๋ฐ์ฌํ์ ๋ ผ๋ฌธ ์ง๋๊ต์ ์ก์ ํฌ
๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ์ ํ๊ต๋ถ์ ์์ ๋ํ ํ์ ํน์ฑ์ ๊ตฌ์กฐ์ ๊ด๊ณ๋ถ์๊ณผ ์ฝ๊ธฐ๋ฅ๋ ฅ์ ๋ํ ์ค์ฌํจ๊ณผ The Structural Relationship Analysis of the Learning Characteristics on the High-risk Dyslexia Groupโs School Maladjustment and the Mediating Effect on the Reading Ability
2016
ํธ์๋ํ๊ต๋ํ์ ์ธ์ฌ๊ฐ๋ฐํ๊ณผ ๊ต์กํ์ ๊ณต
๊น์ํฌ
๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ์ ํ๊ต๋ถ์ ์์ ๋ํ ํ์ ํน์ฑ์ ๊ตฌ์กฐ์ ๊ด๊ณ๋ถ์๊ณผ ์ฝ๊ธฐ๋ฅ๋ ฅ์ ๋ํ ์ค์ฌํจ๊ณผ The Structural Relationship Analysis of the Learning Characteristics on the High-risk Dyslexia Groupโs School Maladjustment and the Mediating Effect on the Reading Ability
์ด ๋ ผ๋ฌธ์ ๋ฐ์ฌํ์ ๋ ผ๋ฌธ์ผ๋ก ์ ์ถํจ. 2017๋ 1์
ํธ์๋ํ๊ต๋ํ์ ์ธ์ฌ๊ฐ๋ฐํ๊ณผ ๊ต์กํ ์ ๊ณต
๊น ์ ํฌ
๊ฐ์ฌ์ ๊ธ ๋ ํ๋ ๊ฝํผ์ด ํ๋ฐญ์ด ๋ฌ๋ผ์ง๊ฒ ๋๊ณ ๋งํ์ง ๋ง์๋ผ ๋ค๊ฐ ๊ฝํผ๊ณ ๋๋ ๊ฝํผ๋ฉด ๊ฒฐ๊ตญ ํ๋ฐญ์ด ์จํต ๊ฝ๋ฐญ์ด ๋๋ ๊ฒ ์๋๊ฒ ๋๋ -์กฐ๋ํ20์ฌ ๋ ๊ฐ ์ธ์ด์น๋ฃ, ์ฌ๋ฆฌ์น๋ฃ ๋ฑ์ ํตํด ๋ฐ๋ฌ์ฅ์ ์๋์ด๋ ํ์ต์ฅ ์ ์๋๋ค์ ๊ต์กํ๋ ์ผ์ ํ๋ฉด์ ์๋ฌด๋ฆฌ ๋ ธ๋ ฅ์ ํด๋ ์ง์ ์ด ์ ๋ ๊ฑฐ๋ ์ฝ๊ธฐ๋ฅผ ์ด๋ ค์ํ๋ ์์ด๋ค์ ๋ง๋ฌ์ต๋๋ค. ๋์ ๋ ธ๋ ฅ๊ณผ ์ ์ฑ์ด ๋ถ ์กฑํด์์ผ๊น ์์์ด ๋ง์ ์์ฑ ์ ๋ ๋ค์ ๋ณด๋ด๋ฉด์ ๊นจ๋ฌ์ ๊ฑด ๊ฒฐ๊ตญ ๋ธ๋ ์ธ์ ๋คํธ์ํฌ์ ๋ฌธ์ ๊ฐ ์๋ค๋ ๊ฒฐ๋ก ์ด์์ต๋๋ค. ํ์ง๋ง ๋๋์ ๋ํด ์ ์์ง๋ ๋ชปํ๊ณ ์ค์ฌ ๋ฌธ์ ๋ฅผ ์๋ค ํด๋ ํด๊ฒฐํ ์ ์๋ ๋ต๋ตํ ์ํ ์์ ๊ทธ๋๋ ์ค๋ ๊ฐ์ ๋จ์๋ผ๋ ์ฐพ๊ณ ์ ์ฌ๋ฆฌํ, ์ฌํ๋ณต์งํ, ์ค์ํ์ ๋ค์ ๊ณต๋ถํ๊ธฐ๋ ํ์์ต๋๋ค. ์ฌ๊ธฐ์ ๋ฐฐ์ด ๊ฒ์ ํ ๊ฐ์ง, ๋ฌธ์ ์ ๋ณธ์ง์ ๊ท๋ช ํ๋ ๋ณ์ฆ(่พจ่ญ)์ ์ค ์์ฑ์ด์์ต๋๋ค. ๊ทธ๋ฆฌ๊ณ ๊ทธ๋์ ๋ง์น ์๋ก์์ฒ๋ผ ์ ์ฅ์ ๊ฐ ์๊ธด ๊ฑธ ๊น? ์ด๋์ ๋ฌธ์ ๊ฐ ์๋ ๊ฑธ๊น? ์ ๋ฉ์ฉกํ ์์ด๊ฐ ์ฑ ์ ์ฝ์ง ๋ชปํ๋ ๊ฑธ ๊น? ๋ผ๋ ํ๋๋ฅผ ๊ฐ์ง๊ณ ์ค๋ ์ธ์ ๊ณ ๋ฏผ์ ํ๋ค๊ฐ ์๊ฒ ๋ ๊ฒ์ด โ๋๋ ์ฆโ์ด์์ต๋๋ค. ๊ทธ๋ ๋ค๋ฉด ์์ธ์ ์์๋๋ฐ ์ด๋ป๊ฒ ๊ต์ก์ ํตํด ๋ณํ๋ฅผ ์ํฌ ๊ฒ์ธ๊ฐ? ๊ทธ๋ฆฌ๊ณ ์ด๋ฐ ๋๋ ์ฆ ํ์๋ค์ด ์ฃผ๋ก ์ทจ์ฝ๊ณ์ธต์ ๋ถํฌํ๊ณ ์๋๋ฐ ์ด๋ค ์ ์ด๋ป๊ฒ ์ง์ํด์ ๋์ธ ๊ฒ์ธ๊ฐ๋ฅผ ๊ณ ๋ฏผํ๊ฒ ๋์์ต๋๋ค. ์ด๋ฅผ ์ํด ๊ฒฝ ๊ธฐ๋์ ๋๋ ์ฆ ์๋์ฒญ์๋ ์ ์ง์ํ๊ธฐ ์ํ ๋ฒ๋ฅ ์์ ๋ด๊ณ 3๋ ๊ฐ์ ๊ฑธ - 2 -
์น ๋ชจ๋ ๋ ธ๋ ฅ ๋์ ๋๋ ์ฆ ์ง์์ ๋ํ ์กฐ๋ก๊ฐ ์ ์ ๋์๊ณ ์ดํ ์ ๊ตญ ์ ์ผ๋ก ๋๋ ์ฆ์ ๋ํ ๊ด์ฌ๊ณผ ์คํ์กฐ์ฌ, ์ง์์ฒด์ ์ง์ ๋ฑ์ด ๋ค๋ถ์ฒ๋ผ ๋ฒ์ ธ๊ฐ๊ณ ์๋ ๊ฒ์ ๋ณผ ์ ์์ต๋๋ค. ๋ํ์ ๊ด๋ จ ์ ๊ณต์ด ์๊ธฐ๊ณ ๊ต์ก์ฒญ๋ง๋ค ๋๋ ์ฆ์ ์ดํด์ ๋์ฒ์ ๋ ํ ์ธ์๊ต์ก์ด ์ด๋ฃจ์ด์ง๊ณ ์์ผ๋ฉฐ ์ง์์ฒด๋ง๋ค ๋๋ ์ฆ ์ง์์ ์ํ ์กฐ ๋ก๊ฐ ์ ์ ๋๊ณ ์์ต๋๋ค. ํ์ฌ ๋๋ ์ฆ์ ์์ธ์ ์์ด์๋ ๋ค์ํ ๋ ผ์ ๋ค์ด ์งํ ์ค์ด๋ฏ๋ก, ๋๋ ์ฆ์ ๋ํ ๊ต์ก์ ์์ด์๋ ๊ฐ์ ๋ฐฉ๋ฒ์ด ๋จ์ผ ํ๋ค๋ ์๊ฐ ์์ฒด์ ๋ํด์ ์๊ตฌ์ฌ์ ๊ฐ์ง๊ฒ ๋ฉ๋๋ค. ๊ทธ๊ฒ์ ๋๋ ์ฆ์ ์ง๋จ์ด ๋งค์ฐ ๋ณต์กํ๋ฉฐ ๋ช ์พํ ๋จ์ผ ์์ธ์ผ๋ก ์๋ ดํ๊ธฐ๊ฐ ์ฝ์ง ์๊ธฐ ๋ ๋ฌธ์ ๋๋ค. ์์ผ๋ก ๋๊ณผํ์ ๋ฐ์ ์ ๋ฐ๋ผ ๋ค์ํ ์ ๊ฒฝํ์ ์ทจ์ฝ์ฑ์ ๊ฐ ์ ํ๋ ์ฐ๊ตฌ์ ํ๋ จ๋ฐฉ๋ฒ์ด ๊ตฌ์ฒดํ ๋ ๊ฒ์ด๋ผ๊ณ ์์ํด ๋ด ๋๋ค. ์ ๋๋ก ๋๋ณด์ง ๋ชปํ์์๋ ์ ์๋ผ์ค ์๋ ๋ค, ๋ ํ๊ฒฐ๊ฐ์ด ์์ํด์ค ๋จํธ ์ ๊ด์์จ์๊ฒ ์ง์ฌ์ผ๋ก ๊ฐ์ฌ๋ฅผ ๋๋ฆฝ๋๋ค. ๋ฒ๋ฅ ์ ์ ์ ๋์ง๊ฐ ๋ ์ด ํจ๊ป ํ ์ ๊ธฐ์ด ๊ฒฝ๊ธฐ๋์ํ ์์ฅ๋, ๊ฐ๋๊ตฌ ๊ฒฝ๊ธฐ๋ ๋ถ์ง์ฌ๋, ์ด์น ๊ฒฝ ์์์์ํ ์์๋, ํจ๊ป ํ ํ๋ถ๋ชจ๋๋ค ๊ทธ๋ฆฌ๊ณ ์ธ์์ ๋ฉํ ์ด์ ์ ์์ ํ์ฅ๋๊ป๋ ๊ฐ์ฌ๋๋ฆฝ๋๋ค. ์ ์ 10๋ ์ด ๋๊ฒ ํจ๊ป ์ผํ๋ฉฐ ์ด๋ ํ ์ํฉ์์๋ ์๋ฆฌ๋ฅผ ๋ณด์ฌ์ค ๊น์๊ฒฝ ์ ์๋, ๊น๋ฏผ์ง ์ ์๋ ๊ทธ๋ฆฌ๊ณ ๋๋ ์ฆ์ ์๊ฒ ํด์ค ํ๋์ ๊ณ์ ๋ฐํ๋ฐฐ ๋ฐ์ฌ๋ ๋ ๊ฐ์ฌํ๊ณ ์์ต๋๋ค. ์ ์ฑ๊ป ๋ ผ๋ฌธ ์ฌ์ฌ๋ฅผ ํด์ฃผ์ ํ๋ํ ๊ต์๋, ์์ ์ง ๊ต์๋, ์ ๋จํ ๊ต์๋, ์ฑ์ํ ๊ต์๋๊ณผ ํนํ ๋ ผ๋ฌธ์ ๋ง๋ฌด๋ฆฌํ๊ธฐ๊น์ง ๊ฐ์ฅ ์ ์จ์ฃผ์ ์ก์ ํฌ ์ง๋๊ต์๋๊ป ๊น์ ๊ฐ์ฌ๋ฅผ ๋๋ฆฝ๋๋ค.
- 3 -
๊ตญ๋ฌธ์ด๋ก ๋ณธ ์ฐ๊ตฌ๋ ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ ํ์์ ํ๊ต ์ ์์ ๋์์ฃผ๊ธฐ ์ํ ๋ฐฉ ์์ ์ฐพ์๋ณด๊ธฐ ์ํด, ๋๋ ์ฆ์ ์ํฅ์ ์ฃผ๋ ์์ธ๋ค ์ค ํ๊ต๋ถ์ ์์ ๋ ํ ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ๊ณผ ์ํ๋ถ์์ ํ์ ํน์ฑ์ผ๋ก ๋ฌถ์ด ๊ตฌ์กฐ์ ๊ด๊ณ๋ฅผ ์์๋ณด์๋ค. ๋ํ ์ฝ๊ธฐํ๋ จ ๋ฐ ์ฒญ์ง๊ฐ์ ์ทจ์ฝ์ฑ์ ๊ฐ์ ํ๋ ํ๋ จ์ ํต ํด ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ์ ์ฝ๊ธฐ๋ฅ๋ ฅ์ ์ค์ฌ ํจ๊ณผ๊ฐ ์๋์ง ์์๋ณด๋ ๊ฒ์ ๋ชฉ์ ์ผ๋ก ํ์๋ค. ์ด๋ฅผ ์ํ์ฌ ๊ฒฝ๊ธฐ๋ OO์์ OO ์คํ๊ต 1~3ํ๋ 378๋ช ์ ๋์์ผ๋ก ๋๋ ์ฆ ์ ๋ณ๊ฒ์ฌ์ง๋ฅผ ์ฌ์ฉํ์ฌ ์ผ๋ฐ๊ตฐ 191๋ช ๊ณผ ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ 84๋ช ์ผ๋ก ๋ถ๋ฅํ๊ณ , ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ, ์ํ๋ถ์, ํ๊ต๋ถ์ ์์ ์ธก์ ๋๊ตฌ๋ฅผ ์ฌ์ฉํ์ฌ ์ค๋ฌธ์กฐ์ฌ๋ฅผ ์ค์ํ์๋ค. ๊ทธ๋ฆฌ๊ณ ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ, ์ํ๋ถ์, ํ๊ต๋ถ์ ์์์ ์ฐจ์ด๊ฐ ์๋์ง์, ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ, ์ํ๋ถ์, ํ๊ต๋ถ ์ ์์ด ๊ธ์ ์ ์ธ ๊ด๊ณ๊ฐ ์๋์ง ๋ฐ ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ๊ณผ ํ๊ต ๋ถ์ ์ ์ ๊ด๊ณ์์ ์ํ๋ถ์์ด ๋งค๊ฐํจ๊ณผ๊ฐ ์๋์ง ์์๋ณด๋ ๊ฒ์ ์ฐ๊ตฌ ๋ฌธ์ ๋ก ์ค์ ํ์๋ค. ๋ํ ๋๋ ์ฆ์ผ๋ก ์ธํด ์ฒญ์๋ ๊ธฐ์ ํ๊ต๋ถ์ ์์ผ๋ก ๋ฐ์ ๋๋ ๊ฒ์ ์๋ฐฉ ํ๊ธฐ ์ํ์ฌ ์ด๋ฑํ์์ ๋ํ ์ค์ฌ๋ฅผ ์ค์ํ์๋๋ฐ, ๊ทธ ๋์์ ๊ฒฝ ๊ธฐ๋ 00์ 11๊ฐ ์ง์ญ์๋ ์ผํฐ์ ์ด๋ฑํ์ 1~6ํ๋ 243๋ช ์ด์๋ค. ๋๋ ์ฆ ์ ๋ณ๊ฒ์ฌ์ง๋ฅผ ํตํด ๋๋ ์ฆ ์ํ๊ตฐ 104๋ช ์ ์ ์ ํ์ฌ ์ฌํ๊ฒ์ฌ๋ฅผ ์ง ํํ์์ผ๋ฉฐ, ์ธก์ ๋๊ตฌ๋ก๋ ์ฝ๊ธฐ๋ฅ๋ ฅ์ ๋ํด์๋ KOLRA์ BASA๋ฅผ ์ฒญ์ง๊ฐ๋ฅ๋ ฅ์ ์ด์์ฒญ์ทจ๋ ฅ ๊ฒ์ฌ์ ์ฃผํ์๋ณ์ด ์ธ์์ ๋ํ ์ฒญ์ง๊ฐ ๊ฒ์ฌ ๋ฅผ ์ฌ์ฉํ์๋ค. - 1 -
๊ฒ์ฌ๊ฒฐ๊ณผ ์ฝ๊ธฐ์ ์ด์์ฒญ์ทจ๋ ฅ์ด ๊ฐ์ฅ ๋ฎ์ ์์ค๋ถํฐ ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ ๊ตฐ 40๋ช ์ ํ๋ จ ๋์์ผ๋ก ์ต์ข ์ ์ ํ์ฌ ์ฝ๊ธฐํ๋ จ๊ณผ ์ฒญ์ง๊ฐ ์๊ทน ํ๋ จ ์ ๋ฐฉํ๊ธฐ๊ฐ๋์ ๊ฐ๊ฐ 13ํ ํ๋ จํ์๋ค. ๊ทธ๋ฆฌ๊ณ ํ๋ จ์ ํตํด ์ด๋ฑํ์ ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ์์ ์ฝ๊ธฐ๋ฅ๋ ฅ, ์ฝ๊ธฐ ์ดํด๋ฅ๋ ฅ, ์ด์์ฒญ์ทจ๋ ฅ, ์ฒญ์ง๊ฐ๋ฅ๋ ฅ ์ ์ค์ฌํจ๊ณผ๊ฐ ๋ํ๋๋๊ฐ๋ฅผ ์ฐ๊ตฌ๋ฌธ์ ๋ก ์ค์ ํ์๋ค. ์ฐ๊ตฌ๊ฒฐ๊ณผ ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ์ ์ผ๋ฐํ์์ ๋นํด ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ์ด ์ ํ ๋์ด ์๊ณ ์ํ๋ถ์์ ๋ ๋๋ผ๋ฉฐ ์ด๋ก ์ธํด ํ๊ต๋ถ์ ์์ด ๋์ ๊ฒ์ผ๋ก ๋ํ๋ฌ๋ค. ์ฐ๊ตฌ๋ฌธ์ ์์ ์ฒซ์งธ, ์คํ์ ์ผ๋ฐ๊ตฐ๊ณผ ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ ๊ตฐ์ ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ, ์ํ๋ถ์, ํ๊ต๋ถ์ ์์ ๋ํ ์ฐจ์ด๋ฅผ ์์๋ณธ ๊ฒฐ๊ณผ, ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ์ ๊ณผ์ ๋์ด๋, ์๊ธฐ์กฐ์ ํจ๋ฅ๊ฐ, ์์ ๊ฐ์์ ๋ชจ ๋ ์ ์ํ ์ฐจ์ด๊ฐ ์์๋ค. ์ํ๋ถ์์ ์ธ์ง์ ์ํ๋ถ์, ๊ฐ์ ์ ์ํ๋ถ ์, ์ผ๋ฐ์ ์ํ๋ถ์ ๋ชจ๋ ์ ์ํ ์ฐจ์ด๊ฐ ์์์ผ๋ฉฐ ํ๊ต๋ถ์ ์์ ๊ต์ฌ ๊ด๊ณ, ๊ต์ฐ๊ด๊ณ, ํ์ตํ๋, ํ์ต ๊ท์น์์ ๋ชจ๋ ์ ์ํ ์ฐจ์ด๊ฐ ์๋ ๊ฒ ์ผ๋ก ๋ํ๋ฌ๋ค. ๋์งธ, ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ, ์ํ๋ถ์, ํ๊ต๋ถ์ ์์ด ๊ธ์ ์ ์ธ ๊ด๊ณ์ธ์ง ๋ฅผ ์์๋ณด๋ ์ฐ๊ตฌ์์๋ ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ๊ณผ ํ๊ต๋ถ์ ์๊ณผ์ ๊ด๊ณ์ ์ ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ์ ๊ณผ์ ๋์ด๋, ์๊ธฐ์กฐ์ ํจ๋ฅ๊ฐ, ์์ ๊ฐ์ ๋ชจ๋ ํ๊ต๋ถ์ ์์ ๋ถ์ ์ ์ธ ์ํฅ์ ๋ฏธ์น๋ ๊ฒ์ผ๋ก ๋ํ๋ฌ๋ค. ๋ํ ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ๊ณผ ์ํ๋ถ์์ ๊ด๊ณ์์๋ ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ์ ๊ณผ์ ๋์ด๋, ์๊ธฐ์กฐ์ ํจ๋ฅ๊ฐ, ์์ ๊ฐ์ ๋ชจ๋ ์ํ๋ถ์์ ๋ถ์ ์ ์ธ ์ํฅ์ ๋ฏธ์น๋ ๊ฒ ์ผ๋ก ๋ํ๋ฌ๋ค. ๊ทธ๋ฆฌ๊ณ ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ๊ณผ ํ๊ต๋ถ์ ์๊ณผ์ ๊ด๊ณ์์ ์ํ๋ถ์์ ๋งค๊ฐํจ๊ณผ๊ฐ ์๋ ๊ฒ์ผ๋ก ๋ํ๋ฌ๋ค. ์ ์งธ, ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ๊ณผ ํ๊ต๋ถ์ ์๊ณผ์ ๊ด๊ณ์์ ์ํ๋ถ์์ ๋งค ๊ฐํจ๊ณผ๋ฅผ ์์๋ณธ ๊ฒฐ๊ณผ ์ ์ฒด์ง๋จ์ ๋ํ ์ํ๋ถ์์ ๋งค๊ฐํจ๊ณผ๋ ํ์ ์ - 2 -
์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ๊ณผ ํ๊ต๋ถ์ ์์ ๊ด๊ณ์์ ๋งค๊ฐํจ๊ณผ ์ญํ ์ ํ๋ ๊ฒ์ผ๋ก ๋ ํ๋ฌ๋ค. ์ผ๋ฐ๊ตฐ์์๋ ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ๊ณผ ํ๊ต๋ถ์ ์์ ๊ด๊ณ์์ ์ ํ๋ถ์์ ๋งค๊ฐํจ๊ณผ ์ญํ ์ ํ๋ ๊ฒ์ผ๋ก ๋ํ๋ฌ๋ค. ๊ทธ๋ฌ๋ ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ ํ ๊ตฐ์์๋ ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ๊ณผ ํ๊ต๋ถ์ ์์ ๊ด๊ณ์์ ์ํ๋ถ์์ด ๋งค๊ฐํจ๊ณผ ์ญํ ์ ํ์ง ์๋ ๊ฒ์ผ๋ก ๋ํ๋ฌ๋ค. ๊ทธ ์์ธ์ ๋ถ์ํด๋ณด๋ฉด, ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ์ ํน์ฑ์ธ ๋ฎ์ ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ ๋ฐ ์ฐ๊ตฌ๋์์ด ๊ฐ ์ง๋ ์ง๋จ์ ํน์ฑ์ด ์์ฉํ ๊ฒ์ผ๋ก ๋ณด์ธ๋ค. ๋ท์งธ, ์ด๋ฑํ์ ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ์ ์ฝ๊ธฐ๋ฅ๋ ฅ, ์ฝ๊ธฐ์ดํด๋ฅ๋ ฅ, ์ด์์ฒญ ์ทจ๋ ฅ, ์ฒญ์ง๊ฐ๋ฅ๋ ฅ์ ๋ํ ์ค์ฌ์ ํ ์ฐจ์ด๋ฅผ ๋ณด๋ฉด ์ฝ๊ธฐ๋ฅ๋ ฅ์ ํด๋ ๊ณผ ์ฝ ๊ธฐ์ ์ฐฝ์ฑ ๋ถ๋ถ์์ ๋ชจ๋ ์ค์ฌํจ๊ณผ๊ฐ ์๋ ๊ฒ์ผ๋ก ๋ํ๋ฌ๋ค. ๋ํ ํน๋ณ ํ ์ค์ฌ๋ฅผ ํ์ง ์์์์๋ ๋ถ๊ตฌํ๊ณ ์ฝ๊ธฐ์ดํด๋ฅ๋ ฅ๋ ํฅ์์ด ๋์๋๋ฐ ์ด๋ ๋ฌธ์ ํด๋ ์ด ์๋ํ๋์ด ์ฃผ์๋ ฅ์ ๋ฌธ์ฅ์ดํด๋ก ๋๋ฆด ์ ์์๊ธฐ ๋ ๋ฌธ์ผ๋ก ๋ณด์ธ๋ค. ์ค์ฌ ์ ํ ์ข์ฐ์ธก ๊ท์ ์ด์์ฒญ์ทจ๋ ฅ๊ณผ ์ข์ฐ์ธก ๊ท์ ์ฒญ์ง ๊ฐ๋ฅ๋ ฅ๋ ๋ชจ๋ ์ ์๋ฏธํ ํฅ์์ ๋ณด์ฌ์ฃผ์ด ๋ฃ๊ธฐ์์ญ์์ ์ค์ฌํจ๊ณผ๊ฐ ์ ์์์ ์ ์ ์์๋ค. ๋ณธ ์ฐ๊ตฌ๋ ๋๋ ์ฆ ์์ธ์ผ๋ก ์ธํด ์ฝ๊ธฐ๋ฅ๋ ฅ์ด ๋จ์ด์ง๊ณ ์ด๋ก ๋ง๋ฏธ์ ์ ํ์ต๋ถ์ง์ ์ด๋ฅด๋ ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ ํ์๋ค์ ํ์ต์ฑ๊ณผ ํ๋ณต์ ์ ํ ํด๊ฒฐ์ฑ ์ ์ฐ๊ตฌํ๊ธฐ ์ํด ๋จผ์ ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ ํ์๋ค์ด ๋ณด์ด๋ ํ ์ ํน์ฑ์ ์์ ๋ณด์๋ค. ๊ทธ๋ฆฌ๊ณ ๋ถ์ ์ ํ์ ํน์ฑ์ผ๋ก ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ ํ์๋ค์ด ํ๊ต๋ถ์ ์์ ์ด๋ฅด๊ธฐ ์ ์ ์กฐ๊ธฐ์ ์ธ์ด์ , ์ ๊ฒฝํ์ ์์ธ ๋ฐ ์ฆ์์ ํ์ ํ๊ณ ๋ง์ถคํ ์ค์ฌํ๋ก๊ทธ๋จ์ ์ค์ํ์ฌ ์ค์ฌํจ๊ณผ๋ฅผ ๊ธฐ๋ฐ์ผ ๋ก ๊ฐ์ ๋ฐฉ์์ ์ ์ํ๊ณ ์ ํ๋ค๋ ์ ์ ๊ทธ ์์๊ฐ ์๋ค ํ ์ ์๋ค. ์ฃผ์์ด: ๋๋ ์ฆ, ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ, ์ํ๋ถ์, ํ๊ต๋ถ์ ์, ์ฒญ์ง๊ฐ - 3 -
๋ชฉ์ฐจ โ . ์๋ก .............................................................................................1 1. ์ฐ๊ตฌ์ ํ์์ฑ .......................................................................................1 2. ์ฐ๊ตฌ ๋ชฉ์ .................................................................................................5 3. ์ฐ๊ตฌ๋ฌธ์ ...................................................................................................7 โ ก. ์ด๋ก ์ ๋ฐฐ๊ฒฝ................................................................................8 1. ๋๋ ์ฆ์ ์ดํด ๊ฐ. ๋๋ ์ฆ์ ๊ฐ๋ ................................................................................8 ๋. ๋๋ ์ฆ์ ์์ด์ธ์๊ณผ ํด๋ ์ ๋ฌธ์ ..........................................11 ๋ค. ๋๋ ์ฆ์ ์ ๊ฒฝํ์ ๋ฌธ์ ............................................................15 2. ๋๋ ์ฆ์ ํ์ ํน์ฑ ๊ฐ. ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ.......................................................................18 ๋. ์ํ๋ถ์.........................................................................................22 3. ํ๊ต๋ถ์ ์ ๊ฐ. ํ๊ต๋ถ์ ์์ ํ๋ ํน์ฑ.............................................................27 ๋. ํ๊ต๋ถ์ ์์ ์์ธ.......................................................................29 4. ๋๋ ์ฆ์ ๋ํ ์ค์ฌ..............................................................................32 ๊ฐ. ๋๋ ์ฆ์ ๋ํ ์ค์ฌ ์ข ๋ฅ..........................................................33 ๋. ๋๋ ์ฆ์ ๋ํ ์ค์ฌ ํจ๊ณผ..........................................................36
- 4 -
โ ข. ์ฐ๊ตฌ๋ฐฉ๋ฒ.....................................................................................38 1. ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ์ ํ๊ต๋ถ์ ์์ ๋ํ ํ์ ํน์ฑ์ ๊ตฌ์กฐ์ ๊ด๊ณ ๋ถ์(์ฐ๊ตฌ1) ๊ฐ. ์ฐ๊ตฌ๋์..........................................................................................39 ๋. ์ธก์ ๋๊ตฌ..........................................................................................40 ๋ค. ์๋ฃ์์ง..........................................................................................44 ๋ผ. ๋๋ ์ฆ์ ์ ๋ณ................................................................................45 ๋ง. ์๋ฃ๋ถ์..........................................................................................46 2. ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ์ ์ฝ๊ธฐ๋ฅ๋ ฅ์ ๋ํ ์ค์ฌํจ๊ณผ(์ฐ๊ตฌ2) ๊ฐ. ์ฐ๊ตฌ๋์..........................................................................................47 ๋. ์ธก์ ๋๊ตฌ..........................................................................................48 ๋. ์๋ฃ์์ง..........................................................................................53 ๋ค. ๋๋ ์ฆ ์ฝ๊ธฐ๋ฅ๋ ฅ ํฅ์์ ์ํ ์ค์ฌ ๊ณผ์ ...............................55 ๋ง. ์๋ฃ๋ถ์..........................................................................................59 โ ฃ. ์ฐ๊ตฌ๊ฒฐ๊ณผ.....................................................................................60 1. ์คํ์ ์ผ๋ฐ๊ตฐ๊ณผ ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ ๊ฐ์ ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ, ์ํ๋ถ์, ํ๊ต๋ถ์ ์์ ์ฐจ์ด ๊ฐ. ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ์ ์ฐจ์ด .......................................................60 ๋. ์ํ๋ถ์์ ์ฐจ์ด ........................................................................61 ๋ค. ํ๊ต๋ถ์ ์์ ์ฐจ์ด ......................................................................63 2. ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ, ์ํ๋ถ์, ํ๊ต๋ถ์ ์ ๊ฐ์ ๊ด๊ณ ๋น๊ต ๊ฐ. ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ์ด ์ํ๋ถ์์ ๋ฏธ์น๋ ์ํฅ....................65 ๋. ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ์ด ํ๊ต๋ถ์ ์์ ๋ฏธ์น๋ ์ํฅ................68 - 5 -
๋ค. ์ํ๋ถ์์ด ํ๊ต๋ถ์ ์์ ๋ฏธ์น๋ ์ํฅ.....................................71 3. ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ๊ณผ ํ๊ต๋ถ์ ์๊ณผ์ ๊ด๊ณ์์ ์ํ๋ถ์์ ๋งค๊ฐ ํจ๊ณผ ๊ฐ. ์ ์ฒด์ง๋จ์ ๋ํ ์ํ๋ถ์์ ๋งค๊ฐํจ๊ณผ....................................75 ๋. ์ผ๋ฐ๊ตฐ์ ๋ํ ์ํ๋ถ์์ ๋งค๊ฐํจ๊ณผ..........................................79 ๋ค. ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ ์ง๋จ์ ๋ํ ์ํ๋ถ์์ ๋งค๊ฐํจ๊ณผ ..........83 4. ์ด๋ฑํ์ ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ์ ์ฝ๊ธฐ๋ฅ๋ ฅ, ์ฝ๊ธฐ์ดํด๋ฅ๋ ฅ, ์ด์์ฒญ์ทจ๋ ฅ, ์ฒญ์ง๊ฐ๋ฅ๋ ฅ์ ๋ํ ์ค์ฌํจ๊ณผ ................................................................86 โ ค. ๋ ผ์ ..........................................................................................90 โ ฅ. ๊ฒฐ๋ก ๋ฐ ์ ์ธ ............................................................................99 ์ฐธ๊ณ ๋ฌธํ..............................................................................................................102 ๋ถ ๋ก..............................................................................................................118 ABSTRACT......................................................................................................129
- 6 -
ํ๋ชฉ์ฐจ <ํโ ก-1> ๋๋ ์ฆ์ ๋ํ ์ ์.......................................................................8 <ํโ ก-2> ๋๋ ์ฆ์ ์์ธ์ ๋ํ ์ด๋ก .........................................................9 <ํโ ก-3> ๋๋ ์ฆ์ ๋ถ๋ฅ................................................................................10 <ํโ ก-4> ๋๋ ์ฆ๊ณผ ๊ตฌ๋ถ๋์ด์ผ ํ๋ ์ฆ์ .............................................11 <ํโ ก-5> ์ฝ๊ธฐ๊ด๋ จ ์ฉ์ด์ ๋ฆฌ........................................................................13 <ํโ ข-1> ์กฐ์ฌ ๋์์๋ค์ ์ผ๋ฐ์ ํน์ฑ...................................................40 <ํโ ข-2> ๋๋ ์ฆ ์ธก์ ๋ฌธํญ์ ํ์์์ญ๋ณ ์ ๋ขฐ๋..................................,41 <ํโ ข-3> ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ์ ํ์์์ญ๋ณ ์ ๋ขฐ๋.............................,42 <ํโ ข-4> ์ํ๋ถ์์ ํ์์์ญ๋ณ ์ ๋ขฐ๋...............................................,,43 <ํโ ข-5> ํ๊ต๋ถ์ ์์ ํ์์์ญ๋ณ ์ ๋ขฐ๋...........................................,44 <ํโ ข-6> ๋๋ ์ฆ ์ง๋จ๋ณ ๊ตฌ๋ถ....................................................................,45 <ํโ ข-7> ๋์ํ์์ ํ๋ ๋ณ ์ฑ๋ณ ๋ถํฌ๋ ๋ฐ ์ผ์ ................................,47 <ํโ ข-8> ํ๋ ๋ณ ๋๋ ์ฆ ๊ฒ์ฌ ์ฐธ์ฌ ์ธ์.......................................................,48 <ํโ ข-9> ๋๋ ์ฆ ์ ๋ณ๊ธฐ์ค..........................................................................,49 <ํโ ข-10> ๋๋ ์ฆ ๊ฒ์ฌ ๋๊ตฌ์ ์ข ๋ฅ .....................................................,.50 <ํโ ข-11> KOLRA ํ๊ตญ์ด ์ฝ๊ธฐ๊ฒ์ฌ(ํด๋ , ์ฝ๊ธฐ์ดํด) ๊ธฐ์ค..............,51 <ํโ ข-12> BASA ๋จ๊ณ๋ณ ์ฝ๊ธฐ์์ค...........................................................52 <ํโ ข-13> ๋ฃ๊ธฐ๊ฒ์ฌ ๊ธฐ์ค(์ด์์ฒญ์ทจ๋ ฅ).....................................................53 <ํโ ข-14> ์ฒญ์ง๊ฐ๊ฒ์ฌ ๊ธฐ์ค(์ฃผํ์๋ณ์ด).................................................53 <ํโ ข-15> ๋๋ ์ฆ ์ ๋ณ๊ฒ์ฌ ๊ฒฐ๊ณผ......................................................................54 <ํโ ข-16> ๋๋ ์ฆ ์ค์ฌ์ผ์ .......................................................................55 - 7 -
