλλων δαιμονίων) Κατά τον Αριστοτέλη το σώμα αποτελεί το όχημα της ψυχής. Αυτά τα δύο είναι άμεσα συνυφασμένα και δύσκολα διαχωρίσιμα. Το πού κατοικεί η ψυχή αποτελεί αιώνιο ερώτημα το οποίο αναφέρεται στην ουσιαστική ύπαρξη του ανθρώπου. Το σώμα είναι αυτό που εύκολα αντιλαμβανόμαστε, αυτό που μας ορίζει άμεσα, αυτό το οποίο μπορεί να ελεγχθεί και να κατευθυνθεί, στο οποίο αναφερόμαστε όταν λέμε εγώ. Όμως υπάρχει κάτι πέρα απ’ αυτό, η ουσία της ύπαρξης, αυτό που εν τέλει μας καθιστά ξεχωριστές μονάδες, που δεν είναι δυνατό να υπάρξει δεύτερο, αυτό το οποίο ονομάζουμε ψυχή. Αντίστοιχα αιώνιο είναι και το ερώτημα για το τι είναι ο χώρος και ποια είναι η σχέση του με τον τόπο. Είναι δυνατό να πει κανείς, πως ό,τι είναι η ψυχή για το σώμα είναι ο χώρος για τον τόπο, αυτό που τον χαρακτηρίζει δηλαδή και του αποδίδει ταυτότητα. Αυτό που υπάρχει πέρα από τα όρια του υλικού, το οποίο δεν είναι δυνατό να ορίσουμε, στο οποίο αναφερόμαστε χωρίς να είμαστε σίγουροι για τη φύση του, ο χώρος. Ο αρχιτέκτονας Leslie Kavanaugh αναφέρει πως η τοποθεσία από την οποία αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο δεν είναι αυτή του απόλυτου χώρου και χρόνου, δεν είναι ένα μαθηματικό σημείο, αλλά ο τόπος από τον οποίο σχετίζομαι με όλα αυτά. Έτσι ο τόπος μπορεί να νοηθεί ως η αφετηρία της αντίληψης του χώρου και το σώμα ως η τοποθεσία της ύπαρξης μας. Ο χώρος από την άλλη, δεδομένης της ύπαρξης μας σε ένα τόπο, σχετίζεται με το βίωμα, την εμπειρία. Επιχειρώντας μία χωρική προσέγγιση, ερχόμαστε αντιμέτωποι με το ερώτημα: Είναι ο χώρος ένας, ενιαίος και αδιαίρετος ή κατακερματισμένος, με πολλούς τύπους οι οποίοι όλοι μαζί νοούμενοι μπορεί να ειδωθούν σαν σύνολο; Ας κάνουμε σε αυτό το σημείο την παραδοχή πως βρισκόμαστε αντιμέτωποι με έναν κατακερματισμένο χώρο, αποτελούμενο από υλικό και νοητό, δημόσιο, ιδιωτικό, ονειρικό, ψηφιακό...Τα όρια μεταξύ αυτών των πολλαπλών τύπων όμως, δεν παρουσιάζονται έντονα ακόμα και όταν είναι υλικά πραγματωμένα. Για παράδειγμα ακόμα και ο απόλυτα ιδιωτικός χώρος ενός δωματίου όταν ανοίξει ο κάτοικος τα παράθυρά του προς το δημόσιο χώρο του δρόμου, μετασχηματίζεται σε έναν υβριδικό χώρο με χαρακτήρα κάπου ανάμεσα στο δημόσιο και το ιδιωτικό και με διακυμάνσεις αυτού. Τα όρια λειτουργούν μέσω της ίδιας συλλογιστικής και ανάμεσα σε χώρους υλικούς και άυλους. Όταν για παράδειγμα βρίσκομαι βυθισμένος σε όνειρο βρίσκομαι ταυτόχρονα σε ένα σπίτι, σε ένα δωμάτιο από το οποίο προσλαμβάνουσες, ας πούμε ένα τηλέφωνο που χτυπάει, περνάνε και στα ονειρικά τεκταινόμενα καταλαβαίνει κανείς πως δεν μπορούμε να μιλάμε για σαφή διαχωρισμό τους. Η ύπαρξη ορίων τα οποία ορίζουν και ορίζονται από τέτοιες σχέσεις οδηγεί στην ανάγκη μετάβασης από τον ένα χώρο στον άλλο. Για την πραγμάτωση αυτής

μπορούμε ίσως να θεωρήσουμε την ύπαρξη ενός κατωφλιού το οποίο τοποθετείται όχι σε ένα αδιαπέραστο τοίχο αλλά περισσότερο σε μία επιφάνεια με δυνατότητες όσμωσης. Κατά τη μετάβαση είναι πιθανή η ύπαρξη μου κάπου ανάμεσα στους εκατέρωθεν χώρους, η από απόσταση εποπτεία τους και το παράλληλο βίωμα αυτών. Το κατώφλι, δηλαδή μπορεί να αποτελεί έναν τρίτο τύπο χώρου με χαρακτήρα μόνο να με περάσει από τον ένα χώρο στον άλλο ή και το προϊόν αλληλοεπικάλυψης των χώρων ανάμεσα στους οποίους βρίσκομαι, διατηρώντας χαρακτηριστικά και από τους δύο. Το που σταματάει ο καθένας, κατά πόσο εισχωρεί μέσα στον άλλο και τι δημιουργεί κατά την εισχώρησή αυτή είναι ζήτημα με αρχιτεκτονική σημασία. Η αλληλοεπικάλυψη σαν χωρικό στοιχείο είναι έννοια με πολλές παραμέτρους καθ’ ότι μπορεί να αναφέρεται σε χώρους, χρήσεις, ανθρώπους. Σχετίζεται άμεσα με τη μετάβαση αλλά και με τη δημιουργία νέων χώρων με χαρακτηριστικά που αντλούνται από τους αλληλεπικαλυπτόμενους. Μέσω της αλληλοεπικάλυψης τα όρια τα οποία έχουν τεθεί εξ αρχής ως δυσδιάκριτα ή μεταβαλλόμενα διευρύνονται, φτάνουν ακόμα και σε σημείο απαλοιφής, αναιρώντας ουσιαστικά την αρχική παραδοχή, οδηγώντας μας σε μια πιο ενιαία θεώρηση του χώρου. Σε αυτή τη θεώρηση στεκόμαστε σε θέσεις όπως του Leibniz κατά τον οποίο “ο χώρος είναι ένα ιδεατό πράγμα το οποίο περιέχει μια κάποια τάξη μέσω της οποίας ο νους συλλαμβάνει την εφαρμογή των σχέσεων” και του Nietzsche κατά τον οποίο τα πάντα ανάγονται σε ροές και εκδηλώσεις δυνάμεων με μόνη πραγματικότητα τις σχέσεις μεταξύ τους. Με αυτά στο νου καθώς και τη ρήση του Einstein πως “χώρος είναι οτιδήποτε περιέχει κάτι” επιδιώκουμε να τον θέσουμε ως περιέχων, με περιεχόμενο αυτού τις σχέσεις, ως ενιαίο, ενοποιητικό, απόλυτα σχετιζόμενο με την ταυτόχρονη δράση νου, ψυχής και σώματος με τις σχέσεις νοούμενες ανάμεσα σε υλικά αντικείμενα, νοητά υποκείμενα αλλά και μεταξύ τους. Ο χώρος, στη συγκεκριμένη εργασία, μας απασχολεί ως υποδοχέας σχέσεων, ως σύνολο σχέσεων που προκύπτουν ή αναφέρονται στον άνθρωπο.

