topr

PONAD

PRZESTRZENIAMI

LUDZIE TOPR W STULECIE

POnAD

PRZESTRZEniAMi

LUDZiE TOPR w STULEciE

Miejska Galeria Sztuki im. Władysława hrabiego Zamoyskiego

Zakopane | październik 2009

P

rzed stu laty, 29 października 1909 roku, galicyjskie Namiestnictwo we Lwowie nie zakazało zorganizowania towarzystwa, które przyjęło nazwę Tatrzańskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe (TOPR). Zatwierdzając Statut Towarzystwa stworzono w Tatrach możliwość działania czwartej w świecie służby ratującej zagrożone życie. Obowiązujące członków Towarzystwa prawo, a także schemat organizacyjny i zasady niesienia pomocy potrzebującym, zawarte są w zachowanych niezmiennie słowach przyrzeczenia składanego przez każdego nowego członka TOPR. Powtarzane z niezwykłą powagą i wzruszeniem, zapewniają o dobrowolności członkostwa, honorze, bezwzględnym podporządkowaniu wezwaniu Naczelnika nie bacząc na porę roku, dnia i stan pogody. Przyrzeczenie zobowiązuje do rzetelności, sumienności i gorliwości w postępowaniu, od którego zależy życie ludzkie. Potwierdzenie słów przyrzeczenia podaniem Naczelnikowi ręki jest wyrazem dobrej woli w przyjęciu trudnych obowiązków ratownika TOPR. Przez te sto lat przeprowadzono na terenie Tatr tysiące akcji ratunkowych, uratowano wiele istnień ludzkich, zniesiono kilkaset śmiertelnych ofiar gór. Te działania znane są społeczeństwu z wielu opracowań literackich, historycznych, wspomnieniowych spisanych przez ratowników TOPR, pisarzy, publicystów, a także przedstawione w dziennikarskich relacjach. Sukces w ratowaniu życia zależy od profesjonalizmu, sprawności fizycznej, ale także od przymiotów

charakteru poszczególnych członków TOPR. Wizerunek silnego, rosłego mężczyzny gotowego zawsze, w każdych – przeważnie najtrudniejszych warunkach atmosferycznych – do wyruszenia w góry, zdaje się być na tyle rozpowszechniony w społeczeństwie, że aż nieprawdziwy. Członkami TOPR byli i są ludzie szczególnie związani z górami poprzez uprawiane taternictwo, alpinizm, speleologię i narciarstwo, a także perfekcyjne wykonywanie rzemiosła ratowniczego. Ratownicy TOPR byli i są przedstawicielami różnych warstw społecznych, wykonują różne zawody, wykazują niejednokrotnie wybitne zdolności artystyczne, literackie, naukowe. Wykonują zawody o rzadko spotykanych specjalnościach, często z dala od gór.

Byli i są wśród nas urzędnicy, rolnicy, nauczyciele, lekarze, piloci, księża, pracownicy fizyczni, przewodnicy górscy, wybitni sportowcy wielu dyscyplin, w tym olimpijczycy. Ta wystawa, obrazująca głównie poza ratownicze, często nie związane z górami dokonania członków TOPR (dla porządku historycznego dodam, że przyjęte datowanie jest rokiem złożenia przysięgi) jest próbą pokazania cząstki ich zdolności, zamiłowań i talentów, przymiotów ciała, ducha i silnych osobowości. Pewne jest, że właśnie dlatego przez te sto lat Ich działalności, TOPR znalazł swoje zaszczytne miejsce w polskim społeczeństwie.

Józef Janczy Prezes Tatrzańskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego

Antropologia kulturowa a TOPR Siedem tez na stulecie Każde pogotowie górskie jest częścią kultury gór – w szerokim znaczeniu tego określenia. A zatem ze zrozumiałych względów modelowa organizacja ratownictwa górskiego to drzewo karmiące się i owocujące tym, co typowe i tym, co swoiste, lokalne, a nawet wyjątkowe.

Stulecie polskiego ratownictwa tatrzańskiego jest więc dobrą okazją, aby spojrzeć na to złożone zagadnienie od strony antropologii kulturowej, co spróbuję uczynić w formie następujących tez.

1

Teren działania naszych ratowników tatrzańskich – Tatry Polskie i część Skalnego Podhala, skrawki Spisza i Orawy – stawia im różnorakie wymagania teoretyczne i praktyczne: od kwalifikacji przewodników górskich po sprawności wspinaczkowe

na powierzchni i w jaskiniach, od podstaw wiedzy medycznej po specjalistyczne współdziałanie ze śmigłowcem, od swobodnego poruszania się na nartach w trudnym terenie po asystowanie nurkom pokonującym wypełnione wodą podziemne korytarze, od zdolności do podejmowania szybkich decyzji kierowniczych po cnotę podporządkowania się kierownikowi akcji, od indywidualizmu po wspólnotowość, od rozważnej twardości wobec siebie po świadomość, że także słabość ma do nas, ludzi, swoje prawo.

2

Ten intrygujący splot różnych sprawności ma nieodzowną podstawę teoretyczną, ale jedynym jego rzetelnym sprawdzianem jest praktyka. Rdzeniem praktyki jest ostrzeganie (tych, którzy chcą słuchać) przed niebezpieczeństwami, spieszenie na ratunek, udzielanie pomocy, a czasem (nie uniknie się i tej posługi) znoszenie ciała w dolinę. Tatrzańskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe to piękny przykład realizacji idei niesienia pomocy potrzebującym w górach; zakorzeniony i w praktyce i w jej społecznej, kulturowej czy antropologiczno-kulturowej otoczce.

3

Począwszy od Ojców Założycieli kadra Pogotowia składa się niezmiennie z trzech stale się odnawiających warstw: miejscowych górali, zakopiańczyków i przybyszów. Historycznie rzecz traktując, Pogotowie utworzyli przybysze świeżo zadomowieni w Zakopanem, ale bez górali nie wrosłoby ono ani w Podhale ani w Tatry.

Specyficzna społeczna, kulturowa i polityczna sytuacja polskiej inteligencji na początku XIX w. spowodowała, że – skrótowo mówiąc – przybysze i świeżo przybyli zakopiańczycy stali się strażnikami idei, natomiast górale i zasiedziali zakopiańczycy uprawiali ratownictwo w codziennej mozolnej praktyce.

5

4

Codzienna ratownicza praktyka może obywać się bez rozbudowanej kulturowej otoczki; nieodzowne jest tylko „piśmiennictwo użytkowe”, czyli sformalizowane krótkie opisy akcji i wypraw. Wszystko, co ponad to – to swoista kulturowa wartość dodatkowa, przejawiająca się w artykułach informacyjnych, publicystyce, literaturze faktu, eseistyce, literaturze pięknej, fotografii i sztukach wizualnych, filmie oraz w wystawach; a także we włączaniu problematyki ratowniczej tak do powszechnego obiegu informacji o danym pogotowiu górskim, jak i do wysublimowanej refleksji o filozoficznych, psychologicznych i moralnych aspektach ratowania.

5

U nas tak się ułożyło, że dzięki Mariuszowi Zaruskiemu poważna publicystyka o ratownictwie górskim stała się faktem społecznym jeszcze przed powstaniem TOPR (29 października 1909 r.). Co więcej, są podstawy, by sądzić, że organizację tę niejako „napisano” w artykułach prasowych, a zarazem czytająca inteligencka publiczność została przygotowana na pozytywne przyjęcie tak specjalistycznego pogotowia. Śmierć Mieczysława Karłowicza w Tatrach 8 lutego 1909 r. i jej publicystyczne echa w polskiej prasie postawiły na porządku dziennym kwestie ogólne – problem wypadków w górach, i szczególne – samotne wchodzenie w góry. A fakt, że lawina pogrzebała wybitnego kompozytora z artystycznej elity, popierającego ideę powołania organizacji ratowniczej, przyczynił się do włączenia tragicznej śmierci tego artysty i zarazem taternika, narciarza, eseistę i fotografa Tatr do legendy organizującego się właśnie w Zakopanem ratownictwa. Rychło trzeba też było znosić martwego taternika i trzech jego rannych kolegów z Wielkiej Buczynowej Turni (wrzesień 1909 r.), co stało się tematem wielu notatek i artykułów prasowych oraz przedmiotem fachowych analiz w „Taterniku”.