<ํโ ข-17> ์ค์ฌํ๋ จ ์ผ์ง(์์)..................................................................58 <ํโ ฅ-1> ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ์ ์ฐจ์ด ๊ฒ์ฆ...............................................61 <ํโ ฅ-2> ์ํ๋ถ์์ ์ฐจ์ด ๊ฒ์ฆ.................................................................62 <ํโ ฅ-3> ํ๊ต๋ถ์ ์์ ์ฐจ์ด ๊ฒ์ฆ.............................................................64 <ํโ ฅ-4> ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ์ด ์ํ๋ถ์์ ๋ฏธ์น๋ ์ํฅ....................66 <ํโ ฅ-5> ์ผ๋ฐ๊ตฐ๊ณผ ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ์ ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ์ด ์ํ ๋ถ์์ ๋ฏธ์น๋ ์ํฅ.........................................................................67 <ํโ ฅ-6> ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ์ด ํ๊ต๋ถ์ ์์ ๋ฏธ์น๋ ์ํฅ................69 <ํโ ฅ-7> ์ผ๋ฐ๊ตฐ๊ณผ ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ ์ง๋จ์ ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ์ด ํ๊ต๋ถ์ ์์ ๋ฏธ์น๋ ์ํฅ...............................................................71 <ํโ ฅ-8> ์ํ๋ถ์์ด ํ๊ต๋ถ์ ์์ ๋ฏธ์น๋ ์ํฅ..................................72 <ํโ ฅ-9> ์ผ๋ฐ๊ตฐ๊ณผ ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ ์ง๋จ์ ์ํ๋ถ์์ด ํ๊ต๋ถ์ ์์ ๋ฏธ์น๋ ์ํฅ......................................................................................74 <ํโ ฅ-10> ์ ์ฒด์ง๋จ์ ๋ํ ์ํ๋ถ์์ ์ฐ๊ตฌ๋ชจํ ์ ํฉ๋...................76 <ํโ ฅ-11> ํ๊ต๋ถ์ ์์ ๋ํ ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ๊ณผ ์ํ๋ถ์์ ์ํฅ .......................................................................................................76 <ํโ ฅ-12> ์ง์ ํจ๊ณผ, ๊ฐ์ ํจ๊ณผ, ์ดํจ๊ณผ ๊ฒ์ฆ๊ฒฐ๊ณผ...................................78 <ํโ ฅ-13> ์ํ๋ถ์์ ๋งค๊ฐํจ๊ณผ ๊ฒ์ฆ(sobel-test)..................................79 <ํโ ฅ-14> ์ผ๋ฐ๊ตฐ์ ๋ํ ์ํ๋ถ์์ ์ฐ๊ตฌ๋ชจํ ์ ํฉ๋.......................80 <ํโ ฅ-15> ์ผ๋ฐ๊ตฐ์ ๊ฒฝ๋ก๊ณ์ ๊ฒฐ๊ณผ............................................................80 <ํโ ฅ-16> ์ผ๋ฐ๊ตฐ์ ์ง์ ํจ๊ณผ, ๊ฐ์ ํจ๊ณผ, ์ดํจ๊ณผ ๊ฒ์ฆ๊ฒฐ๊ณผ ...............81 <ํโ ฅ-17> ์ผ๋ฐ๊ตฐ์ ์ํ๋ถ์์ ๋งค๊ฐํจ๊ณผ...............................................82 <ํโ ฅ-18> ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ ์ง๋จ์ ๊ฒฝ๋ก๊ณ์.........................................83 <ํโ ฅ-19> ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ์ ์ง์ ํจ๊ณผ, ๊ฐ์ ํจ๊ณผ, ์ดํจ๊ณผ ๊ฒ์ฆ๊ฒฐ๊ณผ.84 - 8 -
<ํโ ฅ-20> ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ ์ง๋จ์ ์ํ๋ถ์์ ๋งค๊ฐํจ๊ณผ ๊ฒ์ฆ (sobel-test) .................................................................................85 <ํโ ฅ-21> ์ฝ๊ธฐ๋ฅ๋ ฅ ์ฌ์ ์ฌํ ์ฐจ์ด๊ฒ์ฆ...................................................86 <ํโ ฅ-22> ์ฝ๊ธฐ์ดํด๋ฅ๋ ฅ ์ฌ์ ์ฌํ ์ฐจ์ด๊ฒ์ฆ...........................................87 <ํโ ฅ-23> ์ด์์ฒญ์ทจ๋ ฅ ์ฌ์ ์ฌํ ์ฐจ์ด๊ฒ์ฆ...............................................88 <ํโ ฅ-24> ์ฒญ์ง๊ฐ๋ฅ๋ ฅ ์ฌ์ ์ฌํ ์ฐจ์ด๊ฒ์ฆ...............................................89
- 9 -
๊ทธ๋ฆผ๋ชฉ์ฐจ [๊ทธ๋ฆผโ ข-1] [๊ทธ๋ฆผโ ข-2] [๊ทธ๋ฆผโ ข-3] [๊ทธ๋ฆผโ ฅ-1] [๊ทธ๋ฆผโ ฅ-2] [๊ทธ๋ฆผโ ฅ-3]
์ฐ๊ตฌ๋ชจํ......................................................................................38 ์ฝ๊ธฐํ๋ จ ๋๊ตฌ............................................................................56 ์ฒญ์ง๊ฐ ์๊ทน ํ๋ จ๋๊ตฌ..............................................................57 ์ ์ฒด์ง๋จ ๋ถ์ ๊ฒฐ๊ณผ..................................................................77 ์ผ๋ฐ๊ตฐ ๋ถ์๊ฒฐ๊ณผ ......................................................................81 ๊ณ ์ํ๊ตฐ ๋ถ์๊ฒฐ๊ณผ....................................................................84
- 10 -
- 11 -
โ . ์ ๋ก 1. ์ฐ๊ตฌ์ ํ์์ฑ ํ๋์ฌํ๋ ์ง์์ ๋ณด์ฌํ๋ก ๋์ณ๋๋ ๋ง์ ์ ๋ณด๋ค์ ์ ๋๋ก ์ฝ๊ณ ์ํํ์ง ๋ชปํ๋ค๋ฉด ๊ธ๊ฒฉํ ์ฌํ์ ๋ณํ๋ฅผ ์ซ์๊ฐ์ง ๋ชปํจ์ผ๋ก์จ ์ฌํ์ ํ๋ฆ์์ ๋์ค๋ ๊ฐ๋ฅ์ฑ์ด ๋งค์ฐ ๋๋ค. ์ฝ๊ธฐ๋ ํ์ต๊ณผ ์ฌํ์ํ์ ํ๋ ๋ฐ ์์ด ํ์์ ์ธ ๋๊ตฌ๋ผ๊ณ ํ ์ ์์ง๋ง ํ์๋ค ์ค์๋ ์ ์์ ์ธ ํ ๊ต ์์ ์์ ์ฝ๊ธฐ๊ต์ก์ ๋ฐ์์์๋ ๋ถ๊ตฌํ๊ณ ์ฝ๊ธฐ๊ธฐ๋ฅ์ ๋ฌธ์ ๊ฐ ์์ด ์ ํ์ต์ ์ด๋ ค์์ ๋ํ๋ด๋ ๊ฒฝ์ฐ๊ฐ ์ข ์ข ๋ฐ์ํ๋ค. ์ฝ๊ธฐ๋ ์์ฌ์ํต ์๋จ ์ค ํ๋๋ก์ ํ์ธ๊ณผ ๊ต๋ฅํ ๋ ๋ง์ฝ ์ํต์ ์ด๋ ค์์ด ์์ ๊ฒฝ์ฐ ์ฌํ์ํ์์๋ ๋ถ์ ์์ด ๋ํ๋ ์ ์๋ค. ๋ํ ์ฝ ๊ธฐ๋ฅผ ์ฒ์ ์ ํ๊ฒ ๋๋ ์ด๋ฆฐ ํ์๋ค์ด ๊ธ์ ์ ๋๋ก ์ฝ์ง ๋ชปํ๊ฒ ๋๋ฉด, ๋ ์๋ฅ๋ ฅ์ ๊ฒฐํ์ผ๋ก ํ์ต์ ํ๋๋ฐ ํ์ํ ์ดํ๋ ฅ๊ณผ ๋ฐฐ๊ฒฝ์ง์์ ์ถ์ ํ๋ ๊ฒ์ด ์ด๋ ต๊ฒ ๋๊ณ ์ด๋ก ์ธํด ํ์ต๋ถ์ง ๋ ๋์๊ฐ ํ์ต์ฅ์ ๋ก ์ด ์ด์ง๊ฒ ๋ ๊ฐ๋ฅ์ฑ์ด ๋์์ง๊ฒ ๋๋ค. IDA(๊ตญ์ ๋๋ ์ฆ ํํ, 2002)์ ์ ์์ ์ํ๋ฉด ๋๋ ์ฆ์ ์ ๊ฒฝ์๋ฆฌํ ์ ์์ธ์ผ๋ก ์ธํด ๋ฐ์ํ๋ฉฐ ๊ทธ ์ฆ์์ ์์ด์ธ์ ๋ฅ๋ ฅ์ ๋ถ์กฑ์ผ๋ก ๋จ์ด ๋ฅผ ์ ํํ๊ณ ์ ์ฐฝํ๊ฒ ์ธ์งํ์ง ๋ชปํ๊ฑฐ๋ ์ฒ ์๋ฅผ ์ ๋ชป ์ฐ๊ณ , ๋ฌธ์ ํด ๋ ์ ์ด๋ ค์์ ๋๋ผ๊ฒ ๋๋ค๊ณ ํ์๋ค. ์ด์ ๊ฐ์ ๋๋ ์ฆ ์์ธ์ผ๋ก ์ธํ ํ์ ์ฑ์ทจ์ ์คํจ๋ ํ๊ต๋ถ์ ์์ผ๋ก ์ด์ด์ง๊ฑฐ๋, ์ ์๊ด๋ฌธ์ ๋ซ์ง ๋ชปํ๊ฒ ๋๊ณ ์ฑ์ธ์ด ๋์ด์๋ ์์ ์ ์ ์ฌ์ ๋ฅ๋ ฅ๋ณด๋ค ์ ์๊ธ์ ์ง์ฅ์์ ์ผ์ ํ๊ฒ ๋๋ค. ๋ํ ์ฝ๊ธฐ์ ๋ฌธ์ ๋ - 1 -
๋น๋จ ํ๊ต์ํ ๋ฟ๋ง ์๋๋ผ ์ง์ฅ์์๋ ์ ๋ฌด ํ์ ์ ์ด๋ ต๊ฒ ํ๊ฑฐ๋ ๋ ๋ฃ๋ค๊ณผ ํ๋ ฅ๊ด๊ณ๋ฅผ ์ ํ์ฑํ์ง ๋ชปํ๊ฒ ๋๋ ๋ฑ ์ฌํ์ ๋ถ์ ์์ ๊ฒช๊ฒ ๋ ๊ฐ๋ฅ์ฑ์ด ๋๋ค. ๊ทธ๋ฆฌ๊ณ ํ๋ น๊ธฐ ๋ด๋ด ์์ ์ด ๊ธฐ๋ํ๋ ๋งํผ์ ํ์ ์ฑ ์ทจ ์คํจ๋ก ์ธํ ์ข์ ์ ํ์ต๋ ๋ฌด๊ธฐ๋ ฅ์ ๋น ์ง๊ฒ ๋๊ณ ์์กด๊ฐ ์ ํ, ๋ถ ๋ ธ, ์ฐ์ธ๊ฐ ๋ฑ ์ด์ฐจ์ ์ฌ๋ฆฌ๋ฌธ์ ๋ก ๋ฐ์ ํ๊ฒ ๋๋ค. 2014๋ ๋์ EBS์์๋ ๋๋ ์ฆ์ ์ง์ค ์ทจ์ฌํ์ฌ 4์๊ณผ 5์ 2์ฃผ๊ฐ์ ๊ฑธ์ณ <๊ธ์์ ๊ฐํ ์์ด๋ค>์ด๋ผ๋ ์ ๋ชฉ์ผ๋ก ๋ฐฉ์ํ์๋ค(www.ebs. or.kr). ์ด ํ๋ก๊ทธ๋จ์ ๋ฐ๋ฅด๋ฉด ๊ต์ก๋ถ ๋ด๋น์๊ฐ ์ฐ๋ฆฌ๋๋ผ์๋ ๋๋ ์ฆ ํ ์์ด ๊ฑฐ์ ์์ ๊ฒ์ด๋ผ๋ ์ ์ฅ์ ๋ณด์์ง๋ง, ์ค์ ์ข์๊ต์ฌ์ด๋๊ณผ ํ๋ฆผ ๋ ์ฐ๊ตฌํ์ด 4๊ฐ์๊ฐ ์์ธ์ ๋ช๋ช ์ด๋ฑํ๊ต๋ฅผ ์ ์ ๊ฒ์ฌํ ๊ฒฐ๊ณผ 1~2 ํ๋ ์์ 5.1%์ ํ์๋ค์ด ๋๋ ์ฆ์ผ๋ก ๋ํ๋ฌ๋ค. ๊ทธ๋ฐ๋ฐ ์ด์ฒ๋ผ ๋ง์ ๋๋ ์ฆ ํ์๋ค์ด ๊ต์ค ๋ด์ ์กด์ฌํ๊ณ ์์์๋ ๋ถ๊ตฌํ๊ณ , ๋ถ๋ชจ๋ ๊ต์ฌ ๋ฐ ์ฃผ๋ณ ์ฌ๋๋ค์๊ฒ ๋๋ ์ฆ์ ๋ํ ์ดํด๋ถ์กฑ์ผ ๋ก ๊ณต๋ถ๋ฅผ ๋ชปํ๋ ๊ฒ์ผ๋ฅด๊ฑฐ๋ ์ฐ๋งํ ์์ด๋ก ์คํด๋ฅผ ๋ฐ๊ฒ ๋๋ค. ์ด๋ฌํ ๋ถ์ ์ ์ธ ํธ๊ฒฌ์ ๋๋ ์ฆ ํ์๋ค์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ์ ์ ํ์ํค๊ฒ ๋๊ณ ์ฌ๋ฆฌ ์ ๊ณ ํต ์์์ ํ์ฐฝ ์์ ์ ๋ณด๋ด๋ค๊ฐ ๊ฒฐ๊ตญ ์ฒญ์๋ ๊ธฐ๊ฐ ๋๋ฉด ํ์ ์ค๋จ ์๊น์ง ์ด๋ฅด๊ฒ ๋๋ ๊ฒ์ด๋ค. ์ด์ ๋๋ ์ฆ ์๋ ๋ฅผ ๋ ํ๋ถ๋ชจ๋ค๊ณผ ๋๋ ์ฆ ์ ๋ฌธ๊ฐ๋ค์ ๋๋ ์ฆ ์๋ยท ์ฒญ์๋ ์ ์ ์ฑ ์ ์ผ๋ก ์ง์ํ๊ธฐ ์ํ์ฌ 2014๋ ๊ฒฝ๊ธฐ๋์ํ์ ํจ๊ป โ๊ฒฝ๊ธฐ ๋ ๋๋ ์ฆ ๋ฑ ํ์ ์ค๋จ ์๋์ฒญ์๋ ์ง์ ์กฐ๋กโ๋ฅผ ์ ์ (2014-04-02 ์กฐ ๋ก ์ 4733ํธ)ํ์๋ค. ์ดํ ๊ฒฝ๊ธฐ๋์ ์กฐ๋ก๋ฅผ ๊ทผ๊ฑฐ๋ก ์์(2014), ์์ (2014), ์ค์ฐ(2015), ์ถฉ๋จ (2015), ์ ๋ถ(2015) ๋ฑ์์๋ ์๋ฐ๋ผ ๋๋ ์ฆ ์ง์์กฐ๋ก๊ฐ ์ ์ ๋์๊ณ ๋ค๋ฅธ ์ง์์ฒด์์๋ ๋๋ ์ฆ ํ์์ ์ํ ์ง์์กฐ ๋ก๊ฐ ํ๋ฐํ๊ฒ ์ค๋น๋๊ณ ์๋ค. ๊ทธ๋ฌ๋ ์ ์ฑ ์ ์ง์์ด ์์ ๊ฐ๋๋ฐ ๋นํด - 2 -
์์ง ๋๋ ์ฆ์ ๋ํ ์ ํํ ์คํ ์กฐ์ฌ๋ ์ง๋จ๋๊ตฌ, ๊ต์ก๋ฐฉ๋ฒ ๋ฑ์ด ๋ฏธ๋น ํ ์ค์ ์ด๋ผ๊ณ ํ ์ ์๋ค. ์ฝ๊ธฐ๋ ๋น๋จ ํ๊ต์์์ ํ์ต๋ฟ๋ง ์๋๋ผ ์ํ ์์์๋ ๋งค์ฐ ํฐ ์ ํฅ์ ๋ฏธ์น๊ฒ ๋๋๋ฐ ๊ทธ ์ด์ ๋ ์ฝ๊ธฐ ๋ฅ๋ ฅ์ด ๋ชจ๋ ๊ต๊ณผํ์ต๋ฟ๋ง ์๋๋ผ ์ ๋ณดํ๋์ ํตํ ์ฌํ์ํ์ ์์ํ๋๋ฐ ์์ด ํ์์ ์ธ ๊ธฐ์ด๊ธฐ๋ฅ์ด๊ธฐ ๋๋ฌธ์ด๋ค(๊น์ฉ์ฑ, 2015). ์ธ๋ก ๋ณด๋์ ์ํ๋ฉด ์ฐ๋ฆฌ๋๋ผ์๋ ์ด ํ์ ์ค 80๋ง ๋ช ์ ํ์ ๋๋ฆผ๋ณด ๊ฐ ์๋๋ฐ ์ดยท์คยท๊ณ ํ๊ธ๋น 3~4๋ช ์ผ๋ก ์ถ์ ๋๋ฉฐ ํ๋ ์ด ์ค๋ฅผ์๋ก ํ์ ๊ฒฉ์ฐจ๋ ์ปค์ง๊ฒ ๋๋ค๊ณ ํ์๋ค. ๋ํ ์ด๋ฐ ํ์๋ค์ ์ฃผ๋ก ์ ์๋์ธต์๊ฒ ์ ๋ง์ด ๋ํ๋๋๋ฐ ์ฌํ ๊ฒฝ์ ์ ์ผ๋ก ์ด์ ํ ํ๊ฒฝ์ ์์ธ ๋๋ฌธ์ ๋์ฑ ํ๊ต๋ถ์ ์ ๋ ๋์๊ฐ ์ฌํ๋ถ์ ์์ ์ด๋ฅด๊ฒ ๋์ด ๋ง์ ์ฌํ์ ๋น์ฉ์ ์ง๋ถํ๊ฒ ๋๋ค๋ ๊ฒ์ด๋ค(์กฐ์ ์ผ๋ณด, 2016.1.18). ๊ทธ๋ฐ๋ฐ ์ด๋ฐ ํ์ต๋ถ์ง ์๋๋ค ์ค์๋ ๋๋ ์ฆ ์ํ๊ตฐ์ด ๋ง์ด ํฌํจ๋์ด ์์ ๊ฒ์ผ๋ก ์ถ์ ๋๋ค. ์์ง๊น์ง ๋๋ ์ฆ์ ๋ํ ์ธ์๋ถ์กฑ์ผ๋ก ํ๋ถ๋ชจ์ ๊ต์ก์ข ์ฌ์๋ค์ ์ด ํด์ ์ง์์ ๋ฐ๊ณ ์์ง ๋ชปํ๊ณ ์์ง๋ง, ๊ทธ๋๋ ์ต๊ทผ ๋ช ๋ ๋์ ๋์ค๋งค ์ฒด๋ฅผ ํตํด ๋๋ ์ฆ์ ๋ํ ๋ณด๋๊ฐ ์๋ฐ๋ฅด๋ฉด์ ๋๋ ์ฆ์ด ๋จ์ํ ์ฑ ์ ์ ํ ์ฝ์ง ๋ชปํ๋ ์ฅ์ ๋ผ๋ ์ธ์์ด ๊ณผ๊ฑฐ ๋ณด๋ค ์กฐ๊ธ์ ๊ฐ์ ๋์ด์ก๋ค๊ณ ํ ์ ์๋ค. ๊ทธ๋ฌ๋ ๋๋ถ๋ถ์ ๋๋ ์ฆ ํ์๋ค์ ๋ฌธ์ ์ ์์ธ์ ๋ชจ๋ฅธ ์ฑ ํ ์ต์ ๊ฐ์ฅ ๊ธฐ์ด์ธ ์ฝ๊ธฐ๋ฅผ ์ ๋ชปํ๋ค๋ ์์น์ฌ๊ณผ ์ฃ์์์ผ๋ก ์ํ์ํฉ ์์ ๋์ฑ ์์ ๊ฐ์ด ์์ด์ง๊ณ ๋ถ์ํดํ๋ฉฐ ์์ ์ด ์ํด๋ผ ์ ์์ ๊ฑฐ๋ ๋ด์ ์ธ ๋ฏฟ์์ธ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ์ด ์ ํ๋๊ฒ ๋๋ค. ๊ทธ๋ฆฌ๊ณ ์ด๋ฐ ๋ถ์ ์ ์ธ ์ ์๋ ๋ถ๋ ธ, ๊ณต๊ฒฉ์ฑ, ์ฐ์ธ, ์ข์ ๋ฑ ์ด์ฐจ์ ์ธ ๋ฌธ์ ๋ก ๋ฐ์ ๋๊ณ ํ์ ์ค๋จ ์๊น์ง ์ด๋ฅด๊ฒ ๋์ด ์์ ์ด ๊ฐ์ง๊ณ ์๋ ์ ์ฌ์ ๋ฅ๋ ฅ์ ๋ฐํํ๋ ๊ฒ ์ ๋ฐฉํดํ๊ฒ ๋๋ ๊ฒ์ด๋ค. - 3 -
์ฒญ์๋ ๊ธฐ์ ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ ํ์๋ค์ ํ์ ์ ์ผ๋ก ํจ๋ฅ๊ฐ์ด ๋ฎ๊ณ , ๊ทธ ์ ๋ฐ๋ผ ์ํ์ ๋ํ ๋ถ์๊ฐ๊ณผ, ํ๊ต์ํ์ ์ ์์ ์ํ์ง ๋ชปํ ๊ฐ๋ฅ์ฑ ์ด ๋์ ๊ฒ์ผ๋ก ์ถ์ธกํ ์ ์์ผ๋ฉฐ(๊น์ค์ฅ, 2014, ์ตํ์ผ, 2013), ํ์ํ ๋ ์ ๋ฅ๋ ฅ์ ์ ํ์ํค๊ณ (๊น์ฉ์ฑ ์ธ, 2016), ๋ฐ๋ณต์ ์ธ ํ์ ์คํจ์ ๋์ ์ ์ ์ ํ๋์ ์ํฅ์ ๋ผ์น๊ฒ ๋๋๋ฐ, ์ธ์ด๋ผ๋ ํน์ ํ ์์ญ์์ ์๊ธด ๋ฌด๋ ฅ๊ฐ์ด ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ์ ์ ํ์์ผ ํ๊ต์ํ ๋ด๋ด ๋ถ์ ์ ์ํฅ์ ์ฃผ๊ฒ ๋๋ฏ๋ก, ๋ถ์ ์ ๋ฌธ์ ์ ๊ทผ๋ณธ ์์ธ์ ๋๋ ์ฆ์์ ์ฐพ์๋ณด์๋ค(ํ์ค์ฅ ์ธ, 2015). ์ฐ๋ฆฌ๋๋ผ์ ๊ฒฝ์ฐ ์์ง ๋๋ ์ฆ์ ๋ํ ๊ด๋ฒ์ํ ์คํ์กฐ์ฌ๊ฐ ์ด๋ฃจ์ด์ง ์ง ์์ ์ ํํ ๋๋ ์ฆ ํ์๊ณผ ๊ทธ ์๋ฏธ์กฐ์ฐจ ๋ถ๋ถ๋ช ํ๊ฒ ์๊ณ ์๋ ์ค ์ ์ด๋ผ ํ ์ ์๋ค. ๋๋ ์ฆ ํ์๋ค๋ ์์ ์ ๋ฌธ์ ๊ฐ ๋๋ ์ฆ์ด๋ผ๋ ๊ฒ์ ์์ง ๋ชปํ ์ฑ ์ฒญ์๋ ์ด ๋์ด์๋ ํ์ต์ ์ด๋ ค์๊ณผ ์ด์ ๋ฐ๋ฅธ ์ฌ๋ฆฌ์ ๋ฌธ์ ๊ฐ ํด๊ฒฐ๋์ง ์๊ณ ์์ด, ๋๋ ์ฆ ํ์๋ค์ ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ๊ณผ ์ ํ๋ถ์ ๋ฑ ๋ถ์ ์ ํ์ ํน์ฑ์ด ํ๊ต๋ถ์ ์์ผ๋ก๊น์ง ๋ฐ์ ํ์ง ์๋๋ก ์ด๋ฑํ์ ์์ ๋ถํฐ ์กฐ๊ธฐ์ง๋จ๊ณผ ์ค์ฌ๋ฅผ ํด์ผ ํ ํ์์ฑ์ด ์๋ค. ๊ทธ ์ด์ ๋ ๋๋ ์ฆ ํ์์ ์ข์ ์ ๋ถ๋ชจ์ ๊ต์ฌ์ ๊ธฐ๋์ ๋ถ์ํ์ง ๋ชป ํ๊ณ ๋ฐ๋ณต์ ์ผ๋ก ์คํจํ ๊ฒฝํ๊ณผ ์์ ์ ๊ธฐ๋์ ํ์ค์์ ์ค๋ ๊ดด๋ฆฌ๊ฐ ์ ๋ฌด๋ ฅํจ์์ ๊ธฐ์ธํ๋ค. ๊ทธ๋ฌ๋ฏ๋ก ์กฐ๊ธฐ๋ฐ๊ฒฌ๊ณผ ์กฐ๊ธฐ์ค์ฌ์ ๋ฐ๋ผ ๊ฐ๋ณ ์ ํน์ฑ์ ๋ง๋ ์ ํฉํ ์ค์ฌ ํ๋ก๊ทธ๋จ์ ํตํด ์ฝ๊ธฐ์ ์ฑ๊ณต์ ์ธ ํ์ต๊ฒฝ ํ์ ํ ์ ์๋๋ก ๋์์ ์ค์ผ ํ ํ์์ฑ์ด ์๋ค. ๊ทธ์ ๋ฐ๋ผ ํ๊ต์ ํ์ ์ ์๊ณผ ํจ๊ป ์์ ์ ์ ์ฌ๋ ฅ์ ์ ๋ฐํํ ์ ์๊ฒ ๋๋ ๋งค์ฐ ์ค์ ํ ๊ณผ์ ์ด๊ธฐ ๋๋ฌธ์ด๋ค(Lerner & Johns, 2011).
- 4 -
2. ์ฐ๊ตฌ ๋ชฉ์ ํ์ฌ ๋๋ ์ฆ์ ๋ํ ์ง๋จ๊ณผ ๊ต์ก์ ๋ ผ์๊ฐ ํ์ฐฝ ์งํ๋๋ ์ค์ด๋ฉฐ ๋ ๋ ์ฆ์ ๋ค์ํ ํน์ฑ๊ณผ ์์ธ์ ๋ํ ํฉ์๋ ์ ์ ๋ฐ ๊ด๋ จ ์ฐ๊ตฌ์ ๋ถ์กฑ ์ผ๋ก ๊ฐ๊ฐ์ ๊ต์ก๋ฐฉ๋ฒ์ ๋ํด์๋ ๋ง์ ๋ ผ๋์ด ์๋ ์ค์ ์ด๋ค. ๋ํ ๋ ๋ ์ฆ ํ์๋ค์ ๊ต์ก์ ์ค์ฌ์ ๋ํ ์ฐ๊ตฌ๋ ๋ถ์กฑํ๋ฉฐ, ํ๊ต ํ์ฅ์์๋ ๋จ์ํ ํ์ต๋ถ์ง์ผ๋ก๋ง ๋ถ๋ฅํ์ฌ ์ง์ํ ๋ฟ ๋๋ ์ฆ ํ์์ ํน์ฑ์ ๋ง ๋ ์ ํฉํ ๊ต์ก์ ์ง์์ ํ์ง ๋ชปํ๊ณ ์๋ค. ์ต๊ทผ์ ์ฝ๊ธฐ์ ์ด๋ ค์์ ๊ฒฝํํ๊ณ ์๋ ๋๋ ์ฆ ํ์๋ค์ ๋ํ ์คํ ์กฐ์ฌ ๋ฐ ์ด๋ค์ ์ง์ํ๊ธฐ ์ํ ๋ค์ํ ๋ ธ๋ ฅ๋ค์ด ์์๋ค. ๊ทธ๋์ ๊ต์ก๋ณต ์ง์ ์ฌ๊ฐ์ง๋์ ์๋ ๋๋ ์ฆ ํ์๋ค์ ์ง์ํ๊ธฐ ์ํ ๋ ธ๋ ฅ๋ค์ ์ดํด ๋ณด๋ฉด, 2011๋ ๋ถํฐ ๊ต์ก๋ถ๋ ์ ์๋ฌธ์ ์ ๋๋ ์ฆ์ผ๋ก ์ด๋ ค์์ ๊ฒช๊ณ ์ ๋ ํ์๋ค์ ์ง์ํ๊ธฐ ์ํด 5๊ฐ ๊ฑฐ์ ๊ต์ก์ฒญ์ ์ ์ ํ์ฌ 2013๋ ๋ถํฐ ํ ์ต์ข ํฉํด๋ฆฌ๋์ผํฐ๋ฅผ ์ด์ํ๊ณ ์๋ค(๊ต์ก๊ณผํ๊ธฐ์ ๋ถ, 2013). ๋ํ 2012๋ ๋ถํฐ ๋๊ตฌ ์๋ถ๊ต์ก์ฒญ์ ๋๋ ์ฆ ๋ฑ ํ์ต์ฅ์ ๋ฅผ ๊ฒช๋ ํ ์๋ค์ ์ํ ๋ง์ถคํ ํ๋ จ์ค์ธ ์๋ ์ธ๋ผํผ์ค์ ๊ฐ์ถ๊ณ ์ ๊ฒฝํ๋ก์ ๋ฌธ ์ ๋ฅผ ๊ฐ์ ํ๋ ๋ง์ถคํ ์น๋ฃ๋ฅผ ํ๊ณ ์์ผ๋ฉฐ(newsis, 2015), 2012๋ ์์ธ ์ ๊ต์ก์ฒญ์ ๋๋ ์ฆ์ ํฌํจํ๋ ํ์ต๋ถ์ง์ ๋ํด ์ ๊ฒฝ์๋ฆฌํ์ (๋นํ์ต ์ )์ฐจ์์์ ์กฐ๋ช ํ๋ ๋๋ํ์ตํด๋ฆฌ๋๋ฐ์ ์ด์ํ์๋ค(์์ธ๊ต์ก 201253). ์ฒ์์ผ๋ก ๋๋ ์ฆ ์ง์ ์กฐ๋ก๋ฅผ ์ ์ ํ ๊ฒฝ๊ธฐ๋๋ 2015๋ ์ ์๋์์ก ์์ค ์ ์ํ์ 300๋ช ์ ๋์์ผ๋ก ๋๋ ์ฆ ์คํ์กฐ์ฌ ๋ฐ ์ฌํ๊ฒ์ฌ์ ํ๋ จ ์ ์ง์ํ์๋ค(์ด๋ด์คํฌ๋ฐ์ด,2015.11.13). ๊ทธ๋ฌ๋ ๋๋ ์ฆ ์ง์์ ์์ด ์ ํํ ์ง๋จ๊ณผ ๊ฐ์ธ์ ํน์ฑ์ ๋ฐ๋ฅธ ์ฒด๊ณ ์ ์ธ ๊ต์ก์ด ์๋ ์ฝ๊ธฐํ๋ จ ์ค์ฌ์ด๋ ๋๋ ๋๊ตฌ๋ง์ ์ด์ฉํ ์ ๊ฒฝํ์ - 5 -
์ ๊ทผ ๋ฑ ๋ถ๋ถ์ ์ธ ์ฒ๋ฐฉ์ด๋ ๋จํธ์ ์ธ ์ผํ์ฑ ์ง์์ ๊ทธ์น๊ณ ์์ด ์ค์ง ์ ์ผ๋ก ๋ํ๋๋ ํจ๊ณผ์ฑ์ ์์ง ๋ถ์กฑํ๋ค๊ณ ํ ์ ์๋ค. ์ํฉ์ด ์ด๋ ๋ค๋ณด๋ ์ผ๋ถ ๋๋ ์ฆ ํ์๋ค์ ํ์ต์๋ด์ผํฐ, ํ์ตํด๋ฆฌ๋ ๋๋ ๋ณ์ ๋ฑ์์ ์ ๊ณตํ๋ ๊ฐ๋ณ์ ์ธ ์ง๋๋ฅผ ๋ฐ์ง๋ง, ๋๋ถ๋ถ์ ๋๋ ์ฆ ํ์๋ค์ ํ๊ต๊ต์ก์์ ์ ํฉํ ๊ต์ก์ ์ง์์ ์ ๊ณต๋ฐ์ง ๋ชปํ๊ณ ์๋ ์ค์ ์ด๋ฉฐ(์ ์ํ, 2013), ๊ทธ ๊ฒฐ๊ณผ ํ์ต, ๋์๊ฐ ํ๊ต์ํ์์๋ ๋ค์ํ ๋ถ์ ์์ ๊ฒช๊ณ ์๋ค๊ณ ํ ์ ์๋ค. ์ด๋ฐ ๋ฌธ์ ์ธ์ํ์ ๋ณธ ์ฐ๊ตฌ์์๋ ๋๋ ์ฆ๊ณผ ๊ด๋ จ๋ ์ ํ์ฐ๊ตฌ๋ฅผ ํต ํด ๋๋ ์ฆ์ ์ํฅ์ ์ฃผ๋ ์์ธ๋ค ์ค ํ๊ต๋ถ์ ์์ ๋ํ ํ์ ์ ์๊ธฐํจ ๋ฅ๊ฐ๊ณผ ์ํ๋ถ์์ ํ์ ํน์ฑ์ผ๋ก ๋ฌถ์ด ๊ตฌ์กฐ์ ๊ด๊ณ๋ฅผ ์์๋ณด๊ณ ์ ํ์ ๋ค. ๋ํ ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ์ ํ์ ํน์ฑ์ ํตํด, ์กฐ๊ธฐ์ ํด๊ฒฐ๋์ง ๋ชปํ ๋๋ ์ฆ์ ๋ฌธ์ ๊ฐ ์ฒญ์๋ ๊ธฐ๊น์ง ์ง์๋์ด ๋ฎ์ ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ๊ณผ ๋ ์ ์ํ๋ถ์์ผ๋ก ์ด์ด์ ธ ์ด๋ป๊ฒ ํ๊ต์ํ์ ์ ์์ ์ด๋ ต๊ฒ ํ๋์ง๋ฅผ ์ดํด๋ณด์๋ค. ํํธ ํ๊ต ์ ์์ ๋์์ฃผ๊ธฐ ์ํ ๋ฐฉ์์ ์ด๋ฑํ์ ์์ ๋ถ ํฐ ์กฐ๊ธฐ์ ์ฐพ์๋ณด๊ธฐ ์ํด ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ์ด ๊ณผ์ฐ ์ค์ฌ๋ฅผ ํตํด ํฅ์๋ ์ ์๋์ง ์์๋ณด๋ ๊ฒ์ ๋ณธ ์ฐ๊ตฌ์ ๋ชฉ์ ์ผ๋ก ํ์๋ค. ์ฐ๊ตฌ 1์์๋ ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ์ ์์ด ํ๊ต๋ถ์ ์์ ๋ํ ํ์ ์ ์ ๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ๊ณผ ์ํ๋ถ์์ ํ์ ํน์ฑ์ด ๊ตฌ์กฐ์ ์ผ๋ก ์ด๋ค ๊ด๊ณ๋ฅผ ๊ฐ์ง๊ณ ์ ๋์ง๋ฅผ ์ฐ๊ตฌํ๊ณ , ์ด๋ฅผ ํตํด ํ๊ต๋ถ์ ์์ ๋ฒ์ด๋๊ฒ ํ๋ ๋ฐฉ์์ ์ดํด ๋ณด์๋ค. ์ฐ๊ตฌ 2์์๋ ๋๋ ์ฆ์ผ๋ก ์ธํด ์ฒญ์๋ ์ด ๋์ด์ ํ๊ต๋ถ์ ์์ ์ด๋ฅด ๊ฒ ๋๋ ๊ฒ์ ์๋ฐฉํ๊ณ ๋๋ ์ฆ์ ๊ทน๋ณตํ๊ธฐ ์ํ ๋ฐฉ์์ ๋ชจ์ํ๊ธฐ ์ํ ์ฌ ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ ์ด๋ฑํ์๋ค์ ๋ํ ์ฝ๊ธฐ๋ฅ๋ ฅ ํฅ์์ ์ํ ์ค์ฌ๋ฅผ ์ค์ํ๊ณ ์ค์ฌํจ๊ณผ๊ฐ ๋ํ๋๋์ง๋ฅผ ์์๋ณด์๋ค. - 6 -
3. ์ฐ๊ตฌ๋ฌธ์ ๋ณธ ์ฐ๊ตฌ๋ ์คํ์์ ๋์์ผ๋ก ์ผ๋ฐ๊ตฐ๊ณผ ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ์ ๋ ์ง๋จ ์ผ๋ก ๋๋์ด ๋๋ ์ฆ์ ์ํฅ์ ์ฃผ๋ ์์ธ๋ค ์ค ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ๊ณผ ์ ํ๋ถ์์ ํ์ ํน์ฑ์ผ๋ก ๋ฌถ์ด ํ๊ต๋ถ์ ์์ ๋ํด ๊ตฌ์กฐ์ ์ผ๋ก ์ด๋ค ๊ด๊ณ ๋ฅผ ๊ฐ๋์ง๋ฅผ ์์๋ณด์๋ค. ๊ทธ๋ฆฌ๊ณ ๋๋ ์ฆ ์์ธ์ผ๋ก ์ธํ์ฌ ๋ถ์ ์ ์ธ ํ์ ํน์ฑ์ ๊ฐ์ง ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ ํ์๋ค์ด ์ฒญ์๋ ๊ธฐ์ ํ๊ต๋ถ์ ์์ ์ด๋ฅด๊ฒ ๋๋ ๊ฒ์ ์๋ฐฉํ ๊ณ ๋๋ ์ฆ ์์ธ์ ๊ทน๋ณตํ๊ธฐ ์ํด, ์ด๋ฑํ์ ์์ ์ ์กฐ๊ธฐ์ง๋จ์ ํตํด ๋ ๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ ํ์์ ์ ๋ณํ๊ณ ์ค์ฌ๋ฅผ ํ์ ๋ ์ฝ๊ธฐ๋ฅ๋ ฅ์ ๋ํ ์ค์ฌ ํจ๊ณผ๊ฐ ์๋์ง๋ฅผ ์์๋ณด๊ณ ์ ๋ค์๊ณผ ๊ฐ์ด ์ฐ๊ตฌ๋ฌธ์ ๋ฅผ ์ค์ ํ์๋ค. ์ฒซ์งธ, ์คํ์ ์ผ๋ฐ๊ตฐ๊ณผ ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ ๊ฐ์ ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ, ์ํ๋ถ์, ํ๊ต๋ถ์ ์์ ์ฐจ์ด๊ฐ ์๋๊ฐ? ๋์งธ, ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ, ์ํ๋ถ์, ํ๊ต๋ถ์ ์ ๊ฐ์ ๊ธ์ ์ ์ธ ๊ด๊ณ ๊ฐ ์๋๊ฐ? ์ ์งธ, ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ์ด ํ๊ต๋ถ์ ์๊ณผ์ ๋ฏธ์น๋ ์ํฅ์์ ์ํ ๋ถ์์ ๋งค๊ฐ ํจ๊ณผ๊ฐ ์๋๊ฐ? ๋ท์งธ, ์ด๋ฑํ์ ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ์์ ์ฝ๊ธฐ๋ฅ๋ ฅ, ์ฝ๊ธฐ์ดํด๋ฅ๋ ฅ, ์ด์ ์ฒญ์ทจ๋ ฅ, ์ฒญ์ง๊ฐ๋ฅ๋ ฅ์ ์ค์ฌํจ๊ณผ๊ฐ ๋ํ๋๋๊ฐ?
- 7 -
โ ก. ์ด๋ก ์ ๋ฐฐ๊ฒฝ 1. ๋๋ ์ฆ์ ์ดํด ๊ฐ. ๋๋ ์ฆ์ ๊ฐ๋ ๊ตญ์ ๋๋ ์ฆํํ(International Dyslexia Association: IDA, 2002)๋ ๋๋ ์ฆ์ ์ ๊ฒฝ์๋ฌผํ์ ์์ธ์์ ๊ธฐ์ธ๋ ํ์ต์ฅ์ ๋ก ์ ํํ๊ณ ์ ์ฐฝํ ๋จ์ด ์ธ์์ ์ด๋ ค์๊ณผ ์ฒ ์์ ํด๋ ๋ฅ๋ ฅ์ ๊ฒฐํ์ ์ํด์ ํน์ง์ง์ด์ง ๋ค๊ณ ์ ์ํ์๋ค(Shaywitz ์ธ, 2006). ๋๋ ์ฆ์ ๋ํ ๊ฐ๊ฐ์ ์ ์๋ฅผ ์ด ํด๋ณด๋ฉด <ํโ ก-1>๊ณผ ๊ฐ๋ค. <ํโ ก-1> ๋๋ ์ฆ์ ๋ํ ์ ์ ๊ตฌ ๋ถ ๊ตญ์ ๋๋ ์ฆํํ (IDA) ์ ์ ์งํ์ ์ง๋จ ๋ฐ ํต๊ณ ํธ๋ (DSM-5) ์๊ตญ๋๋ ์ฆํํ (BDA) ์บ๋๋ค๋๋ ์ฆํํ (CDA) ํ๊ตญํน์๊ต์กํํ
์ ์ โฆ์ ๊ฒฝํ์ ์์ธ์ผ๋ก ์ธํด ๋ฐ์ํ๋ ํน์ ํ์ต์ฅ์ ์ง๋ฅ์ด 70ยฑ5์ด์, ํ์ ์ฑ์ทจ๋ ๊ฒ์ฌ์์ 2ํ์ค ํธ์ฐจ ์ดํ โฆ์ ํํ๊ณ ์ ์ฐฝํ ๋จ์ด์ฝ๊ธฐ, ์ฒ ์ ์ฐ๊ธฐ์ ๊ด๋ จ๋ ๊ธฐ์ ๋ค์ ์ํฅ์ ๋ฏธ์น๋ ํ์ต์ฅ์ โฆ์๊ฐ์ ๋๋ ์ฆ, ์ฒญ๊ฐ์ ๋๋ ์ฆ, ์ด๋์ฑ ๋๋ ์ฆ ์ผ๋ก ๋ถ๋ฅ โฆ๋ฃ๊ธฐ, ๋งํ๊ธฐ์๋ ๋ฌธ์ ๊ฐ ์์ง๋ง ๊ธ์ ํด๋ ์ด ํ๋ ์ฝ๊ธฐ์ฅ์ ์ ํ ์ ํ โฆ
- 8 -
๋๋ ์ฆ์ ์์ธ์ ๋ํด์๋ ์ฌ๋ฌ ๊ฐ์ค์ด ์ ๊ธฐ๋๊ณ ์๋๋ฐ, ๋ค์ํ ์ด ๋ก ์ ์ดํด๋ณด๋ฉด <ํโ ก-2>์ ๊ฐ๋ค(์์์์์ ์ ์ํ์ฐ๊ตฌํ, 2014). <ํโ ก-2 > ๋๋ ์ฆ์ ์์ธ์ ๋ํ ์ด๋ก ๊ตฌ ๋ถ
๋ด ์ฉ
์์ง ์ฐ๊ด๋ ๋ช ํํ ์ ์ ์๋ ๋ฐํ์ง์ง ์์์ โฆํ์๊ธฐ ๋ด๋ฐ ์ด๋์ ์ด์์ด๋, ์ถ์ญ๋๊ธฐ์ ์ ๋์ ์ด์ ์ผ๋ก ์ถ์ ์ข์ธก ๋์ ์ธก๋ ์์ญ ํ์ฑ๋ ์ ํ ๋๊ตฌ์กฐ์ โฆโฆfMRI์ ํ๋ ์ธก๋์์ญ์ ํ์ฑ๋ ์ ํ ์ฐจ์ด โฆ์ข์ธก ๋๋ ์ฌ๋ฌ ๋ถ์์ ๋ฏธ์ธํ ํ์์ฅ์ ์์ด์ฒ๋ฆฌ โฆ์์ด๋ถ์ ๊ฒฐ์์ผ๋ก ์์ด์ธ์๋ฅ๋ ฅ์ ๋ฌธ์ ๊ฐ ์์ด ๋ฐ์ ์ด๋ก ์ฒญ๊ฐ์ฒ๋ฆฌ โฆ์๋ฆฌ๋ฅผ ๋ค์ ๋ ์ฃผํ์๋ ์งํญ์ ๋ณํ๋ฅผ ๋น ๋ฅด๊ฒ ๊ฐ์ง ์ด๋ก ํ์ง ๋ชปํด ์๋ฆฌ๋ฅผ ์์๋ก ๋ถ์ ํ์ฌ ์ง๊ฐํ์ง ๋ชปํจ ์๋/ โฆ์๋ ๊ธฐ๋ฅ์ ๋ฌธ์ ๋ก ๋ฐ์ํ๋ฉฐ ํนํ ์ด๋ํตํฉ๊ธฐ์ ์ ์๋ํ ๋ฌธ์ ๊ฐ ๋ง์ด ๊ด์ฐฐ ์ด๋ก ๊ฑฐ๋์ธํฌ โฆ์ฒญ๊ฐ, ์๊ฐ ๋ฑ์์ ์์ด์ผ ํ ๊ณณ์์ ๊ฑฐ๋์ธํฌ๊ฐ ์์น ์ด๋ก ํ๊ฑฐ๋ ์๋ชป๋ ๊ณณ์ ์์น ์๊ฐ์ฃผ์๋ ฅ โฆ์์ง๊ฐ ์์ฒด ๋ณด๋ค๋ ์๊ฐ ์ฃผ์๋ ฅ์ ๋ฌธ์ ๋ก ์ธํด ๋ฐ์ ์ด๋ก ์ ์ ์ ์์ธ
โฆ
- 9 -
๊ทธ์ค์์ ํ์ฌ ๋๋ ์ฆ์ ์์ธ๊ณผ ์น๋ฃ์์ ๊ฐ์ฅ ๊ฐ๋ ฅํ ์ง์ง๋ฅผ ๋ฐ๊ณ ์๋ ์ด๋ก ์ด ์์ด์ฒ๋ฆฌ ์ด๋ก ์ด๋ผ๊ณ ํ ์ ์๋๋ฐ(๊น๋ฏธ๊ฒฝ ์ธ, 2003), ๋ ๋ ์ฆ์ ์ผ์ฐจ์ ์์ธ์ ์์ด์ธ์์ ๋ฌธ์ ์์ ์ฐพ๊ณ ์๋ค. ๊ทธ๋ฆฌ๊ณ ๋๋ ์ฆ ์ ์ด์ฐจ์ ์ธ ๋ฌธ์ ์ ์ผ๋ก ๋ ํด๋ฌธ์ ๋ฅผ ํฌํจํ ์ ์์ผ๋ฉฐ, ๋ ์๋ฅ๋ ฅ์ ๊ฒฐ ํ์ ์ดํ์ ๋ฐฐ๊ฒฝ์ง์์ ๋ฐ๋ฌ์ ๋ฐฉํดํ๊ณ ์ฝ๊ธฐ ๊ฒฝํ์ ๊ฐ์์ํฌ ์ ์ ๋ค(IDA, 2002). ๋๋ ์ฆ์ ์ข ๋ฅ๋, ์ ์ฒ์ ์ฅ์ ์ ๋ฐ๋ฅธ ๋ฐ๋ฌ์ฑ ๋๋ ์ฆ๊ณผ ์ฌ๊ณ ํ์ ๋๋ ์์์ ๋ฐ๋ฅธ ํ์ฒ์ฑ ๋๋ ์ฆ์ผ๋ก ๋ถ๋ฅ๋๋ค(์ดํ์ฌ ์ธ, 1998). ๋๋ ์ฆ์ ์ข ๋ฅ๋ฅผ ์ดํด๋ณด๋ฉด <ํโ ก-3>์ ๊ฐ๋ค. <ํโ ก-3 > ๋๋ ์ฆ์ ๋ถ๋ฅ ๊ตฌ ๋ถ ์ ์ ๋ฌด์ โฆ๋จ์ด์ ์ฒ์์ด๋ ๋์ ๋ฐ์ ํ๋ฆฌ๊ฒ ์ฝ๊ฑฐ๋ ๋๋ ์ฆ ์์ผ์ ๋ฐ์ชฝ์ ๋ฌด์ํจ โฆ์๋ชจ๋ ์ ์ฝ์ง๋ง ๊ธ์์ ๋ฑ์ ๋ช ๋ช ์ ํ๋ฌ ์ฃผ๋ณ์ฑ ์ฃผ์์ฑ ๋๋ ์ฆ ๋๋ ์ฆ ๋ฑ์๋จ์ ์ฝ๊ธฐ โฆ๋จ์ด ์์ ์๋ชจ๋ฅผ ๊ฐ๊ฐ ์ฝ๊ณ ์์ผ ๋จ์ด ์ธ์ ๋๋ ์ฆ ํ์ธต์ฑ โฆ๋น๋จ์ด๋ ์ ์ฝ์ด๋ ๋จ์ด๋ ์ ๋ชป ์ฝ๊ฑฐ๋ ๊ท์น ๋๋ ์ฆ ํ์์ผ ์ฝ๋ ๊ฒฝํฅ ์์ด์ฑ โฆ๋จ์ด๋ ์ ์ฝ์ง๋ง ์์ผ๋ก ๋ง๋ค์ด ๋ธ ๋น๋จ์ด๋ ์ ์ฝ์ง ๋ชปํจ ์ค์ฌ์ฑ ๋๋ ์ฆ โฆ์ฝ์ผ๋ ค ํ๋ ๋จ์ด ๋์ ์๋ฏธ๋ก ๊ด๋ จ๋ ๋จ์ด๋ฅผ ๋๋ ์ฆ ์ฌ์ธต์ฑ ๋๋ ์ฆ ์ฝ์ ์๋ฏธ์์ด โฆ๋ฌธ์์ด์ ์๋ฏธ๋ ์์ง ๋ชปํ๋ฉด์ ๊ทธ ๋ฌธ์์ด์ ์ฝ๊ธฐ ๋๋ ์ฆ ์๋ฆฌ ๋ด์ด ์ฝ์ ์ ์์ - 10 -