το διαδίκτυο ως δυνητικός χώρος Το Διαδίκτυο είναι ένα δίκτυο ηλεκτρονικών υπολογιστών που επιτρέπει την ανταλλαγή δεδομένων μεταξύ τους. Ως μέσο έχει διπλή υπόσταση, την υλική που αποτελείται από τον συνδυασμό δικτύων βασισμένων σε λογισμικό(software) και υλικό(hardware), και την άυλη δηλαδή αυτό που προσφέρει σαν μέσo στους χρήστες του. Ο όρος κυβερνοχώρος έχει επικρατήσει ανάμεσα σε άλλους για να περιγράψει τον κόσμο που δημιουργείται εντός του διαδικτύου. Χωρικός είναι και ο τρόπος που περιγράφουμε τις κινήσεις μας σε αυτόν καθώς ανοίγουμε παράθυρα, μπαίνουμε σε φόρουμ, βρισκόμαστε σε σελίδες. Η γλώσσα ή η ορολογία πιο σωστά, που έχει επιλεχθεί δεν αποτελούν λόγο για να τεθεί η χωρικότητα του διαδικτύου ως δεδομένη, απλά καταδεικνύουν τον τρόπο που σκεφτόμαστε ίσως για αυτό. σύστημα σχέσεων και ο δυνητικός χαρακτήρας του διαδικτύου Η συγγραφέας επιστημονικών βιβλίων Margaret Wertheim, κάνει λόγο για τον αλληλοσυνδεόμενο “χώρο” του παγκόσμιου δικτύου υπολογιστών, για την πραγματική φύση της εμπειρίας του κυβερνοχώρου. Όταν επικοινωνεί κανείς με κάποιον σε απευθείας σύνδεση δεν υπάρχει καμία αίσθηση του φυσικού χώρου, καθώς τα κυβερνοταξίδια δεν μπορούν να μετρηθούν με την κυριολεκτική έννοια του όρου μέτρηση. “Διασκορπισμένος στο Διαδίκτυο”, λέει, “ο χώρος μου δεν μπορεί πλέ-

ον να καθοριστεί με καθαρά φυσικά κριτήρια. Το πού ακριβώς βρίσκομαι όταν μπαίνω στο Διαδίκτυο είναι ένα ερώτημα προς διερεύνηση, αλλά σίγουρα η θέση μου δεν μπορεί να μετρηθεί μαθηματικά”. Το ενδιαφέρον στοιχείο που εισάγει δεν είναι τόσο μία a priori χωρικότητα την οποία και θεωρούμε δεδομένη όσο το στοιχείο της επικοινωνίας. Η επικοινωνία, είτε αυτή είναι λεκτική, είτε γραπτή, είτε μέσω ανταλλαγής αρχείων, είναι εξ ορισμού παράγοντας που δηλώνει σχέση. Το σύνολο αυτών των σχέσεων δομεί ουσιαστικά ένα δίκτυο, ένα ψηφιακό χωρικό συνεχές, τον κυβερνοχώρο. Η επικοινωνία είναι κεντρικός άξονας γύρω από τον οποίο έχει δομηθεί το διαδίκτυο και μπορεί να επιτευχθεί με πολλούς τρόπους. Υπάρχουν, για παράδειγμα, πλατφόρμες μέσω τον οποίων δίνεται η δυνατότητα για άμεση γραπτή, προφορική ακόμα και οπτική επικοινωνία όπου φωνή και εικόνα μεταδίδεται σε πραγματικό χρόνο και μπορεί να οδηγήσει ακόμα και στην ερωτική συνεύρεση ενός ζευγαριού που δεν βρίσκεται στο ίδιο δωμάτιο. Αντίστοιχα επικοινωνούν δύο άγνωστοι χρήστες οι οποίοι μοιράζονται την ίδια ταινία “κατεβάζοντάς” την ο ένας από τον υπολογιστή του άλλου δημιουργώντας μία σχέση ανταλλαγής. Η αμφίδρομη επικοινωνία και η δυνατότητα μετάλλαξης από πομπό σε δέκτη, με τον καθένα να αποτελεί έναν κόμβο, συνδεδεμένο αντίστοιχα με άλλους κόμβους δημιουργεί σχέσεις αλληλεπίδρασης και αλληλεξάρτησης οι οποίες αποτελούν δομικό στοιχείο αυτού που νοείται ως διαδίκτυο, καθώς η ύπαρξη του δικτύου προϋποθέτει την ύπαρξη των κόμβων. Τι όμως συμβαίνει όταν δεν είναι κανείς συνδεδεμένος, όταν η ιδιότητά του ως δομικό στοιχείο του διαδικτύου παύει να ισχύει έστω και προσωρινά; Οι σχέσεις που χτίζονται ή διατηρούνται εντός του δεν είναι δυνατό να σταματούν όταν αποσυνδέεται όπως συμβαίνει και εκτός του διαδικτύου. Τις κουβαλάει, τον επηρεάζουν, του γεννούν τη βεβαιότητα πως ακόμα κι όταν δεν είναι εκεί, υπάρχει η ψηφιακή πραγματικότητα, σαν υπόθεση χώρου ο οποίος αναμένει την επανενεργοποίησή του. Αποδεχόμενοι λοιπόν πως ο χώρος μπορεί να αναγνωστεί σαν ένα σύνολο σχέσεων, αυτές που αναπτύσσονται στο διαδίκτυο παράγουν χώρο εντός του. Ο νους και η ψυχή δρουν ταυτόχρονα εντός αυτού του χώρου με το σώμα σαφώς να υστερεί, όμως και με δική του δράση, σε πρώτο επίπεδο διεκπαιρεωτική, που μπορεί όμως, όταν για παράδειγμα μεταδίδεται εικόνα του χρήστη, να γίνει ενεργή. Ουσιαστικά ο χώρος που βιώνεται αποτελεί απόρροια των σχέσεων που δημιουργούνται από τους χρήστες. Η πραγματοποίηση σχέσεων, δράσεων και επαφών ανάμεσα σε φυσικούς χώρους, σε πραγματικό ή μη πραγματικό χρόνο ενεργοποιεί αυτόν τον δυνητικό χώρο προσδίδοντάς του μία συνεχώς εναλλασσόμενη μορφή. Ελλείψει υλικής υπόστασης και γεωμετρικών χαρακτηριστικών, είναι ένας χώρος δύσκολα περιγράψιμος. Το δυνητικό σαν χαρακτηρισμός δηλώνει την ύπαρξή του εν δυνάμει και όχι εν ενεργεία. Ο Pierre Levy “Στη δυνητική πραγματικότητα” επισημαίνει ότι δυνητικότητα και εν ενεργεία ύπαρξη είναι δύο διαφορετικοί τρόποι του είναι. Το δέντρο, γράφει χαρακτηριστικά, είναι δυνητικά παρόν μέσα στο σπόρο. Η δυνητικοποίηση σαν ενέργεια, αναφέρεται σε με μία μετάβαση, μία έξοδο από το εδώ, μία διαδικασία αποτοπικοποίησης και παρουσιάζεται ως κύριος φορέας δημιουργίας πραγματικότητας. Στην περίπτωση του διαδικτύου, η καινούρια αυτή πραγματικότητα βιώνεται ως έξοδος του χρήστη από το εδώ της φυσικής του θέσης, το οντολογικό του κέντρο βαρύτητας μετατοπίζεται πλέον, μέσω της δυνητικοποίησης, στο ψηφιακό χώρο. Ο διαδικτυωμένος άνθρωπος βρίσκεται εκτός τόπου, και συνδιαλέγεται χωρίς να υπάρχει ενότητα τόπου αλλά μόνο χρόνου. το χωρικό συνεχές και η πολλαπλότητα