6

W tymże fachowym miesięczniku Ferdynand Goetel, jeden z uratowanych, zamieścił wnet swoją prozę W Buczynowej Turni (1911, nr 1), w której opisał również i swoją tragedię, jaka rozegrała się na tym szczycie. Trudne do przecenienia dla tworzenia się mitu TOPR miała przeprowadzona w bardzo trudnych warunkach atmosferycznych wyprawa na północną ścianę Małego Jaworowego Szczytu (sierpień 1910 r.) oraz śmierć Klemensa (Klimka) Bachledy, który odpadł od tej ściany. Wydarzenia te były szeroko opisywane w prasie popularnej, stały się też przedmiotem refleksji środowiskowych i rozważań Jerzego Żuławskiego o śmierci górskiej. Zauważmy, że pisano wtedy nie tylko o zobowiązaniach taterników podejmujących wspinaczkę, ale także o odpowiedzialności kierownika wyprawy tak za oczekujących pomocy, jak i za ratowników uczestniczących w akcji.

Znalazło się też miejsce na podjęcie tak trudnego i drażliwego tematu, jak niesubordynacja ratownika, który samowolnie kontynuuje działania – mimo poleceń kierującego wyprawą wycofania się ze ściany ze względu na niebezpieczeństwo zagrażające ratownikom...

6

Analizując stulecie polskiego ratownictwa tatrzańskiego z dzisiejszej perspektywy zabarwionym porządkującym spojrzeniem antropologii kulturowej, widzimy, że „piśmiennictwo użytkowe” (Księgi wypraw, statystyki wypadków) zawsze powstawało we wnętrzu Pogotowia. Tego samego dowodzą kroniki ratownicze („Wierchy”, „Tygodnik Podhalański”, „W górach”, „Tatry”) pióra Krystyny Sałygi, a ostatnio od wielu lat Adama Maraska, oraz zbiorowe opracowania książkowe (Sygnały z gór. Z dziejów minionych sześćdziesięciu lat działalności Górskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego PTTK, Warszawa 1973), w których znaczny udział miały osoby przez lata profesjonalnie związane z Pogotowiem (Tadeusz

Pawłowski i inni). Nieco inaczej wygląda to przy książkach pojedynczych autorów: owszem, bywają oni związani z TOPR silnymi więzami, ale w chwili pisania danej książki cieszą się statusem ratowników-ochotników niewłączonych w codzienną pracę służby ratowniczej (Mariusz Zaruski, Wawrzyniec Żuławski, Michał Jagiełło), co daje im sposobność fachowego omawiania pracy ratowników w sposób zaangażowany, ale jednak z pewnego dystansu. Warto zauważyć wysoki stopień osobistego zaangażowania w ratowniczą aktywność wielu osób piszących o Pogotowiu (od Ksiąg wypraw, przez kroniki działalności, opracowania fachowe, literaturę faktu, eseistykę aż po scenariusze filmów i widowisk teatralnych, prozę artystyczną i poezję), wypowiadających się w prasie, radiu i telewizji czy organizujących tematyczne wystawy. Dla antropologii kulturowej ważne znaczenie ma „obserwacja uczestnicząca” – tak silnie obecna wśród pozostawiających rozliczne „ślady ratownicze” w polskiej kulturze i życiu społecznym. Widać to wyraźnie także na fotografiach (Franciszek Spytek, Maciej Gąsienica, Marcin Józefowicz i inni), opisujących ratownicze życie w warunkach naturalnych. Nawet filmy dokumentalne i telewizyjne reportaże, choć zwykle reżyserowane i realizowane przez twórców spoza Pogotowia, nie mogą się obyć bez ratowników jako bohaterów tych obrazów, jako członków ekip pomocniczych, a czasem nawet scenarzystów.

interesuje się kulturowym i społecznym funkcjonowaniem różnego rodzaju wypowiedzi, ale w tym przypadku powinien mieć w życzliwej analitycznej pamięci także tych ratowników, których jedynym „wytworem” jest po prostu służba ratownicza. Bez tej całodobowej, całorocznej, stuletniej już pracy TOPR, czyli setek milczących osób włączonych swoim zawodowym życiem w ten niezwykły-zwyczajny górski kołowrót, nie byłoby ani Pogotowia, ani całej barwnej kulturowej i społecznej otoczki otulającej nasze ratownictwo górskie.

Michał Jagiełło

7

Są podstawy, by wyrazić opinię, że TOPR jako realnie istniejąca organizacja i jako „fakt kulturowy” opleciony pozytywną mitologią był i wciąż jest dziełem inteligencji. Oczywiście dla wszystkich potrzebujących pomocy (a są to częstokroć przedstawiciele inteligenckich elit), ale także i dla tych, którzy przeżywają góry jako osobistą przestrzeń wolności. Antropolog kulturowy siłą rzeczy

7

8

10

Oni dali początek Za początek TOPR przyjmuje się rok tragicznej śmierci Mieczysława Karłowicza. Idea stworzenia służby ratowniczej zrodziła się jednak wcześniej, a sam Karłowicz był jej głównym orędownikiem. Wzrost ruchu turystycznego i wspinaczkowego w Tatrach, a co za tym idzie więcej wypadków niewątpliwie przyspieszyły powstanie TOPR. W ideę tą zaangażowało się wiele osób, których tu nie sposób wymienić. Wyszczególnieni poniżej, wymienieni zostali przez samego Zaruskiego w spisanych wspomnieniach. Byli to ludzie niepośledni, dla których działalność społeczna była pasją i patriotyczną powinnością. Prawdziwą osobowością wśród nich był Mariusz Zaruski – człowiek porywający do działania, gdziekolwiek by się nie znalazł. Taternik, żeglarz, malarz, poeta, jeździec, żołnierz, dzisiaj powiedzielibyśmy, że miłośnik sportów ekstremalnych, ale w tamtych czasach wszechstronność działań była – nie wiedzieć czemu – czymś bardziej normalnym, niż dzisiaj.

Duch tej wszechstronności połączonej z niezwykłą szlachetnością, czystością intencji, a do tego fantazją ukształtował tamtejszą służbę ratowniczą i był na tyle silny, by przetrwać do dzisiaj.

11

Założyciele Mieczysław Karłowicz (1867-1909) – muzyk, kompozytor, fotograf, taternik Kazimierz Brzozowski (1871-1945) – malarz, grafi k, taternik, narciarz, prezes Towarzystwa „Sztuka Podhalańska” Kazimierz Dłuski (1855-1930) – lekarz, dyrektor Sanatorium dla Piersiowo Chorych w Kościelisku, działacz społeczny, razem z Wł. Orkanem poręczyli wyjście Lenina z więzienia, w 1919 członek polskiej delegacji na konferencję pokojową w Paryżu Stanisław Barabasz (1857-1949) – dyrektor Szkoły Przemysłu Drzewnego, malarz, architekt, jeden z pierwszych polskich narciarzy Marian Zaruski (1867-1941) – taternik, żeglarz, twórca jachtingu morskiego, malarz, pisarz, poeta, generał wojska polskiego, pierwszy naczelnik TOPR Klemens Bachleda „Klimek” (1849-1910) – przewodnik, tatrzański i ratownik, autor wielu nowych dróg tatrzańskich Wacław Kraszewski (1872-1931) – lekarz, działacz społeczny, pierwszy lekarz TOPR i szkoleniowiec

13

14

15

MUZAMi ZAcZAROwAni Kim jest artysta? W powszechnym mniemaniu wątłym, mającym inny niż ogół kontakt z otaczającym go światem, co często rozumiane jest jako nieprzystosowanie do rzeczywistości. Ale czy wrażliwość na piękno, potrzeba tworzenia, szczególne widzenie świata, sztuka muszą determinować taką osobowość? Przykład ratowników muzami zaczarowanych jest tego zaprzeczeniem.

Malujący, rysujący, rzeźbiący, fotografujący, grający, tańczący ratownicy potrafią być zarazem twardzi i zafascynowani światem na tyle, by czuć potrzebę jego przetwarzania, dzielenia się swoim widzeniem piękna, przeżywanych emocji, rozterek, przemyśleń.