๋๋ ์ฆ์ ADHD๋ ์ธ์ด์ฅ์ , ์ฌ๊ณ ์ ์ํ ์ค๋ ์ฆ, ํ๊ฒฝ์ ์์ธ์ ์ ํ ์ฆ์์ด ํจ๊ป ๊ณต์กดํ๊ธฐ๋ ํ๋๋ฐ ๊ตฌ๋ถ๋์ด์ผ ํ๋ ํน์ง์ <ํโ ก-4> ์ ๊ฐ๋ค. <ํโ ก-4> ๋๋ ์ฆ๊ณผ ๊ตฌ๋ถ๋์ด์ผ ํ๋ ํน์ง ๊ตฌ ๋ถ ๋๋ ์ฆ ์ธ์ด์ฑ ํ์ต์ฅ์ ํ์ฒ์ฑ ์ค๋ ์ฆ ๊ณผ๋ ์ฆ ์ฝ๊ธฐ ๋ถ์ง ADHD
์ฆ ์ โฆ์์ด๋ก ์ ์ทจ์ฝ์ฑ์ผ๋ก ๋ฌธ์ฅ์ ์ ์ฐฝํ๊ฒ ํด๋ ํ์ง ๋ชปํจ ๋จ์ด์ ์๋ฆฌ์ ์๋ฏธ๋ฅผ ํฌํจํ ์ธ์ด์ ๋ฐ์์์ ๋ฌธ์
โฆ
์ฝ๊ธฐ๋ฅผ ๋ด๋นํ๋ ๋๋ถ์์ ์์์ผ๋ก ์ฝ๊ธฐ๋ฅ๋ ฅ ์์
โฆ
๋จ์ด๋ฅผ ์ธ์ํ๋ ๋ฐ๋ ๋ฅ๋ ฅ์ด ์์ง๋ง ์ดํด๋ ฅ์ ๋ฌธ์
โฆ
์์ด๋ก ์ ์ทจ์ฝ์ฑ์ ์์ผ๋ ํ๊ฒฝ์ ์์ธ์ ์ํ ๋ถ์ง โฆ์ฃผ์๋ ฅ ๋ถ์กฑ๊ณผ ์ถฉ๋์ฑ์ผ๋ก ์ค์๊ฐ ์ฆ์ ๋๋ ์ฆ์ผ๋ก ์ค์ธ โฆ
๋. ๋๋ ์ฆ์ ์์ด์ธ์๊ณผ ํด๋ ์ ๋ฌธ์ ์ฝ๊ธฐ๋ ํฌ๊ฒ ํด๋ ๊ณผ ๋ ํด์ ๊ณผ์ ์ด๋ผ๊ณ ํ ์ ์๋๋ฐ ํด๋ ์ ์ํ๊ธฐ ์ํด์๋ ์์ด์ธ์ ๋ฅ๋ ฅ์ด ํ์์ ์ด๋ผ๊ณ ํ ์ ์๋ค. ์์ด์ธ์์ ๊ธ์ ๋ฅผ ์ด๋ฃจ๋ ์๋ชจ์ ์๋ฆฌ๋ฅผ ๊ตฌ๋ณํ ์ ์์ผ๋ฉฐ ๋ํ ์๋ชจ์ ์๋ฆฌ๋ค์ด ํฉ - 11 -
์ณ์ ธ ๋จ์ด๊ฐ ๋๋ค๋ ์ฌ์ค๊ณผ ๊ธ์์ ์ต์๋จ์์ธ ์์๋ค์ ๊ฒฐํฉํ๊ณ , ๋ ๋๋ฉฐ, ๋นผ๊ฑฐ๋ ์ฝ์ ํ ์ค ์๋ ๊ฒ์ด๋ค(Swank & Larrivee, 1998). ์์ด์ธ ์๋ฅ๋ ฅ์ด ๋ถ์กฑํ๋ฉด ์๋ชป๋ ๋ฐ์์ด ๋ง๊ฑฐ๋ ๋งํ ๋ ์ ๋นํ ๋จ์ด๋ฅผ ์ฐพ์ ๋ด๊ธฐ ํ๋ค์ดํ๊ฑฐ๋, ๊ธด ๋จ์ด์ ๋ฐ์์์ ์ค์๊ฐ ๋ง๋ค. ๋ํ ์๋ฆฌ์ ๊ธ ์๊ฐ์ ๋์์ด ํต๊ธ์ ์์ค์ด๊ฑฐ๋ ์ฒ์ ๋ณด๋ ๋จ์ด๋ ์ฝ์ ์ ์๋ค. ๋ฐ ์์ฐ๊ธฐ๋ฅผ ํต์งธ๋ก ์ธ์์ ํ๊ฑฐ๋ ์ฐ๊ธฐ ์ค์๊ฐ ๋ฐ์๊ณผ ๋ฌด๊ดํ๊ณ ์ ๋นํ ๊ธ์๋ฅผ ์ฐพ์๋ด๊ธฐ ํ๋ค์ด ํ๋ค(๊น๊ธธ์, 2008). ๋๋ ์ฆ ์๋๋ค์ ์์ ์ธ์(phonemic awareness)์ํ์ ํต๊ณผํ๋๋ฐ ์ด๋ ค์์ ๋๋๋ค. ์๋ฅผ ๋ค๋ฉด ๊ฐ์ด ํ๋จ(โwon'๊ณผ โone'), ๊ธ์๋ฅผ ๊ตฌ์ฑํ ๋ ์์๋ฅผ ๋๋๋ ๊ฒ(โ๊ฐ'์ โใฑ', โใ ', โใ โ์ ๊ฒฐํฉ), ๋ง์์์ผ๋ก ์์ฑ ์ธ์ด๋ฅผ ์๋ก์ด ๋ฐฉ๋ฒ์ผ๋ก ์กฐํฉํ๋ ๊ฒ(์คํ๊ฒํฐ"๋ฅผ โ์ค๊ฒํํฐ"๋ก)์ ์ ์ด ์ด๋ ค์์ด ๊ณตํต์ ์ผ๋ก ๋ํ๋๋ค(Dehaene, 2009). ํ๋ น๊ธฐ ์ ์ ์์ด์ธ์ ๋ฅ๋ ฅ์ด ํ๋ น๊ธฐ ์ดํ์ ์ฝ๊ธฐ์ ์ด๋ค ์ํฅ์ ๋ฏธ ์น๋์ง๋ฅผ ์์๋ณธ ์ฐ๊ตฌ์์ ์์ด์ธ์๋ฅ๋ ฅ์ด ํด๋ ๋ฅ๋ ฅ์ ์์ธกํ๋๋ฐ ๊ฐ ์ฅ ์ค์ํ ์์๋ก ๋ฐํ์ก๋ค(Catts, Fey, Tomblin, & Zhang, 2002). ๋ ํ Schuele & Boudreau (2008)๋ ์ฝ๊ธฐ ์ค์ฌ์ ์์ด ์์ด์ธ์ ํ๋ จ์ ํด๋ ๊ธฐ์ ์ ํฅ์์ ํ์์ ์ธ ์ํฅ์ ๋ผ์น๋ฉฐ, ์์ด์ธ์๋ฅ๋ ฅ์ ์ด์ง์ด ๋ฐ ๋ก ํด๋ ๋ฅ๋ ฅ์ ์ฆ์ง์ํจ๋ค๋ ๊ฒ์ ๋ณด์ฌ ์ฃผ์๋ค. ํด๋ ์ ๊ธ์์ ์๋ฆฌ์ ๋์๊ท์น์ ์ต๋ํ์ฌ ์ ๊ธฐ์ฑ ์๋ ๋ฑ๋ง์ ์ฝ ์ ๋ ๊ท์น์ ์ ์ฉํ์ฌ ์น์ํ ๋ฑ๋ง์ด๋ ์๋ฆฌ์ ๊ธ์๊ฐ 1:1๋ก ๋์ํ ๋ ๋ฑ๋ง์ ์ฝ์ ์ ์๊ฒ ๋๊ณ , ์ดํ์๋ ํ์ต๋ ๋ฑ๋ง์ด๋ ์ฒ ์์ ํ ์ง ์์ ์ฌ์ฉํ์ฌ ์๋์ ์ผ๋ก ์๊ฐ์ ์ฌ์ธ์ ํตํด ์ฝ์ ์ ์๊ฒ ๋๋ค (Catts & Kamhi, 2005). ์์ดํ์ ์ฐ๊ตฌ์์ ๋๋ ์ฆ์ ์์ด์ฒ๋ฆฌ์ ์ฅ์ ์ด๊ฑฐ๋ ๋๋ ๊ฐ๊ฐ์ ์์๋ก ์ด๋ฃจ์ด์ง ๋ฑ๋ง๋ค์ ์ธ์ํ๋๋ฐ ์ด๋ ค์์ด - 12 -
์๋ ๊ฒ์ด๋ผ๊ณ ํ์๋ค(Harm, 1999). Harrie์ Waller(1984)๋ ๋๋ ์ฆ์ 14๊ฐ์ง ํน์ฑ ์ค ํด๋ ๋ฌธ์ ๋ฅผ ๋ฃ์ ์ผ๋ฉฐ, Torgesen๊ณผ ๊ทธ ๋๋ฃ๋ค (2007)์ ๋ ํด๋ฌธ์ ๋ฅผ ๋ ๋ฒ์งธ๋ก ์ค์ํ ํน์ฑ์ผ๋ก ์ ์ํ๋ฉด์, ๋ ํด๋ฌธ์ ๋ก ์ธํ ๋ ์๊ฒฝํ์ ๋น๊ณค๊ณผ ์ดํ๋ ฅ ๋ฌธ์ ๋ฅผ ๋๋ฐํ ๋ฐฐ๊ฒฝ์ง์์ ๋ถ์กฑ์ ๊ฐ์กฐํ์๊ณ , ์ฌ๋ก์ฐ๊ตฌ์์ ๊ธ-์๋ฆฌ ๊ด๊ณ ์ธ์๋ฌธ์ ๋ฅผ ๋น๋กฏํ์ฌ ์ดํ๋ ฅ ๋ฌธ์ , ๋ฐฐ๊ฒฝ์ง์์ ์ด์ ์ฑ ๋ฑ์ผ๋ก ์ธํ ๋ ํด๋ฌธ์ ๋ฅผ ๋ณด์ฌ์ฃผ๊ณ ์๋ค. ์ด๊ฒ์ ๊ฒฐ๊ตญ ์์ด์ธ์ ๋ฅ๋ ฅ์ ๊ฒฐํ์ ์ฝ๊ธฐ์ ์์ด ๋๋ถ๋ถ์ ์๊ฐ์ ๋ฑ๋ง๊ณผ ๋ฌธ์ฅ์ ํด๋ ์ ์๋์ง๋ฅผ ๋ฐฐ๋ถํ๊ธฐ ๋๋ฌธ ์ ๋ด์ฉ์ ์ดํดํ๋ ๊ฒ์ด ์ด๋ ค์์ง๋ค๋ ๊ฒ์ด๋ค. ๋ณธ๋ฌธ์ ๋์ค๋ ์ฝ๊ธฐ๊ด ๋ จ ์ฉ์ด์ ๋ฆฌ๋ <ํโ ก-5>์ ๊ฐ๋ค. ๊ตฌ ๋ถ ์์ (phoneme) ์์ (grapheme) ์์ด์ธ์๋ฅ๋ ฅ (Phonological Awareness) ํด๋ (decording) ์ฝ๊ธฐ์ ์ฐฝ์ฑ (reading)
<ํโ ก-5> ์ฝ๊ธฐ๊ด๋ จ ์ฉ์ด์ ๋ฆฌ ๋ด ์ฉ โฆ
์ง๊ฐํ ์ ์๋ ์๋ฆฌ์ ์ต์ ๋จ์, ์์, ๋ชจ์
โฆ
๊ฐ๊ฐ์ ์์์ ํด๋นํ๋ ์๋ชจ ๋ฑ์, ์๊ฐ์ ์์ง
โฆ
โฆ
โฆ
๋ง์๋ฆฌ์ ์์ด์ ๊ตฌ์กฐ๋ฅผ ์ดํดํ๋ ๋ฅ๋ ฅ, ๋ง์๋ฆฌ๊ฐ ์์ ๋ก ๋๋๊ณ , ์์ ์ ์์๋ก ๋๋๋ฉฐ, ๊ฐ๊ฐ ์์ ๋ฅผ ๊ตฌ๋ณํ ์ ์๋ ๋ฅ๋ ฅ ๊ธ์์ ์๋ฆฌ์ ๋์๊ท์น์ ์ต๋ํ์ฌ ์๋ก์ด ๋ฑ๋ง ์ ์ฝ์ ํด๋ ์ ์๋ํ๋ก ์์์ ๋ ธ๋ ฅ ์์ด ์ฝ์ ์ ์์ - 13 -
๋๋ ์ฆ์ ์ธ์ด๋ฌธ์ ๋ฅผ ์ฃผ๋ ํน์ง์ผ๋ก ํ๋ ์ ๊ฒฝ์๋ฌผํ์ ์ธ ํน์ ํ์ต ์ฅ์ ๋ก ๋น ๋ฅด๊ณ ์ ํํ ๋จ์ด ์ฌ์ธ์ ์ด๋ ค์๊ณผ ํด๋ ๊ณผ ์ฐ๊ธฐ์์ ํ๋ค์ด ํ๋ ๊ฒ์ผ๋ก ๋ํ๋๋ค. ๊ทธ๋ฐ๋ฐ ์ด๋ฐ ์ด๋ ค์์ ์ง๋ฅ์ ์์ธ์ด๋ ํ์ต๊ธฐ ํ๊ฐ ์์ด์๊ฐ ์๋ ์์ด์ธ์๋ฅ๋ ฅ์ ๊ฒฐํจ์์ ๊ธฐ์ธํ๊ณ , ์์ด์ธ์์ ๊ฒฐ ํ์ ํด๋ ๊ณผ ์ฝ๊ธฐ์ ์๋ํ๋ฅผ ๋ฐฉํดํ๊ฒ ๋๋ฉฐ ๊ฒฐ๊ณผ์ ์ผ๋ก ๋ด์ฉ์ดํด์ ์ดํ๋ ฅ, ๋ฐฐ๊ฒฝ์ง์์ ํ์ฅ ๋ฑ์ ๋ฐฉํดํ๊ฒ ๋๋ค(Lyon, Shaywiz, & Shaywitz, 2003). ๋๋ ์ฆ ์๋๋ค์ด ๋ณด์ด๋ ์ฝ๊ธฐ์ ์ฐ๊ธฐ์ ๋ฌธ์ ๋ฅผ ์ดํด๋ณด๋ฉด, ๋น์ทํ๊ฒ ๋ณด์ด๋ ๋ฌธ์๋ฅผ ํผ๋ํ๋ ๊ฒฝ์ฐ. ๊ฐ๋ น ใ /ใ , ใด/ใท๋ฅผ ํท๊ฐ๋ ค ํ๊ฑฐ๋, ์ฐ ๋๋ฐ ์์ด ๊ณ์์ ์ผ๋ก ์ญ์ , ์ ์น, ๋์น๋ฅผ ํ๋ค. ์๊ฐ์ ์ธ ๋จ์ด๋ฅผ ์ ์ธ ์ฐ์ง ๋ชป ํ๊ฑฐ๋ โ๊ทธ๋ฆฌ๊ณ ' โ~๋ก๋ถํฐ' ๊ฐ์ด ์ต์ํ ๋จ์ด๋ฅผ ์ฝ์ ๋์๋ ๋๋ฌ๊ฑฐ๋ฆฌ๊ฑฐ๋ ๋จธ๋ญ๊ฑฐ๋ฆฌ๊ณ ๋๋ ์๋ตํ๋ ๋ฑ ์ค์๋ฅผ ์ฐ๋ฐํ๊ฒ ๋๊ณ ๋ ๋ ๋ค๋ฆฌ๋ ๋๋ก ์ฐ๊ฑฐ๋ ๋ถ์ ํํ๊ฒ ์ฐ๊ธฐ๋ ํ๋ค(์:โ๋๋ฃ์ง๋งโ์ โ๋๋ฌ ํโ๋ก). ๋๋ ์ฆ ์๋๋ค์ด ํ๊ต์ ์ ํํ๋ฉด ๋๋ ์น๊ตฌ๋ค ์ฌ์ด์์๋ ํน๋ณํ ์ด๋ ค์์ด ์์ด ๋ณด์ด๋ค๊ฐ๋ ์ฑ ์ ์ฝ๊ฑฐ๋ ์ฐ๋ผ๊ณ ํ๋ฉด ๊ฑฐ๋ถํ๊ฑฐ๋ ํฐ ์ด ๋ ค์์ ๋ํ๋ธ๋ค. ํ์ต๊ณผ ๊ด๋ จํ์ฌ ์ ์๋์ ํ์ต๋ฅ๋ ฅ์ ํ๋์ ์ฐ์ต ๋์ ๋ฐ๋ฅธ ๊ฒ์ด๋ผ ์๊ฐํ์ฌ ๋ฐ๋ณต์ ์ธ ์ฐ์ต์ ์ํค๊ฒ ๋๊ณ , ๋ถ๋ชจ๋ค๋ ์ ๋ ์ ๋ฌธ์ ๊ฐ ๋ ธ๋ ฅ์ด๋ ์ฐ์ต๋ถ์กฑ์์ ์ค๋ ๊ฒ์ด๋ผ๋ ์ ์๋์ ์๊ฐ์ ๊ณต๊ฐํ๊ฒ ๋๋ค. ๋ํ ๋น์ฌ์์ธ ๋๋ ์ฆ ์๋์ ๋ง์ ๋ ธ๋ ฅ์๋ ๋ถ๊ตฌํ๊ณ ์ธ์ ๋ ๋ฐ์ง ๋ชปํ ๋ฟ ์๋๋ผ, ์คํ๋ ค ๋ ธ๋ ฅํ์ง๋ ์์ ๊ฒ์ผ๋ก ์น๋ถ๋๊ธฐ ์ผ์ค์ด๋ฉฐ ๊ฐ ์ฅ ์ดํด๋ฐ์ง ๋ชปํ๋ ์กด์ฌ๊ฐ ๋์ด ๋ ๋ง๋ค ๋ง์ ์๊ฐ ๋์ ๊ณ ํต์ ๊ฒฝํ ํด์ผํ๋ฉฐ ๋ชฐ์ดํด๋ก ์๋ฌด๋ฐ ๋์์ ๋ฐ์ง ๋ชปํ๊ณ , ๋ชธ์ด ์ํ๋ค๊ฑฐ๋ ํ๊ต - 14 -
๊ฐ ๋๋ฉด ์ ์ฒด์ ์ธ ์ฅ์ ๋ฅผ ํธ์ํ๊ฑฐ๋ ๋์ ์ ์ผ๋ก ๋ฐํญํ๋ ํ๋๋ฅผ ๋ณด ์ด๋ ๋ฑ ์ด๋ป๊ฒ๋ ์ด๋ ค์์ ์ต๋ํ ์ํํจ์ผ๋ก์จ ๋๋ ๊ทธ๋ฃน ์์์ ๋
๋ฌ๋์ง ์์ผ๋ ค๊ณ ํ๋ค. ๊ฒฐ๊ณผ์ ์ผ๋ก ๋ง์ ๊ฒฝ์ฐ์ ๋๋ ์ฆ ์๋๋ค์ ์๋ฏธ ์๋ ๋ ธ๋ ฅ์ ํ๊ณ ์ ๋ค๊ณ ์๊ฐํ๊ฒ ๋๊ณ , ์ ์๋์ ์ด๋ป๊ฒ ํด๋ ๋ง์กฑํ์ง ๋ชปํ ๊ฒ์ด๊ณ , ์ด ๋ฏธ ๋ชจ์๋ผ๋ ์๋์ผ๋ก ์น๋ถํด ๋ฒ๋ ธ๊ธฐ ๋๋ฌธ์ ์ด๋ฏธ์ง๋ฅผ ์์ ํ๋ ๊ฒ์ด ๋ถ๊ฐ๋ฅํ๊ฒ ๋๋ค(๊นํ๊ฒฝ ์ญ, 2008).
๋ค. ๋๋ ์ฆ์ ์ ๊ฒฝํ์ ๋ฌธ์ ์ต๊ทผ์ ๊ธฐ๋ฅ์ ์ ๊ฒฝ์์ํ๋ ์ ๊ธฐ ์๋ฆฌํ์ ์ธก์ ๊ธฐ์ ๋ค์ด ๊ธ์ํ๊ฒ ๋ฐ์ ํจ์ ๋ฐ๋ผ ๋์์ ๋ถ์๋ฅผ ๋ณด๋ค ์ ๋ฐํ๊ฒ ๋ถ์ํ ์ ์๊ฒ ๋์๋ค. ๋๋ ์ฆ์ ์ฐ๊ตฌํ๊ธฐ ์ํด ๋ ์์๋ถ์๋ฅผ ๋ฐํ๋ ๋ค์ํ ์ ๊ฒฝํ์ ์ ๊ทผ ์ด ์๋๋ฐ, ๊ทธ ์ค์์๋ ๊ธฐ๋ฅ์ ์๊ธฐ๊ณต๋ช ์์(fMRI)์ ์ํ ์ฐ๊ตฌ์ ์ ํ๋ฉด ์ธก๋๋์ํ, ์ข์ธก๋์ ์ฝ, ์ฐ์๋ ๋ฑ์ด ๋๋ ์ฆ๊ณผ ๊ด๋ จ ์๋ค๋ ์ฐ๊ตฌ ๊ฐ ์์๋ค(Demb, Boynton, & Haager, 1997). ์๊ฐ ๊ฒฝ๋ก๊ฐ ๋๋ ์ฆ์ ๋ฏธ์น๋ ์ฐ๊ตฌ์์๋ ์๊ฐ์ ์๊ทน์ ๋น ๋ฅด๊ณ ๋ ๋ฆฌ๊ฒ ์๊ทนํ์ ๋ ์๊ฐ์ ๋ฐ์ ์๊ฐ ์ ์์ ์ธ ์ผ๋ฐ์ธ์ ๋นํด์ ์๊ฒ ๋ ํ๋๋ ๊ฒ์ ๋ณด์ฌ์ฃผ์๋ค(Johannes ์ธ, 1996). ์์ ์ ๋จ์ธต ์ดฌ์(PET) ๊ธฐ๋ฒ์์ Rumsey์ ๋๋ฃ๋ค(1997)์ ๋จ์ด ๋ช ๋ช ๊ณผ์ ์ ์ดํ ํ๋จ ๊ณผ์ ์์ ๋๋ ์ฆ์ ๊ฒฝ์ฐ ์์ธก ํ์ธก๋ ํผ์ง๊ณผ ๋์ ํผ์ง์ ํ์ฑํ ํจํด์ด ์ ์์ธ๊ณผ ๋ค๋ฅด๋ค๋ ๊ฒ์ ๋ณด๊ณ ํ์๋ค. Rothenberger ์ Moll(1994)์ ์ธ์ด ๋ฐ๋ฌ์ง์ฒด๋ ์ ์ฒ์ ์ผ๋ก ๋๋ ์ฆ ์ฆ์์ด ์๋ ์๋์ ํ์ค์ ์ธ EEG๋ฅผ ํ๊ฐํ์ ๋ ์ข์ธก ๋์ ๋ถ์ ์ํํ์ ๋น๋๊ธฐํ๊ฐ ๊ฐํ์ ์ผ๋ก ๋ํ๋๋ - 15 -
๊ฒ์ ๋ณด๊ณ ํ์๋ค. ๋ง์ ์ฌ๋๋ค์ด ๋๋ ์ฆ์ด ์ค๋ก์ง ์์ดํ์ ์ธ ๋ฌธ์ ๋ผ๊ณ ๋ฏฟ๊ณ ์๋ค. ํ ์คํ ๋๋ถ๋ถ์ ๋๋ ์ฆ๋ค์ ์์ ์ ์ฐ๊ธฐ ์ํ๋ฒณ ํํ์ ๋ง์ถ๊ธฐ ์ํด ๋ฌธ ์์ ์ฑ๋ถ์ ์ด๋ฃจ๋ ์์ ์์ ์๋ ๋จ์ด์ ์๋ฆฌ๋ฅผ ๋ง์์์ผ๋ก ๊ตฌ๋ถํ ๋๋ฐ ํฐ ์ด๋ ค์์ ๊ฐ์ง๋ค(Bradley & Bryant, 1985). ์์ง๊น์ง ๋๋ ์ฆ์ ์์ธ์ด ์ ํํ๊ฒ ๋ฐํ์ง์ง ์์์ง๋ง, ๋ณดํต ๋๋์ ์ ๊ฒฝ์๋ฌผํ์ ์ธ ์์ธ ์ผ๋ก ๋ณด๊ฑฐ๋(Shaywitz ์ธ, 2006), ๋์ ๊ตฌ์กฐ์ ์ ๋ณด์ฒ๋ฆฌ ์ฅ์ ๋ ๊ฒ์ด ์ต๊ทผ์ ๋ฐํ์ง๊ณ ์๋ค. ๋๋ ์ฆ์ ๋์ ์ธ์ด ์ฒ๋ฆฌ ์ฒด๊ณ์์์ ์ฅ์ ๋ฅผ ์๋ฏธํ๋ฉฐ(Hudson ์ธ, 2007), ์ด์ ๊ด๋ จํ์ฌ Cao ์ธ(2006)๋ ์ผ๋ถ ๋๋ ์ฆ ํ์๋ค์ด ์ฝ๊ธฐ ๊ด๋ จ ์ธก๋์ฝ์ ์ ๊ธฐ ํ์ฑํ๊ฐ ๋ฎ์ ๊ฒ์ ๋ฐ๊ฒฌํ์๋ค. ๋ํ Stein๊ณผ McAnally(1997)๋ ์ฒญ๊ฐ์ ์ผ๋ก ์งํญ์ ๋ณ์กฐํ๋ ์๊ทน์ ์ฃผ์์ ๋ ๋๋ ์ฆ์ ๊ฒฝ์ฐ์๋ ์งํญ๋ณ์กฐ์ ์ํด ์ ๋ฐ๋ EEG๊ฐ ์ ์์ ์ธ ์ผ๋ฐ์ธ๋ณด๋ค ์๊ฒ ๋ํ๋ฌ๋๋ฐ ์ด๊ฒ์ ๋๋ ์ฆ์ ๊ฒฝ์ฐ ์ฒญ๊ฐ๊ณ์ ์์ ๊ฐ๋ฅ์ฑ์ ๋ฐ์ ํ ๊ฒ์ด๋ผ๊ณ ํ์๋ค. Science Daily(2012)๋ฑ ์ธ์ ๋ณด๋์ ๋ฐ๋ฅด๋ฉด ๋ ์ผ Max-Planck Institute for Intelligent Systems in Stuttgart์ ์ฐ๊ตฌ์ ์ํ๋ฉด ๋๋ ์ฆ ์ ๋๋์ ์์ ์์ ์๋ ์ฌ์์ฒด์ ๋ฌธ์ ๋ก ์ธํด ๋ฐ์ํ๋ฉฐ ์ด ๋ด์ธก ์ฌ ์์ฒด๋ ์ฒญ๊ฐ์ ํธ์ ์ด๋ํต๋ก ์ญํ ์ ํ๋ค. ๊ทธ๋ฐ๋ฐ ๋๋ ์ฆ์ ๊ท๋ฅผ ํตํด ๋ค์ด์จ ์ฒญ๊ฐ์ ํธ๊ฐ ๋๋ ํผ์ง๋ก ์ ๋ฌ๋๋ ๊ณผ์ ์์ ์ํํ์ง ๋ชปํ ๊ฒ ์ด ๋ฌธ์ ์ด๊ณ , ์ด๋ก ์ธํด ๋ด์ธก ์ฌ์์ฒด๊ฐ ๋ง์๋ฆฌ๋ฅผ ์ ํํ๊ฒ ์ค๊ณํ์ง ๋ชป ํด์ ๋๋ ์ฆ์ด ๋ฐ์ํ๋ค๊ณ ๋ฐํ๋ค. ๋ํ ์ธ์ด์ ์์ฉํ๋ ์์ ๋ถ๋ถ์ ์ฐจ์งํ๋ ์ด ์์คํ ์ ๋ฌธ์ ๊ฐ ์ ์ฒด์ ์ธ ์์คํ ์ ์ํฅ์ ์ฃผ์ด ๋๋ ์ฆ ์ ์ฆ์๋ค์ด ๋งค์ฐ ๋ค์ํ๊ฒ ๋ํ๋ ์ ์๋ ๊ฒ์ด๋ผ๊ณ ํ์๋ค. - 16 -
๊ทธ๋ฆฌ๊ณ ๋๋ ์ฆ์ ๋ฌธ์๋ผ๋ ์์ง์ ๋ง์๋ฆฌ ์ธ์ด๋ก ๋ฐ๊พธ๋๋ฐ ์์ด ์ด ๋ ค์์ ๋ณด์ด๋๋ฐ ์ ์์ธ๊ณผ ๋๋ ์ฆ์ ๊ตฌ๋ณํ๊ธฐ ์ํด์ ์๋ฏธ๊ฐ ์๋ ๋น ๋จ์ด, ์๋ฅผ ๋ค๋ฉด โ์์ฟฐ์นดโ โ์ ๋กฑ๋ถ๋ฅดโ ๊ฐ์ ์๋ฏธ๊ฐ ์๋ ๋จ์ด๋ฅผ ์ฝ๊ฒ ํ ์ ๋ ํด๋ ์ ์ด๋ ค์์ ๋ณด์ด๊ฒ ๋๊ณ ์ค์ฌ ์ฝ๊ธฐ์ ์ฑ๊ณตํ๊ฒ ๋๋๋ผ๋ ๋งค์ฐ ๋๋ฆฐ ์๋๋ก ์ฝ๊ฒ ๋์ด ์ข์ ํ๊ฒ ๋๋ค(Dehaene, 2009)๊ณ ํ์๋ค. ๋๋ ์ฆ์ ๋ง์๋ฆฌ๋ฅผ ์ ํํ๊ฒ ์ฒญ์ทจํ๋ ๋ฅ๋ ฅ์์๋ ๊ฒฐํ์ ๋ณด์ด๊ฒ ๋ ๋๋ฐ ์๋ฅผ ๋ค๋ฉด, ๋ณดํต ์ผ๋ฐ์ ์ธ ์ ์์๋์ ๋ ๊ฐ์ ๋จ์ด๋ก ๋ ์ด์จ์ ์ด๋ฑํ๊ต ์ ํ ์ ์ ์์์ฐจ๋ฆฌ๋๋ฐ ๋นํด ๋๋ ์ฆ ์๋๋ค์ ์ด๋ฑํ๊ต ๊ณ ํ๋ ์ด ๋์ด์๋ ์ง๊ฐํ๋ ๋ฐ ์ด๋ ค์์ ๋ณด์ด๊ฒ ๋๊ณ , ์ด๋ฐ ๋๋ ์ฆ ์ฆ์ ์ ๊ฐ์ธ์ ์ธ์ ์ ๋ฐ์ ๋ฐ๋ผ๋ค๋๋ฉฐ ๊ดด๋กญํ๊ฒ ๋๋ค(๊ตญ๋ฏผ์ผ๋ณด, 2012. 8.8) ๋ ๊ฒ์ด๋ค. ๋ณธ ์ฐ๊ตฌ์์๋ ์ ๊ฒฝํ์ ์์ธ์ ๋ฐํ์ ๋ ์ ํ์ฐ๊ตฌ๋ค์ ์ดํด๋ณด๊ณ ๋๋ ์ฆ์ ์ง๋จ๊ณผ ์น๋ฃ์ ์์ด ํนํ ์ฒญ๊ฐ์ฒ๋ฆฌ์ด๋ก ์ ์ค์ ์ ๋๊ณ ์ฒญ์ง ๊ฐ์ ์ทจ์ฝ์ฑ์ ๊ฐ์ ์ ํตํ ์ฝ๊ธฐ๋ฅ๋ ฅ์ ๊ฐ์ ํ๊ณ ์ ํ์๋ค.
- 17 -
2. ๋๋ ์ฆ์ ํ์ ํน์ฑ ๋ณธ ์ฐ๊ตฌ์์๋ ๋๋ ์ฆ์ ์ํฅ์ ์ฃผ๋ ๋ค์ํ ์์ธ ์ค ํ๊ต๋ถ์ ์์ ๋ํ ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ๊ณผ ์ํ๋ถ์์ ๋๋ ์ฆ์ ํ์ ํน์ฑ์ผ๋ก ๋ฌถ์ด ๊ตฌ ์กฐ์ ๊ด๊ณ๋ฅผ ๋ถ์ํ์๋ค.
๊ฐ. ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ์ด๋ Bandura(1977)๊ฐ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ์์ ์ธ๊ธํ ์ฌ ํ ํ์ต์ด๋ก (social learning theory)์ด ๋ฐ์ ๋ ๊ฐ๋ ์ด๋ผ๊ณ ํ ์ ์๋ค. Bandura๋ ์ธ๊ฐ์ด ํ๋์ ์ ํํ์ฌ ๋์์์ด ๋ชฉํ๋ฅผ ํฅํด ๋ ธ๋ ฅํ๋ ์ด์ ๊ฐ ์๊ธฐ ํจ๋ฅ๊ฐ์์ ๊ธฐ์ธํ๋ค๊ณ ๋ณด์๋๋ฐ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ(self-efficacy)์ ์ํ๋ ๊ฒฐ๊ณผ๋ฅผ ์ป๊ธฐ ์ํ ํ๋์ ์กฐ์ง๊ณผ ์คํ์์ ๊ฐ์ธ์ด ์ ์ ์ ๋ฅ๋ ฅ์ ๋ํด ํ๋จํ๋ ์ ๋ฅ๊ฐ์ด๋ผ๊ณ ํ ์ ์๋ค. ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ ์ด๋ก ์ ํ์ต์ ํ๋ ํ๋์ ๋ด์ ์ฌ๊ณ ๊ณผ์ ์ ํตํ ๋ด์ฌ ์ ๋๊ธฐ์ ์ํด ์ด๋ฐ๋๋ ๊ฒ์ผ๋ก ํ๋์ฃผ์ ํ์ต์ด๋ก ์ ํ๊ณ์ ๋ํ ๋ฐ ๋ฐ์์ ๋์์ผ๋ฉฐ ํ์ฌ๊น์ง ํ๋ฐํ๊ฒ ์ฐ๊ตฌ๊ฐ ์งํ๋๊ณ ์๋ค(๊น์์, ๋ฐ ์ธ์, 2001). Bandura(1986)๋ ํ์ ์ ์ํฉ์์ ํ์ต์๊ฐ ๊ณผ์ ๋ฅผ ์ํ ํ๋๋ฐ ์์ด ์์ ์ ๋ฅ๋ ฅ์ ๋ํด ๋ด๋ฆฌ๋ ์ ๋ฅ๊ฐ์ ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ ์ด๋ผ๊ณ ํ์์ผ๋ฉฐ, Schunk (1990)๋ ํ์ต์๊ฐ ๊ธฐ๋ํ๋ ์์ค์์ ์ ์ ๋ ํ์ ์ ๊ณผ์ ๋ฅผ ์ํํ๋๋ฐ ์์ด ์๊ฒ ๋๋ ๋ฅ๋ ฅ์ด๋ผ๊ณ ํ์๋ค. Bandura์ Schunk(1981)์ ์ฐ๊ตฌ๋ค์ ์ดํด๋ณด๋ฉด, ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ ์ด ๋์ ํ์์ ํ์ ์ ์ํ์ด๋ ์ฑ์ทจ์ ์ํฅ์ ๋ฏธ์น๊ฒ ๋์ด ํ์ ์ - 18 -
ํจ๋ฅ๊ฐ์ด ๋ฎ์ ํ์๋ณด๋ค ๋์ฑ ๋์ ์ ์ธ ๊ณผ์ ๋ฅผ ์ ํํ๊ณ , ๋๊ธฐ ์๊ฒ ์ด ๋ ค์์ ๊ทน๋ณตํ๊ณ ๊ณผ์ ๋ฅผ ์ง์ํ๋ค๋ ๊ฒ์ด๋ค. Pintrich์ DeGroot(1990) ๋ ์ด์ ๊ด๋ จํ์ฌ ์ ์ฒด์ ์ผ๋ก ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ์ ์ธ์ง์ ๋ต ์ฌ์ฉ์ ํตํ ์๊ธฐ์กฐ์ ๋ฅ๋ ฅ๊ณผ ์ฐ๊ด์ด ์๋ค๊ณ ํ์๋๋ฐ ์ฆ, ํ์ ์ ํจ๋ฅ๊ฐ์ด ๋ ์ผ๋ฉด ๋์์๋ก ๋ถ์์ ๋ํด ๋๋ผ๋ ์ ๋๊ฐ ๋ฎ์ ๊ฒ์ด๊ณ ๋ณด๋ค ํจ๊ณผ์ ์ผ ๋ก ํ์ต์ ์์ด ์ ๋ต์ ๊ตฌ์ฌํ๋ค๊ณ ํ์๋ค. ์ด๋ฌํ ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ์ ํ์ํฌ(2004)์ ์ฐ๊ตฌ์์ ๋ชฉํ์ ์ค์ ๊ณผ ์ด๋ฅผ ์ฑ์ทจํ๊ธฐ ์ํ ๋ ธ๋ ฅ ๊ทธ๋ฆฌ๊ณ ๊ณค๋ํ ์ํฉ์ ์ฒํ์ ๋ ๊ทน๋ณต์ ์ํ ์ธ๋ด์ ๋๊ธฐ๋ฅผ ๋ณด์ด๋ฉฐ, ์คํจํ ์ดํ์๋ ์ข์ ํ์ง ์๊ณ ์ ์ ํ๊ฒ ๋์ฒํด ๋๊ฐ๋ โ๋๊ธฐ์ ๊ณผ์ โ์๋ ์ํฅ์ ๋ผ์ณ, ํ๋์ ๋ํ ์กฐ์ ๊ณผ ๋ถ ์ํ๊ณ ๋ถ๋ด์ด ๋๋ ์ํฉ์์๋ ์คํธ๋ ์ค์ ๋ํ ํต์ ๋ฅ๋ ฅ์ธ โ์ ์์ ๊ณผ์ โ์๋ ์ํฅ์ ๋ผ์น๋ค๊ณ ๋ณด์๋ค. ์ด์ ๊ฐ์ด ์๊ธฐ ํจ๋ฅ๊ฐ์ ํ์ฌ์ ๋ฏธ๋์ ํ๋์ ์ด๋ฅด๊ธฐ ๊น์ง ๋๋ฃจ ์ํฅ์ ๋ฏธ์น๋ค. ๋ํ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ์ ํ ์ต์ ๋๊ธฐ์ ์ง์ ์ ์ธ ๊ด๋ จ์ด ์๊ณ ํ์ต๋๊ธฐ์ ๋๋ ฅ์ผ๋ก ์ด์ด์ง๋ค๋ ์ ์์ ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ(academic self-efficacy)์ด ์ค์ํ ์์๋ก ๋ถ ๊ฐ๋์๋ค(์ด๋์, 2007). ๊น์์๊ณผ ๋ฐ์ธ์(2001)์ ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ์ ์ฒ๋ ๊ฐ๋ฐ์ ์์ด ํ ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ๊ณผ ์ผ๋ฐ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ ์ฒ๋์ ํ๋น์ฑ์ ๋น๊ตํ์๋ค. ๊ทธ ๊ฒฐ๊ณผ ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ ์ฒ๋๋ก๋ ์๊ธฐ์กฐ์ ํจ๋ฅ๊ฐ, ์์ ๊ฐ, ๊ณผ์ ๋ ์ด๋ ์ ํธ์ ์ธ ๊ฐ์ง ์์ธ์ด ์ฐ์ถ๋์๊ณ , ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ ์ฒ๋์ ๊ธฐ ์กด์ ์๋ ์ผ๋ฐ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ ์ฒ๋์ ์๊ด๊ด๊ณ๋ฅผ ๋น๊ตํด ๋ณธ ๊ฒฐ๊ณผ ๋ ์์ธ ๊ฐ์ ์๊ด์ด ๋์ ๊ฒ์ผ๋ก ๋ํ๋ฌ๋ค. Bandura์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ ์ด๋ก ์ ๊ธฐ๋ฐ์ ๋ ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ์ ์ด๋ก ์ ์์ด ์ธ ๊ฐ์ง์ ํ์์์ญ์ผ๋ก ๋๋ ์ ์๋๋ฐ โ์๊ธฐ์กฐ์ ํจ๋ฅ๊ฐโ, - 19 -
โ๊ณผ์ ๋์ด๋ ์ ํธโ, โ์์ ๊ฐโ์ด ํด๋น๋๋ค. ๊น์์ ์ธ(2001)๊ฐ ๋งํ ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ์ ์ด๋ก ์ ํ์์์ญ์ ์ดํด๋ณด์๋ค. ์ฒซ์งธ, ๊ณผ์ ๋์ด๋ ์ ํธ๋ ์์ ์ด ํต์ ํ ์ ์๋ค๊ณ ๋ฏฟ๋ ๋์ ์ ์ธ ๊ณผ์ ๋ฅผ ์ฑํํ๋ ๊ณผ์ ์์ ๋ํ๋๋ค. ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ์ ํ์ต๊ณผ์ ๋๋ ๊ณผ์ ํด๊ฒฐ์ ์ํ ํ๋ ์ ํ์ ์์ด ๋ชจ๋ ์ํฅ์ ๋ผ์น๊ฒ ๋๋ฉฐ, ์ ๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ์ด ๋์์๋ก ์์ ์ ํ๋จ์ ์ํด ๋์ ์ ์ด๋ฉด์ ๊ตฌ์ฒด์ ์ธ ๋ชฉํ ๋ฅผ ์ค์ ํ๊ฒ ๋๊ณ ํ์ต๊ณผ์ ์์ ๊ฒฐ๊ณผ์ ์ด๋ฅด๊ธฐ๊น์ง์ ๋ฐฉํฅ์ ๊ฒฐ์ ํ๋ค (Bandura, 1986; Locke & Latham, 1990; ์ด์์, 2009). ๊ทธ๋ฌ๋ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ์ด ๋ฎ์์๋ก ์์ ์ ๋ฅ๋ ฅ์ ๋์ด์๋ ๊ณผ์ ๋ฅผ ์ ํ์ ์ผ๋ก ๋ฐ์๋ค์ฌ ํํผํ๊ฒ ๋๊ณ ์์ ์ด ์กฐ์ ๊ฐ๋ฅํ๋ค๊ณ ์๊ฐํ๋ ์ํฉ๋ง์ ์ ํํ๊ฒ ๋๋ค. ํ์ง๋ง ๋๊ตฌ๋ ์ฝ๊ฒ ์ํํ ์ ์๋ ๊ณผ์ ๋ ์์ ์ ๋ฅ๋ ฅ์ ๋ํ ์ ํํ ์ ๋ณด๋ฅผ ์ ๊ณต๋ฐ์ง ๋ชปํด, ์ํ์ด ์ฉ์ดํ ๊ณผ์ ํด๊ฒฐ์ ๋ง์ด ํ๋ค๊ณ ํด์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ์ด ๋ฐ๋ก ์ฆ์ง๋์ง๋ ์๋๋ค๊ณ ํ ์๋ค(์ต์๋ฏธ, 2006). ๋์งธ, ์๊ธฐ์กฐ์ ํจ๋ฅ๊ฐ์ Bandura(1986)์ ์๊ธฐ์กฐ์ ์ด๋ก , ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ ์ด๋ก ๊ณผ ๊ด๋ จ๋ ๊ฒ์ผ๋ก Bandura์ ์ฌํ์ธ์ง์ด๋ก ์์๋ ๊ฐ์ธ์ ๋ด์ ์ธ ์๋ด ์ฒด๊ณ๋ผ ํ ์ ์๋ ์๊ธฐ์กฐ์ ์ฒด๊ณ์ผ ๋ง๋ก ์ธ๊ฐ์ ํ๋์ ์ด๋ฃจ๋ ๊ฒ์ด๋ผ๊ณ ๊ฐ๋ ํ ํ์๋ค. ์๊ธฐ์กฐ์ ํจ๋ฅ๊ฐ์ ๊ฐ์ธ์ด ์ถ๊ตฌํ๋ ์ฑ์ทจ๋ฅผ ์ํ ํ๋๊ณผ ๋ค๋ฅธ ํ๋๋ค ๊ฐ์ ์ํฅ์ ๋ผ์น๋ ๋ณ์ธ์ผ๋ก์์ ์ญํ ์ ํ ๋ค. ์ด ์ค ํ์ต์ ์๊ธฐ์กฐ์ ๊ธฐ๋ฅ์ ํต์ฌ์ด ๋๋ ์์ญ์ผ๋ก ํ์ต๊ณผ ๊ด๋ จํ ์ฌ โ์๊ธฐ์กฐ์ ํ์ต์ด๋ก โ์ด ๋ฐ๋ฌํ์๋ค๊ณ ํ ์ ์๋ค. ์๊ธฐ์กฐ์ ํจ๋ฅ๊ฐ์ ๊ฐ์ธ์ ์๊ธฐ ์กฐ์ ์ ๊ธฐ์ ๋ผ๊ณ ํ ์ ์๋ ์๊ธฐํ๋จ, ์๊ธฐ๊ด์ฐฐ, ์๊ธฐ๋ฐ ์์ ์ ์ํํ ์ ์๋์ง์ ๋ํด ๋ด๋ฆฌ๋ ๊ฐ์ธ์ ํ์ ์ด๋ผ๊ณ ํ ์ ์ - 20 -
๋ค(Bandura, 1986; ์ค์ข ์ง, 2011). ์๊ธฐ๊ด์ฐฐ์ ์์ ์ ํ๋์ ๋ํด ๋ค๊ฐ์ ์ธ ์ธก๋ฉด์์ ํ๋ ์๋์ ์ธ ์ฃผ์์ง์ค์ผ๋ก, ์์ ์ด ๋ฌด์จ ์ผ์ ํ๋์ง์ ๋ํ ์ ๋ณด์ ์ ๊ณต๊ณผ ๋ชฉํ ์ค ์ , ๊ณผ์ ์ ์ง์ ๋๋ฅผ ํ๊ฐํ๋ ์๊ธฐ์กฐ์ ๊ธฐ๋ฅ์ ์ญํ ์ ํ๊ฒ ๋๊ณ ํ๋ ์ ๋ณํ๋ฅผ ์ ๋ํ๋ค. ๊ทธ๋ฆฌ๊ณ ์๊ธฐํ๋จ์ ์์ ์ ๋ชฉํ์ ๋ํ ํ์ฌ์ ์ ํ ์ ๋๋ฅผ ๋น๊ตํ๋ ๊ฒ์ด๋ผ ํ ์ ์๋๋ฐ, ์๊ธฐํ๋จ์ ์ ์ฉ๋๋ ๊ธฐ์ค, ๋ชฉํ๋ฌ์ฑ์ ์ค์์ฑ, ๋ชฉํํน์ฑ๊ณผ ์ํ์ ๊ท์ธ์ ๋ฐ๋ผ ๊ธ์ ์ฑ, ๋ถ์ ์ฑ์ด ๊ฒฐ์ ๋๋ค. ์๊ธฐ๋ฐ์์ ๋ชฉํ๋ฅผ ๋ฌ์ฑํ๊ธฐ ์ํ ๊ณผ์ ์์ ๋ง์กฑ๋์ ๋ฐ๋ผ ํ๋์ ์กฐ์ ๊ณผ ํฅ์์ ์ํด ์ค์ค๋ก ๋๊ธฐํํ๋ ๊ฒ์ด๋ผ ํ ์ ์๋ค. ์๊ธฐ์กฐ์ ๊ณผ ์ฐ๊ด๋ ์ฒ๋์ ๋ด์ฉ์ ์ดํด๋ณด๋ฉด, ์์ ํ๋์ ์๋์ ์กฐ ์ , ์ฃผ์์ง์ค, ์กฐ์ , ๋ชฉํ์ค์ , ํ์ตํ๊ธฐ ์ข์ ํ๊ฒฝ ํ์ฑ, ํ์ ๊ณํ์๋ฆฝ, ํ์ต๋ด์ฉ ๊ธฐ์ต์ ์ํ ์ธ์ง์ ๊ธฐ์ ์ฌ์ฉ, ์กฐ์ง, ์ค์ฒํ๋ ํ๋, ๋ชฉํ ์ ํ ํ๋จ, ์์ ์ ์ฐธ์ฌ, ์ฃผ์ด์ง ์๊ฐ ์์ ํ์ต์ํ์ ์ํ ๋๊ธฐํ, ๋ชฉํ ๋ฌ์ฑ์ ๋ฐ๋ฅธ ํ๋์กฐ์ ๋ฐ ๋๊ธฐํ ๋ฑ์ผ๋ก ๊ตฌ์ฑ๋๋ค(๊น์์, 2008). ์ ์งธ, ์์ ๊ฐ์ ์ด๋ฃจ๊ณ ์ ํ๋ ๊ฒฐ๊ณผ๋ฅผ ์ฑ์ทจํ๊ธฐ ์ํ ํ๋์ ์กฐ์ง๊ณผ ์ํํด ๋ผ ์ ์๋ ๊ฐ์ธ์ ๋ฅ๋ ฅ์ ๋ํด ๋ด๋ฆฌ๋ ํ๋จ์ด๋ผ ํ ์ ์๋๋ฐ, ํ์ ์ ์ํฉ์ ์ ์ฉ์์ผ ๋ณด๋ฉด ์ ๋ฐ์ ์ผ๋ก ํ์ ์ํ๋ฅ๋ ฅ์ ๋ํด ํ๋จ ํ๊ฒ ๋๋ ์์ ์ ๋ชฉํ์ํ์ ๋ํ ์ ๋ ๋๋ ํ์ ์ด๋ผ๊ณ ํ ์ ์๋ค. ์ด์ ๊ฐ์ด ์์ ๊ฐ์ ๊ฐ์ธ์ ๋ฅ๋ ฅ์ ๋ํ ์ธ์ง์ ํ๋จ์ ํตํด ์ฑ๋ฆฝ๋๊ณ , ์ ์ ๋ฐ์์ผ๋ก ๋ํ๋๋ค(Bandura, 1986). ํ์ ์ํฉ๊ณผ ๊ด๋ จ๋ ์์ ๊ฐ์ผ ๋ก๋ ํ ๋ก ๋๋ ๋ฌธ์ ํ์ด์ ์์ด ์ค์์ ๋ํ ๋ถ์, ์ํ์ ๋ํ ๋๋ ค ์, ์ฐ์ธ, ์น๊ตฌ๋ค ์์์ ๋ฐํ ์ ์คํธ๋ ์ค ์ ๋ ๋ฑ์ ๊ด๋ จ๋ ๋ฌธํญ์ผ๋ก ๊ตฌ์ฑํ์ฌ ์ฌ๋ฆฌ์ ํน์ฑ์ ์ธก์ ํ๋ค(์ต์๋ฏธ, 2006). ์ ํ์ฐ๊ตฌ์ด๋ก ์ ํตํด ์ดํด๋ณธ ๊ฒฐ๊ณผ ๋๋ ์ฆ๊ณผ ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ๊ณผ์ - 21 -
๊ด๊ณ๋ฅผ ๋ณด๋ฉด, ๋๋ ์ฆ ์์ธ์ผ๋ก ์ธํ ํ์ ์ฑ์ทจ์ ๋ฐ๋ณต๋๋ ์คํจ๋ ์์กด ๊ฐ ์ ํ์ ํจ๊ป ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ์ ๋จ์ด๋จ๋ ค ์ด์ฐจ์ ์ธ ์ ์๋ฌธ์ ๋ฅผ ์ผ์ผํค๊ธฐ ๋๋ฌธ์ ๋๋ ์ฆ ํ์์ ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ์ ๋ํ ์ฐ๊ตฌ๊ฐ ํ ์ํ๋ค. ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ์ ํ์์ด ํ์ ์ ๊ณผ์ ๋ฅผ ์ํํ๋๋ฐ ์์ด ํ์ํ ํ์๋ฅผ ์กฐ์งํ๊ณ ์คํํด ๋๊ฐ๋๋ฐ ์์ ์ ๋ฅ๋ ฅ์ ๋ํด ๋ด๋ฆฌ๋ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ์ผ๋ก ์๊ธฐ์กฐ์ ํจ๋ฅ๊ฐ, ๊ณผ์ ๋์ด๋์ ์ ํธ, ์์ ๊ฐ์ด ํฌํจ๋ ๋ค. ๋ํ ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ์ ์ธ์ง์ ๋ณ์ธ ๋ฐ ๋๊ธฐ์ ๋ณ์ธ ์ํธ ๊ฐ์ ์ํฅ์ ๋ผ์น๋ฉฐ, ํ์ ์ ์ํํ๋๋ฐ ์์ด์๋ ์ง์ ์ ์ด๊ฑฐ๋ ๊ฐ์ ์ ์ธ ์ ํฅ์ ๋ผ์น๋ค๋ ๊ฒ์ ์ ์ ์๋ค. ๋ฐ๋ผ์ ๋ณธ ์ฐ๊ตฌ์์๋ ์ฒญ์๋ ๊ธฐ์ ๋ ๋ ์ฆ ์ง๋จ์ ๋ฐ๋ฅธ ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ์ ์ฐจ์ด๋ฅผ ์ดํด๋ด์ผ๋ก์จ, ๊ทธ๋ค์ด ์ฑ์ธ์ด ๋ ํ ์ฌํ ๋ถ์ ์์ ์กด์ฌ๊ฐ ๋์ง ์๊ธฐ ์ํ์ฌ ์์กด๊ฐ ๋ฐ ํ์ต ์ฑ๊ณผ ํ๋ณต์ ์ํ ๋ฐฉ์์ ๋ง๋ จํ๊ณ ์ ํ๋ค.