Το χωρικό αυτό συνεχές λαμβάνει διαρκώς ερεθίσματα από το φυσικό χώρο, από τον διαδικτυακό χώρο, από τον χώρο του ονείρου, της φαντασίας, του συνειδητού και του ασυνείδητου δημιουργώντας ένα σύνολο σχέσεων που συστήνουν έναν αλληλοεπικαλυπτόμενο χώρο. Κάθε τέτοια αλληλοεπικάλυψη λοιπόν, θα μπορούσαμε να πούμε ότι παράγει μεικτούς ή επαυξημένους χώρους με ανάλογη συμμετοχή των εκάστοτε κάθε φορά. Ο φυσικός μας χώρος εμπλουτίζεται με ποιότητες προερχόμενες από εξωτερικούς έτερους χώρους, οδηγώντας στο βίωμα μίας πολυδιάστατης πραγματικότητας. Έτσι, ως χρήστης, μπορεί να βρίσκεσαι στο σπίτι σου, να επικοινωνείς μέσω κάποιας πλατφόρμας επικοινωνίας άμεσων μηνυμάτων με κάποιον άλλο χρήστη, ταυτόχρονα να ενημερώνεσαι για τις νέες καταχωρήσεις σε κάποιο blog που παρακολουθείς, άλλα τρία sites να φορτώνουν σε διπλανά tabs, παράλληλα να ακούγεται η εκφωνήτρια των ειδήσεων από την τηλεόραση που έχεις αφήσει ανοιχτή στο διπλανό δωμάτιο και την ίδια στιγμή να έχεις στο μυαλό σου ότι πρέπει να βγάλεις το φαγητό από τον φούρνο. Τη στιγμή λοιπόν αυτή που προσπαθείς να ισορροπήσεις ανάμεσα στον καταιγισμό πληροφοριών που δέχεσαι, βιώνεις ταυτόχρονα τις παράλληλες πραγματικότητες του φυσικού χώρου, του διαδικτυακού χώρου, του χώρου της τηλεόρασης και κάθε άλλου νοητού χώρου. Ένα ερώτημα ίσως που τίθεται είναι σε ποιον από όλους αυτούς τους βρίσκεσαι πραγματικά. Ενώ ο φυσικός χώρος μοιάζει να είναι η προφανής απάντηση, είναι ίσως στιγμές που η συμμετοχή σε αυτόν του διαδικτύου μοιάζει να είναι πολύ πιο ισχυρή, με αποτέλεσμα να είσαι πολύ περισσότερο εκεί παρά εδώ. Το πόσο “εδώ” η “εκεί” είσαι έχει να κάνει πάντα με την υποκειμενικότητα του χρήστη και την ιεράρχηση των ενδιαφερόντων του σε πρωτογενούς και δευτερογενούς σημασίας. Όταν για παράδειγμα ως προτεραιότητα έρχεται πρώτα το ενδιαφέρον για επικοινωνία με τον φίλο σου, τότε ίσως η συμμετοχή σου στον διαδικτυακό χώρο να κερδίζει έδαφος και την προσοχή σου από το χώρο της φυσικής σου παρουσίας και τότε ίσως και να κάψεις το φαγητό! Σε αυτόν τον επαυξημένο λοιπόν χώρο που ζούμε, τους πολλαπλούς χώρους και τις αλληλοεπικαλύψεις αυτών, η μετάβαση μας θα πρέπει να γίνεται όσο το δυνατών πιο ομαλά. Για να επιτευχθεί αυτό επιβάλλεται ένα επίπεδο συνειδητότητας σχετικά με το χώρο στον οποίο βρίσκομαι κάθε φορά καθώς και σε σχέση με αυτόν στον οποίο μεταβαίνω. τα όρια - το δημόσιο και το ιδιωτικό Το διαδίκτυο προσφέρει τη δυνατότητα να είναι κανείς σωματικά μόνος και την ίδια στιγμή να βρίσκεται σε επαφή με άλλους ανθρώπους, να συνδέεται μαζί τους, να επικοινωνεί. Απόρροια αυτού είναι ο επαναπροσδιορισμός της λογικής των ορίων του χώρου αλλά και της έννοιας της ιδιωτικότητας η οποία τίθεται πια με καινούρια δεδομένα. Οποιοσδήποτε βρίσκεται στο δωμάτιό του, στο απόλυτα ιδιωτικό του περιβάλλον, συνδεδεμένος στο internet, ανοίγει ένα παράθυρο επικοινωνίας με τον έξω κόσμο που τον συνδέει με το δημόσιο χώρο. Το δωμάτιο του παύει να είναι ο κλειστός χώρος τεσσάρων τοίχων αλλά αποκτά μία δυναμική ρωγμή μέσα από την οποία η ιδιωτικότητα του προσωπικού χώρου διαρρέει στο δημόσιο και το δημόσιο εισρέει στο μέχρι πριν κλειστό δωμάτιο. Για παράδειγμα ένας εργαζόμενος μεταφέρεται καθημερινά από τον ιδιωτικό χώρο του σπιτιού του στον δημόσιο χώρο της εργασίας του όπου και καταλαμβάνει προσωρινά ένα κομμάτι του για να το οικειοποιηθεί και να εργαστεί. Αντίθετα κάποιος που δουλεύει από το σπίτι του με τηλεεργασία, μετατρέπει ένα κομμάτι από τον ιδιωτικό του χώρο σε δημόσιο καθώς μεταφέρει ένα τμήμα της δημόσιας σφαίρας εντός της ιδιωτικής του. Παρατηρούμε λοιπόν ότι σε αυτόν τον υβριδικό, ρευστό χώρο τα όρια ανάμεσα στο ιδιωτικό και στο δημόσιο δεν είναι αυτονόητα. Αμφισβητούνται, επαναπροσδιο-

ρίζονται, μεταβάλλονται και εν τέλει απαλείφονται, με την οθόνη του υπολογιστή μας να μετατρέπεται σε μία νέα μορφή ψηφιακού ορίου ανάμεσά τους. Το νέο αυτό όριο εμφανίζεται ικανό να προσαρμόζεται στα νέα δεδομένα, να μεταλλάσσεται και να διαχειρίζεται τις ροές πληροφοριών. Δεν είναι ένα όριο τοίχος, φράγμα ανάμεσα σε δύο χώρους αλλά περισσότερο ένα κατώφλι, μία ενδιάμεση μεταβατική περιοχή που συνδέει χρήστες, ενοποιεί χώρους, διακινεί δεδομένα. Εντός του ψηφιακού χώρου τα επίπεδα του δημόσιου χαρακτήρα του κυμαίνονται όπως και στον πραγματικό. Από τις πιο ανοιχτές εφαρμογές του είναι η πολύ δημοφιλής πλέον ιστοσελίδα Facebook. Κάνοντας μια αντιστοιχία με τον φυσικό χώρου θα μπορούσαμε να πούμε ότι λειτουργεί σαν μεγάλη πλατεία, γειτονιά ή αυλή ενός σχολείου την ώρα του διαλείμματος όπου είναι συγκεντρωμένοι όλοι οι γνωστοί σου, καθώς και οι γνωστοί των γνωστών σου, και μπορείς ανά πάσα στιγμή να έρθεις σε επαφή με οποιονδήποτε, αρκεί να τον βρεις διαθέσιμο. Σε αυτή τη γειτονιά το προφίλ του καθενός παίζει το ρόλο του σπιτιού του. Ο τρόπος που εμφανίζει κανείς το σπίτι του, το πόσο ανοιχτό ή κλειστό είναι ως προς την γειτονιά, διαμορφώνεται αντίστοιχα, δίνοντας τη δυνατότητα για εύρεση ιδιωτικότητας ακόμα και στην πιο δημόσια εκδοχή του μέσου. η ζωή εκεί Επικοινωνείς, αισθάνεσαι, βλέπεις, ακούς, νιώθεις, μαθαίνεις, εργάζεσαι, παράγεις, αγοράζεις, παίζεις, μοιράζεσαι, ερωτεύεσαι, κάνεις σεξ, σκέφτεσαι, πιστεύεις, ζεις. Οι σχέσεις αυτές και άλλες ακόμη σαν κι αυτές, ορίζουν τη ζωή μας και στη συγκεκριμένη περίπτωση η ζωή μας διαδραματίζεται στο διαδίκτυο με την ίδια ευκολία που διαδραματίζεται και στο φυσικό μας χώρο. Ζούμε λοιπόν εκεί, βιώνουμε σχέσεις, δημιουργούμε νέες, αλληλοεπιδρούμε και επηρεαζόμαστε από αυτές. Για πολλούς χώρος είναι εκεί όπου φθείρεται η ζωή, στη δική μας περίπτωση η ζωή φθείρεται μέσα στο διαδίκτυο ορίζοντας με τον τρόπο αυτό την χωρική του υπόσταση.