Niewielu uświadamia sobie, że to swoiste pomieszanie gór i związanego z nimi ryzyka, poświęcenia z ową artystyczną duszą leży u podstaw legendy Zakopanego, zwłaszcza tej okresu międzywojennego, kiedy chodzono w Tatry i żyło do upadłego, a koktajl ten dał impuls wielu dziełom. Wystarczy tu choćby przykład Rafała Malczewskiego. Jednymi z niewielu kontynuatorami tej szczególnej tradycji są dzisiejsi ratownicy.

17

artyści i fotogr aficy

Bartłomiej Gąsienica Szostak (1971) – rzeźbiarz Józef Gąsienica Wawrytko mł. (1945) – tancerz, brał udział w filmie „Błękitny Krzyż”, przewodnik tatrzański

Maciej Berbeka (1979) – absolwent ASP Kraków, architekt wnętrz; projekty dla Teatru Witkacego, taternik, alpinista Jacek Broński (1994) – malarz Jakub Brzosko (2003) – malarz, absolwent krakowskiej Akademii Pedagogicznej, dziennikarz, współinicjator festiwalu Spotkania z Filmem Górskim, ski-alpinista Maciej Cukier (1991) – muzyk, ski-alpinista

18

Mieczysław Górka (1956) – fotograf, przewodnik tatrzański Piotr Jasieński (1978) – rzeźbiarz amator, autor artykułów na tematy górskie Marian Jelita Zaleski (1968) – członek honorowy ZPAF, przedstawiciel specjalny ministerstwa kultury ds. fotografii Marcin Józefowicz (1991) – fotograf, speleolog

Adam Doleżuchowicz (1978) – rzeźbiarz, twórca ludowy

Mieczysław Kołodziejczyk (1968) – malarz amator, speleolog, działacz solidarnościowy

Andrzej Frączysty (1973) – muzyk, członek zespołu „Zakopiany”, laureat nagrody Oskara Kolberga (2002), przewodnik tatrzański, zawodnik

Zbigniew Korosadowicz (1937) – malarz, kartograf, geograf, taternik, autor publikacji związanych z Tatrami: „Zakopane, Tatry, Podtatrze”, „Zakopane i okolice. Przewodnik”, naczelnik TOPR

Andrzej Galiński (1968) – operator filmowy, specjalista od zdjęć specjalnych – zdjęcia do „Spirali”, „Ściany Czarownic”, „Gór o zmierzchu”

Jan Krupski (1945) – taternik, alpinista, przewodnik tatrzański, malarz amator i autor wierszy i humoresek, żołnierz kampanii wrześniowej

Maciej Gąsienica (1967) – przewodnik tatrzański, fotograf

Edward Lichota (1996) – amator rysownik i malarz, fotograf

19

Marek Maja Łabunowicz (1992) – strażnik TPN i jeden z najlepszych na Podhalu muzykantów, członek Młodzieżowego Zespołu Góralskiego „Poloniarze” z Kościeliska Rafał Malczewski (1918) – malarz, literat, taternik, pisarz i felietonista, popularyzator Tatr i sportu Tomasz Michalik (1999) – muzyk ludowy, instruktor zespołu „Polaniorze” Marian Mitan (1958) – fotograf, podróżnik, speleolog, nauczyciel Władysław Obrochta (1945) – muzyk ludowy, prymista zespołu „Klimka Bachledy”, „Bartusiów”, laureat nagrody Oskara Kolberga (1978) Bartłomiej Olszański (1999) – fotograf, współpracownik „Tygodnika Podhalańskiego”, poeta Józef Oppenheim (1912) – fotograf, taternik, narciarz, naczelnik TOPR Józef Pitoń (1967) – twórca ludowy, współzałożyciel „Skalnych”, członek zespołów „Bartusia Obrochty”, „Budorzy”, członek jury Międzynarodowego Festiwalu Folkloru Ziem Górskich, autor gawęd publikowanych w czasopismach, laureat nagrody Oskara Kolberga (2004), instruktor narciarski, rehabilitant

20

Waldemar Sondka (1987) – dyrektor i założyciel Teatru „LOGOS”, duchowny Marian Sowa (1959) – przewodnik tatrzański, instruktor narciarski, fotograf, taternik Franciszek Spytek (1961) – fotograf, przewodnik tatrzański, treser psów ratowniczych Tadeusz Styrczula-Maśniak (1969) – muzyk ludowy członek zespołów „Skalni”, „Klimka Bachledy”, „Maśniaki” Marek Szczęsny (1971) – malarz, pedagog, kurator i organizator wystaw w wielu galeriach, taternik Adam Wisłocki (1918) – filmowiec Stanisław Zdyb (1909) – taternik, fotograf, legionista, pisarz Mieczysław Ziach (1980) – muzyk ludowy, przewodnik i instruktor wysokogórski Wawrzyniec Żuławski (1958) – muzykolog, kompozytor, prof.

Wyższej Szkoły Muzycznej w Łodzi, żołnierz AK, powstaniec warszawski, autor książek o tematyce górskiej

Rafał Malczewski „Autoportret”

22

Jakub Brzosko „Sumienie”

Zbigniew Korosadowicz „Procesja”

Z PiÓREM w PLEcAKU Imperatyw przeniesienia na papier i zachowania swoich myśli jest tak stary jak nasza cywilizacja. Ratownicy nie są tu wyjątkiem.

Piszą zarówno o swoich wyprawach, eskapadach w góry, jak i dzielą się swoją górską wiedzą. Ich teksty znajdujemy zarówno w prasie specjalistycznej, jak i tej codziennej. Wielu nie ogranicza się tylko do tematyki tatrzańskiej, czy ogólnie rozumianej jako górska. Proza, poezja, polemika społeczna, czy wreszcie po prostu codzienne dziennikarstwo nieobce jest wielu członkom TOPR. Dla kilku stało się to sposobem na życie, jak choćby dla Jerzego Żuławskiego, Zbigniewa Jurkowskiego, Andrzej Skłodowskiego, Moniki Rogozińskiej czy Michała Jagiełły, autora nie tylko artykułów, książek, ale opracowań naukowych.

25

liter aci Leszek Dziędzielewicz Kirkin (1955) – taternik, alpinista, teksty w „Taterniku”

Adam Marasek (1974) – autor kronik TOPR, tekstów w „Tygodniku Podhalańskim” i wielu czasopismach górskich

Stanisław Gąsienica Byrcyn (1945) – poeta, autor gawęd; „Myśli juhasa” „Tatrzańsko ziemio”

Monika Rogozińska (1982) – dziennikarka, publikowała w wielu pismach w kraju i za granicą, stale współpracuje z „Rzeczpospolitą”.

Jako jedyny dziennikarz-kobieta uczestniczyła w zimowych ekspedycjach na Nanga Parbat, Makalu oraz K2, współzałożyciel i sekretarz Polskiego Oddziału The Explorers Club

Michał Jagiełło (1964) – taternik, alpinista, literat, dziennikarz, wiceminister kultury (1989-94), dyrektor Biblioteki Narodowej, autor książek o tematyce górskiej i prac naukowych, naczelnik GT GOPR Zbigniew Jurkowski (1964) – dziennikarz „Słowa Powszechnego”, alpinista, taternik Marcin Kacperek (1996) – wspinacz, alpinista i narciarz ekstremalny, publikuje artykuły i zdjęcia w magazynach górskich i narciarskich oraz innych periodykach – od „Rzeczpospolitej” do „Playboya” Jan Komornicki (1969) – działacz ochrony przyrody, autor licznych artykułów o przyrodzie tatrzańskiej, naczelnik GT GOPR Stanisław Krzeptowski Sabała (1976) – rody, publikacje

26

Maciej Rysula (1995) – alpinista, dziennikarz współpracujący z „Tygodnikiem Podhalańskim” Andrzej Skłodowski (1968) – dziennikarz, zastępca redaktora naczelnego serwisu informacyjnego Wirtualnej Polski, reporter, autor przewodników, himalaista – uczestnik wypraw w Alpy, Pamir, Himalaje Konstanty Stecki (1955) – przewodnik tatrzański, grotołaz, literat, autor książek o tematyce tatrzańskiej, także dla młodzieży, żołnierz Kampanii Wrześniowej Eugeniusz Strzeboński (1950) – alpinista, przewodnik tatrzański, autor artykułów w „Taterniku”, naczelnik GT GOPR