๋. ์ํ๋ถ์ ๋ถ์์ ๋ํ ๊ต์ก, ์ฌ๋ฆฌ ์ฐ๊ตฌ์์ ๋ด๋ฆฌ๋ ๋ํ์ ์ธ ์ ์์ ํน์ฑ์ ์ ๊ธฐ์ฒด์ ๊ธด์ฅ์ ์๋ฐํ๋ ์ ์ ์ํ์ ๋ํ ๊ฐ๋ ์ด๋ค(์์ฉ์ฐ, 1991). ๋ถ์์ ๋ํด Freud๋ ๊ฐ๊ด์ ๋ถ์๊ณผ ์ ๊ฒฝ์ฆ์ ๋ถ์์ผ๋ก ๊ตฌ๋ถํ์๋๋ฐ, ๊ฐ๊ด์ ๋ถ์์ ์ค์ ์ ์ธ ์ํ์ด๋ ์ํ์ค๋ฌ์ด ๋์์ ๋ํ ํ์ต์ ๊ธฐ ๋ฐ์ ๋ ์ ์์ ๋ฐ์์ด๋ผ ํ ์ ์๊ณ , ์ ๊ฒฝ์ฆ์ ๋ถ์์ ๋ถ์์ ๋์๊ณผ ๋ถ์์ ๋ชฉํ ๋ฑ์ด ์ผ์ ํ๊ฑฐ๋ ๋๋ ทํ์ง ์๊ฒ ๋ํ๋๋ ์ ์์ ๋ฐ์์ ํ๋ฅผ ์๋ฏธํ๋ฉฐ ๋ณดํต ๋ถ์์ ์ธ๊ฐ์ ๋ด๋ฉด ๊น์์ด ์์ฌ ์๊ณ ์ฌ๋์ ๋ฐ ๋ผ ์ ๋์ ์ฐจ์ด๋ ์๋ค. ์ผ๋ฐ์ ์ผ๋ก ๋ถ์์ ์ ์ํ๋ ๋ฐ ์ฌ์ฉ๋๋ ์ ๊ฒฝ ์ฆ์ ๋ถ์์ ๊ฐ์ธ์๊ฒ ๋ํ๋๋ ๋ถ์ ์ ์ ์ ์ํ๋ก ์ผ์ ํ ๋์์ด ์กด - 22 -
์ฌํ์ง ์๋ ๊ณตํฌ์ ์ฌ๋ฆฌ์ ๋ถํธ์ด๋ผ ํ ์ ์๋ค(์ด์ฐฝํธ, 1993). ๋ถ์ ์ค ํ๋์ธ ์ํ๋ถ์(test anxiety)์ ํ๊ต์ํ์ ํ๋ ๋์ ๋ ๋ค์์ ํ์๋ค์ด ์ผ๋ฐ์ ์ผ๋ก ์ฝ๊ฒ ๊ฒฝํํ ์ ์๋ ๊ฒ์ผ๋ก ์ํ์ํฉ ๋ ๋ ์ค์ํ๋ค๊ณ ๋๋ผ๋ ํ๊ฐ์ ์ธ ์ํฉ์์ ๊ฒฝํํ๋ ์ ์์ ๋ฐ์๊ณผ ์ ๋ฆฌ์ ๋ณํ๋ฅผ ๋งํ๋ค. ์ํ์ ๋๋ก ํ์๋ค์๊ฒ ํ์ ์ฑ์ทจ์ ๋ณด๋๊ณผ ๋์ ๊ฐ์ ์ฃผ๊ณ ํ์ฌ์ ์์ ์ ์์ค์ ๋ํ ํ๊ฐ์ ์ดํด๋ฅผ ํ๋๋ฐ ๋์์ด ๋๊ธฐ๋ ํ์ง๋ง ๋๋ก ์คํธ๋ ์ค์ ์ข์ ๋ฐ ๊ฐ๋ฑ์ ์์ธ์ด ๋๊ธฐ๋ ํ๋ฉฐ (๊น์ถฉ๊ธฐ, ์ฅ์ ์ฒ , 2006), ์ํ์ ๋ํ ์คํธ๋ ์ค๋ก ๋ถ์์ด ์ฌํด์ง ๊ฒฝ์ฐ ๋ถ์์ฅ์ , ์ฐ์ธ์ฅ์ , ์ ํ์ฅ์ , ๋นํ, ์ ์ฒด์ฑ์ฅ์ (identity disorder)๋ฑ ๋ค์ํ ํํ๋ฅผ ๋ํ๋ธ๋ค๋ ์ฐ๊ตฌ๊ฒฐ๊ณผ๊ฐ ์๋ค(์กฐ์์ฒ ์ธ, 2001). ์ํ๋ถ์์ ๋ํ ๊ฐ๋ ์ ์ดํด๋ณด๋ฉด, Mandler์ Sarason(1952)๋ ์ ํ๋ถ์์ ํ์ฑ์ ๊ณผ๊ฑฐ์ ํ๊ฐ์์ ์คํจํ๋ ๊ฒฝํ, ๊ทธ๋ฆฌ๊ณ ์คํจํ์ ๋ ๊ฐ๊ฒ ๋๋ ์์น์ฌ๊ณผ ์ฃ์์, ๋ถ๋ชจ๋์ ๊พธ์ค์ผ๋ก ์ธํด ๊ฐ๊ฒ ๋๋ ์ ๋ ๊ฐ, ๋ถ๋ ธ ๋ฑ์ด ์์ฌ ํ๊ฐ ์ํฉ์์ ๋ํ๋๊ฒ ๋๋ ๋ณธ๋ฅ์ด๋ผ๊ณ ์ ์ํ์ ๋ค. Spielberger์ Vagg(1995)๋ ์ํ๋ถ์์ ์ํ๊ณผ ๊ฐ์ ํ๊ฐ์ ์ํฉ ์์ ๋๋ผ๋ ๊ฐํ ์ํ์ด๋ ๋์ ๋ถ์ ์ํ๋ก ํ๊ฐ ์ํฉ์์ ๊ฒฝํํ๋ ์ํฉ ํน์์ ์ธ (situation-specific) ์ฑ๊ฒฉํน์ฑ์ผ๋ก ๋ณด์๋ค. ์ด๋ ๋ฏ ์ํ๋ถ์์ ๋๋ถ๋ถ์ ํ์๋ค์ด ๋ถ์์ ๋๋ผ์ง๋ง ๊ฐ๊ฐ์ธ์ ๋ฐ๋ผ์๋ ์ํ์ ์ํ์ ๋ํด ๋ฐ์๋ค์ด๋ ์ ๋์๋ ์ฐจ์ด๊ฐ ์๋ค๊ณ ํ ์๋ค. ๋น๋ก ์ํ์ํฉ์ด ๋๋ถ๋ถ์ ํ์๋ค์๊ฒ ๋ถ์์ ์ผ์ผํจ๋ค๊ณ ํ ์ง ๋ผ๋ ๊ทธ ๊ฐ๋๋ ํ์ ์ค์ค๋ก๊ฐ ์ํ์ํฉ์ ์ผ๋ง๋ ์ํ์ ์ธ ๊ฒ์ผ๋ก ์ง ๊ฐํ๋์ง์ ๋ฐ๋ผ ๋ค๋ฅด๋ฉฐ, ์ํ๋ถ์์ ๋์ฒด์ ์ผ๋ก ์ํ์ ๋ํด ๋ณด๋ค ๊ฐ ๋ ฅํ ์ํ์ผ๋ก ๋ฐ์๋ค์ด๊ธฐ ๋๋ฌธ์ ๋ถ์์ ์๋์ ์ผ๋ก ๋ณด๋ค ๋๊ฒ ๊ฒฝํ ํ๋ค๊ณ ํ์๋ค(์ด์ฐฝํธ, 1993). ํ์ฌ์ ๋ฅ๋ ฅ์์ฃผ ๊ฒฝ์์ฌํ์์๋ ์ํ์ - 23 -
์๊ฐ ๋ฐ๋ก ๋ชจ๋ ํ๊ฐ์ ์ฒ๋๊ฐ ๋๊ณ ํ์ธ๊ณผ์ ์๋์ ํ๊ฐ๋ฅผ ํตํด ์ฌ ํ์ ์ธ ์ธ์ ์ด ๋ฌ๋ผ์ง๊ธฐ ๋๋ฌธ์ ํ๋ ์ฌํ์์๋ ๊ฒฐ๊ตญ ๋์ฑ ๋์ ์ํ ๋ถ์์ ๋๋ ์๋ฐ์ ์๋ ๊ฒ์ด๋ค. ๊น๋ฌธ์ฃผ(1990)๋ ์ด๋ฌํ ๋ถ์์ ์ผ์ข ์ ์ฌํ๋ถ์์ด๋ผ๊ณ ๋ณด์๋ค. ํ์ต์ฅ์ ํ์๋ค ์ค์๋ ๋๋ ์ฆ์ด ๋ง์ด ๋ถํฌ๋์ด ์์ด ๊ด๋ จ์ฑ์ด ์ ๋ ์ ํ์ฐ๊ตฌ๋ ํจ๊ป ์ดํด๋ณด์๋๋ฐ, ์ ์ฑ์ ์ธ(2001)์ ์ฐ๊ตฌ์์ ํ์ต์ฅ ์ ๊ฐ ์๋ ์ด๋ฑํ๊ต ๋จํ์์ ๋ํ ์์์ ๊ฐ๋ ๊ณผ ์ฐ์ธ-๋ถ์์ ํน์ฑ์ ์กฐ์ฌํ์๋๋ฐ ์ฐ๊ตฌ๊ฒฐ๊ณผ ํ๋ ์ด ์ฌ๋ผ๊ฐ์๋ก ์์์์ ์ ํ์ ์ฐ์ธ๊ณผ ๋ถ ์์ ๋๋ผ๋ ๊ฐ๋์ ๋ฒ์์ ์ฆ๊ฐ๋ฅผ ๋ณด์ฌ์ฃผ์๋ค. ๋ํ ํ์ ์ฑ์ทจ์ ์์ด์ ์์ ๊ณผ ๋๋์์ ๋น๊ต๋ฅผ ํตํด ๊ฒช๊ฒ ๋๋ ์คํธ๋ ์ค๋ก ์ธํด ์์กด๊ฐ์ ํ, ์ฐ์ธ ๋ฑ ๋ถ์ ์ ์ธ ์ํฅ์ ๋ฐ๋๋ค๊ณ ๋ณด๊ณ ๋์๋ค. ๊ถ๋ช ์ (2001)์ ์ํ๋ถ์์ ์์ธ์ ๋ํด์ ๋ถ์์ ๋ฐ๋ฌ์ด ์์ธ ์ด๋ผ๊ณ ํ์๋๋ฐ, ๋ถ์์ ๋ฐ๋ฌ์ ์ธ์์ ์ด๊ธฐ๋ถํฐ ๊ฐ์กฑ์๊ฒ์๋ถํฐ ์์ ํ์ฌ ์๋ผ๋ ๋์ ๋ค์ํ ํ๊ฒฝ์ ํตํด ๋ถ๋ชจ๋ก๋ถํฐ ๊ณ์์ ์ผ๋ก ํ๊ฐ๋ฅผ ๋ฐ์ผ๋ฉฐ ์ฑ์ฅํ๊ฒ ๋๋ค. ๋ฐ๋ผ์ ๋ถ๋ชจ๊ฐ ์๋ ์๊ฒ ๊ธฐ๋ํ๋ ์์ค์ด ๋์ ๋ฐ, ์๋ ๊ฐ ๊ทธ ๊ธฐ๋๋ฅผ ์ด๋ฃจ์ง ๋ชปํ์ ๋ ๊ฐ๊ฒ ๋๋ ์ฃ์์์ด๋ ๋ฒ์ ๋ถ ์๊ฐ์ด ์์ฌ์ ์ํ ๊ฐ์ ํ๊ฐ ์ํฉ์ด ๋๋ฉด ๋ณธ๋ฅ์ฒ๋ผ ๋ํ๋๋ ๋ถ์์ ์ผ์ข ์ผ๋ก ์ํ๋ถ์์ ๋ณด์๋ค. ์ด์๊ณผ ๊ฐ์ด ์ ํ์ด๋ก ์ ์ดํด๋ณด๋ฉด, ์ํ๋ถ์์ด๋ ๊ฐ์ธ์ ๋ํ ์ํ ์์ ์ง์ , ์์ ๊ฐ์นํ๋จ์ด ์ด๋ฃจ์ด์ง๋ ์ฅ๋ฉด์์ ์๊ฒฌ๋๋ ์คํจ์ ๋ ํ ์ ์์ ๋ฐ์์ด๋ผ๊ณ ํ ์ ์๋ค. ๋ํ ์ํ๋ถ์์ ์ํ์ ์ด๋ป๊ฒ ํ ๋ฉด ๋ ๋์ ํ๊ฐ๋ฅผ ๋ฐ์ ์ ์์๊น ํ๋ ๋ฐ์ ๊ฐ์ธ์ด ํ๊ฒ ๋๋ ๊ฑฑ์ ์ ์ ๋์ ๋ฐ๋ผ ๋ฌ๋ผ์ง๊ธฐ๋ ํ๋ค. ์ํ๋ถ์์ ๋์ฒด์ ์ผ๋ก ์ํ์ํฉ์ด ์ด๋ ต๋ค๊ณ ๋๋ผ๊ฑฐ๋ ์ํ์ ์ธ ์ํฉ์ผ๋ก ๋๋ผ๋ฉฐ, ์์ ์ด ์ฒํด ์๋ ์ํฉ - 24 -
์ ๋ํ์ฌ ๋ฌธ์ ํด๊ฒฐ๋ฅ๋ ฅ๊ณผ ๋์ฒ๋ฅ๋ ฅ์ด ๊ฒฐํ๋์ด ์๋ค๊ณ ๋ฐ์๋ค์ฌ์ง๋ ๊ฒฝํฅ์ด ์๋ค. ๊ทธ๋ฆฌ๊ณ ํญ์ ์คํจ์ ๋ํ ๊ฑฑ์ ์ ํ๋ฉฐ, ํ์ธ์ ํ๊ฐ์ ์ง ๋์น๊ฒ ์๋ฏผํ๊ฒ ๋ฐ์ํ๋ ์ฑํฅ์ ๋ณด์ธ๋ค(์กฐ์์ฒ ์ธ, 2001). Liebert์ Morris(1967)๋ ์ํ๋ถ์์ ๊ตฌ์ฑํ๋ ์์ธ์ผ๋ก ๊ฑฑ์ -์ ์ ๋ ๊ฐ์ง ์์ธ์ ์ ์ํ์๊ณ , ์ด์ ๊ทผ๊ฑฐํ ๋ค์ํ ์ํ๋ถ์ ์ธก์ ๋๊ตฌ๋ค์ด ๊ฐ๋ฐ ๋์ด ์ฐ์ด๊ณ ์๋ค. ์ํ์ํฉ์์ ํ์๋ค์ ์ ์์ ์ผ๋ก ๊ธด์ฅ๊ณผ ํฅ๋ถ์ ๊ฒฝํ ํ๊ฒ ๋๋๋ฐ, ์ด์ ๋์์ ์ํ๊ณผ์ ์ ์ฐ๊ด๋์ด ์ธ์ง์ ์ผ๋ก ์ง๊ฐํ๊ฒ ๋๋ค. ๋ฐ๋ผ์ ์ํ๋ถ์์ ๊ธฐ์ด์ ์ธ ๊ฐ๋ ์ ๊ตฌ๋ถ์ ์ธ์ง์์ธ๊ณผ ์ ์์์ธ์ด๋ฉฐ, ์ด ๊ฒ์ ๊ทผ๊ฑฐํ์ฌ ์ ์๋ Spielberger์ Test Anxiety Inventory(TAI)๋ ๊ฐ์ฅ ๋ง์ด ์ฌ์ฉ๋๊ณ ์๋ ์ํ๋ถ์ ๋๊ตฌ๋ผ ํ ์ ์๋ค(๊น์ด์ง, 2007). ์ธ์ง์์ธ์๋ ํ์ ์ฑ์ทจ์ ๋ํ ๊ด์ฌ๊ณผ ์ํ์ํฉ์์์ ์คํจ์ ์๊ฒฌ ๊ทธ๋ก์ธํ ๋ถ์๊ณผ ์ผ๋ ค, ๊ณผ์ ์ ๊ด๋ จ์ด ์๋ ๋ถ์ ์ ์ธ ์ ์์ ๋ํ ํต์ ๊ฐ๋ฅ์ฑ, ํ์ธ๊ณผ์ ๋น๊ต ๋ฑ์ ํฌํจํ๊ณ ์๋๋ฐ, ์ด๋ฐ ์ฌ๋ฆฌ์ ๊ทผ์ ์๋ ์ํ์ ๋ํ ์์ ๊ฐ์ด ๊ฒฐ์ฌ๋์ด ์๋ค๊ณ ์ค์ค๋ก ๋๋ผ๊ณ , ๊ฑฑ์ ์ ํญ์ ์ง ๋์น๊ฒ ํ๋ฉฐ, ์์ ๋ณด๋ค ํ์ธ๋ค์ด ์ํ์ ์ ์น๊ฒ ๋ ๊น๋ด ํ๊ฒ ๋๋ ์ ํ ๊ฒฐ๊ณผ์ ๋ํ ๊ทผ์ฌ๊ณผ ๊ฑฑ์ , ์ํ์ ๋ํด ์ถฉ๋ถํ๊ฒ ์ค๋น๋ฅผ ํ์ง ๋ชปํ ๋ค๊ณ ์๊ฐํ๋ ์์ฑ ๊ฐ๋ค์ด ํฌํจ๋๋ค. ์ฆ, ์ํ๋ถ์์ ํฌํจํ๋ ๊ฑฑ์ ์ ์ค์ด ๋์ ์ฌ๋์ ์์ ์ ๊ณผ์ ๋ฅผ ์ ์ํํด ๋ผ ์ ์๋ค๋ ์ ๋ฅ๊ฐ์ ๋ ํ ํ์ ์ด ์๊ณ ๋ค๋ฅธ ์ฌ๋๋ค์ด ์ผ๋ง๋ ์ ๋ฅํ๊ฐ๋ฅผ ์๊ฐํ๋ฉฐ ๋น๊ตํ๊ณ , ์์ ์ ์คํจ ๊ฒฐ๊ณผ์ ๋ํด ๋์ฑ ๋ฏผ๊ฐํ๊ฒ ์ง๊ฐํ๋ค(๋ฐ์ ์ฅ, 1999). ์ ์์์ธ์ ์ํ์ํฉ๊ณผ ๊ด๋ จ๋์ด ๊ธด์ฅ๋์์ ๋ ์ผ์ด๋๋ ์์จ์ ๊ฒฝ ๊ณ ๋ฐ์์ผ๋ก ๋๋ฌด ๊ธด์ฅํ์ฌ ์๋ ๊ฒ๋ ๊ธฐ์ต์ด ์ ๋๊ฑฐ๋ ๋ชธ์์ ๋์ด ๋๊ฑฐ๋ ๊ฐ์ด์ด ๋๊ทผ๊ฑฐ๋ฆฌ๋ฉฐ, ๋๋ ์ํ๊ฐ ์ ๋๊ณ ๊ดํ ์์ ๋ถ์ ๋ชปํ๋ ๋ฑ ์ค์ ์ํ์ํฉ์์ ์ผ์ด๋ ์ ์๋ ์ ์ฒด์ ์ด๊ณ ๊ฐ์ ์ ์ธ ๋ฐ์๋ค์ด - 25 -
๋ค(์ ๋ํ, 2006). ์ธ์ง์์ธ์ ํ์๋ค์ ์ํ์ํฉ์ ์ค์์ฑ, ๊ธฐ๋์์ค, ์์๊ด๋ จ ์ ๋์ ๊ฐ์ ๋จ์๋ค์ ์ํด ์ด๋ฐ๋๋ฏ๋ก ๋ ์ค๋ ๊ธฐ๊ฐ ์ง์๋ ๊ณ , ์ ์์์ธ์ ๊ต์ฌ์ ๊ฐ๋ ํ๋, ๊ต์ค์ ์๊ทน์ํฉ, ์ํ์ ๋ํ ํ์๋ค ์ ๋ํ ๋ฑ ์ผ์์ ์ด๋ฉด์ ๋์์ ๋นํ๊ฐ์ ๋จ์์ ์ํด ์ ๋ฐ๋๊ณ ์ง์ ๋๋ค๊ณ ํ๋ค. ์ ํ์ฐ๊ตฌ์์ ์ดํด๋ณธ๋ฐ์ ๊ฐ์ด ์ ์ ์์ธ์ ์ธ์ ๋ ๋ณํ ์ ๊ฐ๋ฅ์ฑ์ด ์๊ณ ๋๋ผ๋ ์๊ฐ์ด ์งง์ผ๋ฉฐ ๋๋ถ๋ถ์ด ์ํ์ํฉ์์๋ก ๊ตญ ํ๋๋ค. ๊ทธ๋ฌ๋ ์ธ์ง์์ธ์ ์ธ์ง์ ์ํ์ ์ง์ ์ ์ธ ๋ฐฉํด์ ์ํ๋ถ์ ์ง์์ ์์ด ์ค์ฌ์ญํ ์ ํ๋ค๊ณ ํ ์ ์๋ค. ์ํ๋ถ์์ ๋ํ ์์์ธ์ง์ ์์ด ์ฌ๋ฌ ๊ฐ์ง ์ฐจ์๋ค์ ์๋์ ์ธ ๊ธฐ์ฌ๋ ํ์์ ์ํ ์ฐ๊ตฌ์์ ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ์ ์ํฅ์ ํต์ ํ ํ์๋ ํ์ต๊ธฐ ์ , ์ค์์ ๋ํ ์๋ฒฝ์ฃผ์์ ๊ฐ๊น์ด ์ผ๋ ค, ์ฐ์ธ์์ค ๋ฑ์ด ์ํ๋ถ์์ ์ ๋ฐ ์ ์ธ ์์ค์ ์๋ฏธ ์๊ฒ ๊ธฐ์ฌํ๋ ๊ฒ์ผ๋ก ๋ฐํ์ก๋ค. ๊ทธ๋ฆฌ๊ณ ๊ฑฑ์ ์ ๋ํ ํต ์ ๋ถ๋ฅ์ฑ๊ณผ ์ํ์ ๋ํ ๋ถ์ ์ ์ ๋ ์ด ๊ฐ์ฅ ํฌ๊ฒ ์ํฅ์ ๋ฏธ์น๋ ๊ฒ์ผ๋ก ๋ํ๋ฌ๋ค(์กฐ์ฉ๋, 2008). ์ ํ์ฐ๊ตฌ์ด๋ก ์ ํตํด ์ดํด๋ณธ ๊ฒฐ๊ณผ ๋๋ ์ฆ๊ณผ ์ํ๋ถ์๊ณผ์ ๊ด๊ณ๋ฅผ ๋ณด๋ฉด, ๋๋ ์ฆ ํ์๋ค์ ์ง์์ ์ธ ํ์ ์คํจ๋ก ์ธํ ํ๊ต์ ๊ฐ์ ์์์ ๋ถ์ ์ ์ธ ์ธ์๊ณผ ํจ๊ป ์ํ์ํฉ์์ ์คํจ์ ๋ํ ์๊ธฐ๋ถ์์ด ์๊ธฐ๊ณ ํ์ ์ ์๊ธฐํจ ๋ฅ๊ฐ์ ์ ํ์ ํจ๊ป ์ํ์ ๋ํ ๊ฑฑ์ ์ด๋ ๋ถ์์ ํต์ ํ ์ ์๊ฒ ๋์ด ํ๊ต๋ถ์ ์์ ์ด๋ฅด๊ฒ ๋๋ ์ ์ํ์ด ์ง์๋๊ธฐ ๋๋ฌธ์ ์ํ๋ถ์ ๋ฌธ์ ๋ฅผ ์ฐ ๊ตฌํ์๋ค.
- 26 -
3. ํ๊ต๋ถ์ ์ ๊ฐ. ํ๊ต๋ถ์ ์์ ํ๋ ํน์ฑ ํ๊ต๋ถ์ ์์ ํ๊ต๋ผ๋ ์ํ์์ญ์์ ์ฌ๋ฌ ๊ฐ์ง ๋ถ์ ์์ ํ๋ ํน ์ฑ๋ค์ด ๋ํ๋๋ ๊ฒ์ผ๋ก, ํ์์ ์๊ตฌ๊ฐ ํ๊ต ๋ด ํ๊ฒฝ๊ณผ์ ๊ด๊ณ ๋ฐ ๊ฐ ์ ๊ณผ ์ฌํ์ ํ๊ฒฝ๊ณผ์ ๊ด๊ณ์์ ์์ฉ ๋๋ ์ถฉ์กฑ๋์ง ๋ชปํจ์ผ๋ก ํด์ ๊ฐ ๋ฑ์ด๋ ๋ถ์ ์ ํ ํ๋์ด ๋ํ๋๊ฒ ๋๋ ๊ฒ์ด๋ค. ์ฆ ํ๊ต์ํ์ ์์ด ์ค ์ํ ์์์ธ ํ๊ต์ํ ์ ์์ ํ์ํ ๊ต์ก์ ๊ฐ์น, ์ง์ ๊ทธ๋ฆฌ๊ณ ๊ท๋ฒ์ ์๋ฐ๋ ํ๋์ ํ๊ฑฐ๋, ๋์ธ๊ด๊ณ๋ ์ฌํ์ ํ๊ฒฝ๊ณผ ๋์ธ๊ด๊ณ์ ์์ด ํ ์์ ํ๋์์์ด ๋ถ๊ท ํ ์ํ์ ์๋ ๊ฒ์ ๋งํ๋ค. ์ด๋ฐ ๊ฒฝ์ฐ์ ๋ณดํต ํ์์ ๋ถ์์ด๋ ์์์ ํ๋ฅผ ๋๋ผ๊ฒ ๋๊ฑฐ๋ ๋งค์ฌ์ ์๊ทน์ ์ด๊ณ ์์กด๊ฐ ์ด ๊ฒฐํ๋ ์ํ์์ ๋ถ์ ์์ ํ๋์ด๋ ์ฌ๋ฆฌโค์ ์์ ์ผ๋ก ์ดํ์ ์ธ ๋ชจ ์ต์ ๋ณด์ด๊ธฐ๋ ํ๋ค (๊น๊ธฐํ ์ธ, 1996). ํ๊ต๋ถ์ ์ ํ์์ ํน์ฑ์ ์ฑ๊ฒฉ์ ํน์ฑ๊ณผ ํ๋์ ํน์ฑ์ผ๋ก ํฌ๊ฒ ๋ ๋์ด ๋ณผ ์ ์๋ค. Lazarus(1969)์ ์ํ๋ฉด ํ๊ต๋ถ์ ์ ํ์๋ค์ ์ฑ๊ฒฉ์ ํน์ฑ๋ค์ ์ดํด๋ณด๋ฉด, ๋ฌธ์ ํด๊ฒฐ๋ฅ๋ ฅ ๋ถ์กฑ๊ณผ ํ์ค์ ๋ํ ์๊ณก๋ ์ง๊ฐ์ผ๋ก ๋ช ํํ ์ฌ๊ณ ๊ฐ ๊ฒฐ์ฌ๋๊ณ ์ฌํ์ , ์ง์ ์ ๊ธฐ๋ฅ์ ๋ฐํ๊ฐ ์ด๋ ค์ฐ๋ฉฐ ํ์ต ๋ฌด๋ฅ๋ ฅ๊ณผ ํ์ต๋ถ์ง, ์์ ์ ํ ๋ฑ๊ณผ ๊ฐ์ ๋๊ธฐ์ ๋ฐ์ด ๊ฒฐ์ฌ๋์ด ์๋ค. ๋ํ ๋ชฉ์ ์์์ ๊ฒฐํ์ผ๋ก ๋ฌด์จ ์ผ์ด๋ ์ฝ๊ฒ ์ข์ ํ๋ ๋ชจ์ต์ ๋ณด๊ฑฐ๋ ์ ์ฒด์ โค์ ์ ์ ๋ฐ๋ฌ์ ์์ด์๋ ๋ค์ํ ๋ถ์กฐํ ํ์์ ๋ณด์ด๊ฒ ๋๋ค. ์ด๋ฐ ์ฑ๊ฒฉ์ โคํ๋์ ํน์ฑ๋ค๋ก ์ธํด ํ๊ต์ํ๋์ ๋๋ ์น๊ตฌ๋ ๊ต ์ฌ๋ค๊ณผ์ ๊ด๊ณ์ ๋ง์กฑ๊ฐ์ ๋๋ผ์ง ๋ชปํ๊ฑฐ๋, ํ๊ต์ ๋ํ ์์๊ฐ์ด ๋ถ - 27 -
์ฌํ๊ฑฐ๋ ๋ถ์ ์ ํ๋ ๋ฐ ์์์ ๊ธฐํผ ์์์ ๋ณด์ด๊ฒ ๋์ด ๊ทธ ๊ฒฐ๊ณผ๋ก ์ฆ์ ์ง๊ฐ๊ณผ ๊ฒฐ์, ๊ฐ์ถ, ํ์ ์ค๋จ, ์ธํฐ๋ท ์ค๋ , ํก์ฐ, ํ๊ต ํญ๋ ฅ์ ๊ฐ ํด์ ๋๋ ํผํด์ ๋ฑ ๋ค์ํ ํํ์ ๋ฌธ์ ํ๋๋ค์ด ๋ํ๋๊ฒ ๋๋ค. ๊ทธ ๋ฆฌ๊ณ ํ๊ต์์ ํ๊ต ๋ถ์ ์์ผ๋ก ๋์ธ์ฐํ ํ์๋ค์ ์ค์ค๋ก ๋จ๋ค๊ณผ ๋ค ๋ฅด๋ค๋ ์๊ฐ์ ํ๊ฒ ๋์ด ์์ธ๊ฐ๊ณผ ์ด๋ฑ๊ฐ, ๋ฐ๋ณต๋ ์ข์ ์ ํตํด ๋งค์ฌ์ ์๊ทน์ ์ธ ํ๋์ ๋ฎ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ์ ํ์ฑํ๊ฒ ๋๋ค. ์ด ์๊ธฐ์ ์ธ๋ถ๋ก๋ถํฐ ์ด๋ ํ ์ ์ ํ ๊ต์ก์ ์ง์์ ๋ฐ์ง ๋ชปํ๊ฒ ๋๋ฉด ๋ถ์ ์ ์์์ ์ ์ ๋ ์ฌ๊ฐํด์ง๋ ์ ์ํ์ด ๋ฐ๋ณต๋๊ฒ ๋๋ค. ์ด๋ฐ ์ ์ํ์ ๊ฒฐ๊ตญ ํ๊ต๋ฅผ ๊ฑฐ๋ถํ๋ ํ๋์ผ๋ก ๋ํ๋๊ฒ ๋๋๋ฐ ํ๊ต ๊ณตํฌ ์ฆ, ๋ฑ๊ต ๊ฑฐ๋ถ, ํ๊ต ํํผ, ์ค๋ ํฌ๊ธฐ, ๋ฌด๋จ๊ฒฐ์, ํ์ ์ค๋จ ๋ฑ์ ํํ๋ก ๋ํ๋๊ฒ ๋๋ฉฐ(๋ณ๊ท์ฐ, 2004) ์ด๋ ์ฒญ์๋ ๋นํ๊ณผ ํ์๋ฒ์ฃ์ ์ง์ ์ ์ธ ์์ธ์ด ๋๊ธฐ๋ ํ๋ค(ํ๋์ , 2001). ๋ณธ ์ฐ๊ตฌ์์์ ํ๊ต๋ถ์ ์์ ๋ํ ๊ฐ๋ ์ ๋๋ ์ฆ์ผ๋ก ์ธํ ๊ฐ์ธ์ ๋ฌธ์ ์ ๋๋ ์ฆ์ ๋ํ ์ธ์๋ถ์กฑ๊ณผ ์ ์ ํ ์ง์์ด ์๋ ํ๊ตํ๊ฒฝ์ ์ญ๊ธฐ๋ฅ์ ์ธ ์ํธ์์ฉ์ ์ํด ํ๊ต๋ถ์ ์ ํ์์ด ํ๊ต์์ ์ ์ํด ๋๊ฐ๋๋ฐ ์์ด ์ ์ ํ์ง ๋ชปํ ํ๋์ ํ๋ ๊ฒ ์ผ๋ก ์ ์ํ๋ค. ๊ต์ก์ ๊ด์ ์์ ํ๊ต์ ์์ ํ๊ต์ํ๊ณผ ๊ต์ฌ ๋ฐ ์น๊ตฌ๋ค๊ณผ์ ์กฐํ ๋ก์ด ๊ด๊ณ์ ์ง๊ฐ ๋ง์กฑ์ค๋ฌ์ด ์ํ๋ก ์ ์ํ๋ค. ์ฆ, ํ๊ต์ํ์์ ๋์ธ ๊ด๊ณ ๋ฟ ์๋๋ผ ํ๊ต์ ๊ท์น๊ณผ ์ง์์ ๋ํด ์ ์ ํ๊ณ ๋ ์กฐํ๋กญ๊ฒ ํ๋ ํ๋ฉฐ ์ ์์ ์ผ๋ก ํ๊ต์ํ์ ์์ํ๊ณ ์์ ๋ ๋ง์กฑํ๋ ๊ฒ์ด๋ผ ํ ์ ์๋ค(๋ฐ์ฃผ์, 2014). ๋ฐ๋ผ์ ํ๊ต์ ์์ ์ํ๋ค๋ ๊ฒ์ ์น๊ตฌ๋ ๊ต์ฌ์ ์ ๊ด๊ณ, ํ์ตํ๋, ๊ท์น ์ค์ ๋ฑ์์ ์กฐํ๋ก์ด ๊ด๊ณ๊ฐ ์ ์งํ๋ ์ํ ๋ผ๊ณ ํ ์ ์๋ค. ๋ฐ๋ฉด ํ๊ต๋ถ์ ์์ด๋ ๋ค์ํ ๋ถ์ ์ ์ธ ํ๋ ํน์ฑ๋ค์ด ํ๊ต์ํ ์ - 28 -
๋ฐ์์ญ์์ ๋ํ๋๋ ๊ฒ์ด๋ผ ํ ์ ์๋ค. ์ฆ, ํ๊ต์ํ์ ์ ์์ ์์ด ํ๊ต์ ๊ท๋ฒ์ด๋ ๊ต์ก์ ๊ฐ์น์ ์ผ์นํ์ง ๋ชปํ๋ ํ๋์ ํ๊ฑฐ๋ ํ์ธ ๊ณผ์ ๊ด๊ณ๋ ์ฌํ์ ํ๊ฒฝ์์ ๊ท ํ์ด ๊นจ์ ธ ์์ด ์ ์ ํ์ง ๋ชปํ ํ๋๋ค ์ ๋ณด์ด๊ฒ ๋๋ ๊ฒ์ด๋ค(๊น๊ธฐํ ์ธ, 1996). ํ๊ต์ํ์์์ ๋ถ์ ์์ ์ ์ ๋์ง ๋ชปํ ์ํ์ ๋ฐ์ฌํ์ ์ธ ํ๋์ ๋ํ๋ด๊ฑฐ๋ ์ฌํ์ ๊ด๊ณ์ ์ด ๋ ค์๊น์ง ๋ดํฌํ๊ณ ์๋ค(์ค๋ฏธ๊ฒฝ, 2002). ์ด์ ๊ฐ์ด ํ๊ต๋ถ์ ์์ ํ์๊ณผ ํ๊ต ํ๊ฒฝ ๊ฐ์ ๋ถ๊ท ํ์ ์ธ ์ํธ์ ์ฉ์ผ๋ก ์ธํ์ฌ ํ์์ด ํ๊ฒฝ๊ณผ ๊ท ํ์ ์ด๋ฃจ์ง ๋ชปํ๊ณ ํ๊ฒฝ์ ๋ถ์ ์์ ์ธ ๋ชจ์ต์ ๋ณด์ด๋ ์ํฉ์ผ๋ก ๋ณด์์ผ ํ ๊ฒ์ด๋ค. ์ฆ, ๊ฐ๊น์ด ์๋ ์ฌ๋๋ค ์ธ ๋ถ๋ชจ๋ ๋๋ ์น๊ตฌ, ํ๊ต ์ ์๋๊ณผ ๊ฐํ ์ ์ฐฉ๊ด๊ณ๋ฅผ ์ด๋ฃจ๊ฒ ๋๋ฉด ์ ์ฐํ ํ๊ต๋ถ์ ์๋ ๋ฎ์์ง๊ฒ ๋๊ณ ๋ํ ํ๊ต์์ ํ์ตํ ๋์ ํ๋๋ ๋๊ธฐ์์ค์ด ์์น๋๋ฉฐ, ํ๊ต์์์ ํ์ฌ๋ ๋๋ ํ๊ธ์์ ์ด๋ฃจ์ด์ง๋ ๋ชจ ์ ๋ฑ์์๋ ์ฐธ์ฌ๋๊ฐ ์ฌ๋ผ๊ฐ๊ธฐ ๋๋ฌธ์ด๋ผ ํ ์ ์๋ค(์ฅ๋ณต๋ , 2010). ๋. ํ๊ต๋ถ์ ์์ ์์ธ ํ๊ต๋ถ์ ์์ด๋ ํ๊ต์ํ์ ์ ์ํ๋ ๊ณผ์ ์ ์์ด์ ์๊ตฌ๊ฐ ์ถฉ์กฑ๋ ์ง ๋ชปํ๊ฑฐ๋ ๊ฐ๋ฑ๊ด๊ณ๊ฐ ์ฌํด ์ด๋ก ์ธํด ๋์ ๋ ๊ธด์ฅ๊ฐ์ ํด์ํ๊ธฐ ์ ํ์ฌ ํ๊ต์ํ์์ ์ดํ์ ์ธ ํ๋์ ํ๋ ๊ฒ์ด๋ค(์ด์์ ์ธ, 2011). ํ ์ฌ ํ๊ต๋ถ์ ์์ ์์ธ์ ๋ํด์๋ ๊ฐ์ธ๊ณผ ํ๊ฒฝ๊ณผ์ ๋ณตํฉ์ ์ธ ์์ฉ์ ์ํ์ฌ ๋ฐ์ํ๋ ๊ฒ์ผ๋ก ๋ณด๊ณ ์๋ค. ๊ธฐ์กด์ ์ฐ๊ตฌ์์๋ ํ๊ต๋ถ์ ์์ ์์ธ์ ํฌ๊ฒ ๋ค ๊ฐ์ง๋ก ๋ถ๋ฅํ์ ๋๋ฐ ๊ฐ์ ํ๊ฒฝ์ ์์ธ, ์ฌ๋ฆฌ์ ์์ธ, ์ฌํ ํ๊ฒฝ์ ์์ธ, ํ๊ต ํ๊ฒฝ์ ์์ธ ๋ฑ์ด๋ฉฐ(๊น์ฉํฌ, 1988; ํ์ ์ฒ , ๊น์์ฅ, 2007; ํ๊ธ์, ์ด๊ฒฝ์ค, - 29 -
1998), ๊น๋ํ(1992)๋ ๋ถ์ ์์ ์์ธ์ ๋ ๊ฐ์ง๋ก ๊ตฌ๋ถํ์๋๋ฐ ๊ฐ์ธ ์ ๋ด์ ์ธ ์์ธ๊ณผ ํ๊ฒฝ์ ์ธ์ ์ธ ์์ธ์ผ๋ก, ๋ฅ์์ (2006)์ ๊ฐ์ธ์ ์ ์ธ์ ๋ํ์ฌ ์ ์ฒด์ , ์ฌ๋ฆฌ์ ์์ธ์ผ๋ก ๋ ๊ฐ์ง๋ก ๊ตฌ๋ถํ์์ผ๋ฉฐ, ๊ทธ ์ค ์ ์ฒด์ ์์ธ์๋ ์ ์ฒด์ ๊ฒฐํจ, ๋ฎ์ ์ง๋ฅ, ๋์์ ๋ฑ์ ๋ค์๊ณ , ์ฌ๋ฆฌ์ ์์ธ์๋ ์์ ๊ฐ์ ๊ฒฐํ, ํ๊ต์ํฉ์์์ ๊ฐ๋ฑ์ด๋ ์ข์ , ํ์ต์ด๋ ์ง ์ ์์ค์ ์ ํ, ๋ถ์๊ฐ, ์๋ง์น ๋ชปํ ํ์ธ ๊ฐ์ ๊ด๊ณ ๋ฑ์ ๋ค์๋ค. ํ๊ต๋ถ์ ์์ด ์๋ชป๋ ๋ถ๋ชจ-์๋ ๊ด๊ณ์์ ํ๊ต๋ถ์ ์์ด ๋น๋กฏ๋๋ ๊ฒ๊ณผ ๊ฐ์ด ๊ฐ์ ํ๊ฒฝ์์์ ๋ถ์ ์๊ณผ ์ฒญ์๋ ์ด ๊ฐ์ง๋ ์ด๋ ค์๋ ๋์ ์๊ด๊ด๊ณ๊ฐ ์์์ ๋ณด๊ณ ํ์๋ค(์ ์ค์, 2005; ์ด๋ฏธํ, 2005). ์ด ์ค์๋ ๋ถ๋ถ์ด๋ณ, ๊ฐ๋ฑ, ์ฌ๋ง ๋ฑ ๊ฐ์กฑ์ ๋ถ์ฌ๋ก ์ธํ ๊ฐ์ ํ๊ฒฝ์ ๊ตฌ์กฐ์ ์ธก๋ฉด ์์์ ์์ธ๋ ์์ง๋ง ๋๊ฐ๋ ๋ํ๋ถ์ฌ, ๊ฐ์ ํญ๋ ฅ, ๋ฌด๊ด์ฌ ๋ฑ์ ๊ฐ์ ํ ๊ฒฝ์ ๊ธฐ๋ฅ์ ์ธก๋ฉด์์์ ์์ธ๋ ์๋ค. ๊ทธ๋ฆฌ๊ณ ๋๋ ์น๊ตฌ๋ค๊ณผ์ ๊ด๊ณ๋ ํ๊ต์ํ์ ์ ์ํ๋๋ฐ ์์ด ํฐ ์ ํฅ์ ์ฃผ๊ฒ ๋๋ฉฐ, ํ์๊ณผ ๊ต์ฌ๋ค๊ณผ์ ๊ฐ๋ฑ ๋ฑ ์ฌ๋ฌ ๊ฐ์ง ๋ฌธ์ ๋ค๋ ํ์ ๋ค์ ํ๊ต๋ถ์ ์์ ์์ด ์ง์ ์ ๋๋ ๊ฐ์ ์ ์ธ ์ํฅ์ ์ค๋ค๊ณ ํ์๋ค (์ ์ข ๊ตญ, ๋ฐ์ค๊ท, 2009). ๋ํ ๊ฐ์ธ์ ์ ์ฑ์ด๋ ๊ฐ์ฑ์ ๋ฌด์ํ๋ ํ์ผ์ ์ธ ๊ต์ก๊ณผ์ ์ ๊ฐ์๋ ๋น๋ฏผ์ฃผ์ ์ธ ํ๊ต ๋ถ์๊ธฐ๋ ํ๊ต๋ถ์ ์์ ์์ธ์ด ๋ ์ ์์ผ๋ฉฐ(๋ฐ๊ทผ์, 2003), ์ฌํ ํ๊ฒฝ์ ์์ธ์ผ๋ก๋ ๊ณ์ธต ๊ฐ์ ๊ฐ๋ฑ ์ด๋ ๊ฐ์น๊ด์ ํผ๋, ๋๋ ์ ํดํ ๋์ค๋งค์ฒด ๋ฐ ์ฌํ์ ๋ฐ์ ๋น๊ต์ก์ ํ ๊ฒฝ ๋ฑ์ ๋ค๊ณ ์๋ค(ํ์ ์ฒ , ๊น์์ฅ, 2007). ์ ํ์ฐ๊ตฌ๋ฅผ ์ดํด๋ณด๋ฉด ํ๊ต๋ถ ์ ์์ ์์ธ์ ํฌ๊ฒ ๋ด์ ์์ธ, ์ธ์ ์์ธ, ์ฌ๋ฆฌ์ ์์ธ์ผ๋ก ๊ตฌ๋ถ๋๊ณ ์๋ ๊ฒ์ ์ ์ ์๋ค. ์ฐ๊ตฌ์๋ค์ ํ๊ตํ๊ฒฝ ์์ธ๋ค ์ค์์๋ ํนํ ํ๊ต๋ถ์ ์์ ์ฃผ์ ์ ์ธ์ด ํ์ต๋ฌธ์ ๋๋ฌธ์ด๋ผ๊ณ ์ฃผ์ฅํ๋๋ฐ, ๊ทธ๊ฒ์ ํ๊ต์ํ์์์ ์ ์ ๋ฌธ - 30 -
์ ๊ฐ ๋ฐ๋ก ํ์ ์ฑ์ ๊ณผ ๋์ ์๊ด๊ด๊ณ๋ฅผ ๊ฐ์ง๋ค๊ณ ํ์๋ค. ์ฆ, ํ์ต๋ถ์ง ์ผ๋ก ์ธํ์ฌ ํ๊ต์ํ์์ ๋ฐ๋ณต์ ์ผ๋ก ๊ฒฝํํ๊ฒ ๋๋ ์ข์ ๊ณผ ์ค๋ง๊ฐ์ด ํ๊ต๋ถ์ ์์ ์์ธ์ด ๋๋ค๋ ๊ฒ์ด๋ค(ํ์ํ, 2003). ํ๊ต์์์ ์ ์กฐํ ํ์ ์ฑ์ทจ๊ฐ ํ๊ต๋ถ์ ์๊ณผ ๋์ ์๊ด์ ์ด๋ฃฌ๋ค๋ ์ฐ๊ตฌ๊ฒฐ๊ณผ๋ ๋์์์ ๋ง๋ก ํ๊ณ ์ฐจ์ด๊ฐ ์๋ ๊ฒ์ผ๋ก ๋ณด์ฌ์ง๋ค(Crystal, et al., 1994). ๊ทธ๋ฐ๋ฐ ๋๋ ์ฆ์ ๊ฐ์ง ํ์๋ค์ ์ฝ๊ธฐ๋ฌธ์ ๋ก ์ธํ์ฌ ์ด๋ ค์๋ถํฐ ํ ์ต์ ์ด๋ ค์์ ๋๋ผ๊ฒ ๋๊ณ ์ํ์ ๋ณผ ๋๋ง๋ค ๊ธด์ฅ๊ณผ ๋ถ์์ ํต์ ํ ์ ์์ด ์ํ๋ถ์์ด ๋์์ง๋ฉฐ, ํ์ ์ฑ์ทจ์ ์์ด ๋ฐ๋ณต๋๋ ์ข์ ๋ก ์ธํด ํ๊ต์ ์ ์ํ์ง ๋ชปํ๊ณ ํ๊ต๋ถ์ ์์ ์ด๋ฅด๊ฒ ๋๋ฏ๋ก ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ ํ์๋ค์ ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ๊ณผ ์ํ๋ถ์์ด ํ๊ต๋ถ์ ์ ์ด๋ค ์ํฅ์ ๋ฏธ ์น๋ ์ง์ ๊ดํ ์ฐ๊ตฌ๋ฅผ ํ๊ฒ ๋์๋ค.