το διαδίκτυο ως ετεροτοπία Ο όρος ετεροτοπία χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά από το γάλλο φιλόσοφο Michel Foucault το 1967 στη διάλεξή του “Περί αλλοτινών χώρων”. Εκεί θέτει αρχικά τον χώρο ως σύνολο σχέσεων οι οποίες προσδιορίζουν θέσεις απαράβατες και μη υπερκείμενες μεταξύ τους. Εντός αυτού, εντοπίζει τόπους παράδοξους, οι οποίοι συνδέονται και επηρεάζουν όλες τις υπόλοιπες θέσεις, ένα είδος πραγματοποιημένων ουτοπιών, τις ετεροτοπίες. Σαν τέτοια αναφέρει τον καθρέφτη, εντοπίζοντας σε αυτό το σημαντικότερο ίσως χαρακτηριστικό των ετεροτοπιών, τη συνύπαρξη πραγματικού και μη πραγματικού. Εκεί βιώνεται ένα είδος ενδιάμεσης εμπειρίας καθώς ανακαλύπτω τον εαυτό μου, την αντανάκλασή μου σε ένα τόπο χωρίς τόπο, συνειδητοποιώ την ύπαρξή μου εκεί και επανατοποθετούμαι στη φυσική μου θέση καθώς η αντανάκλασή μου αναφέρεται σε αυτή. Οι ετεροτοπίες στη διάλεξη του Foucault ορίζονται από έξι γενικές αρχές. Κάθε κουλτούρα δημιουργεί ετεροτοπίες οι οποίες παρουσιάζονται με διαφορετικούς τρόπους όμως εντάσσονται σε ετεροτοπίες κρίσης(πχ. στρατόπεδο) και απόκλισης(πχ. φυλακή). Η λειτουργία τους δεν είναι παγιωμένη αλλά είναι δυνατό στο πέρασμα του χρόνου να λειτουργήσουν με τρόπο τελείως διαφορετικό.(πχ. νεκροταφείο)

Στις ετεροτοπίες είναι δυνατή η συνύπαρξη πολλών τόπων ασύμβατων μεταξύ τους.(πχ. θέατρο) Λειτουργούν με τον άνθρωπος να έρχεται σε ρήξη με τον παραδοσιακό του χρόνο. Είτε με το χρόνο να συσσωρεύεται εντός τους είτε με την εφήμερη εκδοχή του. (πχ. μουσεία και πανηγύρια) Οι ετεροτοπίες σαν τρόπο πρόσβασης προϋποθέτουν ένα σύστημα ανοίγματος και κλεισίματος.(πχ, χαμάμ) Μπορεί να λειτουργούν είτε ως χώροι ψευδαίσθησης είτε ως χώροι αντιστάθμισμα σε σχέση με τον υπόλοιπο κόσμο. (πχ. οίκος ανοχής και αποικίες) Η δυναμική των ετεροτοπιών είναι συνέπεια της ιδιότητάς τους να είναι χώροι που ενώ είμαι εκεί, είμαι ταυτόχρονα και κάπου αλλού. Με αυτό στο νου, ο διαδικτυακός χώρος μπορεί ίσως να αποτελέσει μία σύγχρονη και νέα μορφή ετεροτοπίας η οποία πληροί πολλά από τα χαρακτηριστικά που ο Foucault έχει θέσει. συνύπαρξη_επικάλυψη τόπων Αν ο διαδικτυακός χώρος ειδωθεί σαν ενιαίος, είναι πολύ εύκολο να οδηγηθεί κανείς στο συμπέρασμα πως συγκροτείται από τη συνύπαρξη (ιστό)τοπων, σελίδων με διαφορετικό περιεχόμενο και λειτουργία. Δεν καθίσταται όμως αυταπόδεικτος έτσι ο ετεροτοπικός χαρακτήρα, έρχεται σαν απόρροια του τρόπο που αυτή η συνύπαρξη μπορεί να λειτουργήσει σαν ταυτόχρονη αλληλοεπικάλυψη εντός του χώρου που βιώνεται από κάθε χρήστη. Αυτό συμβαίνει με τον τρόπο που σερφάρει κανείς στο διαδίκτυο μέσω των προγραμμάτων πλοήγησης(browser)τα οποία λειτουργούν με τη λογική της ταυτόχρονης εποπτείας διαφορετικών ιστοσελίδων την ίδια στιγμή. Οπότε, στην ίδια οθόνη μπορεί να συνυπάρχουν μία εγκυκλοπαίδεια, ένα μουσικό βίντεο, μία εκκλησιαστική σελίδα και μία πορνογραφική την ίδια στιγμή, λειτουργίες δηλαδή που δεν θα μπορούσαν να συνυπάρξουν με όρους φυσικού χώρου λόγω του συγκρουσιακού τους χαρακτήρα. Είναι λογικό πως ο τρόπος που από τη μία λειτουργία ο χρήστης μεταβαίνει στην άλλη ακολουθεί τη γραμμικότητα του χρόνου όμως αυτό δεν αναιρεί την ταυτόχρονη παρουσία του σε όλες, ή έστω στις επικαλύψεις μεταξύ τους. Όλη αυτή η κατάσταση έχει εισάγει στις σύγχρονες δυτικές κοινωνίες την έννοια του multitasking ως επιταγή, γεγονός που μπορεί να ειδωθεί και σαν αρνητικό όταν οδηγεί σε πολυμερισμό της προσοχής, τεμαχισμό της αντίληψης και την εκπτώχευση τελικά του χώρου αντί του εμπλουτισμού του. “ίσως οι χώροι που φτιάχνουμε να πρέπει να συγκεντρώνουν και να εστιάζουν την προσοχή μας, να μας βοηθούν να κατοικούμε για λίγο σε ένα και μόνο χώρο” λέει ο Αγγελιδάκης. συσσώρευση χρόνου_υπεραρχείο Το διαδίκτυο μπορεί να αναγνωστεί ως ετεροτοπία σχετιζόμενη με το χρόνο εξ αιτίας της δομής του ως αρχείο και ως συμβάν. Η αρχειακή του διάσταση αναφέρεται στη συσσώρευση κάθε διαθέσιμης πληροφορίας σε ένα άμορφο στοκ δεδομένων το οποίο δεν είναι κλειστό ούτε απόλυτο, αλλά ανοιχτό σε κάθε προσθήκη, τροποποίηση, διαγραφή από τους κοινωνούς του. Με αυτόν τον τρόπο κάθε υπολογιστής, κατά συνέπεια και κάθε χρήστης, γίνεται με τη σύνδεση στο διαδίκτυο και ανοίγοντας προς τη παγκόσμια σφαίρα του, κομμάτι του γενικού αρχείου. Αυτή η αέναη συσσώρευση τείνει στο άπειρο σε μια αντιστοιχία ίσως με την Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας η οποία φιλοδοξούσε να συγκεντρώσει τη γνώση όλου του κόσμου ή ακόμα και με το αρχέτυπο της Βιβλιοθήκης της Βαβέλ του Borges όπου “Βιβλιοθήκη είναι μία σφαίρα, το ακριβές κέντρο της οποίας είναι οποιοδήποτε εξάγωνο, και η περιφέρεια της απροσπέλαστη.” Δεν έχει αρχή, ούτε τέλος, τα πάντα βρίσκονται εκεί αρκεί να είσαι τυχερός, να μπορέσεις να τα βρεις και να μην παραπλανηθείς από τις κακέκτυπες εκδοχές τους.