Ryszard Szafirski (1970) – alpinista, kierownik wypraw w Himalaje, fotograf, pisarz, jeden ze współautorów tzw. raportu taterników zawierającego informacje o pacyfi kacji Kopalni „Wujek”, naczelnik GT GOPR Jerzy Szuber (1953) – poeta Andrzej Wilczkowski (1958) – taternik, alpinista, redaktor „Taternika Łódzkiego”, współautor książki „Burza nad Alpami”, autor opowiadań „Każdemu według marzeń” i „Miejsca przy stole” Tadeusz Zacharasiewicz (1969) – wydawca Jerzy Żuławski (1910) – poeta, dramaturg, eseista, autor licznych powieści m.in. „Na srebrnym globie”, „Legendy Tatr”, taternik, alpinista

27

28

SZKiEŁKiEM, OKiEM i cZEK AnEM Wśród ratowników tatrzańskich byli i są „badacze i opisywacze przestrzeni, materii, czasu”. Kilku ratowników to wybitni znawcy topografii Tatr, autorzy przewodników: Józef Oppenheim, Tadeusz Pawłowski, Andrzej Skłodowski, Włodzimierz Cywiński i ich mistrz Witold H. Paryski. Do znawców przyrody tatrzańskiej i działaczy jej ochrony trzeba też zaliczyć Tadeusza Kroniłowicza, Zofię Paryską, Wojciecha Gąsienicę Byrcyna. Pawła Skawińskiego.

Gór dotyczy znaczna część prac Andrzeja Ziemińskiego, wybitnego socjologa. Historią górnictwa i hutnictwa w Tatrach zajmował się Stefan Zwoliński. Niektórzy osiągali swe sukcesy w dziedzinach niezwiązanych z górami, jak wybitny matematyk Stanisław K. Zaremba, prawnik Józef Ciągwa, orientalista Maciej Popko, geolog Andrzej Paulo czy polarnicy – Jan Staszek i Adam Krawczyk.

29

naukowcy

Józef Ciągwa (1965) – prof. prawnik, wieloletni wykładowca Uniwersytetu Śląskiego, przewodniczący Zarządu Głównego Towarzystwa Słowaków w Polsce, przewodnik tatrzański Wojciech Gąsienica Byrcyn (1969) – dr leśnik, dyrektor TPN, autor wielu prac naukowych i opowiadań pisanych gwarą m.in. „Dostać orełki i inne opowiadania” Adam Krawczyk (1974) – dziennikarz, geograf, autor wielu publikacji zawiązanych z górami Wojciech Nietyksza (1967) – konstruktor, w 1965 roku, zaprojektował i wykonał przenośne radiotelefony, które dla uczczenia Klemensa Bachledy nazwano „Klimkami” Wojciech Niedziałek (1948) – socjolog, badacz ruchu turystycznego w Tatrach i na Podhalu – autor publikacji na ten temat, działacz społeczny – dzięki niemu swoją siedzibę znalazło Liceum Plastyczne, w Zakopanem czytał w latach ’80 wolne słowo, na stawianych przez siebie w centrum miasta specjalnych płotach, w 1948 roku wsławił się wejściem na wrocławską Iglicę

30

Tadeusz Orłowski (1945) – taternik, alpinista, prof. medycyny, pionier polskiej transplantologii, redaktor tajnego „Taternika”, powstaniec warszawski Henryk Paryski (1945) – krajoznawca, taternik, autor „Wielkiej Encyklopedii Tatrzańskiej”, lekarz, działacz ochrony przyrody, prowadził studia nad gwarą góralską, teatrolog, kierownik TOPR Andrzej Paulo (1970) – prof. geologii, twórca Katedry Geologii Gospodarczej i Ochrony Złóż krakowskiej AGH, odkrywca przedłużenia Smoczej Jamy pod Wawelem, podróżnik, alpinista, poliglota, popularyzator nauki i działacz społeczny, taternik, alpinista Maciej Popko (1964) – prof. orientalista, hetytolog, alpinista, współautor podręcznika „Alpinizm” oraz książki „Góry pod półksiężycem” Zofia Radwańska-Paryska (1945) – taterniczka, przewodniczka, botaniczka, autorka wielu prac poświęconych przyrodzie Tatr, kierownik Tatrzańskiej Stacji Naukowej PAN. Jako pierwsza kobieta została członkiem TOPR

Apoloniusz Rajwa (1967) – taternik, speleolog, dziennikarz, pracownik naukowy obserwatorium na Kasprowym Wierchu Jerzy Silberring (1974) – prof. chemii UJ, współtwórca podręcznika o ratownictwie górskim Paweł Skawiński (1974) – dr leśnictwa, dyrektor TPN, autor wielu publikacji i prac naukowych o lasach tatrzańskich, bieszczadzkich oraz promów ochrony przyrody Stanisław Zaremba (1930) – prof. matematyki, taternik, alpinista, żołnierz Armii Andersa Andrzej Ziemilski (1963) – socjolog, taternik, publicysta, autor książek „Filar Pysznego Szczytu i inne opowiadania sportowe”, „Człowiek w krajobrazie. Szkice z pogranicza socjologii”, współautor „Narciarstwo. Zarys encyklopedyczny” Tomasz Zwijacz Kozica (1996) – pracownik naukowy TPN, autor tekstów i zdjęć w „Tatrach” Stefan Zwoliński (1945) – speleolog, badacz górnictwa w Tatrach, fotograf, autor książki „W podziemiach tatrzańskich” i wielu artykułów o jaskiniach i dawnym górnictwie

31

32

Doktorzy Lekarze stanowili ważny element organizacyjny TOPR. W komisji opracowującej pierwszy Statut pracowali m.in.: dr Kazimierz Dłuski, dr Józef Żychoń i Wacław Kraszewski, pierwszy lekarz TOPR. Kolejno lekarzami TOPR byli: dr Gustaw Nowotny (sen.), dwukrotnie Witold. H. Paryski oraz dr Antoni Krzyżak. Lekarze ci zajmowali się głównie szkoleniem udzielania pierwszej pomocy (dwaj ostatni byli już członkami TOPR i brali udział w wyprawach ratunkowych). Dr Jerzy Hajdukiewicz (1919-1989) chirurg, wybitny alpinista był wieloletnim naczelnym lekarzem GOPR uczestnicząc czynnie w pracach Komisji Lekarskiej IKAR. Jego zasługą jest wprowadzenie nowoczesnych standardów udzielania pomocy do programu szkoleń ratowniczych. Sam był też uczestnikiem wielu trudnych wypraw ratunkowych.

Dr Robert Janik, chirurg, wieloletni naczelnik TOPR, jako zasadę wprowadził uczestnictwo lekarza w wyprawach ratunkowych, w tym na pokładzie śmigłowca. Hajdukiewicz i Janik wyszkolili następne pokolenie lekarzy – członków TOPR; Jacek Albrecht, Henryk Bisz, Artur Hartwich, Józef Janczy i Roman Mazik uczestników wielu trudnych wypraw ratunkowych.

Najmłodsze pokolenie: lekarze Grzegorz Barnaś, Przemysław Guła, Dariusz Kałuża i Sylweriusz Kosiński prowadzą działalność lekarską i szkoleniową w TOPR według najnowszych zasad medycyny ratunkowej, a wyniki swojej pracy publikują w wydawnictwach medycznych w kraju i zagranicą. Uczestniczą również w pracach IKAR i międzynarodowych sympozjach medycyny ratunkowej.

33

lek arze

34

Jacek Albrecht (1976) – ortopeda

Dariusz Kałuża (2001) – lekarz internista

Grzegorz Barnaś (2000) – chirurg

Sylwester Kosiński (2003) – anestezjolog

Henryk Bisz (1991) – ortopeda

Antoni Krzyżak (1945) – ginekolog

Maciej Dąbrowski (1971) – chirurg

Józef Lankosz (1972) – ortopeda

Przemysław Guła (2001) – chirurg

Ryszard Leszczak – anestezjolog

Józef Janczy (1973) – chirurg, lekarz wypraw

Roman Mazik (1983) – chirurg, lekarz wypraw

Robert Janik (1966) – chirurg, lekarz wypraw

Jerzy Muniak (1976) – lekarz internista

Artur Hartwich (1976) – chirurg

Zbigniew Ulatowski (1983) – chirurg

35

36

Od wspinaczki do Zimowych Olimpiad Sport wspinaczkowy i narciarstwo są nieodłącznie związane z dziejami Tatrzańskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego.