- 31 -
4. ๋๋ ์ฆ์ ๋ํ ์ค์ฌ ๋๋ ์ฆ์ ์์ธ์ ๋ํ ์ด๋ก ์ผ๋ก๋ ์๋๊ธฐ๋ฅ ์ด์ ๋๋ ๊ฑฐ๋์ธํฌ๊ฐ ์์ด์ผ ํ ๊ณณ์ด๋ ์๋ชป๋ ๊ณณ์ ์์นํ๋ฐ์ ๊ธฐ์ธํ๋ค๋ ์ด๋ก , ์๊ฐ ์ฃผ์ ๋ ฅ์ ๋ฌธ์ ๋ก ์ ํํ ๊ธ์๋ฅผ ์ธ์งํ๋ ๊ฒ์ ๋ํ ๊ฒฐํจ์ผ๋ก ์ธํด์ ๋ผ๋ ๋ฑ ๋ค์ํ ์ด๋ก ๋ค์ด ์ ์๋๊ณ ์๋ค. ๊ทธ์ค์์๋ ์ฒญ๊ฐ์ฒ๋ฆฌ์ด๋ก ์ ์ฒญ๊ฐ ์ฒ๋ฆฌ์ ๊ฒฐํจ์ผ๋ก ์ด์ฐจ์ ์ผ๋ก ์์ด์ฒ๋ฆฌ์ ๊ฒฐํจ์ด ์๊ธด๋ค๋ ๊ฒ์ด๋ค. ํน ํ, ์์ด์ฒ๋ฆฌ์ด๋ก ์ ํ์ฌ ๊ฐ์ฅ ๋ง์ ์ง์ง๋ฅผ ๋ฐ๊ณ ์๋ ์ด๋ก ์ผ๋ก ์์ด๋ถ ๊ฒฐ์์ ์ํ ์์ด์ฒ๋ฆฌ๊ฒฐํจ์์ ๋๋ ์ฆ์ด ๊ธฐ์ธํ๋ค๊ณ ์๊ฐํ๋ค. ๋๋ ์ฆ ์๋์ ๋ํ ์ฆ์์ ์ดํด๋ณด๋ฉด, ํ๋ น์ ๊ธฐ์ ์๋์ ์์ด์ธ์๋ฅ ๋ ฅ ๋ถ์กฑ์ ๊ฒฐ๊ณผ๋ก ๋จ์ด๋ฅผ ์๋ชป ๋ฐ์ํ๋ ์๊ฐ ๋ง๊ณ ์์ ์ ์ด๋ฆ์ ๋ชป ์ฐ๋ฉฐ, ๋ง์๋ฆฌ๋ฅผ ์ด์ ๋ก ๋ถ์ ์ํค์ง ๋ชปํ๊ฑฐ๋ ์๋ชจ๋ฅผ ๋ง์๋ฆฌ์ ์ฐ๊ฒฐ์ํค ์ง ๋ชปํ๋ค. ์ด๋ฑํ๊ต ์ ํ๋ ์์ ์๋ ๋ฐ์นจ์ด ์๋ ๋จ์ด๋ฅผ ์ ๋ชป ์ฝ๊ฑฐ ๋ ๋จ์ด๋ฅผ ๋ค์ง์ด์ ์ฝ๊ณ ์์ด๋ณ๋์ด ์๋ ๋จ์ด๋ฅผ ์ฝ๊ธฐ ํ๋ค์ดํ๋ฉฐ ๋ฐ ์์ฐ๊ธฐ์์ ์คํจ๋ฅผ ํ๋ค. ๊ณ ํ๋ ์ด ๋๋ฉด ์ฝ๊ธฐ๊ฐ ์๋ํ๊ฐ ๋์ง ์์ ๋ ๋ฆฌ๊ณ ๋๋ฌ๋๋ฌ ์ฝ์ผ๋ฉฐ ์ฑ ์ฝ๋ ๊ฒ์ ์ซ์ดํ๊ณ ์ฐ๊ธฐ์ ์์ด์๋ ์ฒ ์๊ฐ ์์ฃผ ํ๋ฆฌ๊ณ ์๋ฌธ๋ฅ๋ ฅ์ด ๋งค์ฐ ๋ถ์กฑํ๊ฒ ๋ํ๋ ํ์ต์ ํฅ๋ฏธ๋ฅผ ์๊ณ ์ ์ ์ ์ ์ฌ๋ฅ๋ ฅ์ ๋นํด ์ ์กฐํ ํ์ ์ฑ์ทจ๋ฅผ ๋ณด์ธ๋ค(์๋น๊ฐ์ผ ๋ง์ฌ, 2008). ์ฒญ๊ฐ์ฒ๋ฆฌ๋ฅผ ๊ธฐ๋ฐ์ผ๋ก ํ ๋๋ ์ฆ์ ์ ํ์ฐ๊ตฌ๋ฅผ ์ดํด๋ณด๋ฉด, Temple ๋ฑ (2000)์ 8๋ช ์ ์ฑ์ธ ๋๋ ์ฆ ์ง๋จ๊ณผ 10๋ช ์ ์ ์์ธ ์ง๋จ์ ๋น๊ตํ๋ ์ฐ๊ตฌ์์ ๊ณ ์์ ์๋ฆฌ๊ฐ ๋ค๋ฆฌ๋ฉด ๋ฒํผ์ ๋๋ฅด๊ณ ์ ์์ ์๋ฆฌ์์๋ ๋ฒ ํผ์ ๋๋ฅด์ง ์๋ ๊ณผ์ ์ํ์์ ์ ์์ธ ์ง๋จ์ ์๋ฆฌ ํค์ ๋ณํ ์๋ ์ ๋ฐ๋ฅธ ์ ์ค ์ ๋ํ, ์ข์ธก ์ ์ ๋ ์์ญ ๋ฑ์ ํ์ฑํ ์ฐจ์ด๊ฐ ๊ด์ฐฐ๋์ - 32 -
์ผ๋ ๋๋ ์ฆ ์ง๋จ์์๋ ์ด๋ฌํ ์ฐจ์ด๊ฐ ๋ํ๋์ง ์์๋ค. Ruff ๋ฑ (2002)์ ๋๋ ์ฆ์ ๊ฐ์ง ์ฑ์ธ๋ค ์ง๋จ๊ณผ ์ ์์ ์ธ ์ผ๋ฐ์ธ ์ง๋จ์ ๋น๊ต ํ์๋๋ฐ ์ ์์ ์ผ๋ก ๋ค๋ฆฌ๊ฑฐ๋ ๋๋ ๋๋ฆฐ ์๋๋ก ๋ค๋ฆฌ๋ ๋ง์ ๋ํ์ฌ ์์์ ์ง๊ฐ ๊ณผ์ ์ํ์ ํ ๋ ๋์ฒด์ ์ผ๋ก ๋ธ๋ก์นด ์์ญ์ ์ฃผ๋ก ํ ์ ๋์ฝ ์์ญ์ ํ์ฑํ๊ฐ ์ฑ์ธ ๋๋ ์ฆ ์ง๋จ์์ ๋ ํฌ๊ฒ ๋ํ๋ฌ๋ค.
๊ฐ. ๋๋ ์ฆ์ ๋ํ ์ค์ฌ ์ข ๋ฅ ๋จผ์ ์ธ์ด์ ์ ๊ทผ์์๋ ์์ด์ธ์์ ๋ํ ํ๋ จ๊ณผ ํด๋ ์ ์๋ํ๋ฅผ ํตํ ์ฝ๊ธฐ๋ฅ๋ ฅ์ ์ฆ์ง์ํค๊ณ ์ ํ์๋ค. ์ด์ ๋ํ ์ ํ์ฐ๊ตฌ๋ฅผ ์ดํด๋ณด ๋ฉด, ๋ง์๋ฆฌ, ๊ตฌ์ด์ ๋จ์ด๋ โ์์ โ(์: ์ฌ๊ณผโถ ์ฌ+๊ณผ)๋ก, ์์ ์ ๋ค์ โ์ ์(phoneme ์:ใ +ใ , ใฑ+ใ +ใ )'๋ก ๋๋ ์ ์๋ค. ๋๋ ์ฆ์ ๋ํด ๋ฌธ์ ์์ ์์์ ๊ด๊ณ๋ฅผ ์ดํดํ๋ ค๋ฉด ๋จผ์ ์์๋ฅผ ์ธ์ํ ์ ์์ด์ผ ํ๋๋ฐ (Rozin & Gleitman, 1977), ๋ง์ ๋๋ ์ฆ ์๋์ด ์์ ์ธ์์ ์ด๋ ค์์ ๊ฒช๋๋ค. ์์ด์ธ์์ ์ต๋ ์์๋ ์ฒซ ๋ฒ์งธ, ๋จ์ด๋ค์ด ๋ ์์ ์์(์์ , ์์) ๋ก ์ด๋ฃจ์ด์ ธ ์๋ค๋ ๊ฒ์ ๋ํ ์ธ์ ๋ ๋ฒ์งธ, ์ด ์์๋ค์ด ์๋ฆฌ๋ค์ ๋ ํ๋ธ๋ค๋ ๊ฒ์ ๋ํ ์ธ์ ์ธ ๋ฒ์งธ, ๊ธ์์ ์๋ฆฌ๋ฅผ ๋์ํ ์ ์์ด์ผ ๋ ๋ค๋ ๊ฒ์ ์๋ ๊ฒ์ด๋ค. ๋๋ ์ฆ ์๋์ ๋ฌธ์ ํ์ต์ ์์ด์ ์์ด ์ฌ์ฉ ๊ถ์ ๋ง์ ๋๋ ์ฆ ์๋๋ค์ด ์์ด ์ฒ๋ฆฌ์ ๊ฒฐํจ ๋๋ฌธ์ ๋ฌธ์ ์ต๋์ ์ด ๋ ค์์ ๊ฒช๊ณ ์๊ณ ์๋ค๋ ๊ฒ์ ๋๋ฆฌ ์๋ ค์ ธ ์๋ค(Liberman, Shank weiler, Liberman, Fowler, & Fischer, 1977). ๋๋ ์ฆ ํ์์ ์๋ฆฌ์ ๋ฌธ์์ ๋์์ ์์ด ์ด๋ ค์์ ๊ฐ์ง๊ณ ์๊ธฐ ๋ ๋ฌธ์ ๋ฌธ์ํด๋ ์ ๋ง์ ์ธ์ง์ ์ธ ์์์ ์๋ชจํ๊ฒ ๋์ด, ๋ด์ฉ์ ์ดํดํ - 33 -
๊ธฐ๊น์ง๋ ์๋์ง ๋ฐฐ๋ถ์ ๋ฌธ์ ๋ก ์ฃผ์๋ ฅ์ ์ ํ์ ์ ๋ณด์ด๊ฒ ๋๋ค. ๋ฐ๋ผ ์ ๋จ์ด์ธ์ง์ ์ด๋ ค์์ ์กฐ๊ธฐ์ ๋ฐ๊ฒฌํ๊ณ ์ค์ฌํ๋ ๊ฒ์ ํ์ฌ ์ฝ๊ธฐ๋ฅ ๋ ฅ์ ํฅ์๋ฟ๋ง ์๋๋ผ ์ดํ ๋ฐ์ ๊ฐ๋ฅํ ์ฝ๊ธฐ ๋ฌธ์ ๋ฅผ ์์ธกํ๊ณ ์๋ฐฉ์ ์ธ ์ค์ฌ๋ฅผ ์ ๊ณตํ ์ ์๋ค๋ ์ธก๋ฉด์์ ์ค์ํ๋ค(OโConnor & Jenkins, 1999; Wilson & Lonigan, 2010)๊ณ ํ ์ ์๋ค. ํด๋ ์ ๊ธฐ์ด๋ ์์์ ์์์ ๋์๊ณผ ์์๋ฅผ ํฉ์ฑํ๋ ๊ธฐ์ ์ด ๋ฌด์ ์ ์์ค์์ ์๋ํ ๋๊ณ ์ผ๊ฒฌ๋จ์ด๊ฐ ๋ง์์ง๋ฉด ํด๋ ์ด ์๋ํ ๋๋ฉฐ ์ฝ ๊ธฐ์ ์์ด ์์์ ์ธ ๋ ธ๋ ฅ์ด ์์ด๋ ์ง์คํ๊ฒ ๋๊ณ ๋ ๋ง์ ์๋์ง๋ฅผ ๋ด์ฉ์ดํด์ ํฌ์ ํ๊ฒ ๋์ด ์ฝ๊ธฐ์ดํด ๋ฅ๋ ฅ๋ ์์นํ๊ฒ ๋๋ค.(๊น๋ฏธ๋ฐฐ ์ธ, 2011, ์คํจ์ง ์ธ, 2011). ํด๋ ์ด ์๋ํ ๋์ด์ผ์ง๋ง ์ฝ๊ธฐ์ ์์ด ์๋์ ์ ํ์ฑ ์ฆ, ์ฝ๊ธฐ์ ์ฐฝ ์ฑ์ด ํ๋ณด๋๊ฒ ๋๋ค. ์ฝ๊ธฐ ์ ์ฐฝ์ฑ์ ์ฝ๊ธฐ์ ์์ด ๋น ๋ฅด๋ฉด์๋ ์ ํํ๊ฒ ์ฝ์ด ๋ผ ์ ์๋ ๋ฅ๋ ฅ์ ๋งํ๋ค(Pier angelo & Giuliani, 2006). ์ ์ฐฝํ ๊ฒ ์ฝ์ด๋ด์ง ๋ชปํ๋ฉด ๋ด์ฉ์ดํด์์ ๋๋ค์ ์ด๋ ค์์ ๊ฒช์ ํ๋ฅ ์ด ๋์ ์ง๋๋ฐ ์ ์ฐฝํ๊ฒ ๊ธ์ ์ฝ๊ธฐ ์ํด์๋ ๋ฌด์์์ ์ธ ์์ค์์ ํด๋ ์ ์ ๋ํ๊ฐ ์ด๋ฃจ์ด์ ธ์ผ ํ๋ค. ์ด์ ๊ฐ์ด ์ฝ๊ธฐ์ ์๋ํ๋ ๋ ํด๋ ฅ๊ณผ ๋์ ์ ๊ด์ด ์์ผ๋ฏ๋ก ๋ฌด์๋ณด๋ค ๋๋ ์ฆ ์ค์ฌ์ ์์ด์ ์ฝ๊ธฐ๋ฅ๋ ฅ ํฅ์์ด ์ค์ ํ๋ค๊ณ ํ ์ ์๋ค. ๋๋ ์ฆ์ ์ ๊ฒฝํ์ ์์ธ ์ค ์ฒญ๊ฐ์ฒ๋ฆฌ๋ฌธ์ ์ ๊ด๋ จ๋ ์ ํ์ฐ๊ตฌ๋ฅผ ์ดํด ๋ณด๋ฉด, ์์ ์ธ์์ ์ ํ์ด ์๊ฑฐ๋ ์์์ ์์๋ฅผ ๋น ๋ฅด๊ฒ ๋์์ํค๋ ๋ฐ ์ด๋ ค์์ด ์์ ๊ฒฝ์ฐ ๋ฑ๋ง์ฝ๊ธฐ์ ์ํฅ์ ๋ฏธ์น ์ ์๋ค(Catts & Kamhi, 2005). Grawburg(2004)๋ ์์ด์ธ์๋ฅ๋ ฅ์ ๊ฐ์ ์ํค๋๋ฐ ์์ด ์์ ๋ถ ์ ๋ฐ ํฉ์ฑ์ ์์ ์์ฌ๋ก ํ ์ ์๊ฒ๋ ๊ฐ๋ฅด์น๋ ๋ฐฉ์๊ณผ ๋๋ถ์ด ์์ด ์ธ์์ ์ด๋ ต๊ฒ ํ๋ ๊ทผ๋ณธ์ ์ธ ์ ๊ฒฝ์๋ฌผํ์ ์์ธ์ค ํ๋๋ก ์ฒญ๊ฐ์ฒ๋ฆฌ - 34 -
์ฅ์ ๋ก ๋ณด์๋ค. ๊ทธ๋ฌ๋ Rvachew(2003)๋ ์ฒญ์ง๊ฐ ํ๋ จ๋ง์ผ๋ก๋ ์์ด์ธ์์ ๊ฐ์ ์ ๊ฐ์ ธ ์ค์ง ๋ชปํ๋ฏ๋ก ์ฒญ์ง๊ฐ ํ๋ จ๊ณผ ํจ๊ป ์์ด์ธ์ํ๋ จ์ ์ค์ํด์ผ ํ ๋ค๊ณ ํ์๋ค. Burns(2012)๋ ๋๋ ์ฆ์ด ๋ง์๋ฆฌ์ ์ผ๊ด์ฑ ์๊ฒ ๋ฐ์ํ์ง ๋ชปํด ์๊ธฐ๋ ์ฒญ์ง๊ฐ์ ์ธ ๋ฌธ์ ๋ผ๊ณ ๋ณด์๋ค. ๋ฐ๋ผ์ ์์ฑํ์ ์ธ ์๋ฆฌ๋ฅผ ์ ํํ๊ฒ ์ง๊ฐํ๋ ๋ฅ๋ ฅ์ ๋ฌธ์ ๊ฐ ์์ผ๋ฉด ๋ง์๋ฆฌ์ ๋ฌธ์ ์ธ์ด ์ฌ์ด์ ์ฐ๊ฒฐ์ฑ๋ ํ๋ณดํ์ง ๋ชปํ๊ฒ ๋๋ฏ๋ก ๋๋ ์ฆ์ ์น๋ฃํ๊ธฐ ์ํด์๋ ๋ง์ ๋ฆฌ๋ฅผ ์ฒญ๊ฐ์ ์ผ๋ก ์ ํํ๊ณ ๋น ๋ฅด๊ฒ ์ง๊ฐํ๋ ํ๋ จ๊ณผ ๋ง์๋ฆฌ์ ๊ธ์๋ฅผ ์ฐ๊ฒฐ์ํค๋ ํ๋ จ์ ํด์ผ ๋๋ค๊ณ ํ์๋ค. ๋ณธ ์ฐ๊ตฌ์์ ์ฝ๊ธฐ๋ฅ๋ ฅ ํฅ์์ ์ํด ์ธ์ด์ ์ ๊ทผ ์ธ์๋ ์ฒญ๊ฐ์ ์ทจ์ฝ ์ฑ์ ๊ฐ์ ํ๋ ํ๋ จ์ ์ค์ํ์๋ค. ์ด๋ก ์ ๊ทผ๊ฑฐ๋ ์ฒญ๊ฐ์ฒ๋ฆฌ์ด๋ก (auditory processing theory)์์ ํ์ต์ ๋ณด๋ฅผ ์ฒ๋ฆฌํ๋ ๊ฐ๊ฐ ์ค ์ฒญ๊ฐ์ฒ ๋ฆฌ์ ๊ฒฐํจ์ผ๋ก ์ธํด ์ด์ฐจ์ ์ผ๋ก ์์ด์ฒ๋ฆฌ์ ๊ฒฐํจ์ด ์๊ธด๋ค๋ ๊ฒ์ ์ฐฉ ์ํ์๋ค. ๋น ๋ฅธ ์ฒญ๊ฐ์ด๋ก (rapid auditory processing theory)์์๋ ๋ฐ๋ฌ์ฑ ๋๋ ์ฆ ์๋๋ค์ ๋ค์ํ ์์ฑ, ์๋ฅผ ๋ค๋ฉด ์งง๊ฑฐ๋ ๋น ๋ฅด๊ฒ ๋ค๋ฆฌ๋ ์๋ฆฌ์ ๋ ํ ์ง๊ฐ ์ ์์์ผ๋ก ์ธํด ํนํ ์ฒญ๊ฐ์ ๊ณผ์ ์ ์ํ์ด ๋ฎ๋ค๊ณ ํ์๋ค (McAnally & Stein, 1997; Temple et al., 2000). ์ฆ, ์งง์ ์๋ฆฌ๋ ๋น ๋ฅด ๊ฒ ๋ณํ๋ ์๋ฆฌ๋ฅผ ์ ๋๋ก ์ธ์งํ์ง ๋ชปํจ์ผ๋ก์จ ์๋ฅผ ๋ค์ด /ba/์/da/ ๊ฐ์ ์์๋๋น์ ๋จ์๊ฐ ๋๋ ์ฒญ๊ฐ์ ์๊ทน๋ค์ ๋ํ์ฌ ๊ฐ์ง์ ์ธ์ง์ฌ ์ด์ ํ์ด๋ฐ์ ๋ฌธ์ ๋ก ์๋ฆฌ๋ฅผ ์ ํํ๊ฒ ์ธ์ํ๋๋ฐ ์์ด ์ด๋ ค์์ ๋ ๋ผ๊ฒ ๋๋ค๋ ๊ฒ์ด๋ค. ๊ทธ๋ฆฌ๊ณ ์ด๋ฌํ ์ฒญ๊ฐ์ ๋ฌธ์ ๋ค๋ก ์ธํ์ฌ ์์ด์ธ์ ์ ๋ฐฉํดํ๊ฒ ๋๊ณ ๊ฒฐ๊ณผ์ ์ผ๋ก ์ฝ๊ธฐ๋ฅผ ํ๋ค๊ฒ ํ๋ค๊ณ ํ์๋ค. ์์ ๊ฐ์ด ์ ํ์ฐ๊ตฌ๋ฅผ ์ดํด๋ณด๋ฉด, ์ฝ๊ธฐ์ ์์ด ๊ฐ์ฅ ์ค์ํ ์์ธ์ธ ์ - 35 -
์ด ์ธ์์ ์ด๋ ต๊ฒ ํ๋ ๊ทผ๋ณธ์ ์ธ ์ ๊ฒฝ์๋ฌผํ์ ์์ธ์ค ํ๋๊ฐ ์ฒญ๊ฐ์ ๋ณด์ฒ๋ฆฌ์ ๋ฌธ์ ๋ผ๋ ๊ฒ์ ์ ์ ์๋ค. ๋ฐ๋ผ์ ์ค์ฌ์ ์์ด ์์ด์ธ์์ ํฌํจํ๋ ์ธ์ด์ ์ ๊ทผ ๋ฟ ์๋๋ผ ์ ๊ฒฝํ์ ์์ธ ์ค ์ฒญ์ง๊ฐ์ ์ทจ์ฝ์ฑ์ ๊ฐ์ ํ๋ ํ๋ จ์ ๋ณํํ์๋ค.
๋. ๋๋ ์ฆ์ ๋ํ ์ค์ฌ ํจ๊ณผ ์ค์ฌํจ๊ณผ๋ฅผ ์์๋ณด๊ธฐ ์ํด ์ค์ฌ ์ ๊ณผ ์ค์ฌ ํ์ ๋์ผํ ๊ฒ์ฌ๋ฅผ ์ค์ ํ์๋ค. ํ๊ตญ์ด ์ฝ๊ธฐ๊ฒ์ฌ(KOLRA)์์๋ ํต์ฌ๊ฒ์ฌ์ธ ํด๋ ๋ถ๋ถ๊ณผ ์ฝ๊ธฐ ์ดํด ๋ถ๋ถ์ ๊ฒ์ฌํ์๊ณ , BASA ์ฝ๊ธฐ๊ฒ์ฌ๋ฅผ ์ค์ํ์ฌ ์์ด์ธ์ํ๋ จ์ ํตํ ํด๋ ๋ฅ๋ ฅ ์ฆ์ง๊ณผ ํจ๊ป ์ฝ๊ธฐ๋ฅ๋ ฅ์ ํฅ์์ด ์ฝ๊ธฐ์ดํด์ ์ํฅ์ ์ฃผ ์๋์ง ์์๋ณด๊ณ ์ ํ์๋ค. ๊ทธ๋ฆฌ๊ณ ์ฒญ์ง๊ฐ์ ์๊ทนํ๋ ์ค์ฌํ๋ จ ํ ์ด ์์ฒญ์ทจ๋ ฅ์์ ์ผ๋ง๋ ์ ํ์ฑ์ด ๊ฐ์ ์ด ๋์๋์ง์ ์ฃผํ์๋ณ๋ก ๋ณ์ด๋ฅผ ์์ผฐ์ ๋ ๋น ๋ฅด๊ฒ ์ธ์ํ ์ ์๋ ๋ฅ๋ ฅ์ ํฅ์์ ๋๋ฅผ ์์๋ณด์๋ค. ์ค์ฌ์ ์์ด ๋จผ์ ์์ ๊ณผ ์์์ ๋ณ๋ณ, ํฉ์ฑ, ํ๋ฝ, ๋์น์ ๋ค ๊ฐ์ง ์์ธ์ ๋ํ ์์ด์ธ์ํ๋ จ์ ์งํํ์์ผ๋ฉฐ, ์์ด์ธ์์ ์ต๋ ํ์๋ ์ ์ด๋ณ๋์ด ์๋ ๋จ์ด์ ์์ด๊ท์น๊ณผ ํด๋ ์ ๊ฐ๋ฅด์ณค๊ณ ๋งคํ๋ง๋ค 1๋ถ์ฉ 5 ํ๋ฅผ ์ฃผ์ด์ง ๋ฌธ์ฅ์ ๋น ๋ฅด๊ณ ์ ํํ๊ฒ ์ฝ๋ ํ๋ จ์ ์ค์ํ ๊ฒฐ๊ณผ ํด๋ ๊ณผ ์ฝ๊ธฐ์ ์ฐฝ์ฑ์์ ๋ชจ๋ ์ ์๋ฏธํ ์ค์ฌํจ๊ณผ๋ฅผ ๋ณด์๋ค. ๋ํ ์ฝ๊ธฐ๊ฐ ์๋ํ๋จ์ผ๋ก์จ ๊ธ์์ ํด๋ ์ ์ง์ค๋๋ ์๋์ง๋ฅผ ๋ด์ฉ ์ดํด์ ๋ฐฐ๋ถํ๊ฒ ๋์ด ํน๋ณํ ์ค์ฌํ์ง ์์ ์ฝ๊ธฐ์ดํด๋ ํจ๊ป ํฅ์๋ ๊ฒ์ ๋ฐ๊ฒฌํ ์ ์์๋ค. ๊ทธ๋ฆฌ๊ณ ๋งคํ ๋ง๋ค ๋์๋ฅผ ์ธ์์ค๋๋ก ํ์ฌ ์ ์กํ๊ฒ ํจ์ผ๋ก์จ ์ ์์ ์ธ ์ํ๋ฟ๋ง ์๋๋ผ ๊ธฐ์ต์ ๋ต์ ์ค์ค๋ก ์ฆ์ง์ ํฌ ์ ์๊ฒ ํ์๋ค. ์ผํฐ ๊ต์ฌ๋ ํ๋ถ๋ชจ๋ค์ ์๋๋ค์ด ์ค์ค๋ก ๋ฌด์ธ๊ฐ๋ฅผ - 36 -
์ธ์๋ณด๋ ค๊ณ ํ๋ ๊ฒ์ ์ฒ์ ๋ณธ๋ค๋ฉฐ ๊ธ์ ์ ์ธ ๋ฐ์์ ๋ณด์๊ณ ์๋๋ค๋ ํด๋ผ ์ ์๋ค๋ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ์ด ์ฆ์ง๋๋ ๊ฒ์ ๊ด์ฐฐํ ์ ์์๋ค. ์ ๊ฒฝํ์ ์ ๊ทผ์์๋ ์ฒญ๊ฐ์ฒ๋ฆฌ์ด๋ก ์ ๋ฐํ์ ๋ ์ฒญ์ง๊ฐ ํ๋ จ์ ์งํ ํ์๋ค. ํ๋ จ์ ํตํด ์ฒญ์ง๊ฐ์ ๋ฌธ์ ์ ์์ด ์์ ๋ถ์ ์ด๋ ์์ ์ฐจ์ด ๋ณ๋ณ ๋ฑ์ ๋ฌธ์ ๋ฅผ ๋ณด์ด๋ ์ฒญ์ง๊ฐ์ ์ทจ์ฝ์ฑ์ ๊ฐ์ ํ๊ณ ์ ํ์๊ณ , ์ค์ฌ ๊ฒฐ๊ณผ ์ด์ ์ฒญ์ทจ๋ ฅ๊ณผ ์ฒญ์ง๊ฐ๋ฅ๋ ฅ์์ ๋ชจ๋ ์ ์๋ฏธํ ํฅ์์ ๋ณด์๋ค. ํ ๋ จ๋ฐฉ๋ฒ์ ์ฒญ์ง๊ฐ์ ์ทจ์ฝ์ฑ์ด ๋์ ํ์๋ค์๊ฒ ์ค์ด์ ๊ทผ์ก์ ์ด๋์์ผ ์ ๊ฒฝ์ฒญ ๋ฉ์ปค๋์ฆ์ ํ์ฑํ์ํค๋ ์น๋ฃ์ฉ์ผ๋ก ํน์ํ๊ฒ Gating/ Filtering๋ ์์ ์ ๋ฃ๊ฒ ํจ์ผ๋ก์จ ์ฒญ๊ฐ ์ ๋ณด์ฒ๋ฆฌ์์คํ ์ ๊ธฐ๋ฅ์ ํฅ์ ์ํค๋ ๊ฒ์ด์๋ค. ์ด ์ธ์๋ ๋ฐธ๋ฐ์ค๋ณด๋๋ฅผ ์ด์ฉํ ๊ท ํํ๋ จ์ ํตํด ์ ์ ๊ธฐ๊ด์ ์๊ทนํ ๋ ํ๋ จ๋ ์ฒด๊ณ์ ์ผ๋ก ๋ณํํ์๋ค. ํ๋ จ์ ํตํด ๊ธฐ๋ํ๋ ํจ๊ณผ ์ธ์๋ ๋ถ์์ ์ผ๋ก ์ง์ค๋ ฅ์ด ์ข์์ง๊ฑฐ๋ ๋ฐ์์ฐ๊ธฐ์ ํฅ์, ์ฑ ์ ์ฝ์ ๋ ์์ ์๊ฒ ํฐ์๋ฆฌ๋ก ์ฝ๊ฑฐ๋ ํ๋ จ์๊ฐ์ ๊ธฐ๋ค๋ฆฌ๋ ๋ชจ์ต ๋ฑ ํ๋ จ๋์ ์๋๋ค ์๊ฒ ๊ธ์ ์ ์ธ ๋ณํ๊ฐ ์ผ์ด๋ฌ์์ ํ์ธํ ์ ์์๋ค.
- 37 -
โ ข. ์ฐ๊ตฌ๋ฐฉ๋ฒ 1. ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ์ ํ๊ต๋ถ์ ์์ ๋ํ ํ์ ํน์ฑ์ ๊ตฌ์กฐ ์ ๊ด๊ณ๋ถ์(์ฐ๊ตฌ1) ์คํ์์ ๋์์ผ๋ก ์ผ๋ฐ๊ตฐ๊ณผ ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ์ผ๋ก ๋ถ๋ฅํ์ฌ ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ, ์ํ๋ถ์, ํ๊ต๋ถ์ ์์ ์ฐจ์ด์ ๊ด๊ณ๋ฅผ ๋น๊ตํ๊ณ ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ๊ณผ ํ๊ต ๋ถ์ ์๊ณผ์ ๊ด๊ณ์์ ์ํ๋ถ์์ ๋งค๊ฐํจ๊ณผ ๋ฑ ๊ตฌ์กฐ ์ ๊ด๊ณ๋ฅผ ๋ถ์ํ์๋ค.
[๊ทธ๋ฆผโ ข-1] ์ฐ๊ตฌ๋ชจํ - 38 -
ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ๊ณผ ํ๊ต๋ถ์ ์์ ์์ด์ ์ํ๋ถ์์ ๋งค๊ฐ๋ก ๋ณด๋ ค ํ ์ด์ ๋ ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ ํ์๋ค์ ์ด๋ฆฐ ์์ ๋ถํฐ ์ฝ๊ธฐ์ ์ด๋ ค์์ ๋ณด์ฌ ํ์ ์ฑ์ทจ์ ๋ํ ํ ์คํธ ์ํฉ์์ ์ง์์ ์ธ ์คํจ๋ฅผ ๊ฒฝํํ์๊ธฐ ๋๋ฌธ์ ์ํ์ ๋ํด์ ์ผ๋ฐ๊ตฐ ๋ณด๋ค ๊ฐ๋ ฅํ ์ํ์ผ๋ก ๋ฐ์๋ค์ฌ์ง๊ฒ ๋ ๊ณ , ํ์ต์ ๋ํ ๋ฐ๋ณต๋ ์ข์ ์ ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ์ ์ ํ์์ผ ํ๊ต๋ถ ์ ์์๊น์ง ์ด๋ฅด๊ฒ ํ๋ค๊ณ ๋ณด์๊ธฐ ๋๋ฌธ์ด๋ค.
๊ฐ. ์ฐ๊ตฌ๋์ ๋ณธ ์ฐ๊ตฌ์ ๋์์ ๊ฒฝ๊ธฐ๋ OO์์ OO์คํ๊ต ๋จ๋ ํ์ 378๋ช ์ด์๋ค. ๋ณธ ์ฐ๊ตฌ์์ ์ค์ํ ๊ฒ์ฌ๋ฅผ ํตํด ํ์๋ ์๋ต์๋ค์ ์ผ๋ฐ์ ์ธ ํน์ฑ์ ๋ค์์ <ํโ ข-1>์ ๊ฐ๋ค. ์ผ๋ฐ๊ตฐ์ ๊ฒฝ์ฐ ์๋ต์๋ค์ ํ๋ ์ 1ํ๋ ์ด 44.0% (84๋ช )๋ก ๊ฐ์ฅ ๋์ ๋น์ค์ ์ฐจ์งํ์๊ณ , ๊ทธ ๋ค์์ผ๋ก 2ํ๋ 43.5%(83๋ช ), 3ํ๋ ์ด 12.6%(24๋ช )์ ์์ผ๋ก ๋ํ๋ฌ๋ค. ์ผ๋ฐ๊ตฐ์์ ์ ๋ต์๋ค์ ์ฑ๋ณ์ ๋จ์๊ฐ 66.0%(126๋ช ), ์ฌ์ 34.0%(65๋ช )์ผ๋ก ๋ํ๋ฌ ๋ค. ๊ณ ์ํ๊ตฐ์ ๊ฒฝ์ฐ ์๋ต์๋ค์ ํ๋ ์ 2ํ๋ ์ด 53.6%(45๋ช )๋ก ๊ฐ์ฅ ๋์ ๋น์ค์ ์ฐจ์งํ์๊ณ , ๊ทธ ๋ค์์ผ๋ก 1ํ๋ 25.0%(21๋ช ), 3ํ๋ ์ด 21.4% (18๋ช )์ ์์ผ๋ก ๋ํ๋ฌ๋ค. ๊ณ ์ํ๊ตฐ์์ ์๋ต์๋ค์ ์ฑ๋ณ์ ๋จ ์๊ฐ 60.7%(51๋ช ), ์ฌ์ 39.3%(33๋ช )์ผ๋ก ๋ํ๋ฌ๋ค. ์กฐ์ฌ ๋์๋ค์ ์ผ ๋ฐ์ ํน์ฑ์ <ํโ ข-1>๊ณผ ๊ฐ๋ค.