προσβασιμότητα_log in Το σύστημα ανοίγματος και κλεισίματος που προϋποθέτουν οι ετεροτοπίες, στο διαδίκτυο εμφανίζεται με τη λογική του log in η οποία το διέπει από την αρχική είσοδο του χρήστη σε αυτό μέχρι τις επιμέρους ιστοσελίδες του. Για παράδειγμα για να συνομιλήσεις σε ένα chat room πρέπει να γίνεις μέλος της κοινότητας και ακόμα κι αν η είσοδος είναι ελεύθερη, ο διαχειριστής της εκάστοτε σελίδας μπορεί να σου αρνηθεί την είσοδο σε όποια συζήτηση θέλει ή ακόμα και να σε εξορίσει από το συγκεκριμένο “δωμάτιο”. Αντίστοιχα για να εισέλθεις σε ιστότοπο με “ενήλικο” περιεχόμενο θα πρέπει να επιβεβαιώσεις την ηλικία σου και ενίοτε και τον αριθμό της πιστωτικής σου κάρτας. Με τέτοιου τύπου δικλείδες υπάρχει έλεγχος των συμμετεχόντων και η δημοκρατικότητα του μέσου το οποίο είναι απόλυτα ανοιχτό σε όλους δε είναι παρά μία επίφαση. ψευδαίσθηση_ αντιστάθμισμα Εντοπίζοντας τον ετεροτοπικό χαρακτήρα του διαδικτύου σημαντικό κεφάλαιο είναι η λειτουργία του ως χώρος ψευδαισθήσεων και αντιστάθμισμα συγχρόνως. Η ψευδαίσθηση προκύπτει από τη φαινομενική ανωνυμία η οποία οδηγεί σε μία διεσταλμένη ηθική εντός του. Το παράνομο σαν έννοια εμφανίζεται ρευστό, σχεδόν ανύπαρκτο καθώς στη λογική της ανοιχτής ροής δεδομένων όλοι “κατεβάζουν” ταινίες, “σπάνε” προγράμματα, κλέβουν με όρους φυσικού κόσμου χωρίς να νοούν εαυτούς κλέφτες. Όπως αντίστοιχα δεν νοούν εαυτούς ηδονοβλεψίες, πορνογράφους, ελευθέρων ηθών όταν χρησιμοποιούν το διαδίκτυο σαν χώρο εκτόνωσης σεξουαλικών ορμών, πρακτικών, διαστροφών. Η ασωματική παρουσία εντός του διαδικτύου απενοχοποιεί το σύγχρονο άνθρωπο από πολιτικά και κοινωνικά ορθές συμπεριφορές με αποτέλεσμα να λειτουργεί όπως πραγματικά φαντασιώνεται όσο ωμό κι αν είναι αυτό. Συνευρίσκεται με τυχαίους ανθρώπους οποιουδήποτε φύλου και ηλικίας, παρουσιάζει online τις όποιες σεξουαλικές πρακτικές του, παρακολουθεί πορνογραφικό υλικό που θα ντρεπόταν να αγοράσει από το περίπτερο της γειτονιάς του, εκδηλώνεται ουσιαστικά σε έναν παράλληλο κόσμο με την ψευδαίσθηση πως δεν είναι ο ίδιος, ενώ ίσως ψευδαίσθηση να είναι εν τέλει περισσότερο η καθώς πρέπει εικόνα της φυσιολογικής του ζωής. Εδώ ας σημειωθεί πως η ανωνυμία χαρακτηρίστηκε φαινομενική καθώς κάθε I.P., διεύθυνση σύνδεσης κάθε Η.Υ. με το Internet, είναι εντοπίσιμη οπότε και μπορεί να οδηγήσει την ετεροτοπική παρανομία σε κύρωση εντός του φυσικού κόσμου. Από την άλλη πλευρά, σαν αντιστάθμισμα αυτός ο ψηφιακός χώρος λειτουργεί όταν η οργάνωση και ο τρόπος λειτουργίας που τον διέπουν κάνουν το χώρο εκτός του να φαντάζει πρόχειρος και αποδιοργανωμένος, να υστερεί σε σχέση με τον ψηφιακό, με εφαρμογές τύπου Second Life όπου υπάρχει μία ολόκληρη ψηφιακή αποικία, όλα είναι τέλεια οργανωμένα, οι κάτοικοι έχουν την εικόνα και τη ζωή που πάντα ήθελαν. Πρόσφατο παράδειγμα αποτελεί έρευνα στη Μεγάλη Βρετανία όπου το 80% των έφηβων ερωτηθέντων απάντησε πως το πιο σημαντικό πράγμα στη ζωή τους είναι το Facebook, με την οικογένειά τους να έπεται. καθρέφτης_πλοίο Εν τέλει ο ψηφιακός χώρος αναφέρεται σε δύο κόσμους παράλληλους, είδωλο ο ένας του άλλου. Ο ένας φιλοξενεί το σώμα μου, το φθαρτό μου κομμάτι ενώ το νοητό μου βρίσκεται στον άλλο, αυτόν που πλησιάζει τους κόσμους του ονείρου, αυτούς που δημιουργεί ο νους, όμως υπάρχει ανεξάρτητα από αυτόν. Ετεροτοπικά επικοινωνώ, με την εικόνα του εαυτού μου να μεταφέρεται, παράδοξα ίσως,

στην άλλη άκρη της γης. Εκείνη τη στιγμή πού στα αλήθεια επικοινωνώ, πού στα αλήθεια βρίσκομαι; Είναι η θέση η δική μου, η θέση του άλλου ή μήπως μία τρίτη, ένα μεσοδιάστημα, μία αλληλοεπικάλυψη στο ψηφιακό συνεχές το οποίο επηρεάζεται και από τις δύο αλλά δεν ορίζεται από καμία από αυτές; Η ουσία της ετεροτοπίας βρίσκεται στο γεγονός ότι είμαι πιο πολύ εκεί παρά εδώ, πως σαν μυαλό και ψυχή βρίσκομαι εντός ενός δυνητικού χώρου ενώ το σώμα μου δεν έχει μετακινηθεί από τη φυσική του θέση. Αυτό μπορεί να ειδωθεί όχι σαν απουσία αλλά σαν ταυτόχρονη παρουσία, σαν έναν διαχωρισμό των διαστάσεων στις οποίες κατοικεί το μυαλό και το σώμα. Όσο παρατηρώ και συνειδητοποιώ την ύπαρξή μου κάπου αλλού, σε έναν ψηφιακό καθρέφτη, επιστρέφω στον εαυτό μου και επαναπροσδιορίζω τη θέση μου, καθιστώντας με την ύπαρξη μου εκεί, απόλυτα πραγματικό έναν τόπο χωρίς τόπο. Το πλοίο, γράφει ο Foucault, είναι η κατεξοχήν ετεροτοπία. Στους πολιτισμούς που δεν υπάρχουν πλοία τα όνειρα στερεύουν, η κατασκοπεία αντικαθιστά την περιπέτεια και η αστυνομία τους πειρατές. Αυτός ο διαδικτυακός τόπος χωρίς τόπο, φιλοδοξεί να περιέχει τα πάντα, να απαρτίζεται και να αποτελεί κάθε δυνατό προορισμό, να είναι η θάλασσα μέσω της οποίας μπορώ να φτάσω ή να αφεθώ να με πάει οπουδήποτε, από εμπειρία σε εμπειρία, από πληροφορία σε πληροφορία. Εκεί είμαι σε διαρκή κίνηση, μετατοπίζω συνεχώς το είναι μου μέσα σε ένα δίκτυο, βιώνοντας έτερους τόπους, έτερους χώρους στους οποίους το σώμα μου δεν έχει θέση. Και όλοι αυτοί που είναι online, που είναι μαζί μου, είναι ο καθένας μόνος του κάπου αλλού. Τα πάντα μπορούν να συμβούν στην απόλυτη ετεροτοπία.