Lina, czekan, raki i narty – to ważna część wyposażenia kolejnych pokoleń ratowników.

Przeglądając karty historii warto zauważyć jak wielu pośród ratowników tatrzańskich było wybitnymi sportowcami. W lipcu 1910 r. Henryk Bednarski, Stanisław Zdyb, Leon Loria i Józef Lesiecki – wszyscy ratownicy TOPR – zdobywając południową ścianę Zamarłej Turni przekroczyli kolejny próg jeśli chodzi o trudności w wspinaczce skalnej w Tatrach. Ratownicy TOPR wyjeżdżali też (i wyjeżdżają) na wyprawy w góry najwyższe – Himalaje i inne, które kończyły się zdobyciem szczytów 7 i 8-tysięcznych, pokonywali też wielkie alpejskie ściany.

Niektórzy poznali doskonale świat jaskiń. Ratownicy z niebieskim krzyżem na piersi napisali szczegółowe przewodniki taternickie (Paryski, Cywiński) i narciarskie (Zaruski, Oppenheim). Ich

zainteresowania wykraczały poza świat ścian i turni, dlatego wśród wielu sportowców należy przypomnieć Jerzego Ustupskiego, brązowego medalistę olimpijskiego z Berlina (1936) w wioślarstwie i pierwszego zakopiańczyka, który zdobył medal olimpijski.

Narciarski ślad od początku jest związany z historią TOPR. Każdy ratownik powinien być dobrym narciarzem.

Już pierwszy kierownik Pogotowia Mariusz Zaruski, świetnie jeżdżący na nartach, udowodnił to zjazdem z Kościelca.

Spośród ratowników znajdujemy zimowych olimpijczyków, reprezentantów Polski, w tym świetnego narciarza klasy światowej, najwszechstronniejszego w dziejach polskich nart trzykrotnego olimpijczyka (1928, 32, 36) Bronisława Czecha, znakomitego biegacza z Kościeliska, olimpijczyka z 1956 i 1960 r.

Andrzeja Mateję oraz wicemistrza świata w biathlonie Stanisława Łukaszczyka „Zbójnika”, olimpijczyka z 1968 r. Także producentów sprzętu narciarskiego (Zdyb, Zubek, Bujak i Faden), budowniczych schronisk i publicystów. Ostatnią kartę w, nazwijmy to narciarskiej historii Pogotowia, tworzą narciarze wysokogórscy. Dokonując zjazdów niemalże pionowymi żlebami i urwiskami tatrzańskich szczytów wytyczyli oni drogę tatrzańskiemu narciarstwu ekstremalnemu. Kolejne pokolenia ratowników tatrzańskich wciąż odkrywają na nowo świat wspinaczki i tatrzańskiej zimy, a strome granitowe i wapienne ściany oraz zaśnieżone żleby są dla nich nadal wielkim wyzwaniem...

37

Franciszek Bujak (1945) – narciarz, działacz sportowy, wytwórca nart, żołnierz Legionów Polskich Władysław Cywiński (1968) – taternik, alpinista, przewodnik tatrzański, autor przewodnika szczegółowego „Tatry” oraz publikacji górskich i książki „Góral z Wilna”

sportowcy, alpiniści, taternicy

Teodor Dawidek (1959) – narciarz, przewodnik tatrzański, zawodnik i instruktor

Henryk Bednarski (1909) – taternik, zdobywca płd. Ściany Zamarłej Turni w 1910 r., alpinista, narciarz, legionista

Józef Faden (1944) – producent nart, narciarz, taternik, instruktor narciarstwa, sędzia skoków narciarskich, autor niezliczonych anegdot i zdarzeń, które z czasem stały się legendą

Krzysztof Berbeka (1953) – alpinista, taternik Andrzej Blacha (1982) – kaskader, koordynator zdjęć lotniczych i górskich ponad trzydziestu filmów, instruktor TOPR, ratownik śmigłowcowy SAR (góry i morze), instruktor spadochronowy, instruktor alpinizmu, instruktor narciarski, przewodnik tatrzański, płetwonurek CMAS (cztery gwiazdki), sternik motorowodny, były oficer wojsk powietrzno-desantowych, naczelnik TOPR Wilhelm Brach (1945) – taternik, budowniczy schronisk

38

Bronisław Czech (1937) – narciarz, olimpijczyk, taternik, szybownik, żeglarz, malarz amator

Ryszard Gajewski (1976) – przewodnik wysokogórski, instruktor taternictwa Jerzy Hajdukiewicz (1950) – taternik, autor wielu pierwszych wejść w Tatrach, chirurg, lekarz wielu wypraw, żołnierz wojska polskiego we Francji, członek wyprawy na Dhaulagiri (1958, 1960) w Hindukusz i Karakorum, autor książek „Góry mojej młodości”, „Himal Cu-Cu-Ra”, „Dhaulagiri zdobyty” oraz ponad 200 artykułów o ratownictwie

39

40

Piotr Konopka (1983) – alpinista, uczestnik wypraw w Himalaje, inicjator powołania Polskiego Stowarzyszenia Przewodników Wysokogórskich, autor artykułów na tematy górskie

tematy górskie, współautor przewodnika „Skalne drogi Tatr” Zdzisław Rittersschild „Wujek” (1930) – narciarz, taternik, żołnierz, fotograf

Roman Kubin (1983) – grotołaz, działacz Solidarności, odznaczony Międzynarodową odznaką Solidarności Alpejskiej

Kazimierz Schiele (1945) – taternik, alpinista, speleolog

Stanisław Łukaszczyk „Zbójnik” (1969) – wicemistrz świata w biathlonie, olimpijczyk (Grenoble 1968)

Bronisława Staszel-Polankowa (1951) – wybitna narciarka, kierowniczka schroniska w Miętusiej Dolinie, powstaniec warszawski

Andrzej Mateja (1962) – biegacz, olimpijczyk (Squaw Valley i Cortina d’Ampezzo)

Kazimierz Szych (1981) – speleolog, instruktor wspinaczkowy,

Maciej Mischke (1959) – taternik, alpinista, żołnierz Wojska Polskiego we Francji, współzałożyciel i prezes Klubu Wysokogórskiego Winterthur

Janusz Śmiałek (1966) – speleolog, przewodnik tatrzański, uczestnik wypraw do najgłębszych jaskiń świata

Jerzy Mitkiewicz (1945) – narciarz, alpinista, uczestnik wypraw w Hindukusz, leśnik, meteorolog, kierownik stacji na Kasprowym Wierchu, przewodnik tatrzański Maciej Pawlikowski (1977) – himalaista, taternik, przewodnik, dokonał szeregu pierwszych wejść w Tatrach, uczestnik wypraw w Andy, Himalaje, Kaukaz, Pamir Tadeusz Pawłowski „Pstruś” (1947) – taternik, alpinista, przewodnik tatrzański, publicysta, autor licznych opracowań na

uczestnik wypraw do najgłębszych jaskiń świata

Jerzy Ustupski (1953) – narciarz i wioślarz, olimpijczyk – brązowy medalista z 1936 r., uczestnik ruchu oporu, burmistrz Zakopanego, autor podręczników „Turystyka”, „Poradnik turysty narciarza” Stanisław Wójcik (1963) – speleolog Andrzej Ziarko (1988) – kaskader – m.in.: „Demony wojny”, „Prowokator”, „Szwadron”, współautor serii filmów przygodowych w reż. Bogusława Lindy „Projekt X”

41

42

wojenko, wojenko cóż eś ty za pani…

Był czas, gdy trzeba było stanąć w obronie Polski. Do walki ruszał, każdy kto mógł. Czasem walką był już bierny opór, czasem walka wprost. Niełatwo po latach i w czasach pokoju oceniać ludzkie postępowanie i los. Przecież pisząc historię dotykamy przede wszystkim jej spisanej i udokumentowanej warstwy, a to najczęściej wierzchołek góry lodowej. Ważne by mieć tego świadomość szeregując minione postacie.

W szeregach TOPR znaleźli się żołnierze walczący na różnych frontach – obu światowych wojen, powstań, partyzantki, konspiracji. W czynnej walce znaleźli sposób na niesienie ratunku Ojczyźnie. Niektórzy zapłacili cenę najwyższą, inni nosili i noszą cień tamtych dramatycznych dni przez całe życie.