- 39 -
<ํโ ข-1> ์กฐ์ฌ ๋์์๋ค์ ์ผ๋ฐ์ ํน์ฑ ๊ตฌ๋ถ
ํ๋
์ฑ๋ณ
1ํ๋ 2ํ๋ 3ํ๋ ์ ์ฒด ๋จ์ ์ฌ์ ์ ์ฒด
์ผ๋ฐ๊ตฐ (N=191) ๋น๋ ํผ์ผํธ (๋ช ) (%) 84 44.0 83 43.5 24 12.6 191 100.0 126 66.0 65 34.0 191 100.0
(N=378)
์ ์ํ๊ตฐ ๊ณ ์ํ๊ตฐ (N=103) (N=84) ๋น๋ ํผ์ผํธ ๋น๋ ํผ์ผํธ (๋ช ) (%) (๋ช ) (%) 36 35.0 21 25.0 50 48.5 45 53.6 17 16.5 18 21.4 103 100.0 84 100.0 70 68.0 51 60.7 33 32.0 33 39.3 103 100.0 84 100.0
๋. ์ธก์ ๋๊ตฌ a. ๋๋ ์ฆ ๊ฒ์ฌ์ง(์คํ์์ฉ) : ๋๋ ์ฆ ์ ๋ณ ์ฒดํฌ๋ฆฌ์คํธ ๋๋ ์ฆ ๊ฒ์ฌ์ง๋ ์กํ์ค ์ธ(2015)๊ฐ ์คํ์์ ๋์์ผ๋ก ๊ฐ๋ฐํ ๊ฒ์ผ ๋ก ์ด 34๋ฌธํญ์ผ๋ก ์ด๋ฃจ์ด์ ธ์๋ค(๋ถ๋ก). ๊ฒ์ฌ ํ์์์ญ์ ๊ธ์์ธ์(5), ๋ฃ๊ธฐ์ ๋งํ๊ธฐ(6), ์ฐ๊ธฐ(5), ์ง๋ฅ(5), ์ฝ๊ธฐ์ดํด ๋ฐ ์ฝ๊ธฐ์ ๋ถ์์ ํจ๊ณผ (4), ์์ด๋ก ์ ์ฒ๋ฆฌ๊ณผ์ (3), ์๋์ฑ๊ณผ ์ ์ฐฝ์ฑ(3), ๋๋์ข์ฐ ์ฐ์ธ์ฑ(3)์ผ - 40 -
๋ก ๋์ด ์์ผ๋ฉฐ, ์ ๋ขฐ๋ ๋ถ์ ๊ฒฐ๊ณผ๋ ๋ค์ <ํโ ข-2>์ ๊ฐ๋ค. <ํโ ข-2> ๋๋ ์ฆ ์ธก์ ๋ฌธํญ์ ํ์์์ญ๋ณ ์ ๋ขฐ๋ ํ์์์ธ ๋ฌธํญ๋ฒํธ ๋ฌธํญ์ Cronbachโs ฮฑ ๊ธ์์ธ์ 1, 2, 3, 4, 5 5 0.796 ๊ตฌ์ด๊ธฐ์ 6, 7, 8, 9, 10, 11 6 0.871 ์ฐ๊ธฐ 12, 13, 14, 15, 16 5 0.907 ์ง๋ฅ 17, 18, 19, 20, 21 5 0.621 ์ฝ๊ธฐ์ดํด 22, 23, 24, 25 4 0.814 ์์ด์ฒ๋ฆฌ 26, 27, 28 3 0.855 ์๋์ฑ๊ณผ ์ ์ฐฝ์ฑ 29, 30, 31 3 0.673 ๋๋์ข์ฐ ์ฐ์ธ์ฑ 32, 33, 34 3 0.614 ์ ์ฒด 34 0.936 b. ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ ๋ณธ ์ฐ๊ตฌ์์ ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ์ ์ ํ๋ ์ฅ๋ณต๋ (2010)์ ์ฐ๊ตฌ์์ ์ฌ์ฉ๋ ์ค๋ฌธ๋ฌธํญ์ ์ฌ์ฉํ์์ผ๋ฉฐ, ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ์ ํด๋น๋๋ ํ์ ์์ธ๋ค์ ์ ๋ขฐ๋ ๋ถ์์ ์ค์ํ์๋ค(๋ถ๋ก). 1 โ์ ํ ๊ทธ๋ ์ง ์๋คโ๋ถํฐ 5 โ๋งค์ฐ ๊ทธ๋ ๋คโ์ Likert 5์ ์ฒ๋๋ก ์ด 28๋ฌธํญ์ผ๋ก ๊ตฌ์ฑ๋์ด ์๋ค. ํ์ ์์ธ์ ๊ณผ์ ๋์ด๋(10), ์๊ธฐ์กฐ์ ํจ๋ฅ๊ฐ(10), ์์ ๊ฐ(8)๋ก ์ด28๋ฌธํญ์ผ๋ก ๊ตฌ์ฑ๋์ด ์์ผ๋ฉฐ, ์ ๋ขฐ๋ ๋ถ์ ๊ฒฐ๊ณผ๋ <ํโ ข-3>๊ณผ ๊ฐ๋ค. - 41 -
<ํโ ข-3> ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ์ ํ์์์ญ๋ณ ์ ๋ขฐ๋ ํ์์์ธ ๊ณผ์ ๋์ด๋
๋ฌธํญ๋ฒํธ 1, 2*, 3*, 4, 5, 6*, 7*, 8, 9, 10 11, 12, 13, 14, 15, ์๊ธฐ์กฐ์ ํจ๋ฅ๊ฐ 16 ,17 ,18, 19, 20 21, 22, 23, 24, 25, ์์ ๊ฐ 26, 27, 28 ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ ์ ์ฒด * ์ญ๋ฌธํญ
๋ฌธํญ์ Cronbachโs ฮฑ 10 0.901 10
0.866
8
0.868
28
0.918
c. ์ํ๋ถ์ ๋ณธ ์ฐ๊ตฌ์์ ์ํ๋ถ์์ ์ ํ๋ ์ด์ข ์ฒ (2006)์ ์ฐ๊ตฌ์์ ์ฌ์ฉ๋ ์ค ๋ฌธ ๋ฌธํญ์ ์ฌ์ฉ ํ์์ผ๋ฉฐ, ์ํ๋ถ์์ ํด๋น๋๋ ํ์์์ธ๋ค์ ์ ๋ขฐ๋ ๋ถ์์ ์ค์ํ์๋ค(๋ถ๋ก). 1 โ์ ํ ๊ทธ๋ ์ง ์๋คโ๋ถํฐ 5 โ๋งค์ฐ ๊ทธ๋ ๋คโ์ Likert 5์ ์ฒ๋๋ก ์ด 35๋ฌธํญ์ผ๋ก ๊ตฌ์ฑ๋์ด ์๋ค. ํ์์์ธ์ ์ธ์ง์ ์์ธ (15), ๊ฐ์ ์ ์์ธ(15), ์ผ๋ฐ์ ์ํ๋ถ์(5)๋ก ์ด 35๋ฌธํญ์ผ๋ก ๊ตฌ์ฑ ๋์ด ์์ผ๋ฉฐ, ์ ๋ขฐ๋ ๋ถ์๊ฒฐ๊ณผ๋ ๋ค์<ํโ ข-4>๊ฐ๋ค.
- 42 -
<ํโ ข-4> ์ํ๋ถ์์ ํ์์์ญ๋ณ ์ ๋ขฐ๋ ํ์์์ธ ๋ฌธํญ๋ฒํธ ๋ฌธํญ์ Cronbachโs ฮฑ 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, ์ธ์ง์ ์์ธ 15 0.941 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15 ๊ฐ์ ์ ์์ธ 23,16,24,17,25,18,26,19,27,20,28,21,29,22,30 15 0.933 ์ผ๋ฐ์ ์ํ๋ถ์
31, 32, 33, 34, 35 ์ํ๋ถ์ ์ ์ฒด
5
0.842
35
0.968
d. ํ๊ต๋ถ์ ์
๋ณธ ์ฐ๊ตฌ์์ ์ํ๋ถ์์ ์ ํ๋ ์ฅ๋ณต๋ (2010)์ ์ฐ๊ตฌ์์ ์ฌ์ฉ๋ ์ค ๋ฌธ๋ฌธํญ์ ์ฌ์ฉ ํ์์ผ๋ฉฐ, ํ๊ต๋ถ์ ์์ ํด๋น๋๋ ํ์์์ธ๋ค์ ์ ๋ขฐ๋ ๋ถ์์ ์ค์ํ์๋ค(๋ถ๋ก). 1 โ์ ํ ๊ทธ๋ ์ง ์๋คโ๋ถํฐ 5 โ๋งค์ฐ ๊ทธ๋ ๋คโ์ Likert 5์ ์ฒ๋๋ก ์ด 28๋ฌธํญ์ผ๋ก ๊ตฌ์ฑ๋์ด ์๋ค. ํ์์์ธ์ ๊ต์ฌ๊ด๊ณ (7), ๊ต์ฐ๊ด๊ณ(8), ํ์ตํ๋(7), ํ๊ต๊ท์น(6)์ผ๋ก ์ด28๊ฐ ๋ฌธํญ์ผ๋ก ๊ตฌ์ฑ ๋์ด ์์ผ๋ฉฐ, ์ ๋ขฐ๋ ๋ถ์ ๊ฒฐ๊ณผ๋ ๋ค์ <ํโ ข-5>์ ๊ฐ๋ค.
- 43 -
<ํโ ข-5> ํ๊ต๋ถ์ ์์ ํ์์์ญ๋ณ ์ ๋ขฐ๋ ํ์์์ธ
๋ฌธํญ๋ฒํธ
๊ต์ฌ๊ด๊ณ
1, 2, 3, 4, 5, 6, 7
7
0.665
๊ต์ฐ๊ด๊ณ
8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15
8
0.843
ํ์ตํ๋
16, 17, 18, 19, 20, 21, 22
7
0.685
ํ๊ต๊ท์น
23, 24, 25, 26, 27, 28
6
0.737
28
0.863
ํ๊ต๋ถ์ ์ ์ ์ฒด
๋ฌธํญ์ Cronbachโs ฮฑ
๋ค. ์๋ฃ์์ง ์คํ์์ฉ ๋๋ ์ฆ ์ ๋ณ์ฒดํฌ๋ฆฌ์คํธ(์กํ์ค, ์ธ 2015)๋ฅผ ์ฌ์ฉํ์ฌ ์ผ๋ฐ ๊ตฐ๊ณผ ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ์ผ๋ก ๋ถ๋ฅํ๊ณ , ํ์ ํน์ฑ์ ์์๋ณด๊ธฐ ์ํ ์ค๋ฌธ์ง ๊ฒ์ฌ๋, ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ, ์ํ๋ถ์, ํ๊ต๋ถ์ ์์ ์ธก์ ๋๊ตฌ๋ฅผ ์ฌ์ฉํ ์๋ค(๋ถ๋ก). ๊ทธ๋ฆฌ๊ณ ์ฐ๋ฆฌ๋๋ผ ๋๋ ์ฆ ์ ๋ณ๋ฅ ์ ๋ํ ์ ํ์ฐ๊ตฌ์ ๊ทผ๊ฑฐํด ํ๊ท 4.6%~5%์ ๋ฒ์๋ก ๋ณธ๋ค๋ฉด ์ฐ๊ตฌ๋์์๋ 19๋ช ์ผ๋ก ์ ํ๋์ง๋ง ํด๋น ์คํ๊ต๋ ๋๋ ์ฆ ์ ๋ณ๊ฒ์ฌ์์ ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ์ด 84๋ช ์ผ๋ก ๋ํ ๋ฌ๋ค. ๊ฒ์ฌ๋ 2016๋ 11์ 21์ผ~22์ผ๊น์ง ์ฐ๊ตฌ ์ฐธ์ฌ์์ธ ํ์๋ค์ ๋ ์๋ฅผ ์ป์ด ํ ๋ฐ์ ๋ฐฐ์ ๋ ์ธ์์ด ๋จ์ฒด๋ก ๋ชจ์ฌ ์์ ์ข ๋ฃ ํ์ ๊ต์ค์ ์ ์ค์ํ์๋ค. ๊ฒ์ฌ์ข ๋ฅ๋ ๋๋ ์ฆ ๊ฒ์ฌ์ง์ ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ, ์ํ - 44 -
๋ถ์, ํ๊ต๋ถ์ ์ ๋ฑ 4๊ฐ์ง๋ก ๊ฒ์ฌ์๊ฐ์ 60๋ถ์ด ์์๋์๋ค.
๋ผ. ๋๋ ์ฆ์ ์ ๋ณ ๋๋ ์ฆ ๊ฒ์ฌ์ง์์ ๊ฐ ํญ๋ชฉ์ ๋ํด 5์ ์ ๊ฐ๊น์ธ์๋ก ๋๋ ์ฆ ํ์ ์ด ์๋ ๊ฒ์ผ๋ก ๋ณด๊ณ ์์ผ๋ฉฐ, ๋๋ ์ฆ ์ ๋ณ์ ์์ ์ ๊ธฐ์ค์ผ๋ก ์ ์๊ตฐ [0-39.86], ์ ์ํ๊ตฐ[39.87-47.20], ๊ณ ์ํ๊ตฐ[47.21-54.54], ๋๋ ์ฆ๊ตฐ[54.55 ์ด์]์ ๊ธฐ์ค์ผ๋ก ์ ๋ณํ๋ค. ๋ณธ ์ฐ๊ตฌ์์ ๋๋ ์ฆ ์ง๋จ์ ๊ตฌ๋ถํ๊ธฐ ์ํ ์ฌ ์ธก์ ํ ๊ฒฐ๊ณผ ์๋์ <ํโ ข-6>๊ณผ ๊ฐ์ด ๋ถ๋ฅ๋์๋ค.
๊ตฌ๋ถ ์ผ๋ฐ๊ตฐ ์ ์ํ๊ตฐ ๊ณ ์ํ๊ตฐ ๋๋ ์ฆ๊ตฐ ์ ์ฒด
<ํโ ข-6> ๋๋ ์ฆ ์ง๋จ๋ณ ๊ตฌ๋ถ ์์ ์ ๋น๋ ํผ์ผํธ ํด์ ๊ตฌ๋ถ ๋ณด์ด์ง ์ผ๋ฐ๊ตฐ 0โผ39.86 191 50.5 ๋๋ ์ฆ์ ์์ ์ฆ์์ ์ ์ธ 39.87โผ47.20 103 27.2 ๋๋ ์ฆ์ ์ด๋ ์ ๋ ๋ณด์ ์ฆ์์ 47.21โผ54.54 47 12.4 ๋๋ ์ฆ์ ์์ฃผ ๋ณด์ ๊ณ ์ํ๊ตฐ 54.55 ์ด์ 37 9.8 ๋๋ ์ฆ ํ์ 378 100 -
๋ณธ ์ฐ๊ตฌ์์๋ ์ ์๊ตฐ์ธ ์ผ๋ฐ๊ตฐ 191๋ช ๊ณผ ๊ณ ์ํ๊ตฐ ๋ฐ ๋๋ ์ฆ๊ตฐ 84๋ช ์ ํฉํด์ ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ์ผ๋ก ์ค์ ํ๊ณ ๋ถ์์ ์ค์ํ์๋ค. - 45 -
๋ง. ์๋ฃ ๋ถ์ ์คํ ์๋ฃ๋ฅผ ๋ถ์ํ๊ธฐ ์ํ์ฌ ํต๊ณ์ฒ๋ฆฌ ํ๋ก๊ทธ๋จ SPSS Statistics 21.0์ ์ฌ์ฉํ์๋ค. ์ฐ๊ตฌ๋ฅผ ์ํ ๋๋ ์ฆ ์ธก์ ๋ฌธํญ, ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ, ์ํ๋ถ์, ํ๊ต๋ถ์ ์ ์ธก์ ๋๊ตฌ์ ์ ๋ขฐ์ฑ์ ๋ด์ ์ผ๊ด์ฑ์ ๋ํ๋ด๋ Cronbach's ฮฑ ๊ณ์๋ฅผ ์ด์ฉํ์ฌ ์ฐ์ถํ๋ค. ๋๋ ์ฆ ์ธก์ ๋ฌธํญ, ํ์ ์ ์ ๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ, ์ํ๋ถ์, ํ๊ต๋ถ์ ์์ ๊ด๊ณ์ฑ ํ์ ์ ์ํ ์๊ด๋ถ์์ ์ค ์ํ๊ณ , ๊ฐ ๋ณ์๋ค์ ์ธ๊ณผ ๊ด๊ณ ํ์ธ๊ณผ ๋งค๊ฐํจ๊ณผ๊ฒ์ฆ์ ์ํ์ฌ ๋ค์คํ ๊ท๋ถ์๊ณผ ์๊ณ์ ํ๊ท๋ถ์์ ์ค์ํ๋ค. ๋ํ, ๋๋ ์ฆ์ ์์ค๋ณ ๊ตฌ๋ถ๊ณผ ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ, ์ํ๋ถ์, ํ๊ต๋ถ์ ์์ ์ฐจ์ด์ฑ์ ์์๋ณด๊ธฐ ์ํด์ ๋ ํ๊ท ๊ณผ ํ์คํธ์ฐจ์ ๋ํ F -๊ฒ์ฆ์ ์ค์ํ๋ค.
- 46 -
2. ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ์ ์ฝ๊ธฐ๋ฅ๋ ฅ์ ๋ํ ์ค์ฌํจ๊ณผ(์ฐ๊ตฌ2) ๊ฐ. ์ฐ๊ตฌ๋์ ๋ณธ ์ฐ๊ตฌ์ ๋์์ ๊ฒฝ๊ธฐ๋ 00์์ 11๊ฐ ์ง์ญ์๋์ผํฐ์ ์ด๋ฑํ์ 243 ๋ช ์ผ๋ก ์ ๋ณ ๊ฒ์ฌ๋ ๋จ์ 141๋ช , ์ฌ์ 102๋ช ์ด์๋ค. ํ๋ ๋ณ๋ก ๊ตฌ๋ถํ๋ฉด 1ํ๋ ์ด 29๋ช , 2ํ๋ ์ด 37๋ช , 3ํ๋ ์ด 51๋ช , 4ํ๋ ์ด 28๋ช , 5ํ๋ ์ด 53 ๋ช , 6ํ๋ ์ด 45๋ช ์ด์๋ค. ์ค์ฌ ์ ์ฌํ๊ฒ์ฌ ๋์์๋ 104๋ช ์ด ์ฐธ์ฌํ์ ๊ณ ๋จ์ 57๋ช , ์ฌ์47๋ช ์ผ๋ก 1ํ๋ 12๋ช , 2ํ๋ 23๋ช , 3ํ๋ 24๋ช , 4ํ ๋ 13๋ช , 5ํ๋ 25๋ช , 6ํ๋ 7๋ช ์ด์๋ค. ํ๋ จ๋์์๋ ์ด40๋ช ์ผ๋ก ๋จ์ 28๋ช , ์ฌ์ 12๋ช ์ด์๊ณ 1ํ๋ 2๋ช , 2ํ๋ 15๋ช , 3ํ๋ 9๋ช , 4ํ๋ 5๋ช , 5 ํ๋ 6๋ช , 6ํ๋ 3๋ช ์ด์๋ค. ๋์ํ์์ ํ๋ ๋ณยท์ฑ๋ณ ๋ถํฌ๋ ๋ฐ ์ผ์ ์ <ํโ ข-7>์ด์ ๊ฐ๋ค. <ํโ ข-7> ๋์ํ์์ ํ๋ ๋ณยท์ฑ๋ณ ๋ถํฌ๋ ๋ฐ ์ผ์ ๊ตฌ๋ถ ์ฑ๋ณ ์ ์ฒด ํ์ ์ ์ผ์ ๋จ์ 141๋ช ์ ๋ณ๊ฒ์ฌ 243๋ช 4/12 ~ 4/28 ์ฌ์ 102๋ช ๋จ์ 57๋ช ์ค์ฌ ์ 104๋ช 5/2 ~ 5/30 ์ฌํ๊ฒ์ฌ ์ฌ์ 47๋ช ๋จ์ 28๋ช ํ๋ จ 40๋ช 7/27 ~ 8/19 ์ฌ์ 12๋ช ๋จ์ 28๋ช ์ค์ฌ ํ 40๋ช 8/22 ~ 8/24 ์ฌํ๊ฒ์ฌ ์ฌ์ 12๋ช - 47 -
๊ฒ์ฌ์ธ์์ ๋นํด ํ๋ จ ์ฐธ์ฌ์ธ์์ด ์ ์ ์ด์ ๋ ์ ๋ณ๊ฒ์ฌ๋ฅผ ํตํด ์ ํ๊ตฐ์ด 104๋ช ์ด์์ง๋ง ๊ฒ์ฌ์ ์ฐธ์ฌ๋ฅผ ์ํ์ง ์๋ ํ์๋ค๊ณผ ์ง์ ์ฅ์ ํ์์ ์ ์ธํ๊ณ ์ฐธ์ฌ์ ๋์ํ๋ ํ์๋ค ์ค ์ฝ๊ธฐ๋ฅ๋ ฅ ๊ฒ์ฌ์ ์ด์์ฒญ ์ทจ๋ ฅ ๊ฒ์ฌ์์ ๋๋ ์ฆ ์ํ์์ธ์ด ๊ฐ์ฅ ๋์ ํ์๋ถํฐ 40๋ช ์ ์ต์ข ์ ์ผ๋ก ์ ์ ํ์๊ธฐ ๋๋ฌธ์ด๋ค. ํ๋ ๋ณ ๋์์๋ <ํ โ ข-8>๊ณผ ๊ฐ๋ค. <ํ โ ข-8> ํ๋ ๋ณ ๋๋ ์ฆ ๊ฒ์ฌ ์ฐธ์ฌ ์ธ์(๋ช ) ๊ฒ์ฌ ์ ๋ณ๊ฒ์ฌ ํ๋ จ์ ์ฌํ๊ฒ์ฌ ํ๋ จํ ์ฌํ๊ฒ์ฌ
์ด1
์ด2
์ด3
ํ๋ ์ด4 ์ด5
29
37
51
28
53
45
243
12
23
24
13
25
7
104
2
15
9
5
6
3
40
์ด6
ํฉ๊ณ
๋. ์ธก์ ๋๊ตฌ a. ๋๋ ์ฆ ์ ๋ณ๊ฒ์ฌ์ง ๋๋ ์ฆ ์ ๋ณ๊ฒ์ฌ์ง๋ ์ด๋ฑํ์์ ๋์์ผ๋ก ํ์คํ์ํจ ๋๋ ์ฆ ์ ๋ณ ๊ฒ์ฌ๋ก ๋๋ ์ฆ ํน์ฑ์ ํ์ ํ ์ ์๋๋กใ๋๋ ์ฆ ์ ๋ณ์ฒดํฌ๋ฆฌ์คํธใ๋ ์ด 27๋ฌธํญ์ผ๋ก ๊ตฌ์ฑ๋์ด ์๋ค(๊น์ค์ฅ ์ธ, 2014). ์ฆ, ๋๋ ์ฆ ๋ณ๋ณ์ ์ค - 48 -
์ํ ํ์ ์์ธ๋ณ๋ก ํด๋ ๊ณผ ์ฒ ์ 10๋ฌธํญ, ์ ์ฐฝ์ฑ ๋ฐ ์๋์ฑ 5๋ฌธํญ, ๋ ํด 2๋ฌธํญ, ์ฝ๊ธฐ์ ๋ถ์์ ํจ๊ณผ 2๋ฌธํญ, ์ข์ฐ๋ ์ฐ์ธ์ฑ 3๋ฌธํญ, ์ง๋ฅ 2๋ฌธ ํญ, ์ฌ๋ฅ 1๋ฌธํญ, ์คํ๊ธฐ๋ฅ 1๋ฌธํญ, ๊ฐ์กฑ๋ ฅ 1๋ฌธํญ์ผ๋ก ๊ตฌ์ฑ๋์ด ์๋ค. ๊ฐ ๋ฌธํญ๋ง๋ค 3์ ์ฒ๋์ด๋ฉฐ, โ์๋๋คโ 1์ , โ์ฝ๊ฐ ๊ทธ๋ ๋คโ 2์ , โ๊ทธ๋ ๋คโ 3์ ์ด๋ค. ๋ฐ๋ผ์ ๋ณธ ๊ฒ์ฌ์ ์ ์์ ๋ฒ์๋ ์ต์ 27์ ์์ ์ต๋ 81์ ๊น์ง ์ด๋ฉฐ, ์ ์๊ฐ ๋์์๋ก ์ฝ๊ธฐ๋ฅ๋ ฅ์ด ๋ถ์กฑํ๊ณ ๋๋ ์ฆ ์ํ์ด ๋๋ค๋ ๊ฒ ์ ์๋ฏธํ๋ค. ๊ฐ ๋ฌธํญ์ ํ์๋ ์ ์๋ฅผ ๋ชจ๋ ํฉํ๋ฉด ์์ ์์ด์ ์ด์ ์ด ๋๋ค. ์ด์ ์ ๊ธฐ๋ก์ง์ ๊ฒ์ฌ ๊ฒฐ๊ณผ ๋ถ๋ถ์ ์๋ โ์์ ์โ ๋์ ๊ธฐ๋ก ํ๋ค. ์ด ์์ ์๊ฐ ๋๋ ์ฆ ํ๋กํ์ผ์ ์ ์๋ ์ ์ ๋ฒ์ ์ค ์ด๋์ ํด ๋น๋๋์ง๋ฅผ ๋ณด๊ณ โ๋๋ ์ฆ์ผ๋ก ๋ถ์ ํฉโ, โ๋๋ ์ฆ ์ ์ํ ์์ฌโ, โ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ ์์ฌโ, โ๋๋ ์ฆ ์ ํฉโ ์ค ํด๋น๋๋ ๊ณณ์ ํ์๋ฅผ ํ๋ค. ์๋น๊ฒ ์ฌ์์ Cronbach a ๊ณ์๊ฐ ์ฝ๊ธฐ๊ธฐ์ด๋ถ์งํ์ .92, ์ฝ๊ธฐ๋ณดํต์ฑ์ทจํ์ .95, ๋ฐ ์ ์ฒดํ์ .97๋ก ์์ฃผ ๋์ ์ ๋ขฐ๋๋ฅผ ํ๋ณดํ์๋ค. ๋๋ ์ฆ ์ ๋ณ๊ฒ์ฌ์ง์ ์ข ๋ฅ๊ฐ ๋ ์ข ๋ฅ์ธ ๊ฒ์ ์ฐ๊ตฌ 1์์๋ ์คํ์ ์ ๋์์ผ๋ก ํ ์ฐ๊ตฌ๋ผ์ ์คํ์ ๋์ ๊ฒ์ฌ์ง๋ฅผ ์ฌ์ฉํ์๊ณ , ์ฐ๊ตฌ 2๋ ์ด๋ฑํ์์ ๋์์ผ๋ก ํ ๊ฒ์ฌ์ง๋ฅผ ์ฌ์ฉํ์๊ธฐ ๋๋ฌธ์ด๋ค. ์ฐ๊ตฌ1์ ๋๋ ์ฆ ์ ๋ณ๊ธฐ์ค์ <ํโ ข-9>์ ๊ฐ๋ค. ์์ ์ ํ์
<ํโ ข-9> ๋๋ ์ฆ ์ ๋ณ๊ธฐ์ค 38์ดํ 39~42 43~57 ๋๋ ์ฆ ๋๋ ์ฆ ๋๋ ์ฆ ๋ถ์ ํฉ ์ ์ํ ์์ฌ ๊ณ ์ํ ์์ฌ
- 49 -
58์ด์ ๋๋ ์ฆ ์ ํฉ
b. ์ฝ๊ธฐ๋ฅ๋ ฅ ๊ฒ์ฌ ๋๋ ์ฆ ์ ๋ณ๊ฒ์ฌ์์ ๊ณ ์ํ๊ตฐ์ผ๋ก ์ ์ ๋ ํ์๋ค์ ๋ํ์ฌ ์ฌํ๊ฒ ์ฌ๋ฅผ ์ค์ํ์๋๋ฐ ๊ทธ ์ค ํ๊ตญ์ด ์ฝ๊ธฐ๊ฒ์ฌ(KOLRA)์์๋ ํด๋ ๊ณผ ์ฝ ๊ธฐ์ดํด ๋ถ๋ถ์ ๊ฒ์ฌํ๊ณ BASA ์ฝ๊ธฐ๊ฒ์ฌ๋ฅผ ํตํด์๋ ์ฝ๊ธฐ์ ์ฐฝ์ฑ ๋ฅ๋ ฅ ์ ํ๊ฐํ์๋ค. ๋ํ ์ฒญ์ง๊ฐ์ ์ทจ์ฝ์ฑ์ ์์๋ณด๊ธฐ ์ํ ์ด์์ฒญ์ทจ๋ ฅ ๊ฒ ์ฌ์ ์ฒญ์ง๊ฐ ๋ฅ๋ ฅ ๊ฒ์ฌ๋ฅผ ์ค์ํ์๋ค. ํ๋ จ ์ ๊ณผ ํ๋ จ ํ ๊ฒ์ฌ๋ฅผ ๋ชจ๋ ๋์ผํ ๊ฒ์ฌ๋ก ์งํํ์ฌ ์ค์ฌ์ ํ ์ฐจ์ด๋ฅผ ๋น๊ตํ์๋ค. ์ฌํ๊ฒ์ฌ ๋๊ตฌ ์ ์ข ๋ฅ๋ <ํโ ข-10> ๊ณผ ๊ฐ๋ค. <ํโ ข-10> ๋๋ ์ฆ ๊ฒ์ฌ ๋๊ตฌ์ ์ข ๋ฅ
์ฝ๊ธฐ๋ฅ๋ ฅ ์ฝ๊ธฐ์ดํด ์ด์์ฒญ์ทจ๋ ฅ ์ฒญ์ง๊ฐ๋ฅ๋ ฅ
์ฌํ๊ฒ์ฌ ๋๊ตฌ KOLRA ํด๋ (์๋ฏธ ๋ฌด์๋ฏธ ์ฒ ์) BASA ์ฝ๊ธฐ์ ์ฐฝ์ฑ KOLRA ์ฝ๊ธฐ์ดํด ์ข ์ฐ์ธก ๊ท ์ด์์ฒญ์ทจ๋ ฅ๊ฒ์ฌ ์ข ์ฐ์ธก ๊ท ์ฒญ์ง๊ฐ๋ฅ๋ ฅ๊ฒ์ฌ
KOLRA ํ๊ตญ์ด ์ฝ๊ธฐ๊ฒ์ฌ๋ ํ๊ตญ์ด ์ฝ๊ธฐ๋ฐ๋ฌ ํน์ฑ๊ณผ ์ธ์ดํน์ฑ์ ๊ธฐ ์ด ํ์ฌ ๊ฐ๋ฐํ ํ๊ตญํ ๋๋ ์ฆ ํ๊ฐ๋๊ตฌ๋ก ์ด๋ฑํ๊ต 1~6ํ๋ ์๋์ ๋์์ผ๋ก ์ ๋ฐ์ ์ธ ์ฝ๊ธฐ ๋ฐ ์ธ์ด๋ฅ๋ ฅ์ ํ๊ฐํ ์ ์๋๋ก ๊ฐ๋ฐ ๋์์ผ ๋ฉฐ 10๊ฐ์ ํ์ ์์ธ์ผ๋ก ๊ตฌ์ฑ๋์ด ์๋ค. ํต์ฌ๊ฒ์ฌ์ ์์ธ๊ฒ์ฌ๊ฐ ์๊ณ , - 50 -
๋ถ๊ฐ์ ์ผ๋ก ๋ฑ๋ง์ฝ๊ธฐ ์ ์ฐฝ์ฑ๊ณผ ์ฝ๊ธฐ์ค๋ฌธ์ง๋ก ๊ตฌ์ฑ๋์ด ์๋ค. ํต์ฌ๊ฒ์ฌ ์์๋ ํด๋ ๊ณผ ์ฝ๊ธฐ์ดํด๋ฅผ ์ถ์ผ๋ก ํ๋ค. ๋ณธ ํ๊ฐ๋๊ตฌ๋ ์ฝ๊ธฐ๋ชจ๋ธ๊ณผ ๋ค์ํ ์ ํ์ฐ๊ตฌ์ ๊ทผ๊ฑฐํ์ฌ ํ๊ฐ์์ญ์ ๊ตฌ์ฑํ์์ผ๋ฏ๋ก ์ฝ๊ธฐ๋ชจ๋ธ์ ๊ทผ๊ฑฐํ์ฌ ๊ตฌ์ฑํ๋น๋๋ฅผ ๊ฐ์ถ์๋ค. ๋ด์ฉํ ๋น๋๋ ํ๊ฐ๋๊ตฌ์ ๊ฐ ํญ๋ชฉ์ ๋ํ ํ๋น๋๋ฅผ 1~5์ ์ฒ๋๋ก ํ๊ฐํ ๊ฒฐ ๊ณผ ํ๊ท 4.3์ ์ผ๋ก ๋ด์ฉํ๋น๋์ BASA, KISE-BATT์ ์ฝ๊ธฐ๊ฒ์ฌ์๋ r-.726์ผ๋ก ์ ์๋ฏธํ ์๊ด์ ๋ณด์ฌ ๊ณต์ธํ๋น์ฑ์ด ์๋ ๊ฒ์ผ๋ก ๋ํ๋ฌ๋ค (๋ฐฐ์์ ์ธ, 2015). ๋ณธ ์ฐ๊ตฌ์์๋ ํต์ฌ๊ฒ์ฌ์ ์ํ๋ ํด๋ ๊ณผ ์ฝ๊ธฐ์ดํด ๊ฒ์ฌ๋ฅผ ์ค์ํ๊ณ ๋ถ์ํ๋ค. ์ง๋จ ๊ธฐ์ค์ <ํโ ข-11>๊ณผ ๊ฐ๋ค. <ํโ ข-11> KOLRA ํ๊ตญ์ด ์ฝ๊ธฐ๊ฒ์ฌ(ํด๋ , ์ฝ๊ธฐ์ดํด) ๊ธฐ์ค ํ์ค์ ์
10~70
71~ 90
90์ด์
ํ์
์ฌํ์ฝ๊ธฐ๋ถ์ง
์ฝ๊ธฐ๋ถ์ง
์ ์๊ตฐ
BASA ์ฝ๊ธฐ์ ์ฐฝ์ฑ ๊ฒ์ฌ๋ ํ์ต๋ถ์ง์ด๋ ํ์ต์ฅ์ ์ ์์ญ์์ ์ฝ๊ธฐ ๊ณค๋์ด๋ ์ฝ๊ธฐ ์ฅ์ ๋ฅผ ์ง๋จํ๋ ๋๊ตฌ์ด๋ค(๊น๋์ผ, 2006). ๊ท์ค์ 3ํ๋ ๊น์ง๋ก ๋์ด ์์ผ๋ฉฐ, ์ ์ ์ ๋ฐ๋ฌ์ ์ด๋ฑํ๊ต 3ํ๋ ์ดํ์๋ ๋ฐ๋ฌ์ ๋๊ฐ ๋ฏธ์ฝํด์ ์ง์ ์ฅ์ ๋ฑ ํน์์๋ ๋ฑ์ ๊ฒฝ์ฐ 3ํ๋ ์ ๋ง์ถฐ์ ๊ฒ์ฌ ๋ฅผ ํด๋ ๋ฌด๋ฐฉํ๊ธฐ ๋๋ฌธ์ 1ํ๋ ๋ถํฐ ์ฑ์ธ์ผ๋ก ๋์์ ํ๊ธฐํ ๊ฒ์ด๋ค. ๊ฒ์ฌ ๋ฐฉ๋ฒ์ 1๋ถ์ฉ 3ํ๋ฅผ ๊ฒ์ฌํ์ฌ ํ๊ท ์ ๋ด๋๋ฐ ์ฃผ์ด์ง ์๊ฐ ๋ด์ ์ผ๋ง๋ ๋ง์ ๊ธ์๋ฅผ ์ ํํ๊ฒ ์ฝ๋๊ฐ๋ฅผ ์ธก์ ํ๋ ๊ฒ์ด๋ค. ํ์ ๊ธฐ์ค์ <ํโ ข-12>์ ๊ฐ๋ค. - 51 -
<ํโ ข-12> BASA ๋จ๊ณ๋ณ ์ฝ๊ธฐ์์ค ๋จ๊ณ ๋ฐฑ๋ถ์ 1๋จ๊ณ 95% ์ด๊ณผ 2๋จ๊ณ 85% ์ด๊ณผ 95% ์ดํ 3๋จ๊ณ 15% ์ด๊ณผ 85% ์ดํ 4๋จ๊ณ 5% ์ด๊ณผ 15% ์ดํ 5๋จ๊ณ 5% ์ดํ
ํ์ฌ ์ฝ๊ธฐ์์ค ๋งค์ฐ ์ฐ์ ์ฐ์ ์ ์์ ์ธ ์ฝ๊ธฐ์์ค ๊ธฐ์ด์ฝ๊ธฐ๋ฅ๋ ฅ ํฅ์ ์ง๋ ์ ๋ฐ์ ์ง์์ ์ธ ์ง๋ ํ์
c. ์ด์์ฒญ์ทจ๋ ฅ ๊ฒ์ฌ ์ด์์ฒญ์ทจ๋ ฅ๊ฒ์ฌ๋ ์ด์์ ์ด์ฉํ ์ฒญ๊ฐ๊ฒ์ฌ ๋ฐฉ๋ฒ์ผ๋ก ์์์ ์ด์ฉํ ์ฒญ๊ฐ๊ฒ์ฌ๋ณด๋ค ์์ฌ์ํต๋ฅ๋ ฅ์ ์ธก์ ํ๊ธฐ์ ํ๋นํ๋ค. ๋๋ถ๋ถ์ ์ ์ง๊ตญ ์์๋ ํ์คํ๋ ๊ฒ์ฌ์ ์ ๋ขฐ๋ ๋์ ๊ฒฐ๊ณผ๋ฅผ ์ป๊ธฐ ์ํด์ ๋ น์๋ฐฉ์์ ์ฌ์ฉํ๋๋ก ๊ถ๊ณ ํ๊ณ ์๋ค(์ด์ ํ ์ธ, 2010). ๋ณดํต์๋ฆฌ ํฌ๊ธฐ์ธ 50dB ํฌ ๊ธฐ๋ก 50๊ธ์๋ฅผ ํ ๊ธ์์ฉ ๋ค๋ ค์ฃผ์์ ๋ ํ์คํ๊ฒ ์ธ์งํ ๊ธ์๊ฐ ์ผ๋ง ๋ ๋๋์ง์ ๋ํ ํ๊ฐ๋ก ์ ์์ ์ธ ์ฒญ์ง๊ฐ ๋ฅ๋ ฅ์ ๊ฐ์ง ๊ฒฝ์ฐ ์ ํ๋์ ์ ์ข/์ฐ์ธก ๋ชจ๋ 92% ์ด์์ผ๋ก ๋ํ๋๋ค. ์ด์์ฒญ์ทจ๋ ฅ์ ํ๊ฐํ๋ ๊ฒ์ฌ ๋ก์ ์์, ์์ ์ ๋ํ ์ ํํ ์ธ์๋ฅ๋ ฅ๊ณผ ์ฐ์์ ์ผ๋ก ๋ค๋ฆฌ๋ ๋ง์๋ฆฌ ์ ์ง๊ฐ ๋ฅ๋ ฅ๊ณผ ์์ ์ค์ ๋ค์ด์ผ ํ ์๋ฆฌ๋ฅผ ํฌ์ฐฉํ๋ ๋ฅ๋ ฅ์ ์ธก์ ํ ๋ค. ๊ฒ์ฌ ๋ฐฉ๋ฒ์ ์ ์๋๋ 1์์ ๋จ์ด๋ฅผ ํค๋ํฐ์ ์ด ์ํ์์ ๋ค์ ๋ด ์ฉ์ ์ ํํ๊ฒ ๋งํ๋ ๊ฒ์ด๋ค. ํ์ ๊ธฐ์ค์ <ํโ ข-13>๊ณผ ๊ฐ๋ค. - 52 -
<ํโ ข-13> ์ด์์ฒญ์ทจ๋ ฅ ๊ฒ์ฌ ์์ ์ ๊ธฐ์ค
๋ชฉํ๊ธฐ์ค์น ๋ฏธ๋ฌ 92% ์ดํ ์ ๋ต์จ
๋ชฉํ๊ธฐ์ค์น ๋๋ฌ 92% ์ด์ ์ ๋ต์จ
์ฒญ์ง๊ฐ ๊ฒ์ฌ๋ ์ ํ์ ์ผ๋ก ์ฃผํ์ ๋ณ์ด๋ฅผ ํ์ ๋ ์ ํํ๊ฒ ๋๋ค, ๋ฎ ๋ค๋ฅผ ์ธ์ํ ์ ์๋์ง ์ข์ฐ์ธก ๊ท์ ์ฒญ์ง๊ฐ ๋ฅ๋ ฅ์ ๋ํ ๊ฒ์ฌ์ด๋ค. ๊ฒ ์ฌ๋ฅผ ํตํด ๋๋ ์ฆ์ ์์ธ ์ค ํ๋์ธ ์์ด ์ธ์ง ๋ฐ ์ด์จ ์ฒ๋ฆฌ์ ๋ํ ๋ฅ๋ ฅ์ ์ธก์ ํ๋ค. ๋ ๊ฐ์ ์ธ์ ํ ์ฃผํ์๋ฅผ ๊ฐ์ง ์๋ฆฌ๋ฅผ ์ฐ์ํ์ฌ ๋ค๋ ค ์ฃผ๊ณ ๋์ค์ ๋ค๋ ค์ค ์๋ฆฌ๊ฐ ๋จผ์ ๋ค๋ ค์ค ์๋ฆฌ์ ๋นํ์ฌ ๋์์ก๋์ง ๋ฎ ์์ก๋์ง๋ฅผ ์ ํ์ํจ๋ค. ๊ฒ์ฌ๋ฐฉ๋ฒ์ ํค๋ํฐ์ ์ฐ๊ณ ์ ์๋๋ ์ฃผํ์์ ๋ณ์ด(๋๋ฎ์ด)๋ฅผ ๋งํ๋ ๊ฒ์ด๋ค. ์ง๋จ ๊ธฐ์ค์ <ํโ ข-14>์ ๊ฐ๋ค. <ํโ ข-14> ์ฒญ์ง๊ฐ๋ฅ๋ ฅ ๊ฒ์ฌ ๊ธฐ์ค ์์ ์ ๊ธฐ์ค
๋ชฉํ๊ธฐ์ค์น ๋ฏธ๋ฌ 25% ์ด์ ์ค๋ฅ์จ
๋ชฉํ๊ธฐ์ค์น ๋๋ฌ 25% ์ดํ ์ค๋ฅ์จ
๋ค. ์๋ฃ ์์ง ์ฐ๊ตฌ ๋์ ํ์๋ค์๊ฒ๋ ๋๋ ์ฆ ์ ๋ฌธ์ง๋์ฌ, ์ธ์ด์ฌํ์ฌ ์์์ฌ๋ฆฌ์ฌ ๋ฑ ๊ด๋ จ ์๊ฒฉ์ฆ์ ๊ฐ์ง ์ ๋ฌธ๊ฐ๋ค์ด 2016๋ 5์๋ถํฐ 9์๊น์ง ์งํํ์ ๋๋ฐ ์ ๋ณ๊ฒ์ฌ๋ฅผ ํตํด ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ์ผ๋ก ์ ๋ณ๋ ํ์๋ค์ ๋ํ ์ฌ - 53 -
ํ๊ฒ์ฌ๋ฅผ ์ค์ํ๊ณ , ํ๋ จ๋์์๋ฅผ ์ ์ ํ์ฌ ์ค์ฌ ํ๋ก๊ทธ๋จ์ ์ค์ํ ํ ์ฌ๊ฒ์ฌ๋ฅผ ํตํ์ฌ ์๋ฃ๋ฅผ ์์งํ์๋ค. ์ ๋ณ๊ฒ์ฌ๋ 2016๋ 4/12~28์ผ๊น ์ง ์ ์ฒดํ์ 243๋ช ์ ๋ํ ์ค์ํ์๊ณ , ๋๋ ์ฆ ์ํ๊ตฐ์ผ๋ก ๋ํ๋ 58 ๋ช ๊ณผ ๊ต์ฌ๋ค์ด ์ ๋ณ๊ฒ์ฌ์ ๊ด๊ณ์์ด ์ผํฐ์์ ์ฝ๊ธฐ์ ์ด๋ ค์์ ๋๋ผ๊ณ ์๋ ํ์ 56๋ช ์ ์ถ์ฒํ์ฌ 5/2~30์ผ๊น์ง ์ด 104๋ช ์ ๋ํ ์ฌํ๊ฒ์ฌ๋ฅผ ์ค์ํ์๋ค. ๊ทธ ์ค ์ฝ๊ธฐ๋ฅ๋ ฅ๊ณผ ์ด์์ฒญ์ทจ๋ ฅ์์ ๊ฐ์ฅ ๋ฎ์ ์ ์๋ฅผ ๋ํ๋ธ ํ์ ์ค ํ๋ จ์ฐธ์ฌ์ ๋์ํ 40๋ช ์ ๋ํ์ฌ 7/27~8/19์ผ๊น์ง 13ํ์ ๊ฑธ์น ํ๋ จ ํ๋ก๊ทธ๋จ์ ์งํํ์๊ณ , 8/22~24์ผ๊น์ง ํ๋ จ ์ ์ฌํ๊ฒ์ฌ์ ๋์ผํ ๊ฒ ์ฌ๋ฅผ ์ฌ์งํํ์ฌ ์ค์ฌ์ ํ ์ฐจ์ด๋ฅผ ๊ฒ์ฆํ ์๋ฃ๋ฅผ ์์งํ์๋ค. ๋๋ ์ฆ ์ ๋ณ๊ฒ์ฌ์ง๋ฅผ ํตํด ๋ํ๋ ๊ฒฐ๊ณผ๋ ํด๋น๊ตฐ์ด 5๋ช , ๊ณ ์ํ๊ตฐ์ด 23๋ช ์ผ๋ก ๊ณ ์ํ๊ตฐ ์ด์์ด 14.41% 35๋ช ์ด์์ผ๋ฉฐ, ์ ์๊ตฐ์ 76.13% 185๋ช ์ด์๋ค. ์ด๋ ๊ฒ ๊ณ ์ํ๊ตฐ์ด ๋ง์ ์ด์ ๋ ์ง์ญ์๋์ผํฐ ํน์ฑ์ ์ ์๋์ธต ํ ๋ถ ๋ชจ๊ฐ์ ์ด ๋ง์ ์๋์ ํ์ต์ ์ง์์ด ๋ถ์กฑํ ๊ฒฐ๊ณผ๋ก ๋ณด์ฌ ์ง๋ค. ์ด๋ฑํ ์ 243๋ช ์ ๋ํ ์ ๋ณ๊ฒ์ฌ์ ๊ฒฐ๊ณผ๋ <ํ โ ข-15>์ ๊ฐ๋ค. <ํ โ ข-15> ๋๋ ์ฆ ์ ๋ณ๊ฒ์ฌ ๊ฒฐ๊ณผ ๊ตฌ๋ถ ์ธ์์ ๋ฐฑ๋ถ์จ
ํด๋น๊ตฐ 5๋ช 2.06%
๊ณ ์ํ๊ตฐ ์ ์ํ๊ตฐ 30๋ช 23๋ช 12.35% 9.46%
์ ์๊ตฐ 185๋ช 76.13%
ํฉ๊ณ 243๋ช 100%
๊ฒ์ฌ ๋ฐ ํ๋ จ์ ์์ ๋จผ์ ํ๋ถ๋ชจ์๊ฒ ๋๋ ์ฆ ์์ ์ ์ฐธ์ฌํ ์ ์ ๊ฒ ์ค๋์ํค๊ธฐ ์ํด์๋ ๋๋ ์ฆ์ ๋ํ ์ธ์์ด ํ์ํ๋ค๊ณ ์๊ฐ๋์ด - 54 -
์ฌํ๋ณต์ง์ฌ๋ค๋ก ๊ตฌ์ฑ๋์ด ์๋ ํด๋น ์ง์ญ์๋์ผํฐ ๊ต์ฌ๋ค์๊ฒ โ๋๋ ์ฆ ์ ์ดํด์ ๋์ฒโ๋ผ๋ ์ฃผ์ ํ์ ๊ต์ก์ ์ค์ํ์์ผ๋ฉฐ ์ข ๊ฒฐ๊น์ง ์ผ์ ์ <ํโ ข-16>๊ณผ ๊ฐ๋ค. <ํโ ข-16> ๋๋ ์ฆ ์ค์ฌ์ผ์ ๋จ๊ณ ์งํ ๋ด์ญ(2016๋ ) 4์ 5์ 6์ ์ถ์ง์ผ์ 7์ 8์ 9์ 10์ ์ง์ญ์๋์ผํฐ ๊ต์ฌ๊ต์ก ๋๋ ์ฆ ์ ๋ณ๊ฒ์ฌ ๊ฒ์ฌ ๋๋ ์ฆ ์ฌํ๊ฒ์ฌ ๋๋ ์ฆ ํ๋ จํ๋ก๊ทธ๋จ ์ฐธ๊ฐ์ ์ ์ ์ฝ๊ธฐํ๋ จ ์ค์ฌ ์ฒญ์ง๊ฐ์๊ทนํ๋ จ ์๋ฃ ํ๋ จํ ์ฌํ๊ฒ์ฌ ์์ง ๋ฐ์ดํ ์์ง
๋ผ. ๋๋ ์ฆ ์ฝ๊ธฐ๋ฅ๋ ฅ ํฅ์์ ์ํ ์ค์ฌ ๊ณผ์ ๋ณธ ์ฐ๊ตฌ์์๋ ๋ ๊ฐ์ง ๋ฐฉํฅ์ผ๋ก ์ค์ฌ๋ฅผ ์งํํ์๋๋ฐ ์ฒซ ๋ฒ์งธ๋ ์ ์ด์ธ์ ํ๋ จ๊ณผ ํด๋ ์ ์๋ํ๋ฅผ ํตํด์ ์ฝ๊ธฐ๋ฅ๋ ฅ์ ํฅ์์ํค๊ณ ์ ํ์ ๋ค. ๊ทธ๋ฆฌ๊ณ ๋ ๋ฒ์งธ๋ ์์ด์ธ์์ ์ํฅ์ ์ฃผ๋ ์ ๊ฒฝํ์ ๋ฌธ์ ์ค ์ฒญ์ง ๊ฐ์ ์ทจ์ฝ์ฑ์ ๊ฐ์ ์ ํตํด ๋๋ ์ฆ์ ๊ทผ๋ณธ์ ์ธ ์์ธ์ ๊ฐ์ ํ๊ณ ์ ํ - 55 -
์๋ค. ์ฝ๊ธฐ๋ฅ๋ ฅ์ ํฅ์์ํค๊ธฐ ์ํ ํ๋ จ์์๋, ๋๋ ์ฆ์ ์ค์ํ ์์ธ ์ค ํ๋๋ ์ ํํ ์์์ธ์๋ฅ๋ ฅ์ ๋ถ์กฑ๊ณผ ๊ด๋ จ์ด ์๋ค๋ ์ ํ์ด๋ก ์ ๊ทผ๊ฑฐ ํ์ฌ ์์ด ์ธ์(์์ ๋ฐ ์์์ ๋ถ์ , ๊ฒฐํฉ)ํ๋ จ์ ํ์๊ณ , ํด๋ ์์๋ ์์ด๋ณ๋๊ท์น์ ๋ํ ๊ต์ก์ ํจ๊ป ์งํํ์์ผ๋ฉฐ, ์ ํด์ง ์๊ฐ ์์ ๋น ๋ฅด๊ณ ์ ํํ๊ฒ ์ฝ๋ ํ๋ จ์ ์ง์ค์ ์ผ๋ก ํ์๋ค. ๊ทธ๋ฆฌ๊ณ ์ฝ๊ธฐ ํ๋ จ์ ํ ๋๋ ๊ณจ์ ๋ ํน์ ํค๋ํฐ์ ์ฌ์ฉํ์ฌ ๊ณจ์ ๋๋ฅผ ํตํด ์์ ์ ๋ชฉ์๋ฆฌ๋ฅผ ๋น ๋ฅด๊ฒ ์ ๋ฌํ๊ฒ ํ๊ณ ๋ชฉ์๋ฆฌ์ ํน์ ํ ํจํด์ ํผ๋๋ฐฑ ํ๋๋ก ํ์๋ค. ๋ํ ๋งคํ ๋ง๋ค ๋์ ํํธ์ ์ธ์์์ ์์กํ๊ฒ ํจ์ผ๋ก์จ ์ ์์ํ์ ํจ๊ป ์ธ์ด์ ์์ ๊ธฐ์ต ๋ฐ ๊ธฐ์ต์ ๋ต์ ํฅ์์ํค๊ณ ์ ํ์์ผ๋ฉฐ, ๋งคํ ๋ง ๋ค ์ฝ๊ธฐํ ์คํธ๋ฅผ ํตํด ์ฝ๊ธฐ์ค๋ ฅ์ด ๋๋ ์ด ํฅ์๋๋ ์์ ์ ๋ชจ์ต์ ํผ ๋๋ฐฑํ๋ฉฐ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ์ ์ฆ์ง์ํค๊ณ ์ ํ์๋ค.