το διαδίκτυο σαν αόρατη πόλη Στην πολύ δημοφιλή ιστοσελίδα yahoo, υπάρχει εφαρμογή που ο καθένας μπορεί να κάνει ό,τι ερώτηση θέλει και όποιος έχει τη διάθεση να απαντήσει. Στα πλαίσια αυτής της ανοικτής διαδικασίας έχει διατυπωθεί και η ερώτηση: που είναι το διαδίκτυο;where is the internet? Ως πιο έγκυρη απάντηση έχει ψηφιστεί το “out there”, δηλαδή εκεί έξω. Εκεί έξω λοιπόν, υπάρχει πλέον το σύννεφο του διαδικτύου(cloud compouting) όρος που χρησιμοποιείται για να περιγράψει χώρο αποθήκευσης και εφαρμογές που τρέχουν στο διαδίκτυο έξω από τον προσωπικό Η.Υ. καθιστώντας τον απλό μέσο προς αυτό με το personal compouting να τείνει στο τέλος του. Το νεφέλωμα αυτό αν και στερείται υλικότητας, από τη στιγμή που περιγράφει δίκτυο παραπέμπει σε δομές πιο οργανωμένες με σημεία αναφοράς, κόμβους και αποστάσεις μεταξύ αυτών. Όπως αναφέρθηκε το διαδίκτυο δομείται σαν αρχείο και σαν συμβάν, το αρχείο παραπέμπει σε κάποιου τύπου οργάνωση, δόμηση ενός ψηφιακού περιβάλλοντος δεδομένων και το συμβάν στη συμμετοχή μου σε αυτό. Η ύπαρξή μου ως ενεργοποιητής διαφορετικών τέτοιων συμβάντων μπορεί οδηγήσει σε μία αντιστοιχία του διαδικτύου με τη δομή της πόλης, με την πόλη ιδωμένη ως χωνευτήρι, συσσωρευτή χώρων, σχέσεων, ανθρώπων, δεδομένων, καταστάσεων, στιγμών. Ο Καλβίνο γράφει για τις πόλεις πως είναι ένα σύνολο πραγμάτων: απομνημονεύσεων, επιθυμιών, σημείων μιας γλώσσας. οι πόλεις είναι τόποι ανταλλαγών, αλλά οι ανταλλαγές αυτές δεν είναι μονάχα ανταλλαγές εμπορευμάτων, είναι και ανταλλαγές λέξεων, πόθων, αναμνήσεων. Με αυτό το σκεπτικό το διαδίκτυο δεν είναι παρά μία ψηφιακή αόρατη πόλη, στην οποία όλο και περισσότεροι έχουν πρόσβαση, η οποία δομείται εξ αιτίας της ύπαρξης μας εκεί.

Αυτή η πόλη είναι συνεχής και παγκόσμια, ένα ανοιχτό σύστημα, μια ζωντανή πόλη που σαν κάθε άλλη επεκτείνεται, μεταβάλλεται, καταστρέφεται. Μιλάμε δηλαδή για μια E-topia, με οικοδομήματά της τα sites, ανοιχτά και κλειστά, δημόσια και ιδιωτικά το καθένα με τη δική του διεύθυνση που μεταξύ τους κινούμαστε. Δρόμοι της είναι τα links, οι σύνδεσμοι που έχουν τη δυνατότητα να με (τηλε)μεταφέρουν από τον ένα τόπο στον άλλο. Σε αυτή την πόλη μπορώ να περιπλανηθώ σε ένα άσκοπο flaneurie από τον ένα σύνδεσμο στον άλλο ανάλογα με το τι θα τραβήξει την προσοχή μου ή και να κινηθώ στοχευμένα, είτε επειδή ξέρω που πάω είτε ρωτώντας-σαν να ζητάω οδηγίες σε ένα περίπτερο-κάποια μηχανή αναζήτησης. Η παγκοσμιότητα της Ε-topia δεν επιτρέπει την πλήρη εποπτεία της. Καθένας έχει τα σημεία αναφοράς του, το σπίτι του, είτε αυτό είναι η προσωπική του σελίδα, είτε είναι το ηλεκτρονικό του γραμματοκιβώτιο, και με αυτό σαν βάση γνωρίζει κάποιους δρόμους που τον οδηγούν σε οικεία σημεία, σε γνωστούς και φίλους, στα στέκια του. Αντίστοιχα με τις προσωπικές διαδρομές, η παγκόσμια πόλη, το παγκόσμιο χωριό όπως αποκαλείται, εμφανίζει τοπικότητες που δεν σχετίζονται κατ’ ανάγκη με τη γεωγραφική θέση αλλά με ομάδες ατόμων με κοινά ενδιαφέροντα. Δημιουργούνται κοινότητες, π.χ. το Architizer, όπου άνθρωποι με κοινή ιδιότητα συγκροτούν ένα σύνολο, ανταλλάσσουν ιδέες, συνδιαλέγονται, ενημερώνονται. Έτσι καθίσταται δυνατό, άνθρωποι ανεξαρτήτως τοποθεσίας να βρίσκονται στην ίδια διαδικτυακή γειτονιά και συζητάνε για θέματα κοινωνικά, πολιτικά, οικολογικά, πολιτιστικά. Με τον τρόπο αυτό εισάγεται και η έννοια της δημόσιας σφαίρας η οποία αναπτύχθηκε από τον γερμανό φιλόσοφο και κοινωνιολόγο Jürgen Habermas ως χώρος κριτικής συζήτησης, ανοιχτός σε όλους, όπου οι ιδιώτες-πολίτες συγκροτούν ένα κοινό του οποίου "η δημόσια λογική" θα ενεργούσε ως μηχανισμός ελέγχου για την κρατική εξουσία. Μπορεί να ισχυριστεί κανείς πως ο σύγχρονος άνθρωπος βρίσκεται αντιμέτωπος με την ανάπτυξη μίας νέας παγκόσμιας δημόσιας σφαίρας, καθώς εκεί δημιουργούνται συνθήκες δημόσιου λόγου και δράσης και είναι στο χέρι του να γίνει ενεργό της μέλος. “Υπάρχει μία οικουμενική πόλη-πάνω-από-την-πόλη, από την οποία κρέμονται οι πόλεις. Σε αυτή την άλλη/άυλη πόλη, η ιδιωτική και η δημόσια σφαίρα αναδιατάσσονται και συμπληρώνουν την ηθική της υλικής πόλης.” (Ζήσης Κοτιώνης_συνέντευξη_Athens by sound) Ζούμε κι εκεί όπως κι εκτός της. Την πόλη αυτή, δεν την κατέχουμε σαν γνώση ολόκληρη όπως και τις υπόλοιπες, όσο ζούμε σε αυτή μαθαίνουμε, ανακαλύπτουμε καινούρια σημεία, καινούριους ανθρώπους. Ποιο κομμάτι μας όμως κατοικεί σε αυτό το μέσα, αφού το σώμα μας είναι σε ένα έξω; Η ετεροτοπική φύση του διαδικτύου, όπως περιγράφηκε, παρέχει τη δυνατότητα της ταυτόχρονης παρουσίας. Κάθε περιηγητής της E-topia, δεν υστερεί σε τίποτα πέρα από την υλικότητα σε σχέση με αυτόν που κάθεται μπροστά στην οθόνη του. Έχουμε δηλαδή πλέον την ύπαρξη μίας προσωπικής ψηφιακής οντότητας η οποία κατοικεί στην αόρατη πόλη του διαδικτύου. Η ψηφιακή αυτή ύπαρξη, ο E-topian, προφανώς δεν είναι ανεξάρτητη από την υλική, όμως ταυτόχρονα δεν είναι μια απλή σκιά της, αλλά κομμάτι της στο οποίο ενυπάρχει το μυαλό και η ψυχή, με το σώμα να μην έχει θέση εκεί, να λειτουργεί μόνο ως μέσο. Άλλωστε το software, το λογισμικό, σαν όρος αναφέρεται σε πραγματικότητες πιο μαλακές από την ύλη όχι όμως λιγότερο πραγματικές. Κάπου εδώ πρέπει να γίνει ένας διαχωρισμός μεταξύ avatar και ψηφιακής ύπαρξης. Το avatar σαν όρος έχει τις ρίζες του στην σανσκριτική λέξη Avatāra (अवतार) που σημαίνει “ενσάρκωση”. Η λογική του avatar ενσωματώθηκε στα μέσα της δεκαετίας του ‘80 σε ηλεκτρονικά παιχνίδια και αργότερα σε forum και διαδικτυακές κοινότητες. Πρόκειται για την εικονοποίηση του εαυτού μου, δημιούργημα του χρήστη κατά το δοκούν. Το ψηφιακό αυτό alter ego