43

żołnierze Konstanty Aleksandrowicz (1912) – kapitan Legionów Polskich, zmarł ranny w 1918 Ryszard Drągowski (1959) – powstaniec warszawski, przewodnik tatrzański, taternik Tadeusz Figus (1958) – żołnierz AK Wojciech Gąsienica Juhas Mł. (1937) – żołnierz Wojska Polskiego na zachodzie; zginął w bitwie Władysław Gąsienica Roj I (1946) – żołnierz Kampanii Wrześniowej, kurier, tatrzański, zawodnik narciarski, przewodnik Jan Grandys (1946) – żołnierz AK Stanisław Grandys (1952) – żołnierz generała Maczka Władysław Habil (1961) – członek ruchu oporu w czasie II wojny światowej, przewodnik tatrzański, speleolog

44

Józef Krzeptowski „Ujek” (1934) – kurier tatrzański, przewodnik, znakomity tancerz, jeden z inspiratorów baletu „Harnasie” K. Szymanowskiego, zesłany na Sybir w 1945 Józef Lesicki (1909) – legionista, zginął 23.12.1914 w bitwie pod Łowczówkiem Leon Loria (1910) – legionista, ppk. lotnictwa, taternik, narciarz Wojciech Tylka Suleja (1909) – kapral wojska austryjackiego, zmarły w Albanii w 1916 roku Józef Uznański (1957) – partyzant, taternik, pierwszy treser psa ratownika Cygan Józef Zubek (1947) – żołnierz kampanii wrześniowej i Wojska Polskiego we Francji, kurier, internowany w Szwajcarii, narciarz, przewodnik

45

46

Pod skrzydłami Pierwszy lot ratowniczy w Tatrach należy do Tadeusza Augustyniaka. 16 kwietnia 1963 roku zwiózł on poszkodowanego z Doliny Pięciu Stawów do zakopiańskiego szpitala. Od roku 1975 śmigłowiec ratowniczy sezonowo stacjonował w Zakopanem – latem i zimą zwożąc zarówno ofiary wspinaczki, jak i połamanych narciarzy. W roku 1991 TOPR otrzymał od prezydenta Lecha Wałęsy własny śmigłowiec – Sokół. Dwa lata później doszło do jednej z największych tragedii w historii ratownictwa – śmigłowiec podczas akcji spadł do Doliny Olczyskiej grzebiąc ratowników Janusza Kubicę i Stanisława Mateję oraz pilotów Bogusława Arendarczyka i Janusza Rybickiego.

47

48

Piloci Tadeusz Augustyniak (1969) – pilot, członek honorowy TOPR Andrzej Brzeziński (1985) – pilot Zbigniew Łukasik (1976) – pilot Henryk Serda (1984) – pilot Wojciech Wiejak (1986) – pilot Wiesław Wolański (1975) – pilot Władysław Bzukała (1977) – mechanik samolotowy i śmigłowcowy

49

50

Jest takie miejsce…

Schronisko. Od początku działalności górskiej coś ciągnęło taternika do nocowania w Tatrach, choć góry to małe i w zasadzie da się wrócić do ciepłego łóżka w Zakopanem. Ale jak sama nazwa owego przybytku mówi, to miejsce, w którym znajduje się schronienie – przed zawieją, kurniawą, burzą, nocą.

Pierwsze tatrzańskie schronisko to Morskie Oko. Zbudowane zostało ok. 1827 roku. W tym samym okresie turyści mogli też nocować w karczmie w Starych Kościeliskach. Bywali tu malarze, artyści i wszelkiego rodzaju oryginały tworząc specyficzny klimat tego miejsca. Nie inaczej było w innych, powstających z czasem przystaniach górskich. Od początku w schroniskową historię wpisani są też ratownicy górscy. Byli oni nie tylko pracownikami schronisk i ich kierownikami, ale pełnili tu stałe dyżury, co znacznie ułatwiało niesienie pomocy. Ich gościnność i troska o zagubionego w górach turystę uratowała niejedno istnienie, a domowa atmosfera przyciągała o wiele więcej „spaczy” niż było miejsc noclegowych. Dzisiaj mamy w Tatrach dziewięć schronisk i stały dyżur ratowniczy stał się normą.

51

pracownicy SCHRONISK Stanisław Bukowski Sylweta (1959) – „Murowaniec” na Hali Gąsienicowej

Stanisław Kuśmierczyk (1981) – „Murowaniec” na Hali Gąsienicowej

Mieczysław Burdyl (1976) – schronisko w Dolinie Pięciu Stawów

Czesław Łapiński (1946) – schronisko w Morskim Oku

Wincenty Cieślewicz (1976) – kierownik schroniska w Dolinie Chochołowskiej i na Turbaczu

Kazimierz Paszucha (1945) – schronisko w Morskim Oku

Andrzej Krzeptowski II (1947) – przez ponad 30 lat prowadził schroniska, najpierw w Starej Roztoce, a potem w Dolinie Pięciu Stawów, żołnierz Kampanii Wrześniowej, narciarz, zawodnik Andrzej Krzeptowski (1958) – schronisko w Dolinie Pięciu Stawów Józef Krzeptowski (1964) – prowadził z ojcem schronisko w Starej Roztoce, potem był kierownikiem schronisk w Dolinie Pięciu Stawów, na Hali Ornak i pawilonu na Włosienicy. Obecnie stacjonuje w schronisku w Dolinie Chochołowskiej Andrzej Kusion (1972) – „Murowaniec” na Hali Gąsienicowej

52

Marek Pawłowski (1975) – kierownik schroniska w Roztoce Jerzy Pozdiejew (1975) – schronisko na Ornaku, żołnierz Kampanii Wrześniowej i działacz społeczny Adam Prosałowski (1959) – schronisko w Dolinie Chochołowskiej Janina Pychowa (1954) – schronisko w Kuźnicach Wojciech Stonawski (1969) – schronisko Daniel Uściak (1973) – schronisko w Dolinie Pięciu Stawów

53

Rody Jan Gąsienica Byrcyn – jeden z pierwszych przewodników tatrzańskich. Urodził się w połowie XIX wieku i choć nie został formalnie ratownikiem górskim, uważany jest za nestora Gąsieniców Byrcynów ratowników. Z synem Stanisławem, który złożył przysięgę jako jeden z pierwszych w 1909 roku, brał udział w wyprawie po Mieczysława Karłowicza. Ratownikami byli jego synowie, wnuki i prawnuki – dzisiaj Wojciech Gąsienica Byrcyn. Podobnie jest u Gąsieniców Rojów, Tomków, Wawrytków, Józkowych, Gładczanów, Giewontów. Potomkowie pierwszych przewodników tatrzańskich zostawali ratownikami, a ich synowie ciągnęli tę tradycję. Często też byli znakomitymi przewodnikami, a do tego zawodnikami. To swoisty fenomen – jakby posłannictwo wpisane w rodzinny los. Fotografie, pamiątki, strzępy dokumentów – wszystko co gromadzą zbieracze historii blednie przy tej żywej legendzie, której siłą jest podziw i szacunek dla minionych pokoleń.

U jej podstaw leży opowieść snuta na posiadach, przywoływane z blaskiem w oczach chwile, które po raz kolejny potwierdziły hart ludzkiego ducha. A może to właśnie owa górnolotność, do której tak niechętnie dzisiaj się przyznajemy, sprawiła, że młodzi postanowili sami jej doświadczyć. A może po prostu też chcieli sprawdzić, czy sprostają w końcu niełatwemu fachowi.

54

Co by nie było powodem fenomenu ratowniczych rodów, nie można zaprzeczyć jego istnieniu. Dotyka on bowiem o wiele więcej familii, niż by się wydawało i to nie tylko góralskich.

Obok Krzeptowskich, Obrochtów, Maśniaków, Bukowskich, Marusarzy, Walczaków, Skupinów, Ksprusi swoją ratowniczą tradycję budują Berbekowie, Maraskowie, Malinowscy, Ziarkowie, Szychowie, Szadkowscy i wielu innych, a może następne stulecie przyniesie rozwiązanie tej zagadki.