[๊ทธ๋ฆผโ ข-2] ์ฝ๊ธฐํ๋ จ ๋๊ตฌ - 56 -
์ฒญ์ง๊ฐ ์๊ทนํ๋ จ์์๋ ์ฒญ์ง๊ฐ์ ์์ด์ฒ๋ฆฌ์ ๋ฌธ์ ๋ก ๋ฌธ์ํด๋ ์ ์ ์ด๋ ค์์ด ์๊ธฐ๊ฑฐ๋ ๋ฏธ์ธํ ์ง์ฐ์ด ๋ฐ์ํ๊ณ ์ด๊ฒ์ด ๋ฐ๋จ์ด ๋์ด ๋๋ ์ฆ์ด ๋ฐ์ํ๋ ๋ถ๋ถ์ ๊ฐ์ ํ๊ณ ์ ํ์๋ค. ๋ณธ ์ฐ๊ตฌ์์๋ ์ฒญ๊ฐ ์ ๋ณด์ฒ๋ฆฌ(์ ์ /์์ฐ)๋ฅผ ๊ฐ์ ์ํค๊ธฐ ์ํด ํน์ํ๊ฒ Gating/Filtering ๋ ์์ ์ ํ๋ จ์์ด ์์ธก ํ ์ ์๋ ๋ฐฉ์์ผ๋ก ๋ณํ์์ผ๊ฐ๋ฉฐ ๋ค๋ ค ์ฃผ์ด ์ค์ด์ ๊ทผ์ก์ ์ด๋์ํด์ผ๋ก์ ๊ฒฝ์ฒญ ๋ฉ์ปค๋์ฆ์ ํ์ฑํ ์์ผ ์ฒญ๊ฐ์์คํ ์ ๊ฐํ์ํค๊ณ ์ ํ์๋ค. ๋ํ ์ฒญ์ง๊ฐ ์๊ทนํ๋ จ ์์ ์ถ ๊ฐ์ ์ผ๋ก ๋ฐ๋ฌ ๋ชจ์์ ๋ฐธ๋ฐ์ค๋ณด๋๋ฅผ ๊ฐ์ง๊ณ 3๋ถ๊ฐ ๋์ ๊ฐ๊ณ ํ์ ๋ฒ๋ฆฐ ์ฑ ์์๊ธฐ ๋ฑ ๊ท ํ์ ์ก๊ธฐ ์ํ ๋ ธ๋ ฅ์์ ์ ์ ๊ธฐ๊ด์ ์๊ทนํ ๊ณ ์ฃผ์์ง์ค๋ ฅ์ ํ ๊ณณ์ ๋ชจ์ผ๋ ํ๋ จ์ ์ค์ํ์๋ค.
[๊ทธ๋ฆผโ ข-3] ์ฒญ์ง๊ฐ ์๊ทน ํ๋ จ๋๊ตฌ - 57 -
No. 2
<ํโ ข-17> ์ค์ฌํ๋ จ ์ผ์ง(์์) ์ค์ฌ ํ๋ จ ์ผ์ง
(2ํ๊ธฐ)
์ฑ ๋ช โโโ ๋ ์ง 2016๋ 8์ 0์ผ(9:30~11:30) ์ฅ ์ 00์ง์ญ์๋์ผํฐ(๋์์ค) ์ถ์์ธ์ 20 ๋ช ยท ์ฒญ์ง๊ฐ ์ ๋ณด์ฒ๋ฆฌ ์๊ทน ํ๋ จ(๋ฃ๊ธฐ ํ๋ จ) - Tomatis Method 2 DAY - ๋ฃ๊ธฐํ๋ จํ๋ฉฐ ๋ง๋ค๋ผ ์์น ํ๊ธฐ ํ๋ - ๋ฐธ๋ฐ์ค ํ๋ จ: 3๋ถ ๊ฐ ๋๊ฐ๊ณ ๋ฐ ๊ฐ๊ฒฉ(15cm) ยท ์์ด์ธ์ํ๋ จ ๊ต ์ก - ๋จ์ด์ ์์ ์ธ์ ๋ด ์ฉ - ๋จ์ด๋ ๋ช ๊ฐ์ ์์ ๋ก ์ด๋ฃจ์ด ์๋? - ๋์ด ํ๋ํ๋ฉฐ ์์ ๋ถ์ , ํฉ์ฑ ยท ์ฝ๊ธฐ์ ์ฐฝ์ฑ ํ๋ จ(ํํํ๋ จ) - ๋์์์ก: ๊ฐ์ค๋ฆฌ์ฐ(ํ๋ จ ์์ ์ ), ๊ฐํ๋ฌผ - /ใ / ์ผ๋ก ์ด๋ฃจ์ด์ง ๊ทธ๋ฆผ๋จ์ด ๋นจ๋ฆฌ ์ฝ๊ธฐ(์ด์ฑ) - ๋จ์ด ์ฝ๊ธฐ ์ฐ์ต(์ฒ์ฒํ ์ ํํ๊ฒ ์ฝ๊ธฐ) ooosten, Balance Bord, ooobrain, ์ฝ๊ธฐ์ ์ฐฝ์ฑ ๋ ธํธ, ์ค๋น๋ฌผ ๊ฐ๋๋ค ์์ ์ฑ , ์ฐ๋ฆฌ๋ง์นด๋, ์์๊ธ์ํ, ๋์์๋ฃ ๋ด๋น ์๋ ํน ์ด - ์๋๋ค์ด ํ๋ จ์ ์์ด ์๋ก์ด ๋ฐฉ๋ฒ์ ๋ํ ํฅ๋ฏธ๋ฅผ ์ฌ ํญ ๋ํ๋. ์์ ๊ฐ์ด ๊ฐ์ํ์์์ ํ์ธํฉ๋๋ค. 2016๋ 0์ 00์ผ ๊ฐ์ฌ: (์๋ช ) - 58 -
๋ง. ์๋ฃ๋ถ์ ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ ํ์์ ๋ํ ์ฝ๊ธฐํ๋ จ๊ณผ ์ฒญ์ง๊ฐ์๊ทน ํ๋ จ์ ํ ํ์ ์ฝ๊ธฐ ๋ฅ๋ ฅ๊ณผ ์ฝ๊ธฐ์ดํด๋ ฅ, ์ด์์ฒญ์ทจ๋ ฅ, ์ฒญ์ง๊ฐ๋ฅ๋ ฅ์ ์ค์ฌ ์ ํ ์ฐจ์ด๋ฅผ ์์๋ณด๊ธฐ ์ํ์ฌ ๋์ํ๋ณธ T๊ฒ์ฆ์ ์ค์ํ์๋ค.
- 59 -
โ ฅ. ์ฐ๊ตฌ๊ฒฐ๊ณผ 1. ์คํ์ ์ผ๋ฐ๊ตฐ๊ณผ ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ ๊ฐ์ ํ์ ์ ์๊ธฐ ํจ๋ฅ๊ฐ, ์ํ๋ถ์, ํ๊ต๋ถ์ ์์ ์ฐจ์ด ๊ฐ. ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ์ ์ฐจ์ด ์ผ๋ฐ๊ตฐ๊ณผ ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ ์ง๋จ์ ๋ํด ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ์์์ ์ฐจ์ด๋ฅผ ๊ฒ์ฆํ๊ธฐ ์ํ์ฌ ๋ ๋ฆฝํ๋ณธ t-๊ฒ์ฆ(T-test)๋ฅผ ์ค์ํ์๊ณ , ๋ถ์ ๊ฒฐ๊ณผ๋ ๋ค์์ <ํโ ฅ-1>๊ณผ ๊ฐ๋ค. ๋ถ์๊ฒฐ๊ณผ, ๋๋ ์ฆ ์ง๋จ์ ๋ฐ๋ฅธ ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ์ ๊ณผ์ ๋์ด๋, ์๊ธฐ์กฐ์ ํจ๋ฅ๊ฐ, ์์ ๊ฐ, ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ ์ ์ฒด์ ๋ชจ๋ ์ ์ํ ์ฐจ์ด๊ฐ ์๋ ๊ฒ์ผ๋ก ๋ํ๋ฌ๋ค. ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ์ ๊ณผ์ ๋์ด๋๋ ์ผ๋ฐ๊ตฐ๊ณผ ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ ์ง๋จ ๊ฐ์ ์ ์ํ ์ฐจ์ด๊ฐ ์๋ ๊ฒ์ผ๋ก ๋ํ๋ฌ์ผ๋ฉฐ(t=3.539, p<.001), ์ผ๋ฐ๊ตฐ (M=3.05)์ด ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ ์ง๋จ(M=2.69)๋ณด๋ค ํ๊ท ๊ฐ์ด ๋์ ๊ฒ์ผ๋ก ๋ํ๋ฌ๋ค. ์๊ธฐ ์กฐ์ ํจ๋ฅ๊ฐ์ ์ผ๋ฐ๊ตฐ๊ณผ ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ ์ง๋จ ๊ฐ์ ์ ์ํ ์ฐจ์ด๊ฐ ์๋ ๊ฒ์ผ๋ก ๋ํ๋ฌ์ผ๋ฉฐ(t=5.539, p<.001), ์ผ๋ฐ๊ตฐ(M=3.59) ์ด ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ ์ง๋จ(M=3.15)๋ณด๋ค ํ๊ท ๊ฐ์ด ๋์ ๊ฒ์ผ๋ก ๋ํ๋ฌ ๋ค. ์์ ๊ฐ์ ์ผ๋ฐ๊ตฐ๊ณผ ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ ์ง๋จ ๊ฐ์ ์ ์ํ ์ฐจ์ด๊ฐ ์๋ ๊ฒ์ผ๋ก ๋ํ๋ฌ์ผ๋ฉฐ(t=6.770, p<.001), ์ผ๋ฐ๊ตฐ(M=4.14)์ด ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ ๊ตฐ ์ง๋จ(M=3.48)๋ณด๋ค ํ๊ท ๊ฐ์ด ๋์ ๊ฒ์ผ๋ก ๋ํ๋ฌ๋ค. ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ ์ ์ฒด๋ ์ผ๋ฐ๊ตฐ๊ณผ ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ ์ง๋จ ๊ฐ์ ์ ์ํ ์ฐจ์ด๊ฐ ์๋ ๊ฒ์ผ๋ก - 60 -
๋ํ๋ฌ์ผ๋ฉฐ(t=6.861, p<.001), ์ผ๋ฐ๊ตฐ(M=3.60)์ด ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ ์ง๋จ (M=3.11)๋ณด๋ค ํ๊ท ๊ฐ์ด ๋์ ๊ฒ์ผ๋ก ๋ํ๋ฌ๋ค. <ํโ ฅ-1 > ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ์ ์ฐจ์ด ๊ฒ์ฆ ๋๋ ์ฆ ์ง๋จ ์ผ๋ฐ๊ตฐ ๊ณผ์ ๋์ด๋ ๊ณ ์ํ๊ตฐ ์ผ๋ฐ๊ตฐ ์๊ธฐ์กฐ์ ํจ๋ฅ๊ฐ ๊ณ ์ํ๊ตฐ ์ผ๋ฐ๊ตฐ ์์ ๊ฐ ๊ณ ์ํ๊ตฐ ์ผ๋ฐ๊ตฐ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ ์ ์ฒด ๊ณ ์ํ๊ตฐ
N
191 84 191 84 191 84 191 84
M
3.05 2.69 3.59 3.15 4.14 3.48 3.60 3.11
SD
0.767 0.823 0.607 0.624 0.719 0.811 0.535 0.568
(N =275)
t 3.539*** 5.539*** 6.770*** 6.861***
p<.001, **p<.01, *p<.05,
***
๋. ์ํ๋ถ์์ ์ฐจ์ด ์ผ๋ฐ๊ตฐ๊ณผ ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ ์ง๋จ์ ๋ํด ์ํ๋ถ์์์์ ์ฐจ์ด๋ฅผ ๊ฒ ์ฆํ๊ธฐ ์ํ์ฌ ๋ ๋ฆฝํ๋ณธ t-๊ฒ์ฆ(T-test)๋ฅผ ์ค์ํ์๊ณ , ๋ถ์ ๊ฒฐ๊ณผ๋ ๋ค ์์ <ํโ ฅ-2>์ ๊ฐ๋ค. ๋ถ์๊ฒฐ๊ณผ, ์ํ๋ถ์์ ์ธ์ง์ ์ํ๋ถ์, ๊ฐ์ ์ ์ํ๋ถ์, ์ผ๋ฐ์ ์ํ๋ถ์, ์ํ๋ถ์ ์ ์ฒด์ ๋ชจ๋ ์ ์ํ ์ฐจ์ด๊ฐ ์๋ ๊ฒ์ผ๋ก ๋ํ๋ฌ๋ค. ์ํ๋ถ์์ ์ธ์ง๋ ์ผ๋ฐ๊ตฐ๊ณผ ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ ์ง๋จ ๊ฐ์ ์ ์ํ ์ฐจ ์ด๊ฐ ์๋ ๊ฒ์ผ๋ก ๋ํ๋ฌ์ผ๋ฉฐ(t=-5.536, p<.001), ์ผ๋ฐ๊ตฐ(M=2.15)๋ณด๋ค - 61 -
๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ ์ง๋จ(M=2.77)์ ํ๊ท ๊ฐ์ด ๋์ ๊ฒ์ผ๋ก ๋ํ๋ฌ๋ค. ๊ฐ ์ ์ ์ผ๋ฐ๊ตฐ๊ณผ ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ ์ง๋จ ๊ฐ์ ์ ์ํ ์ฐจ์ด๊ฐ ์๋ ๊ฒ์ผ๋ก ๋ํ๋ฌ์ผ๋ฉฐ(t=-6.087, p<.001), ์ผ๋ฐ๊ตฐ(M=1.71)๋ณด๋ค ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ ์ง ๋จ(M=2.29)์ ํ๊ท ๊ฐ์ด ๋์ ๊ฒ์ผ๋ก ๋ํ๋ฌ๋ค. ์ผ๋ฐ์ ์ํ๋ถ์์ ์ผ ๋ฐ๊ตฐ๊ณผ ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ ์ง๋จ ๊ฐ์ ์ ์ํ ์ฐจ์ด๊ฐ ์๋ ๊ฒ์ผ๋ก ๋ํ๋ฌ ์ผ๋ฉฐ(t=-8.035, p<.001), ์ผ๋ฐ๊ตฐ (M=1.68)๋ณด๋ค ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ ์ง๋จ (M=2.49)์ ํ๊ท ๊ฐ์ด ๋์ ๊ฒ์ผ๋ก ๋ํ๋ฌ๋ค. ์ํ๋ถ์ ์ ์ฒด๋ ์ผ๋ฐ๊ตฐ ๊ณผ ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ ์ง๋จ ๊ฐ์ ์ ์ํ ์ฐจ์ด๊ฐ ์๋ ๊ฒ์ผ๋ก ๋ํ๋ฌ์ผ๋ฉฐ (t=-7.116, p<.001), ์ผ๋ฐ๊ตฐ(M=1.85)๋ณด๋ค ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ ์ง๋จ(M=2.52) ์ ํ๊ท ๊ฐ์ด ๋์ ๊ฒ์ผ๋ก ๋ํ๋ฌ๋ค. <ํโ ฅ-2> ์ํ๋ถ์์ ์ฐจ์ด ๊ฒ์ฆ ๋๋ ์ฆ ์ง๋จ ์ผ๋ฐ๊ตฐ ์ธ์ง์ ์ํ๋ถ์ ๊ณ ์ํ๊ตฐ ์ผ๋ฐ๊ตฐ ๊ฐ์ ์ ์ํ๋ถ์ ๊ณ ์ํ๊ตฐ ์ผ๋ฐ๊ตฐ ์ผ๋ฐ์ ์ํ๋ถ์ ๊ณ ์ํ๊ตฐ ์ผ๋ฐ๊ตฐ ์ํ๋ถ์ ์ ์ฒด ๊ณ ์ํ๊ตฐ
N
191 84 191 84 191 84 191 84
p<.001, **p<.01, *p<.05,
***
- 62 -
M
2.15 2.77 1.71 2.29 1.69 2.49 1.85 2.52
SD
0.829 0.908 0.722 0.766 0.719 0.862 0.688 0.785
(N =275)
t
-5.536*** -6.087*** -8.035*** -7.116***
๋ค. ํ๊ต๋ถ์ ์์ ์ฐจ์ด ์ผ๋ฐ๊ตฐ๊ณผ ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ ์ง๋จ์ ๋ํด ํ๊ต๋ถ์ ์์์์ ์ฐจ์ด๋ฅผ ๊ฒ์ฆํ๊ธฐ ์ํ์ฌ ๋ ๋ฆฝํ๋ณธ t-๊ฒ์ฆ(T-test)๋ฅผ ์ค์ํ์๊ณ , ๋ถ์๊ฒฐ๊ณผ๋ ๋ค์์ <ํโ ฅ-3>๊ณผ ๊ฐ๋ค. ๋ถ์๊ฒฐ๊ณผ, ํ๊ต๋ถ์ ์์ ๊ต์ฌ๊ด๊ณ, ๊ต์ฐ๊ด๊ณ, ํ์ตํ๋, ํ์ต๊ท์น, ํ๊ต๋ถ์ ์ ์ ์ฒด์ ๋ชจ๋ ์ ์ํ ์ฐจ์ด๊ฐ ์๋ ๊ฒ์ผ ๋ก ๋ํ๋ฌ๋ค. ํ๊ต๋ถ์ ์์ ๊ต์ฌ๊ด๊ณ๋ ์ผ๋ฐ๊ตฐ๊ณผ ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ ์ง๋จ ๊ฐ ์ ์ ํ ์ฐจ์ด๊ฐ ์๋ ๊ฒ์ผ๋ก ๋ํ๋ฌ์ผ๋ฉฐ(t=-9.192, p<.001), ์ผ๋ฐ๊ตฐ(M=1.28) ๋ณด๋ค ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ ์ง๋จ(M=2.03)์ ํ๊ท ๊ฐ์ด ๋์ ๊ฒ์ผ๋ก ๋ํ๋ฌ ๋ค. ๊ต์ฐ๊ด๊ณ๋ ์ผ๋ฐ๊ตฐ๊ณผ ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ ์ง๋จ ๊ฐ์ ์ ์ํ ์ฐจ์ด๊ฐ ์ ๋ ๊ฒ์ผ๋ก ๋ํ๋ฌ์ผ๋ฉฐ(t=-10.086, p<.001), ์ผ๋ฐ๊ตฐ(M=1.16)๋ณด๋ค ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ ์ง๋จ(M=1.71)์ ํ๊ท ๊ฐ์ด ๋์ ๊ฒ์ผ๋ก ๋ํ๋ฌ๋ค. ํ์ตํ๋์ ์ผ๋ฐ๊ตฐ๊ณผ ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ ์ง๋จ ๊ฐ์ ์ ์ํ ์ฐจ์ด๊ฐ ์๋ ๊ฒ์ผ๋ก ๋ํ ๋ฌ์ผ๋ฉฐ(t=-7.918, p<.001), ์ผ๋ฐ๊ตฐ (M=1.89)๋ณด๋ค ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ ์ง๋จ (M=2.56)์ ํ๊ท ๊ฐ์ด ๋์ ๊ฒ์ผ๋ก ๋ํ๋ฌ๋ค. ํ์ต๊ท์น์ ์ผ๋ฐ๊ตฐ๊ณผ ๋ ๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ ์ง๋จ ๊ฐ์ ์ ์ํ ์ฐจ์ด๊ฐ ์๋ ๊ฒ์ผ๋ก ๋ํ๋ฌ์ผ๋ฉฐ (t=-6.639, p<.001), ์ผ๋ฐ๊ตฐ(M=1.26)๋ณด๋ค ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ ์ง๋จ(M=1.70) ์ ํ๊ท ๊ฐ์ด ๋์ ๊ฒ์ผ๋ก ๋ํ๋ฌ๋ค. ํ๊ต๋ถ์ ์ ์ ์ฒด์ ๋ํด์๋ ์ผ๋ฐ ๊ตฐ๊ณผ ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ ์ง๋จ ๊ฐ์ ์ ์ํ ์ฐจ์ด๊ฐ ์๋ ๊ฒ์ผ๋ก ๋ํ๋ฌ์ผ ๋ฉฐ (t=-11.411, p<.001), ์ผ๋ฐ๊ตฐ(M=1.40)๋ณด๋ค ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ ์ง๋จ (M=2.00)์ ํ๊ท ๊ฐ์ด ๋์ ๊ฒ์ผ๋ก ๋ํ๋ฌ๋ค.
- 63 -
<ํโ ฅ-3> ํ๊ต๋ถ์ ์์ ์ฐจ์ด ๊ฒ์ฆ ๋๋ ์ฆ ์ง๋จ ์ผ๋ฐ๊ตฐ ๊ต์ฌ๊ด๊ณ ๊ณ ์ํ๊ตฐ ์ผ๋ฐ๊ตฐ ๊ต์ฐ๊ด๊ณ ๊ณ ์ํ๊ตฐ ์ผ๋ฐ๊ตฐ ํ์ตํ๋ ๊ณ ์ํ๊ตฐ ์ผ๋ฐ๊ตฐ ํ์ต๊ท์น ๊ณ ์ํ๊ตฐ ์ผ๋ฐ๊ตฐ ํ๊ต๋ถ์ ์ ์ ์ฒด ๊ณ ์ํ๊ตฐ
N
191 84 191 84 191 84 191 84 191 84
p<.001, **p<.01, *p<.05,
***
- 64 -
M
1.28 2.03 1.16 1.71 1.89 2.56 1.26 1.70 1.40 2.00
SD
0.436 0.931 0.272 0.638 0.606 0.726 0.438 0.633 0.313 0.561
(N =378)
t -9.192*** -10.086** *
-7.918*** -6.639*** -11.411** *
2. ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ, ์ํ๋ถ์, ํ๊ต๋ถ์ ์ ๊ฐ์ ๊ด๊ณ ๋น๊ต ๊ฐ. ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ์ด ์ํ๋ถ์์ ๋ฏธ์น๋ ์ํฅ ๋ณธ ์ฐ๊ตฌ์์๋ ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ์ด ์ํ๋ถ์์ ๋ฏธ์น๋ ์ํฅ์ ์ด ํด๋ณด๊ธฐ ์ํ์ฌ ๋ค์คํ๊ท๋ถ์์ ์ค์ํ์๋ค. ์ฐ์ ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ์ด ์ํ๋ถ์์ ๋ฏธ์น๋ ์ํฅ์ ๋ถ์ํจ์ ์์ ํ๊ท๋ถ์์ ๊ธฐ๋ณธ์ ๊ฐ์ ์ ์ถฉ์กฑ ์ฌ๋ถ์ ๋ํ์ฌ ์์ฐจ์ ํ๋กฏ์ ํ์ธํ์ฌ ์ง๋จํ๋ค. ๊ทธ ๊ฒฐ๊ณผ, ๊ฐ์ค ์ ๋ํ ํ๊ท ๋ชจํ์์๋ ๋ฑ๋ถ์ฐ์ฑ์ ๊ฐ์ ์ด ์ถฉ์กฑ๋์์ผ๋ฉฐ, DWํต๊ณ๋ ์ 1.859๋ก ๊ธฐ์ค์น 2์ ๊ฐ๊น๊ฒ ๋ํ๋๊ณ ์์ด ๋ ๋ฆฝ์ฑ์ ๊ฐ์ ์ด ์ถฉ์กฑ๋ ์๋ค. ๊ทธ๋ฆฌ๊ณ ๋ค์ค ๊ณต์ ์ฑ ์ง๋จ ๊ฒฐ๊ณผ, ๋ชจ๋ ๋ ๋ฆฝ๋ณ์์ ๋ํ์ฌ VIF ํต ๊ณ๋์ด 10 ์ดํ๋ก ๋ํ๋๊ณ , ๊ณต์ฐจ ํ๊ณ ํ์ฉ์น๊ฐ 0.1 ์ด์์ผ๋ก ๋ํ๋ ๊ฐ์ค์ ๊ฒ์ฆํ๊ธฐ ์ํ ํ๊ท๋ถ์์์๋ ๋ค์ค ๊ณต์ ์ฑ์ด ๋ฐ์๋์ง ์์ ๊ฒ์ผ๋ก ํ๋จ๋์๋ค. ํํธ ๋ณธ ์ฐ๊ตฌ์์ ์ค์ ํ ๊ฐ์ค์ ๋ํ ํ๊ท๋ถ์ ๊ฒฐ ๊ณผ๊ฐ <ํ โ ฅ-4>์ ๊ฐ์ด ๋ํ๋ฌ๋ค.
- 65 -
<ํโ ฅ-4> ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ์ด ์ํ๋ถ์์ ๋ฏธ์น๋ ์ํฅ ์ข ์๋ณ์: ์ํ๋ถ์
๋ ๋ฆฝ๋ณ์ (์์)
๊ณต์ ์ฑํต๊ณ ๋ B ํ์คํ t-value p-value ฮฒ ๊ณต์ฐจ VIF 4.730 - 22.865*** .000
๊ณผ์ ๋์ด๋ -.059 ์๊ธฐ์กฐ์ .060 ํจ๋ฅ๊ฐ ์์ ๊ฐ -.688 ๎๎ต
-.061
-1.177
.240
.685 1.459
.050
.918
.359
.627 1.596
-.711
14.976***
.000
.811 1.233
=.505, ์์ ๋ ๎ =.500, F =92.299(df1=3, df2=271), p=.000 ๎ต
p<.001, **p<.01, *p<.05, DW=1.859
***
๋ณธ ๋ชจํ์ ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ์ ํ์์์ธ์ธ ๊ณผ์ ๋์ด๋, ์๊ธฐ์กฐ์ ํจ ๋ฅ๊ฐ, ์์ ๊ฐ์ ์ํ๋ถ์์ 50.0%๋ฅผ ์ค๋ช ํ๊ณ ์๋ค. ๋ถ์ ๊ฒฐ๊ณผ, ์ํ๋ถ ์์ ์์ด์ ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ์ ํ์์์ธ ์ค, ์์ ๊ฐ๋ง ์ ์ํ ์ํฅ ์ ๋ฏธ์น๋ ๊ฒ์ผ๋ก ๋ํ๋ฌ๋ค. ํ๊ท๋ถ์ ๊ฒฐ๊ณผ, ์์ ๊ฐ(ฮฒ=-.711, t=-14.976, p<.001)์ ์ํ๋ถ์์ ํต ๊ณ์ ์ผ๋ก ์ ์ํ ๋ถ์ ์ํฅ์ ๋ฏธ์น๋ ๊ฒ์ผ๋ก ๋ํ๋ฌ์ผ๋ฉฐ, ์ด๋ฌํ ๊ฒฐ๊ณผ ๋ ๊ณผ์ ๋์ด๋์ ์์ธ์ด ์ํ๋ถ์์ ๋ฎ์ถ์ด ์ค ์ ์๋ ์์ธ๋ณ์๋ก ์์ฉํ๋ค๋ ๊ฒ์ ์๋ฏธํ๋ค. ์์ ๊ฐ์ ์ฐ๊ตฌ๊ฒฐ๊ณผ์์ ์ํ๋ถ์์ ๊ฐ์ฅ ๊ฐํ ์ํฅ์ ๋ฏธ์น๋ ๋ณ์๋ก๋ ์์ ๊ฐ์ผ๋ก ๋ํ๋ ๊ฒ์ ์ ์ ์๋ค. ๋ณธ ์ฐ๊ตฌ๋ ๋๋ ์ฆ ์ง๋จ์ ๋ฐ๋ผ ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ์ด ์ํ๋ถ์์ ๋ฏธ - 66 -
์น๋ ์ํฅ์ ๋ํ์ฌ ๋ถ์ํ๊ธฐ ์ํ์ฌ ๋ค์คํ๊ท๋ถ์์ ์ค์ํ์๋ค. ๋ถ ์๊ฒฐ๊ณผ๋ ๋ค์์ <ํโ ฅ-5>์ ๊ฐ๋ค. ์ผ๋ฐ๊ตฐ์์๋ ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ ์ ํ์์์ธ์ธ ๊ณผ์ ๋์ด๋, ์๊ธฐ์กฐ์ ํจ๋ฅ๊ฐ, ์์ ๊ฐ์ ์ํ๋ถ์์ 43.0%๋ฅผ ์ค๋ช ํ๊ณ ์๋ค. ํ๊ท๋ถ์ ๊ฒฐ๊ณผ, ์ผ๋ฐ๊ตฐ์์๋ ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ ๊ฐ์ ํ์์์ธ๋ค ์ค, ์์ ๊ฐ(ฮฒ=-.651, p<.001)์์ธ์ด ์ํ๋ถ์์ ๋ถ์ ์ํฅ์ ๋ฏธ์น๋ ๊ฒ์ผ๋ก ๋ํ๋ฌ๋ค. ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ ์ง๋จ์์๋ ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ์ ํ์์์ธ์ธ ๊ณผ์ ๋์ด๋, ์๊ธฐ์กฐ์ ํจ๋ฅ๊ฐ, ์์ ๊ฐ์ ์ํ๋ถ์์ 42.5%๋ฅผ ์ค๋ช ํ๊ณ ์๋ค. ํ๊ท๋ถ์ ๊ฒฐ๊ณผ, ์ผ๋ฐ๊ตฐ์์๋ ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ์ ํ์์์ธ๋ค ์ค, ์ ์ ๊ฐ(ฮฒ=-.696, p<.001)์์ธ์ด ์ํ๋ถ์์ ๋ถ์ ์ํฅ์ ๋ฏธ์น๋ ๊ฒ์ผ๋ก ๋ํ๋ฌ๋ค. <ํโ ฅ-5> ์ผ๋ฐ๊ตฐ๊ณผ ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ์ ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ์ด ์ํ๋ถ์ ์ ๋ฏธ์น๋ ์ํฅ
์ข ์๋ณ์: ์ํ๋ถ์
์ผ ๋ฐ ๊ตฐ ๊ณ ์ ํ ๊ตฐ
๋ ๋ฆฝ๋ณ์ ๊ณผ์ ๋์ด๋ ์๊ธฐ์กฐ์ ํจ๋ฅ๊ฐ ์์ ๊ฐ ๊ณผ์ ๋์ด๋ ์๊ธฐ์กฐ์ ํจ๋ฅ๊ฐ ์์ ๊ฐ
B -.087 .071 -.623 -.005 .147 -.674
p<.001, **p<.01, *p<.05
***
ฮฒ
-.097 .063 -.651 -.005 .116 -.696
t -1.502 .950 -11.008*** -.052 1.128 -7.892***
- 67 -
p R2(adj.) F .135 .439 48.696*** .343 (.430) .000 .959 .446 21.458*** .263 (.425) .000
๋. ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ์ด ํ๊ต๋ถ์ ์์ ๋ฏธ์น๋ ์ํฅ ๋ณธ ์ฐ๊ตฌ์์๋ ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ์ด ํ๊ต๋ถ์ ์์ ๋ฏธ์น๋ ์ํฅ์ ์ดํด๋ณด๊ธฐ ์ํ์ฌ ๋ค์คํ๊ท๋ถ์์ ์ค์ํ์๋ค. ์ฐ์ ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ ์ด ํ๊ต๋ถ์ ์์ ๋ฏธ์น๋ ์ํฅ์ ๋ถ์ํ๊ธฐ์ ์์ ํ๊ท๋ถ์์ ๊ธฐ๋ณธ์ ๊ฐ์ ์ ์ถฉ์กฑ ์ฌ๋ถ์ ๋ํ์ฌ ์์ฐจ์ ํ๋กฏ์ ํ์ธํ์ฌ ์ง๋จํ๋ค. ๊ทธ ๊ฒฐ ๊ณผ, ๊ฐ์ค์ ๋ํ ํ๊ท ๋ชจํ์์๋ ๋ฑ๋ถ์ฐ์ฑ์ ๊ฐ์ ์ด ์ถฉ์กฑ๋์์ผ๋ฉฐ, DWํต๊ณ๋์ 0์ ๊ฐ๊น์ฐ๋ฉด ์ธ์ ์ค์ฐจํญ๊ฐ์ ์์ ์๊ด๊ด๊ณ๊ฐ ์กด์ฌํ ๋ ๊ฒ์ด๋ฉฐ, 2์ ๊ฐ๊น์ฐ๋ฉด ์ค์ฐจํญ๊ฐ์ ๋ ๋ฆฝ์ฑ์ด ์กด์ฌํ๋ ๊ฒ์ด๋ฉฐ, ์ด ๊ฐ ์ด 4์ ๊ฐ๊น์ฐ๋ฉด ์ธ์ ์ค์ฐจํญ๊ฐ์ ์์ ์๊ด๊ด๊ณ๊ฐ ์กด์ฌํ๋ ๊ฒ์ผ๋ก ํ๋จํ๋๋ฐ, DWํต๊ณ๋์ด 1.749๋ก ๊ธฐ์ค์น 2์ ๊ฐ๊น๊ฒ ๋ํ๋๊ณ ์์ด ๋ ๋ฆฝ์ฑ์ ๊ฐ์ ์ด ์ถฉ์กฑ๋์๋ค. ๊ทธ๋ฆฌ๊ณ ๋ค์ค ๊ณต์ ์ฑ ์ง๋จ ๊ฒฐ๊ณผ, ๋ชจ๋ ๋ ๋ฆฝ๋ณ์์ ๋ํ์ฌ VIF ํต๊ณ๋์ด 10 ์ดํ๋ก ๋ํ๋๊ณ , ๊ณต์ฐจ ํ๊ณ ํ์ฉ์น ๊ฐ 0.1 ์ด์์ผ๋ก ๋ํ๋ ๊ฐ์ค์ ๊ฒ์ฆํ๊ธฐ ์ํ ํ๊ท๋ถ์์์๋ ๋ค์ค ๊ณต์ ์ฑ์ด ๋ฐ์๋์ง ์์ ๊ฒ์ผ๋ก ํ๋จ๋์๋ค. ํํธ ๋ณธ ์ฐ๊ตฌ์์ ์ค์ ํ ๊ฐ์ค์ ๋ํ ํ๊ท๋ถ์ ๊ฒฐ๊ณผ๊ฐ <ํโ ฅ-6>๊ณผ ๊ฐ์ด ๋ํ๋ฌ๋ค.
- 68 -
<ํโ ฅ-6> ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ์ด ํ๊ต๋ถ์ ์์ ๋ฏธ์น๋ ์ํฅ ์ข ์๋ณ์: ํ๊ต๋ถ์ ์
๋ ๋ฆฝ๋ณ์
ํ์คํฮฒ t-value p-value
B
๊ณต์ ์ฑํต๊ณ๋ ๊ณต์ฐจ VIF
(์์) 2.996 - 18.592*** .000 ๊ณผ์ ๋์ด๋ -.082 -.134 -2.100* .037 .685 1.459 ์๊ธฐ์กฐ์ -.107 -.140 -2.096* .037 .627 1.596 ํจ๋ฅ๊ฐ ์์ ๊ฐ -.204 -.335 -5.692*** .000 .811 1.233 ๎ =.239, ์์ ๋ ๎ =.231, F =28.403(df1=3, df2=271), p =.000 ๎ต
๎ต
p<.001, **p<.01, *p<.05, DW=1.749
***
๋ณธ ๋ชจํ์ ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ์ ํ์์์ธ์ธ ๊ณผ์ ๋์ด๋, ์๊ธฐ์กฐ์ ํจ ๋ฅ๊ฐ, ์์ ๊ฐ์ ํ๊ต๋ถ์ ์์ 23.1%๋ฅผ ์ค๋ช ํ๊ณ ์๋ค. ๋ถ์ ๊ฒฐ๊ณผ, ํ๊ต ๋ถ์ ์์ ์์ด์ ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ์ ํ์์์ธ ์ค, ๊ณผ์ ๋์ด๋, ์๊ธฐ ์กฐ์ ํจ๋ฅ๊ฐ, ์์ ๊ฐ์ ํ๊ต๋ถ์ ์์ ์ ์ํ ์ํฅ์ ๋ฏธ์น๋ ๊ฒ์ผ๋ก ๋ํ ๋ฌ๋ค. ํ๊ท๋ถ์ ๊ฒฐ๊ณผ, ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ์ ํ์์์ธ๋ค ์ค, ๊ณผ์ ๋์ด๋(ฮฒ =-.134, t=-2.100, p<.05)๋ ํ๊ต๋ถ์ ์์ ํต๊ณ์ ์ผ๋ก ์ ์ํ ๋ถ์ ์ํฅ ์ ๋ฏธ์น๋ ๊ฒ์ผ๋ก ๋ํ๋ฌ์ผ๋ฉฐ, ์ด๋ฌํ ๊ฒฐ๊ณผ๋ ๊ณผ์ ๋์ด๋์ ์์ธ์ด ํ ๊ต๋ถ์ ์์ ๋ฎ์ถ์ด ์ค ์ ์๋ ์์ธ๋ณ์๋ก ์์ฉํ๋ค๋ ๊ฒ์ ์๋ฏธํ๋ค. ์๊ธฐ์กฐ์ ํจ๋ฅ๊ฐ(ฮฒ=-.140, t=-2.096, p<.05)์ ํ๊ต๋ถ์ ์์ ํต๊ณ์ ์ผ ๋ก ์ ์ํ ๋ถ์ ์ํฅ์ ๋ฏธ์น๋ ๊ฒ์ผ๋ก ๋ํ๋ฌ์ผ๋ฉฐ, ์ด๋ฌํ ๊ฒฐ๊ณผ๋ ์๊ธฐ - 69 -
์กฐ์ ํจ๋ฅ๊ฐ์ ์์ธ์ด ํ๊ต๋ถ์ ์์ ๋ฎ์ถ์ด ์ค ์ ์๋ ์์ธ๋ณ์๋ก ์ ์ฉํ๋ค๋ ๊ฒ์ ์๋ฏธํ๋ค. ์์ ๊ฐ(ฮฒ=-.335, t=-5.692, p<.001)์ ํ๊ต๋ถ์ ์์ ํต๊ณ์ ์ผ๋ก ์ ์ ํ ๋ถ์ ์ํฅ์ ๋ฏธ์น๋ ๊ฒ์ผ๋ก ๋ํ๋ฌ์ผ๋ฉฐ, ์ด๋ฌํ ๊ฒฐ๊ณผ๋ ์์ ๊ฐ์ ์ ์ธ์ด ํ๊ต๋ถ์ ์์ ๋ฎ์ถ์ด ์ค ์ ์๋ ์์ธ๋ณ์๋ก ์์ฉํ๋ค๋ ๊ฒ์ ์ ๋ฏธํ๋ค. ์์ ๊ฐ์ ์ฐ๊ตฌ๊ฒฐ๊ณผ์์ ํ๊ต๋ถ์ ์์ ๊ฐ์ฅ ๊ฐํ ์ํฅ์ ๋ฏธ์น ๋ ๋ณ์๋ก๋ ๊ณผ์ ๋์ด๋, ์๊ธฐ์กฐ์ ํจ๋ฅ๊ฐ, ์์ ๊ฐ์ ์์ผ๋ก ๋ํ๋ ๊ฒ ์ ์ ์ ์๋ค. ๋ณธ ์ฐ๊ตฌ๋ ๋๋ ์ฆ์ ๋ํด ์ผ๋ฐ๊ตฐ๊ณผ ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ ์ง๋จ์ ๋ฐ๋ผ ํ ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ์ด ํ๊ต๋ถ์ ์์ ๋ฏธ์น๋ ์ํฅ์ ๋ํ์ฌ ๋ถ์ํ๊ธฐ ์ํ ์ฌ ๋ค์คํ๊ท๋ถ์์ ์ค์ํ์๋ค. ๋ถ์๊ฒฐ๊ณผ๋ ๋ค์์ <ํโ ฅ-7>๊ณผ ๊ฐ๋ค. ์ผ๋ฐ๊ตฐ์์๋ ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ์ ํ์์์ธ์ธ ๊ณผ์ ๋์ด๋, ์๊ธฐ์กฐ์ ํจ๋ฅ๊ฐ, ์์ ๊ฐ์ ํ๊ต๋ถ์ ์์ 17.8%๋ฅผ ์ค๋ช ํ๊ณ ์๋ค. ํ๊ท๋ถ์ ๊ฒฐ ๊ณผ, ์ผ๋ฐ๊ตฐ ์์๋ ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ์ ํ์์์ธ๋ค ์ค, ๊ณผ์ ๋์ด๋(ฮฒ =-.205, p<.01), ์์ ๊ฐ(ฮฒ=-.253, p<.01)์์ธ์ด ํ๊ต๋ถ์ ์์ ๋ถ์ ์ํฅ ์ ๋ฏธ์น๋ ๊ฒ์ผ๋ก ๋ํ๋ฌ๋ค. ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ ์ง๋จ์์๋ ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ์ ํ์์์ธ์ธ ๊ณผ ์ ๋์ด๋, ์๊ธฐ์กฐ์ ํจ๋ฅ๊ฐ, ์์ ๊ฐ์ ํ๊ต๋ถ์ ์์ 13.6%๋ฅผ ์ค๋ช ํ๊ณ ์๋ค. ํ๊ท ๋ถ์ ๊ฒฐ๊ณผ, ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ ์ง๋จ์์๋ ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ ์ ํ์์์ธ ์ค ์์ ๊ฐ(ฮฒ=-.210, p<.01)์์ธ์ด ํ๊ต๋ถ์ ์์ ์ ์ํ ์ ํฅ์ ๋ฏธ์น์ง ์๋ ๊ฒ์ผ๋ก ๋ํ๋ฌ๋ค.