100

ως κατασκεύασμα, δεν ταυτίζεται με κάποιου τύπου ειλικρινή αναπαράσταση, τα χαρακτηριστικά που δεν ικανοποιούν, φύλο, ηλικία, χρώμα, κιλά, αλλάζουν. Αντίθετα με τη λογική του avatar, η ψηφιακή οντότητα έχει ουσιαστική ύπαρξη, είναι απελευθερωμένη από την εικόνα και δεν αποτελεί ψευδές κατασκεύασμα. Είναι απόρροια της παρουσίας κάθε χρήστη του διαδικτύου στην E-topia, και των επιλογών του σε αυτή. Το επίπεδο αυτό ύπαρξής μας εντός της E-topia εύκολα αποκτά υπόσταση, ακόμα και περιγραφή, μέσω της λογικής του ιστορικού που αποθηκεύεται στο πρόγραμμα πλοήγησης ή ακόμα και σε σελίδες όπως η Google με σκοπό να επιτευχθούν προσωποποιημένα αποτελέσματα και διαφημίσεις, επαληθεύοντας ίσως τον οργουελικό Μεγάλο Αδερφό. Η ψευδαίσθηση της ανωνυμίας όπως παρουσιάστηκε και πριν, καθιστά τη ψηφιακή ύπαρξη απελευθερωμένη από κοινωνικές συμβάσεις με τον E-topian που αντιστοιχεί στον καθένα να είναι ίσως η πιο ειλικρινής έκφραση του εαυτού του. Οι πολίτες αυτoί, έχουν μια αλληλένδετη και ιδιαίτερη σχέση με την πόλη τους. Η μη ύπαρξη γεωγραφικών ορίων-το διαδίκτυο δεν έχει σύνορα, εκτείνεται προς κάθε διάσταση, κάθε κατεύθυνση δημιουργώντας την ψευδαίσθηση της πανταχού παρουσίας-καθιστά την πόλη ετερογενή και ευμετάβλητη, ανοιχτή να την πλάσει ο καθένας όπως τη θέλει. Η Ε-topia δεν θα υπήρχε χωρίς τους κατοίκους της, αλλά η ύπαρξή τους είναι απόρροια αυτής.

επιμύθιο Επιχειρήσαμε να ξεφύγουμε, να υπερβούμε τον υλικό χώρο, να μιλήσουμε για χώρους και τόπους έτερους, υλικούς και άυλους, πραγματικούς και δυνητικούς. Μετά την περιπλάνησή μας στο λαβύρινθο του internet, στέκουμε εκεί από όπου ξεκινήσαμε, στην αρχιτεκτονική. Όπως έχει ειπωθεί στόχος της είναι να δημιουργεί “δοχεία ζωής” και τώρα πια η ζωή εκτυλίσσεται και εκεί, στο νέο αυτό δυνητικό χώρο όπου συνάπτονται σχέσεις ανθρώπων, στην ετεροτοπία που μου επιτρέπει το σπίτι μου να περιέχει ως μπορχικό Αλεφ όλο τον κόσμο, στην πόλη όπου ένα επίπεδο του εαυτού ζει και δομεί για να κατοικήσει. Κάπως έτσι το διαδίκτυο μεταλλάσσεται σε πεδίο σχεδιασμού αλλά και σχεδιαστική παράμετρο. Αν αφήσει κανείς τη δόμηση ψηφιακού περιβάλλοντος στην άκρη μένει ο επαυξημένος χώρος τον οποίο καλούμαστε να σχεδιάσουμε, αυτός που πλέον εμπεριέχει και μία ψηφιακή διάσταση, μία καθημερινή ετερότητα. Η E-topia βρήκε τον ήρωά της, όποιος κι αν ήταν τελικά αυτός. Βγαίνοντας όμως πια από αυτή, εμφανίζεται το ερώτημα αν οι πόλεις μας χρειάζονται κι αυτές τους δικούς τους ήρωες. Αυτούς που δημιουργούν τις συνθήκες κάτω από τις οποίες πραγματώνονται μικρές ουτοπίες. “Μέσα σε μια γιγαντιαία στιγμή, είδα εκατομμύρια απολαυστικές ή αποτρόπαιες πράξεις, καμιά τους δε με εξέπληξε τόσο όσο το γεγονός ότι όλες καταλάμβαναν το ίδιο σημείο του χώρου, χωρίς να είναι διαφανείς και χωρίς να επικαλύπτονται. Ό,τι είδαν τα μάτια μου, υπήρξε ταυτόχρονο: ό,τι θα καταγράψω, θα ’ναι διαδοχικό, γιατί είναι η γλώσσα διαδοχική. Θα πω, όμως, λίγα πράγματα. ”

101

Σημειώσεις

1. O Walter Gropius ήταν Γερμανός αρχιτέκτονας και ιδρυτής της σχολής Bauhaus 2. Leslie Kavanaugh, Ir. Dr TuDelft, “Ένα μέρος να σταθείς” (“A place to stand”), Athens by Sound σελ.53 3. Αναφέρεται στον πρόλογο του Albert Einstein στο “Concepts of space” του Max Jammer 4. Wikipedia λήμμα: Internet 5. Αχιλλέας Ψυλλίδης, Τεχνολογία: Επαναπροσδιορισμός των Ορίων & του Διπόλου Δημόσιο-Ιδιωτικό, 2006 6. Ο Pierre Levy είναι φιλόσοφος καθηγητής στο τμήμα Hypermedias του πανεπιστημίου Paris VIII 7. Neil Spiller καθηγητής Αρχιτεκτονικής και Ψηφιακής θεωρίας, ¨Για μία θεωρία του του μετα-ψηφιακού στην αρχιτεκτονική¨, Athens by sound σελ.90 8. Georges Perec κιμιογράφος