Gąsienica Byrcyn Jan Gąsienica Byrcyn – nestor rodu – jeden z pierwszych przewodników tatrzańskich, razem z synem Stanisławem brał udział w wyprawie po Mieczysława Karłowicza Stanisław Gąsienica Byrcyn (1909) – syn Jana; jeden z pionierów narciarstwa i ratownictwa, przewodnik tatrzański, w 1914 roku udzieli pomocy Leninowi, który utknął w szczelinie śnieżnej pod Zawratem Stanisław Gąsienica Byrcyn (1945) – ratownik Józef Gąsienica Byrcyn (1945) – syn Stanisława; grał rolę ojca w filmie „Śladami Byrcynowych wspominków”, a także w „Błękitnym Krzyżu” Kazimierz Gąsienica Byrcyn (1966) – syn Stanisława; przewodnik tatrzański, taternik, starszy instruktor ratownictwa górskiego, instruktor narciarski, płetwonurek Władysław Gąsienica Byrcyn (1945) – ratownik Marek Gąsienica Byrcyn (1963) – wnuk Jana; ratownik, aktywny działacz Związku Podhalan w Chicago Wojciech Gąsienica Byrcyn (1969) – wnuk Stanisława; ratownik, dyrektor TPN, ekolog Gąsienica Roj Jan Gąsienica Roj (1967) – przewodnik tatrzański, syn Heleny Roj-Kozłowskiej Stanisław Roj (1931) Władysław Gąsienica Roj I (1946) – syn Stanisława przewodnika; zawodnik i instruktor narciarski, przewodnik tatrzański, żołnierz Kampanii Wrześniowej, kurier tatrzański Władysław II Gąsienica Roj (1949) – syn Wojciecha; ratownik zawodowy, instruktor narciarski

Stanisław Gąsienica Roj (1954) Jan Gąsienica Roj (1967) Maciej Gąsienica Roj (1973) Wojciech Gąsienica Roj (1972) Jan Gąsienica Roj Jr. (1994) Gąsienica Tomków Józef Gąsienia Tomków (1930) – przewodnik i jeden z pierwszych ratowników tatrzańskich, choć ślubowanie złożył późno, taternik, w Tatry chodził m.in. z Mieczysławem Karłowiczem, kurier tatrzański Jan Gąsinica Tomków – brat Józefa; przewodnik i ratownik tatrzański, instruktor narciarski Gąsienica Wawrytko Jakub Gąsienica Wawrytko – nestor; przewodnik tatrzański, ratownik, taternik, narciarz, uczestnik wielu wypraw odkrywczych, brał udział w wyprawach po Mieczysława Karłowicza, Klimka Bachledę, Ferdynanda Goetla, pierwszy ratownik odznaczony w 1925 francuskim medalem dla ratowników górskich Józef Gąsienica Wawrytko (1930) – syn Jakuba; przewodnik i ratownik tatrzański, uczestniczył z ojcem w wyprawie po Mieczysława Karłowicza Jędrzej Gąsienica Wawrytko – syn Jakuba; jeden z najlepszych przewodników tatrzańskich, ratownik, instruktor narciarski Wojciech Gąsienica Wawrytko (1930) – syn Jakuba; przewodnik i ratownik tatrzański Wojciech Gąsienica Wawrytko „Łysy” (1930) – spowinowacony; przewodnik i ratownik narciarski

55

Jakub Gąsienica Wawrytko – syn Jakuba; ratownik i przewodnik tatrzański Wojciech Gąsienica Wawrytko III (1948) – syn Wojciecha, wnuk Jakuba; – przewodnik i ratownik tatrzański, zawodnik i instruktor narciarski Józef Gąsienica Wawrytko (1946) Gąsienica Józkowy Józef Gąsienica Józkowy (1937) Jan Gąsienica Józkowy (1968) Andrzej Gąsienica Józkowy (1970) Józef Gąsienica Józkowy I (1970) Arkadiusz Gąsienica Józkowy (1987) Bartłomiej Gąsienica Józkowy (2004) Obrochty Jan Bartków Obrochta Władysław Obrochta (1945) Walenty Obrochta Andrzej Obrochta II (1980) Andrzej Obrochta I (1980) Styrczula Maśniak Stanisław Styrczula Maśniak (1966) Bronisław Styrczula (1969) Tadeusz Styrczula Maśniak (1969) Franciszek Styrczula (1971) Wojciech Styrczula Maśniak (1980) Stanisław Styrczula (2004)

56

Krzeptowscy Sabała Andrzej Krzeptowski Sabała (1961) Jan Krzeptowski Sabała (1969) Jan Krzeptowski Sabała II (1973) Stanisław Krzeptowski Sabała (1976) Stanisław Krzeptowski Sabała (2001) Andrzej Krzeptowski Sabała (2003) Gąsienica Gładczan Stanisław Gąsienica Gładczan (1946) Józef Gąsienica Gładczan (1952) Włodzimierz Gąsienica Gładczan (1973) Szymon Gąsienica Gładczan (2000) Gąsienica Giewont Tadeusz Gąsienica Giewont (1946) Stanisław Gąsienica Giewont Sn. (1949) Stanisław Gąsienica Giewont Jr. (1953) Józef Gąsienica Giewont (1967) Krzeptowscy Józef I Krzeptowski „Ujek” (1934) Andrzej Krzeptowski St. (1947) Andrzej Krzeptowski (1958) Józef Krzeptowski (1964) Bukowscy Józef Bukowski (1955) Bolesław Bukowski (1970)

Janusz Bukowski (1983) Piotr Bukowski (1984) Skupinowie Tadeusz Skupień Stanisław Skupień (1949) Andrzej Skupień (1955) Marusarzowie Jędrzej Marusarz Młodszy (1934) Stanisław Marusarz (1946) Jan Marusarz Stanisław Marusarz II (1948) Walczakowie Władysław Walczak (1955) Franciszek Gąsienica Walczak (1967) Jan Walczak (1972) Marcin Walczak (1995) Żuławscy Jerzy Żuławski Jan Żuławski Wawrzyniec Żuławski Gajewscy Michał Gajewski (1946) Tadeusz Gajewski (1959) Ryszard Gajewski (1974)

Hoły Roman Hoły (1950) Zdzisław Hoły (1979) Roman Hoły Jun (1972) Janikowie Antoni Janik (1954) Stanisław Janik (1952) Franciszek Janik (1961) Roman Janik (1966) Andrzej Ziarko i Maciej Ziarko (2007) Tomasz Gąsienica Mracielnik (1981) i Klemens Gąsienica Mracielnik (2004) Piotr Malinowski (1968) i Jędrzej Malinowski (2004) Andrzej Kusion (1972) i Łukasz Kusion Adam Marasek (1974) i Andrzej Marasek (2001) Krzysztof Berbeka i Maciej Berbeka (1979) Andrzej Albrzykowski (1955) i Grzegorz Albrzykowski (1992) Roman Szadkowski (1973) i Sebastian Szadkowski (2002) Kazimierz Szych (1981) i Łukasz Szych (2000) Jan Burzykowski (1955) i Kazimierz Burzykowski (1977) Stanisław Kaspruś (1955) i Marian Gąsienica Kaspruś (1993) Apoloniusz Rajwa (1971) i Piotr Rajwa 1980 Zygmunt Wójcik (1945) i Stanisław Wójcik (1963)

57

K alendarium 8 lutego 1909 Śmierć Mieczysława Karłowicza w lawinie pod Małym Kościelcem marzec 1909 Ukazuje się odezwa zredagowana przez Mieczysław Karłowicza i Mariusza Zaruskiego w sprawie powołania stałego pogotowia w Zakopanem. kwiecień 1909 Opracowanie statutu Tatrzańskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego, powołanie tymczasowego zarządu, utworzenie Straży Ratunkowej, Mariusz Zaruski zostaje Naczelnikiem.

29 października 1909 Wysokie C. K. Namiestnictwo… nie zakazuje zawiązania Stowarzyszenia 11 grudnia 1909 Pierwsze walne zebranie TOPR. Wybór zarządu – prezesem zostaje dr Kazimierz Dłuski; złożenie przyrzeczenia przez pierwszych jedenastu członków Straży Ratunkowej.

58

5-10 grudnia 1910 Akcja ratunkowa na pn. ścianie Małego Jaworowego Szczytu. Śmierć Klimka Bachledy. sierpień 1914 Józef Oppenheim zostaje kierownikiem Straży Ratunkowej.

22 czerwca 1927 Wejście TOPR do Polskiego Towarzystwa Turystycznego jako jego sekcji ratunkowej na prawach Oddziału.

1936/1937 Początek dyżurów ratowniczych na Kasprowym Wierchu. marzec 1937 Przeprowadzenie przez TOPR kursu ratowniczego w Czarnohorze. styczeń 1940 Wznowienie, na polecenie okupanta, działalności TOPR jako Tatra-Bergerwacht; kierownikiem zostaje Zbigniew Korosadowicz.

10-12 lutego 1945 Wyprawa TOPR na Zwierówkę na Słowacji po rannych sowieckich partyzantów.

wrzesień 1945 Tadeusz Pawłowski kierownikiem TOPR. styczeń 1950 Pierwszy w historii zawodowy ratownik – Eugeniusz Strzebiński.

17 grudnia 1950 TOPR w strukturach Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego. listopad 1950 Szkolenie przez TOPR przyszłych ratowników beskidzkich. grudzień 1951 Szkolenie przez TOPR przyszłych ratowników sudeckich.

17 września 1952 Powołanie, w oparciu o struktury TOPR, Górskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego PTTK, w skład którego weszły także BOPR, KOPR i SOPR. Kierownikiem GOPR pozostaje Tadeusz Pawłowski.

17 kwietnia 1956 Przekształcenie TOPR w Grupę Tatrzańską GOPR. Kierownikiem zostaje Zygmunt Wójcik.

1958 Wprowadzenie do ratownictwa tatrzańskiego tzw. zestawu alpejskiego L. Grammingera, który umożliwiał akcje w wielkich ścianach tatrzańskich.

Jego pierwsze zastosowanie nastąpiło 11 lipca 1958 na Cubrynie.

19-20 kwietnia 1960 Nocna akcja na Mnichu z zastosowaniem zestawu alpejskiego.

16 kwietnia 1963 Pierwszy lot ratowniczy śmigłowca w Tatrach – do Doliny Pięciu Stawów.

22 sierpnia 1964 Rekordowe zjazdy zestawem alpejskim (480 m) na Kazalnicy.

1966 Wprowadzenie systemu łączności z użyciem radiotelefonów „Klimek” i „Wawa” konstrukcji Wojciecha Nietykszy. maj–lipiec 1970 Wyprawy do Jaskini nad Kotlinami.

1974 Wprowadzenie psów do ratownictwa górskiego.

1975 Początek sezonowego – latem i zimą – stacjonowania śmigłowca w Zakopanem.

1978 Wystąpienie GOPR ze struktur PTTK i zarejestrowanie jako stowarzyszenia kultury fizycznej.

28 października 1984 Otwarcie nowej Stacji Centralnej GT GOPR w Zakopanem.

19 maja 1990 Powstanie Komitetu Założycielskiego mającego na celu reaktywację TOPR-u.

13 listopada 1991 Zarejestrowanie w Sądzie Okręgowym w Nowym Sączu stowarzyszenia „Tatrzańskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe”.

21 grudnia 1991 Pierwsze walne zebranie odrodzonego TOPR i wybór zarządu. Prezesem zostaje Wojciech Krok, naczelnikiem Piotr Malinowski. TOPR przejmuje zdania i wyposażenie Grupy Tatrzańskiej.

Prezydent Lech Wałęsa ofiarowuje śmigłowiec „Sokół”.

11 sierpnia 1994 Katastrofa śmigłowca TOPR w Dolinie Olczyskiej. Śmierć ratowników Janusza Kubicy i Stanisława Mateji oraz pilotów Bogusława Arendarczyka i Janusza Rybickiego.

11 listopada 2001 Złożenie sprowadzonych z Chersonia prochów generała Zaruskiego na Pękowym Brzyzku w Zakopanem.

30 grudnia 2001 Śmierć w lawinie ratowników Marka Łabunowicza i Bartłomieja Olszańskiego w czasie wyprawy pod Szpiglasową Przełęczą. październik 2004 TOPR organizatorem i gospodarzem Kongresu Międzynarodowej Komisji Ratownictwa Wysokogórskiego IKAR-CISA.

59

Naczelnicy i Kierownicy Tatrzańskiego Ochotniczego Pogotowia R atunkowego i Grupy Tatrzańskiej Górskiego Ochotniczego Pogotowia R atunkowego

Mariusz Zaruski Mariusz Zaruski Józef Oppenheim Józef Oppenheim Zbigniew Korosadowicz Józef Oppenheim Witold H. Paryski Witold H. Paryski Wojciech Wawrytko Zbigniew Korosadowicz Tadeusz Pawłowski Zygmunt Wójcik Zygmunt Wójcik Eugeniusz Strzebiński Zygmunt Wójcik Michał Gajewski

60

(4.–11.12.1909) (11.12.1909–1926) (5.08.1914–1926) (1926–1939) (22.01.1940–28.04.1945) (28.04–26.05.1945) (26.05.–26.11.1945) (26.11.1945–20.01.1946) (20.01–13.09.1946) (13.09.1946–1.07.1947) (1.07.1947–30.12.1952) (1952–1956)

(1956–1960) (1960–1964) (1964–1966) (1966–1969)

naczelnik tymczasowy naczelnik, od 1926 naczelnik honorowy kierownik, z-ca naczelnika kierownik kierownik kierownik kierownik kierownik kierownik kierownik kierownik kierownik TOPR kierownik GT GOPR kierownik GT GOPR kierownik, od (1.05.1965), naczelnik GT GOPR naczelnik GT GOPR

członkowie honorowi TOPR Ryszard Dragowski Eugeniusz Strzebonski Michał Jagiełło Tadeusz Ewy Stanisław Janik Ryszard Szafirski Jerzy Kliminski Jan Komornicki Stanisław Łukaszczyk Jan Komornicki Piotr Malinowski Andrzej Blacha Piotr Malinowski Robert Janik Jan Krzysztof Jan Krzysztof

(1969–1972) (04.–09.1972) (1972–1974) (1974–1976) (1976–1977) (1977–1978) (1978–1981) (1981–1982) (1982–1987) (1987) (1.06.1987–13.11.1991) (5.12.–21.12.1991) (1991–1993) (1993–1998) (05.–31.08.1998) (1.09.1998)

naczelnik GT GOPR p.o. naczelnika GT GOPR naczelnik GT GOPR naczelnik GT GOPR p.o. naczelnika GT GOPR naczelnik GT GOPR naczelnik GT GOPR naczelnik GT GOPR naczelnik GT GOPR naczelnik GT GOPR naczelnik GT GOPR naczelnik TOPR naczelnik TOPR naczelnik TOPR p.o. naczelnika TOPR naczelnik TOPR

Tadeusz Augustyniak (1969) Kazimierz Gąsienica Byrcyn (1966) Michał Gajewski (1946) Antoni Janik (1954) Józef Uznański (1957)

61

Teksty do katalogu napisali: Józef Janczy Adam Krawczyk Wojciech Szatkowski Anna Zadziorko W katalogu wykorzystano fotografie: Wydawca Miejska Galeria Sztuki im. Władysława hr. Zamoyskiego Zakopane, ul. Krupówki 41 www.galeria.zakopane.pl

Macieja Bielawskiego (str. 42) Jolanty Flach (str. 51, 53) Macieja Gąsienicy (str. 17, 21, 47) Marcina Józefowicza (45, 46, 48) Mieczysława Karłowicza (str. 2, 27) Józefa Oppenhima (str. 8, 19, 24, 25, 36) Bartłomieja Solika (str. 32, 35, 39, 40, 46, 49) z archiwum TOPR

Projekt, skład, druk gRUPA TOMAMI www.tomami.pl © Miejska Galeria Sztuki, Zakopane 2009

ISBN 978-83-60189-13-9

Miejska Galeria Sztuki dziękuje za udostępnienie zdjęć i eksponatów na wystawę: Muzeum Tatrzańskiemu w Zakopanem Centralnemu Muzeum Morskiemu w Gdańsku Muzeum Przemysłu i Kolejnictwa w Jaworzynie Śląskiej Tatrzańskiemu Ochotniczemu Pogotowiu Ratunkowemu oraz osobom prywatnym

organizator wystawy

sponsorzy Galerii

przy współpracy

partonat medialny

sponsorzy TOPR

Miejska Galeria Sztuki im. Władysława hrabiego Zamoyskiego

5