Γάλλος νομπελίστας, φιλμογράφος και δο-

9. Hannah Arendt, «Η Ανθρώπινη Κατάσταση», μετάφραση: Στέφανου Ροζάνη, Γεράσιμου Λυκιαρδόπουλου, εκδόσεις Γνώση, Αθήνα, 1986.. Τίτλος πρωτοτύπου: “The Human Condition”, The University of Chicago, 1958. 10. Manuel Castells, “The informational city: information technology, economic restructuring, and the urban – regional process”, Blackwell, Oxford, 1989. 11. Michel Foucault, διάλεξη στο Κέντρο Αρχιτεκτονικών Μελετών (Cercle d’Etudes Architecturales) στις 14 Μαρτίου 1967, δημοσιεύτικε το 1984 12. Ανδρέας Αγγελιδάκης, αρχιτέκτων, συνέντευξη, Athens by sound σελ. 106

103

13. Michel Foucaoult, Περί αλλοτινών χώρων (Des espaces autres), 1967 14. Η ιδέα του υπεραρχείου αναπτύσσεται από τον Pierre Levy στη Δυνητική Πραγματικότητα (Realite Virtuelle) - Η Φιλοσοφία του πολιτισμού και του κυβερνοχώρου, Paris 1995 15. Michel Foucaoult, Περί αλλοτινών χώρων (Des espaces autres), 1967 16. Italo Calvino, Οι Αόρατες Πόλεις (Le citta invisibili), Οι συνεχόμενες πόλεις 5 17. Wikipedia λήμμα: cloud computing 18. Αριστείδης Αντονάς, αρχιτέκτων και συγγραφέας, συνέντευξη, Athens by sound σελ. 109 19. Italo Calvino, Οι Αόρατες Πόλεις (Le citta invisibili), Οι συνεχόμενες πόλεις 4 20. Ζήσης Κοτιώνης, αρχιτέκτων, καθηγητής Τμήματος Αρχιτεκτόνων πανεπιστημίου Θεσσαλίας, συνέντευξη, Athens by sound σελ. 96 21. Italo Calvino, Οι Αόρατες Πόλεις (Le citta invisibili), Οι πόλεις και τα μάτια 3 22. Wikipedia λήμμα: Avatar 23. Italo Calvino, Οι Αόρατες Πόλεις (Le citta invisibili), Οι πόλεις και η επιθυμία 4 24. Jorge Luis Borges, Το Άλεφ (El Aleph)

104

Βιβλιογραφία

Michel Foucault, Περί αλλοτινών χώρων (Des espaces autres), 1967 Gaston Bachelard, Η ποιητική του χώρου, Presses Universitaires de France, 1957, για την Ελληνική γλώσσα: Εκδόσεις Ι. Χατζινικολή, 1982, Μετάφραση: Ελένη Βέλτσου - Ιωάννα Δ. Χατζηνικολή Pierre Levy, Δυνητική Πραγματικότητα (Realite Virtuelle) - Η Φιλοσοφία του πολιτισμού και του κυβερνοχώρου, Paris 1995, Editions La Decouverte, 1999, Εκδόσεις Κριτική ΑΕ για την Ελληνική μετάφραση: Μιχάλης Καραχάλιος Italo Calvino, Οι Αόρατες Πόλεις (Le citta invisibili) για την ελληνική έκδοση μετάφραση από τα Ιταλικά: Ανταίος Χρυσοστομίδης, Εκδόσεις Καστανιώτη Α.Ε., Αθήνα 2003 Georges Perec, Χορίες χώρων (Especes d’espaces) 1974, μετάφραση Αχιλλέας Κυριακίδης εκδόσεις Ύψιλον βιβλία, Αθήνα, 2000 Jorge Luis Borges, Ficciones, El Aleph, Άπαντα πεζά, Μετάφραση-Επιμέλεια: Αχιλλέας Κυριακίδης, εκδόσεις ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ Α.Ε, Έβδομη έκδοση: Ιούλιος 2009 Πάνος Κούρος, Πράξεις συνεκφώνησης, κείμενα για την αρχιτεκτονική της τέχνης, εκδόσεις futura - Μιχάλης Παπαρούνης, Απρίλιος 2008 Νικόλαος-Ίων Τερζόγλου, Ιδέες του χώρου στον εικοστό αιώνα, εκδόσεις νήσος - Π. Καπόλα, 2009 Athens by sound, Έκδοση για την ελληνική συμμετοχή στην 11η Διεθνή Έκθεση Αρχιτεκτονικής Μπιενάλε Βενετίας, Out there. Architecture beyond building. Επιμελητές: Αναστασία Καρανδεινού, Χριστήνα Αχτύπη, Στυλιανός Γιαμαρέλος, Εκδόσεις futura 2008 Digital topo_grafies, έκδοση της έκθεσης Ψηφιακές τοπο_γραφίες που πραγματοποιήθηκε στο περιπτερο 2 της Διεθνούς Έκθεσης Θεσσαλονίκης από 11 έως 28 Φεβρουαρίου 2005, Επιμέλεια: Σπύρος Ι. Παπαδημητρίου, Εκδόσεις futura - Μιχάλης Παπαρούνης, 2005

106

Άλλοι Τόποι (Other Places), Παράλληλο πρόγραμμα, Επιμελητής: Απόστολος Καλφόπουλος, Χώρος έκθεσης: Κτίριο Παλαιών Ψυγείων του Οργανισμού Λιμένος Θεσσαλονίκης, 12/09-12/10/2007, Κρατικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, 2007 Margarete Wertheim, The Pearly Gates of Cyberspace: A History os Space from Dante to the Internet, 1999

Αρθρογραφία

Ανδρέας Αγγελιδάκης, Second Life: Αρχιτεκτονική και Ψηφιακή Πραγματικότητα Αχιλλέας Ψυλλίδης, Τεχνολογία: Επαναπροσδιορισμός των Ορίων & του Διπόλου Δημόσιο-Ιδιωτικό, 2006 Σταύρος Σταυρίδης, Οι χώροι της ουτοπίας και η ετεροτοπία: Στο κατώφλι της σχέσης με το διαφορετικό κοντέινερ 6, Απρίλιος 2010, Αφιέρωμα_Δίκτυα Eddie Pinuelas, Cyber-Heterotopia: Figurations of Space and Subjectivity in the Virtual Domain Dr. Sybille Lammes, Preface The Internet As Non-Place Knut Asdam, Heterotopia - Art, pornography and cemeteries Clemens Apprich, Urban Heterotopia:Zoning Digital Space Dave Hickey, Dialectical Utopias, Harvard College and The MIT Press, 2001 Jacqueline Cooke, Heterotopia: Art Ephemera, Libraries and Alternative Space Geoff Danaher,Beverley Moriarty,Patrick Alan Danaher, Challenging heterotopic space: A study of the Queensland School for Travelling Show Children

107

Stephen Cairns, My Own Public Heterotopia, 9th Havana Biennale 2006

Published for the

Andreas Dieberger, Navigation in Textual Virtual Environments using a City Metaphor The Rise of the Heterotopia: On Public Space and the Architecture of the Everyday in a Post-Civil Society, EAAE Conference 2005, Leuven, Belgium, 26-28 May 2005 Henry Urbach, Writing architectural heterotopia, The Journal of Architecture

108

Όλες οι φωτογραφίες είναι από προσωπικό αρχείο και από την περιπλάνηση μας στην E-topia...

ευχαριστούμε τους φίλους μας και συγκεκριμένα τη μαίρη που δεν καταλάβαινε, τη σοφία που παραδόξως συμφωνούσε, τον παναγιώτη που αδιαφορούσε, τη λυδία που ενθουσιαζόταν, την αγνή και τη θωμαή που ήταν πάντα εκεί...ένα βήμα μπροστά! τέλος, τον κωστή και τον σταύρο που μας πίστεψαν, μας αμφισβήτησαν, μας ανέχθηκαν...