- 70 -
<ํโ ฅ-7> ์ผ๋ฐ๊ตฐ๊ณผ ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ ์ง๋จ์ ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ์ด ํ๊ต ๋ถ์ ์์ ๋ฏธ์น๋ ์ํฅ ์ข ์๋ณ์: ํ๊ต๋ถ์ ์
์ผ ๋ฐ ๊ตฐ ๊ณ ์ ํ ๊ตฐ
๋ ๋ฆฝ๋ณ์ ๊ณผ์ ๋์ด๋ ์๊ธฐ์กฐ์ ํจ๋ฅ๊ฐ ์์ ๊ฐ ๊ณผ์ ๋์ด๋ ์๊ธฐ์กฐ์ ํจ๋ฅ๊ฐ ์์ ๊ฐ
B -.084 -.057 -.110 -.074 -.016 -.145
p<.001, **p<.01, *p<.05
***
ฮฒ
-.205 -.110 -.253 -.108 -.018 -.270
t -2.650** -1.388 -3.570*** -.838 -.131 -2.840**
p R2(adj.) F .009 .167 .000 .405 .896 .002
.191 14.723*** (.178) .170 7.022*** (.136)
๋ค. ์ํ๋ถ์์ด ํ๊ต ๋ถ์ ์์ ๋ฏธ์น๋ ์ํฅ ๋ณธ ์ฐ๊ตฌ์์๋ ์ํ๋ถ์์ด ํ๊ต ๋ถ์ ์์ ๋ฏธ์น๋ ์ํฅ์ ์ดํด๋ณด๊ธฐ ์ํ์ฌ ๋ค์คํ๊ท๋ถ์์ ์ค์ํ์๋ค. ์ฐ์ ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ์ด ํ๊ต๋ถ ์ ์์ ๋ฏธ์น๋ ์ํฅ์ ๋ถ์ํ๊ธฐ์ ์์ ํ๊ท๋ถ์์ ๊ธฐ๋ณธ์ ๊ฐ์ ์ ์ถฉ ์กฑ ์ฌ๋ถ์ ๋ํ์ฌ ์์ฐจ์ ํ๋กฏ์ ํ์ธํ์ฌ ์ง๋จํ๋ค. ๊ทธ ๊ฒฐ๊ณผ, ๊ฐ์ค์ ๋ํ ํ๊ท ๋ชจํ์์๋ ๋ฑ๋ถ์ฐ์ฑ์ ๊ฐ์ ์ด ์ถฉ์กฑ๋์์ผ๋ฉฐ, DWํต๊ณ๋์ 0์ ๊ฐ๊น์ฐ๋ฉด ์ธ์ ์ค์ฐจํญ๊ฐ์ ์์ ์๊ด๊ด๊ณ๊ฐ ์กด์ฌํ๋ ๊ฒ์ด๋ฉฐ, 2์ ๊ฐ๊น์ฐ๋ฉด ์ค์ฐจํญ ๊ฐ์ ๋ ๋ฆฝ์ฑ์ด ์กด์ฌํ๋ ๊ฒ์ด๋ฉฐ, ์ด ๊ฐ์ด 4์ ๊ฐ๊น์ฐ - 71 -
๋ฉด ์ธ์ ์ค์ฐจํญ๊ฐ์ ์์ ์๊ด๊ด๊ณ๊ฐ ์กด์ฌํ๋ ๊ฒ์ผ๋ก ํ๋จํ๋๋ฐ, DWํต๊ณ๋์ด 1.716์ผ๋ก ๊ธฐ์ค์น 2์ ๊ฐ๊น๊ฒ ๋ํ๋๊ณ ์์ด ๋ ๋ฆฝ์ฑ์ ๊ฐ ์ ์ด ์ถฉ์กฑ๋์๋ค. ๊ทธ๋ฆฌ๊ณ ๋ค์ค ๊ณต์ ์ฑ ์ง๋จ ๊ฒฐ๊ณผ, ๋ชจ๋ ๋ ๋ฆฝ๋ณ์์ ๋ ํ์ฌ VIF ํต๊ณ๋์ด 10 ์ดํ๋ก ๋ํ๋๊ณ , ๊ณต์ฐจ ํ๊ณ ํ์ฉ์น๊ฐ 0.1 ์ด์ ์ผ๋ก ๋ํ๋ ๊ฐ์ค์ ๊ฒ์ฆํ๊ธฐ ์ํ ํ๊ท๋ถ์์์๋ ๋ค์ค ๊ณต์ ์ฑ์ด ๋ฐ ์๋์ง ์์ ๊ฒ์ผ๋ก ํ๋จ๋์๋ค. ํํธ ๋ณธ ์ฐ๊ตฌ์์ ์ค์ ํ ๊ฐ์ค์ ๋ํ ํ๊ท๋ถ์ ๊ฒฐ๊ณผ๊ฐ <ํโ ฅ-8>๊ณผ ๊ฐ์ด ๋ํ๋ฌ๋ค. <ํโ ฅ-8> ์ํ๋ถ์์ด ํ๊ต๋ถ์ ์์ ๋ฏธ์น๋ ์ํฅ ์ข ์๋ณ์: ํ๊ต๋ถ์ ์
๊ณต์ ์ฑํต๊ณ๋ ๊ณต์ฐจ VIF (์์) .982 - 13.910*** .000 - ์ธ์ง .108 .198 2.096* .037 .286 3.493 ๊ฐ์ .193 .308 2.995** .003 .242 4.137 ์ผ๋ฐ์ .253 .438 5.146*** .000 .353 2.832 ์ํ๋ถ์ ๎ =.308, ์์ ๋ ๎ =.300, F =40.162(df1=3, df2=271), p =.000 ๋ ๋ฆฝ๋ณ์
๎ต
ํ์คํฮฒ t-value p-value
B
๎ต
p<.001, **p<.01, *p<.05, DW=1.749
***
๋ณธ ๋ชจํ์ ์ํ๋ถ์์ ํ์์์ธ์ธ ์ธ์ง, ๊ฐ์ , ์ผ๋ฐ์ ์ํ๋ถ์์ ํ๊ต๋ถ์ ์์ 30.0%๋ฅผ ์ค๋ช ํ๊ณ ์๋ค. ๋ถ์ ๊ฒฐ๊ณผ, ํ๊ต๋ถ์ ์์ ์์ด์ ์ํ๋ถ์์ ํ์์์ธ ์ค, ์ธ์ง, ๊ฐ์ , ์ผ๋ฐ์ ์ํ๋ถ์์ ํ๊ต๋ถ์ ์์ - 72 -
์ ์ํ ์ํฅ์ ๋ฏธ์น๋ ๊ฒ์ผ๋ก ๋ํ๋ฌ๋ค. ํ๊ท๋ถ์ ๊ฒฐ๊ณผ, ์ํ๋ถ์์ ํ์์์ธ๋ค ์ค, ์ธ์ง(ฮฒ=.198, t=2.096, p<.05)๋ ํ๊ต๋ถ์ ์์ ํต๊ณ์ ์ผ๋ก ์ ์ํ ๋ถ์ ์ํฅ์ ๋ฏธ์น๋ ๊ฒ์ผ๋ก ๋ํ๋ฌ์ผ๋ฉฐ, ์ด๋ฌํ ๊ฒฐ๊ณผ๋ ์ํ๋ถ์์ ์์ธ์ด ํ๊ต๋ถ์ ์์ ๋์ฌ ์ค ์ ์๋ ์์ธ๋ณ์๋ก ์์ฉํ๋ค๋ ๊ฒ์ ์๋ฏธํ๋ค. ๊ฐ์ (ฮฒ=.308, t=2.995, p<.01)์ ํ๊ต๋ถ์ ์์ ํต๊ณ์ ์ผ๋ก ์ ์ํ ๋ถ ์ ์ํฅ์ ๋ฏธ์น๋ ๊ฒ์ผ๋ก ๋ํ๋ฌ์ผ๋ฉฐ, ์ด๋ฌํ ๊ฒฐ๊ณผ๋ ๊ฐ์ ์ ์์ธ์ด ํ ๊ต๋ถ์ ์์ ๋์ฌ ์ค ์ ์๋ ์์ธ๋ณ์๋ก ์์ฉํ๋ค๋ ๊ฒ์ ์๋ฏธํ๋ค. ์ผ๋ฐ์ ์ํ๋ถ์(ฮฒ=.438, t=5.146, p<.001)์ ํ๊ต๋ถ์ ์์ ํต๊ณ์ ์ผ ๋ก ์ ์ํ ๋ถ์ ์ํฅ์ ๋ฏธ์น๋ ๊ฒ์ผ๋ก ๋ํ๋ฌ์ผ๋ฉฐ, ์ด๋ฌํ ๊ฒฐ๊ณผ๋ ์ผ๋ฐ ์ ์ํ์ ์์ธ์ด ํ๊ต๋ถ์ ์์ ๋์ฌ ์ค ์ ์๋ ์์ธ๋ณ์๋ก ์์ฉํ๋ค ๋ ๊ฒ์ ์๋ฏธํ๋ค. ์์ ๊ฐ์ ์ฐ๊ตฌ๊ฒฐ๊ณผ์์ ํ๊ต๋ถ์ ์์ ๊ฐ์ฅ ๊ฐํ ์ ํฅ์ ๋ฏธ์น๋ ๋ณ์๋ก๋ ์ผ๋ฐ์ ์ํ๋ถ์, ๊ฐ์ , ์ธ์ง์ ์์ผ๋ก ๋ํ๋ ๊ฒ์ ์ ์ ์๋ค. ๋ณธ ์ฐ๊ตฌ๋ ๋๋ ์ฆ์ ๋ํด ์ผ๋ฐ๊ตฐ๊ณผ ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ ์ง๋จ์ ๋ฐ๋ผ ์ ํ๋ถ์์ด ํ๊ต๋ถ์ ์์ ๋ฏธ์น๋ ์ํฅ์ ๋ํ์ฌ ๋ถ์ํ๊ธฐ ์ํ์ฌ ๋ค์คํ ๊ท๋ถ์์ ์ค์ํ์๋ค. ๋ถ์๊ฒฐ๊ณผ๋ ๋ค์์ <ํโ ฅ-9>์ ๊ฐ๋ค. ์ผ๋ฐ๊ตฐ์์๋ ์ํ๋ถ์์ ํ์์์ธ์ธ ์ธ์ง, ๊ฐ์ , ์ผ๋ฐ์ ์ํ๋ถ์์ ํ๊ต๋ถ์ ์์ 23.4%๋ฅผ ์ค๋ช ํ๊ณ ์๋ค. ํ๊ท๋ถ์ ๊ฒฐ๊ณผ, ์ผ๋ฐ๊ตฐ ์์๋ ์ํ๋ถ์์ ํ์์์ธ๋ค ์ค, ๊ฐ์ (ฮฒ=.221, p<.01), ์ผ๋ฐ์ ์ํ๋ถ์(ฮฒ =.317, p<.01)์์ธ์ด ํ๊ต๋ถ์ ์์ ์ ์ ์ํฅ์ ๋ฏธ์น๋ ๊ฒ์ผ๋ก ๋ํ๋ฌ ๋ค. ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ ์ง๋จ์์๋ ์ํ๋ถ์์ ํ์์์ธ์ธ ์ธ์ง, ๊ฐ์ , ์ผ ๋ฐ์ ์ํ๋ถ์์ ํ๊ต๋ถ์ ์์ 15.0%๋ฅผ ์ค๋ช ํ๊ณ ์๋ค. ํ๊ท๋ถ์ ๊ฒฐ๊ณผ, - 73 -
๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ ์ง๋จ์์๋ ์ํ๋ถ์์ ํ์์์ธ ์ค ์ธ์ง(ฮฒ=.485, p<.05), ๊ฐ์ (ฮฒ=.442, p<.05), ์ผ๋ฐ์ ์ํ๋ถ์(ฮฒ=.338, p<.05)์์ธ์ด ํ ๊ต๋ถ์ ์์ ์ ์ ์ํฅ์ ๋ฏธ์น๋ ๊ฒ์ผ๋ก ๋ํ๋ฌ๋ค. <ํโ ฅ-9> ์ผ๋ฐ๊ตฐ๊ณผ ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ ์ง๋จ์ ์ํ๋ถ์์ด ํ๊ต ๋ถ์ ์์ ๋ฏธ์น๋ ์ํฅ ์ข ์๋ณ์: ํ๊ต๋ถ์ ์
์ผ ๋ฐ ๊ตฐ ๊ณ ์ ํ ๊ตฐ
๋ ๋ฆฝ๋ณ์ ์ธ์ง ๊ฐ์ ์ผ๋ฐ์ ์ํ๋ถ์ ์ธ์ง ๊ฐ์ ์ผ๋ฐ์ ์ํ๋ถ์ ** *
p<.001, p<.01, p<.05
***
B .003 .106 .138 .300 .324 .220
ฮฒ
.008 .221 .317 .485 .442 .338
t 0.070 2.775* 3.323** 2.612* 2.364* 2.151*
- 74 -
p R2(adj.) F .944 .017 .001 .011 .020 .038
.246 20.329** (.234) .181 6.884*** (.150)
3. ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ๊ณผ ํ๊ต๋ถ์ ์๊ณผ์ ๊ด๊ณ์์ ์ํ ๋ถ์์ ๋งค๊ฐํจ๊ณผ ๋ณธ ์ฐ๊ตฌ์์๋ ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ๊ณผ ํ๊ต๋ถ์ ์๊ณผ์ ๊ด๊ณ์์ ์ํ ๋ถ์์ ๋งค๊ฐํจ๊ณผ์ ๋ํด ์ด๋ ํ ์ํฅ์ ๋ํ๋ด๋์ง ๋ถ์ํ๊ณ ์ ํ๋ค. ๋ณธ ์ฐ๊ตฌ๋ชจํ์ ๊ตฌ์ฑํ๊ณ ์๋ ์ด๋ก ๋ณ์๋ 3๊ฐ์ด๋ฉฐ, ์ด์ค ์ธ์๋ณ์ 1๊ฐ, ๋ด์๋ณ์ 2๊ฐ๋ก ๊ตฌ์ฑ๋์ด ์๋ค. ์ธ์๋ณ์๋ ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ์ด๋ฉฐ, ๋ด ์๋ณ์๋ ์ํ๋ถ์๊ณผ ํ๊ต๋ถ์ ์์ด๋ค. ์ฐ์ ์ฃผ ํจ๊ณผ ๊ฐ์ค์ด ๊ฒ์ ๋์ ๋๋ฐ, AMOS 20.0์ ์ด์ฉํ์ฌ ๋ชจํ์ ๋ถ์ํ์๋ค. ์ฐ๊ตฌ๋ชจํ์ ๋ถ์์ ๋ ๊ณต๋ถ์ฐ ํ๋ ฌ (covariance matrix)์ด ์ด์ฉ๋์์ผ๋ฉฐ ์ต์ฐ๋์ถ์ (MLE: Maximum Likelihood Estimation)์ ์ํ ์ถ์ ๋ฒ์ด ์ด์ฉ๋์๋ค.
๊ฐ. ์ ์ฒด์ง๋จ์ ๋ํ ์ํ๋ถ์์ ๋งค๊ฐํจ๊ณผ ๋ณธ ์ฐ๊ตฌ์ ์ด์ฉ๋ ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ๊ณผ ์ํ๋ถ์๊ณผ์ ๊ตฌ์กฐ์ ๊ด๊ณ ๋ฅผ ๋ถ์ํ ๊ฒฐ๊ณผ๋ ๋ค์๊ณผ ๊ฐ๋ค. ์ฐ๊ตฌ๋ชจํ์ ์ ํฉ๋๋ <ํโ ฅ-10>์ ์ ์๋ ๋ฐ์ ๊ฐ์ด X2=225.270(p=.000, df=32), GFI=.861, AGFI=.761, CFI=.870, NFI=.853, IFI=.871, TLI=.817, RMR=.047๋ก ๋ํ๋ฌ์ผ๋ฉฐ, ์ฐ๊ตฌ ๋ชจํ์ ๋ํ ์ ํฉ๋๋ ๋น๊ต์ ์ํธํ ๊ธฐ์ค์น๋ฅผ ๋ณด์ด๋ ๊ฒ์ผ๋ก ๋ํ๋ฌ ๋ค. ๋ณธ ์ฐ๊ตฌ์ ๊ฐ์ค์ ๋ํ ๊ฒ์ ์ ๊ฒฝ๋ก๊ณ์์ ํ์ธ์ ํตํด ์ํ๋๋ค. ๋ํ ๋ฐฉํฅ์ฑ(๋ถ์ , ์ ์ )์ด ์ ์๋ ๊ฒฝ์ฐ์ ์ ์๋์ง ์์ ๊ฒฝ์ฐ์ ์์ด ๊ฒ์ ์์ ์ฐจ์ด๊ฐ ์กด์ฌํ๋ค. ์ฐ๊ตฌ๊ฐ์ค์ ๋ฐฉํฅ์ฑ์ด ์ ์๋์ง ์๋ ๊ฒฝ์ฐ ๋ ์ด๋ก ์ ์ถ๋ก ์ด๋ ๊ด๋ฒ์ํ ๊ด์ฐฐ์ ๊ทผ๊ฑฐํ์ฌ ์ํฅ๋ ฅ์ ๋ฐฉํฅ์ ๋ช ์ - 75 -
<ํโ ฅ-10> ์ ์ฒด์ง๋จ์ ๋ํ ์ํ๋ถ์์ ์ฐ๊ตฌ๋ชจํ ์ ํฉ๋ ๎ฒ๎ต (p) df GFI AGFI CFI NFI IFI TLI RMR 225.270 32 .861 .761 .870 .853 .871 .817 .047 (p=0.000) ํ๊ธฐ ์ด๋ ค์ธ ๋ ์ธ์์ผ ํ๋ ์ฐ๊ตฌ๊ฐ์ค์ด์ง๋ง, ์ด๋ก ์ ์ถ๋ก ์ด๋ ๊ด๋ฒ์ ํ ๊ด์ฐฐ์ ๊ทผ๊ฑฐํ์ฌ ์ํฅ๋ ฅ์ ๋ฐฉํฅ์ โ์ ์ ์ํฅโ์ด๋ผ๊ณ ๋ช ์ํ ์ ์ ๋ ๊ฒฝ์ฐ์๋ ์ฐ๊ตฌ๊ฐ์ค์ ๋ฐฉํฅ์ฑ์ ๋ํ ๋ด์ฉ์ ํฌํจํ๊ณ ์ด๋ฅผ ๋จ์ธก ๊ฒ ์ ํด์ผ ํ๋ค(์ดํ์ใป์์งํ, 2007). <ํ โ ฅ-11> ํ๊ต๋ถ์ ์์ ๋ํ ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ๊ณผ ์ํ๋ถ์์ ์ํฅ ํ์คํ ํ์ค ๊ฒฝ๋ก t-value ๊ณ์ ์ค์ฐจ ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐโ์ํ๋ถ์
-0.880
.304
๎ ๎น ๎๎ต๎ป๎น ๎ ๎ ๎
ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐโํ๊ต๋ถ์ ์ -0.334
.223
๎ ๎ต ๎๎ต๎ด๎ป ๎
.086
๎ต ๎๎ถ๎ด๎น๎
์ํ๋ถ์โํ๊ต๋ถ์ ์
0.320
p<.001, **p<.01, *p<.05
***
โํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ์ ์ํ๋ถ์์ ๋ถ์ ์ํฅ์ ์ค ๊ฒ์ด๋ค.โ ๋ผ๋ ๊ฐ ์ค๋ก ๊ฒฝ๋ก๊ณ์๊ฐ -.880(t-๊ฐ=-6.286, p<.001)๋ก ๋ํ๋ ๊ฐ์ค์ด ์ฑํ๋์ ๋ค. โํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ์ ํ๊ต๋ถ์ ์์ ๋ถ์ ์ํฅ์ ์ค ๊ฒ์ด๋ค.โ ๋ผ๋ ๊ฐ์ค๋ก ๊ฒฝ๋ก๊ณ์๊ฐ -.334(t-๊ฐ=-2.218, p<.05)๋ก ๋ํ๋ ๊ฐ์ค์ด ์ฑํ๋ - 76 -
์๋ค. ํ๊ต๋ถ์ ์์ ์ ์ ์ํฅ์ ์ค ๊ฒ์ด๋ค.โ ๋ผ๋ ๊ฐ์ค๋ก ๊ฒฝ๋ก๊ณ์๊ฐ .320(t-๊ฐ=2.316, p<.05)๋ก ๋ํ๋ ๊ฐ์ค์ด ์ฑํ๋์๋ค.
[๊ทธ๋ฆผโ ฅ-1] ์ ์ฒด์ง๋จ ๋ถ์ ๊ฒฐ๊ณผ ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ๊ณผ ํ๊ต๋ถ์ ์์ ๊ด๊ณ์์ ์ํ๋ถ์์ด ๋งค๊ฐ์ญํ ์ ํ์ฌ ์ํฅ์ ์ฃผ๋์ง๋ฅผ ์ดํด๋ณด์๋ค. ์ด๋ฌํ ๋งค๊ฐํจ๊ณผ๋ฅผ ํ๊ฐํ๊ธฐ ์ ํด์๋ ํฌ๊ฒ ํ๊ท๋ถ์๊ณผ ๊ตฌ์กฐ๋ฐฉ์ ์์ ์ ์ฉ ํ ์ ์๋๋ฐ, ์ด ์ฐ๊ตฌ์์ ๋ ๊ตฌ์กฐ๋ฐฉ์ ์์ ์ด์ฉํ์ฌ ๊ฐ์ค์ ๊ฒ์ฆํ์๋ค. ๊ตฌ์กฐ๋ฐฉ์ ์ ๋ชจํ์ ํ๊ท๋ถ์๊ณผ ๋ฌ๋ฆฌ ๊ฐ์ ํจ๊ณผ์ ์ด ํจ๊ณผ๋ฅผ ๋์ถํด ๋ผ ์ ์๋ ์ฅ์ ์ ์ง๋๊ณ ์๋ค. ๊ฐ์ ํจ๊ณผ๋ ๋ ๋ฆฝ๋ณ์๊ฐ ํ๋ ์ด์์ ๋งค๊ฐ๋ณ์๋ฅผ ํตํด ์ข ์๋ณ์์ ์ํฅ์ ๋ฏธ์น๋ ๊ฒ์ผ๋ก ๋งค๊ฐ๋ณ์์ ํ์คํ ์ถ์ ์น๋ฅผ ์๋ก ๊ณฑํด์ ์ฐ์ถํ๋ค. ์ด ํจ๊ณผ๋ ์ง์ ํจ๊ณผ์ ๋งค๊ฐํจ๊ณผ๋ฅผ ํต ํ ๊ฐ์ ํจ๊ณผ๋ฅผ ํฉํ ๊ฐ์ด๊ณ ๊ฐ์ ํจ๊ณผ๊ฐ ์์ ๋๋ ์ง์ ํจ๊ณผ๊ฐ ๊ณง ์ด ํจ๊ณผ๊ฐ ๋๋ค(์ฐ์ข ํ, 2012). ์ต์ข ๋ชจํ์ ํจ๊ณผ๋ถํด(effect decomposition) ๋ฅผ ํตํด ์ง์ ํจ๊ณผ(direct effect)์ ๊ฐ์ ํจ๊ณผ(indirect effect) ๊ทธ๋ฆฌ๊ณ ์ด ํจ๊ณผ(total effect)๋ฅผ ๋ค์๊ณผ ๊ฐ์ด <ํโ ฅ-12>์์ ์ดํด๋ณด์๋ค. - 77 -
<ํโ ฅ-12> ์ง์ ํจ๊ณผ, ๊ฐ์ ํจ๊ณผ, ์ดํจ๊ณผ ๊ฒ์ฆ๊ฒฐ๊ณผ ์ง์ p ๊ฐ์ p ์ด ํจ๊ณผ p ๊ฒฝ ๋ก ํจ๊ณผ ํจ๊ณผ ํ์ ์ ํ๊ต ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐโ ๋ถ์ ์ -0.334 .021 -0.258 .031 -0.593 .004 โํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ๊ณผ ํ๊ต๋ถ์ ์์ ๊ด๊ณ์์ ์ํ๋ถ์์ ๋งค๊ฐํจ๊ณผ ๊ฐ ์์ ๊ฒ์ด๋คโ๋ ์ง์ ํจ๊ณผ(๊ฒฝ๋ก๊ณ์=-.334, p<.05), ๊ฐ์ ํจ๊ณผ(๊ฒฝ๋ก๊ณ ์=-.258, p<.05), ์ด ํจ๊ณผ(๊ฒฝ๋ก๊ณ์=-.593, p<.01)๋ก ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ ๊ณผ ํ๊ต๋ถ์ ์์ ๊ด๊ณ์์ ์ํ๋ถ์์ด ํต๊ณ์ ์ผ๋ก ์ ์ํ ๋งค๊ฐ์ญํ ์ ๋ํ๋ด๋ ๊ฒ์ผ๋ก ๋ถ์๋์๋ค. ๋ณธ ์ฐ๊ตฌ์์๋ ๊ตฌ์กฐ๋ฐฉ์ ์์์ ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ๊ณผ ํ๊ต๋ถ์ ์์ ๊ด๊ณ์์ ์ํ๋ถ์์ ๊ฐ์ ํจ๊ณผ ๊ฒ์ฆ์ ๋ฐํ์ผ๋ก ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ๊ณผ ํ๊ต๋ถ์ ์์ ๊ด๊ณ์์ ์ํ๋ถ์์ด ์ด๋ ํ ๋งค๊ฐํจ๊ณผ๋ฅผ ๊ฐ๋์ง ์์๋ณด ๊ธฐ ์ํด Baron & Kenny(1986)๊ฐ ์ ์ํ sobel test ๋ฐฉ๋ฒ์ ์ฌ์ฉํ์ ๋ค. ์ด ๋ฐฉ๋ฒ์ ๋ ๋ฆฝ๋ณ์์ ๋งค๊ฐ๋ณ์์ ๋ํ ๋นํ์คํ ๊ณ์ a, ํ์ค์ค์ฐจ sa์ ๋งค๊ฐ๋ณ์์ ์ข ์๋ณ์์ ๋ํ ๋นํ์คํ ๊ณ์ b, ํ์ค์ค์ฐจ sb๋ฅผ ์ด ์ฉํ์ฌ ๋งค๊ฐํจ๊ณผ์ ์ ์์ฑ์ z๊ฐ์ ํตํด ๊ฒ์ฆํ๋ ๋ฐฉ๋ฒ์ด๋ค(Baron & Kenny, 1986). sobel test์ ์ด์ฉ๋๋ z๊ฐ์ ๊ตฌํ๋ ๊ณต์์ ์๋์ ๊ฐ ๋ค.
- 78 -
<ํโ ฅ-13> ์ํ๋ถ์์ ๋งค๊ฐํจ๊ณผ ๊ฒ์ฆ(sobel-test) ๋งค๊ฐํจ๊ณผ ๋ณ์์ ๊ฒฝ๋ก ๋จ๊ณ (Z-valu***e) -2.181 ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ โ ์ํ๋ถ์ โํ๊ต๋ถ์ ์ (p=.030) (p<.05)
p<.001
***
sobel test ๋ถ์ ๊ฒฐ๊ณผ๋ฅผ ์ ๋ฆฌํ <ํโ ฅ-13>์ ๋ฐ๋ฅด๋ฉด, ํ์ ์ ์๊ธฐํจ ๋ฅ๊ฐ๊ณผ ํ๊ต๋ถ์ ์์ ๊ด๊ณ์์ ์ํ๋ถ์์ ๋งค๊ฐํจ๊ณผ๋ ์ ์ํ ๊ฒ์ผ๋ก ๋ํ๋ฌ๋ค. ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ๊ณผ ํ๊ต๋ถ์ ์์ ๊ด๊ณ์์ ์ํ๋ถ์์ ๋งค ๊ฐํจ๊ณผ๋ Z=-2.181, p=.030์ผ๋ก ๋ํ๋ ํต๊ณ์ ์ผ๋ก ์ ์ํ ๋งค๊ฐํจ๊ณผ๊ฐ ์๋ ๊ฒ์ผ๋ก ๋ํ๋ฌ๋ค. ๋ฐ๋ผ์ ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ๊ณผ ํ๊ต๋ถ์ ์์ ๊ด ๊ณ์์ ์ํ๋ถ์์ ๋งค๊ฐํจ๊ณผ ์ญํ ์ ํ๋ ๊ฒ์ผ๋ก ํ๋จํ ์ ์๋ค.
๋. ์ผ๋ฐ๊ตฐ์ ๋ํ ์ํ๋ถ์์ ๋งค๊ฐํจ๊ณผ ๋ณธ ์ฐ๊ตฌ์์๋ ๋๋ ์ฆ ์ง๋จ์ ๋ฐ๋ฅธ ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ๊ณผ ํ๊ต๋ถ์ ์๊ณผ์ ๊ด๊ณ์์ ์ํ๋ถ์์ ๋งค๊ฐํจ๊ณผ์ ๋ํด ์ด๋ ํ ์ํฅ์ ๋ํ๋ด๋ ์ง ๋ถ์ํ๊ณ ์ ํ๋ค. ๋ณธ ์ฐ๊ตฌ์ ์ด์ฉ๋ ์ฐ๊ตฌ๋จ์ ๊ฐ์ ๊ตฌ์กฐ๋ฐฉ์ ์ ๋ชจํ ๋ถ์๊ฒฐ๊ณผ๋ ๋ค์๊ณผ ๊ฐ๋ค. ์ฐ๊ตฌ๋ชจํ์ ์ ํฉ๋๋ <ํโ ฅ-14>์ ์ ์๋ ๋ฐ์ ๊ฐ์ด X2=251.124(p=.000, df=64), GFI=.850, AGFI=.742, CFI=.835, NFI=.795, IFI=.839, TLI=.768, RMR=.051๋ก ๋ํ๋ฌ์ผ๋ฉฐ, ์ฐ๊ตฌ๋ชจํ์ ๋ ํ ์ ํฉ๋๋ ๋น๊ต์ ์ํธํ ๊ธฐ์ค์น๋ฅผ ๋ณด์ด๋ ๊ฒ์ผ๋ก ๋ํ๋ฌ๋ค.
- 79 -
<ํโ ฅ-14> ์ผ๋ฐ๊ตฐ์ ๋ํ ์ํ๋ถ์์ ์ฐ๊ตฌ๋ชจํ ์ ํฉ๋ ๎ฒ๎ต (p) df GFI AGFI CFI NFI IFI TLI RMR 251.124 64 .850 .742 .835 .795 .839 .768 .051 (p=0.000) ์ผ๋ฐ๊ตฐ์์ โํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ์ ์ํ๋ถ์์ ๋ถ์ ์ํฅ์ ์ค ๊ฒ์ด ๋ค.โ ๋ผ๋ ๊ฐ์ค๋ก ๊ฒฝ๋ก๊ณ์๊ฐ -.776(t-๊ฐ=-4.931, p<.001)๋ก ๋ํ๋ ๊ฐ์ค ์ด ์ฑํ๋์๋ค. ์ผ๋ฐ๊ตฐ์์ โํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ์ ํ๊ต๋ถ์ ์์ ๋ถ์ ์ํฅ์ ์ค ๊ฒ์ด๋ค.โ ๋ผ๋ ๊ฐ์ค๋ก ๊ฒฝ๋ก๊ณ์๊ฐ -.328(t-๊ฐ=-1.649, p>.05) ๋ก ๋ํ๋ ๊ฐ์ค์ด ๊ธฐ๊ฐ๋์๋ค. ์ผ๋ฐ๊ตฐ์์ โ์ํ๋ถ์์ ํ๊ต๋ถ์ ์์ ์ ์ ์ํฅ์ ์ค ๊ฒ์ด๋ค.โ ๋ผ๋ ๊ฐ์ค๋ก ๊ฒฝ๋ก๊ณ์๊ฐ .340(t-๊ฐ=1.998, p<.05)๋ก ๋ํ๋ ๊ฐ์ค์ด ์ฑํ๋์๋ค. <ํโ ฅ-15> ์ผ๋ฐ๊ตฐ์ ๊ฒฝ๋ก๊ณ์ ๊ฒฐ๊ณผ ๊ฒฝ๋ก
ํ์คํ๊ณ์ ํ์ค์ค์ฐจ
t-value
ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ โ์ํ๋ถ์
-0.776
0.353
-4.931
ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ โํ๊ต๋ถ์ ์
-0.328
0.151
-1.649
์ํ๋ถ์ โํ๊ต๋ถ์ ์
0.340
0.061
1.998
p<.001, **p<.01, *p<.05
***
- 80 -
[๊ทธ๋ฆผโ ฅ-2] ์ผ๋ฐ๊ตฐ ๋ถ์๊ฒฐ๊ณผ ์ผ๋ฐ๊ตฐ์์ ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ๊ณผ ํ๊ต๋ถ์ ์์ ๊ด๊ณ์์ ์ํ๋ถ์ ์ด ๋งค๊ฐ์ญํ ์ ํ์ฌ ์ํฅ์ ์ฃผ๋์ง๋ฅผ ๊ตฌ์กฐ๋ฐฉ์ ์์ ์ด์ฉํ์ฌ ์ดํด๋ณด์ ๋ค<ํโ ฅ-15>. <ํโ ฅ-16> ์ผ๋ฐ๊ตฐ์ ์ง์ ํจ๊ณผ, ๊ฐ์ ํจ๊ณผ, ์ดํจ๊ณผ ๊ฒ์ฆ๊ฒฐ๊ณผ ์ง์ p ๊ฐ์ p ์ด ํจ๊ณผ p ๊ฒฝ ๋ก ํจ๊ณผ ํจ๊ณผ ํ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ -0.328 .276 -0.264 .047 -0.593 .001 โ ํ๊ต๋ถ์ ์ ์ผ๋ฐ๊ตฐ์์ โํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ๊ณผ ํ๊ต๋ถ์ ์์ ๊ด๊ณ์์ ์ํ๋ถ์ ์ ๋งค๊ฐํจ๊ณผ๊ฐ ์์ ๊ฒ์ด๋คโ๋ ์ง์ ํจ๊ณผ(๊ฒฝ๋ก๊ณ์=-.328, p>.05), ๊ฐ์ ํจ๊ณผ (๊ฒฝ๋ก๊ณ์=-.264, p<.05), ์ดํจ๊ณผ(๊ฒฝ๋ก๊ณ์=-.593, p<.01)๋ก ๋ํ๋ฌ - 81 -
๋ค. ๋ฐ๋ผ์ ์ผ๋ฐ๊ตฐ์์ ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ๊ณผ ํ๊ต๋ถ์ ์์ ๊ด๊ณ์์ ์ํ๋ถ์์ด ํต๊ณ์ ์ผ๋ก ์ ์ํ ๋งค๊ฐ์ญํ ์ ๋ํ๋ด๋ ๊ฒ์ผ๋ก ๋ถ์๋์ ๋ค. ์ผ๋ฐ๊ตฐ์์ ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ๊ณผ ํ๊ต๋ถ์ ์์ ๊ด๊ณ์์ ์ํ๋ถ์ ์ด ์ด๋ ํ ๋งค๊ฐํจ๊ณผ๋ฅผ ๊ฐ๋์ง ์์๋ณด๊ธฐ ์ํด Baron & Kenny(1986)๊ฐ ์ ์ํ sobel test ๋ฐฉ๋ฒ์ ์ฌ์ฉํ์๋ค. sobel test ๋ถ์ ๊ฒฐ๊ณผ๋ฅผ ์ ๋ฆฌํ <ํโ ฅ-17>์ ๋ฐ๋ฅด๋ฉด, ์ผ๋ฐ๊ตฐ ์ง๋จ์ ์ ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ๊ณผ ํ๊ต๋ถ์ ์์ ๊ด๊ณ์์ ์ํ๋ถ์์ ๋งค๊ฐํจ๊ณผ ๋ ์ ์ํ ๊ฒ์ผ๋ก ๋ํ๋ฌ๋ค. ์ผ๋ฐ๊ตฐ์์ ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ๊ณผ ํ๊ต๋ถ ์ ์์ ๊ด๊ณ์์ ์ํ๋ถ์์ ๋งค๊ฐํจ๊ณผ๋ Z=-1.748, p=0.040์ผ๋ก ๋ํ๋ ํต๊ณ์ ์ผ๋ก ์ ์ํ ๋งค๊ฐํจ๊ณผ๊ฐ ์๋ ๊ฒ์ผ๋ก ๋ํ๋ฌ๋ค. ๋ฐ๋ผ์ ์ผ๋ฐ๊ตฐ ์์ ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ๊ณผ ํ๊ต๋ถ์ ์์ ๊ด๊ณ์์ ์ํ๋ถ์์ ๋งค๊ฐํจ ๊ณผ ์ญํ ์ ํ๋ ๊ฒ์ผ๋ก ํ๋จํ ์ ์๋ค. <ํโ ฅ-17> ์ผ๋ฐ๊ตฐ์ ์ํ๋ถ์์ ๋งค๊ฐํจ๊ณผ ๋ณ์์ ๊ฒฝ๋ก ๋จ๊ณ ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ โ์ํ๋ถ์โํ๊ต๋ถ์ ์ p<.001
***
- 82 -
๋งค๊ฐํจ๊ณผ (Z-value) -1.748*** (p=.040) (p<.001)
๋ค. ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ์ ๋ํ ์ํ๋ถ์์ ๋งค๊ฐํจ๊ณผ ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ ์ง๋จ์์ โํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ์ ์ํ๋ถ์์ ๋ถ์ ์ํฅ์ ์ค ๊ฒ์ด๋ค.โ ๋ผ๋ ๊ฐ์ค๋ก ๊ฒฝ๋ก๊ณ์๊ฐ -.163(t-๊ฐ=-1.264, p>.05) ๋ก ๋ํ๋ ๊ฐ์ค์ด ๊ธฐ๊ฐ๋์๋ค. ๊ณ ์ํ๊ตฐ ์ง๋จ์์ โํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ ์ ํ๊ต๋ถ์ ์์ ๋ถ์ ์ํฅ์ ์ค ๊ฒ์ด๋ค.โ ๋ผ๋ ๊ฐ์ค๋ก ๊ฒฝ๋ก๊ณ์๊ฐ -.119(t-๊ฐ=-0.924, p>.05)๋ก ๋ํ๋ ๊ฐ์ค์ด ๊ธฐ๊ฐ๋์๋ค. ๊ณ ์ํ๊ตฐ ์ง๋จ ์์ โ์ํ๋ถ์์ ํ๊ต๋ถ์ ์์ ์ ์ ์ํฅ์ ์ค ๊ฒ์ด๋ค.โ ๋ผ๋ ๊ฐ์ค๋ก ๊ฒฝ๋ก๊ณ์๊ฐ .433(t-๊ฐ=2.820, p<.01)๋ก ๋ํ๋ ๊ฐ์ค์ด ์ฑํ๋์๋ค. <ํโ ฅ-18>๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ ์ง๋จ์ ๊ฒฝ๋ก๊ณ์ ํ์คํ ํ์ค t-value ๊ฒฝ๋ก ๊ณ์ ์ค์ฐจ
p
ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ โ์ํ๋ถ์
-0.163
0.200
-1.264
.206
ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ โํ๊ต๋ถ์ ์
-0.119
0.110
-0.924
.356
์ํ๋ถ์ โํ๊ต๋ถ์ ์
0.433
0.085
2.820
.005
p<.001, **p<.01, *p<.05
***
- 83 -
[๊ทธ๋ฆผโ ฅ-3] ๊ณ ์ํ๊ตฐ ๋ถ์๊ฒฐ๊ณผ ๊ณ ์ํ๊ตฐ ์ง๋จ์์ ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ๊ณผ ํ๊ต๋ถ์ ์์ ๊ด๊ณ์์ ์ ํ๋ถ์์ด ๋งค๊ฐ์ญํ ์ ํ์ฌ ์ํฅ์ ์ฃผ๋์ง๋ฅผ ๊ตฌ์กฐ๋ฐฉ์ ์์ ์ด์ฉํ์ฌ ์ด ํด๋ณด์๋ค<ํโ ฅ-19>. <ํโ ฅ-19> ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ์ ์ง์ ํจ๊ณผ, ๊ฐ์ ํจ๊ณผ, ์ดํจ๊ณผ ๊ฒ์ฆ๊ฒฐ๊ณผ ์ง์ p ๊ฐ์ p ์ด ํจ๊ณผ p ๊ฒฝ ๋ก ํจ๊ณผ ํจ๊ณผ ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ -0.119 .604 -0.071 .248 -0.189 .362 โ ํ๊ต๋ถ์ ์ ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ ์ง๋จ์์ โํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ๊ณผ ํ๊ต๋ถ์ ์์ ๊ด ๊ณ์์ ์ํ๋ถ์์ ๋งค๊ฐํจ๊ณผ๊ฐ ์์ ๊ฒ์ด๋คโ๋ ์ง์ ํจ๊ณผ(๊ฒฝ๋ก๊ณ์ - 84 -
=-.119, =-.189,
p>.05), ๊ฐ์ ํจ๊ณผ(๊ฒฝ๋ก๊ณ์=-.071, p>.05), ์ดํจ๊ณผ(๊ฒฝ๋ก๊ณ์ p>.05)๋ก ๋ํ๋ฌ๋ค. ๋ฐ๋ผ์ ๊ณ ์ํ๊ตฐ ์ง๋จ์์ ํ์ ์ ์๊ธฐํจ
๋ฅ๊ฐ๊ณผ ํ๊ต๋ถ์ ์์ ๊ด๊ณ์์ ์ํ๋ถ์์ด ํต๊ณ์ ์ผ๋ก ์ ์ํ ๋งค๊ฐ์ญํ ์ ํ์ง ์๋ ๊ฒ์ผ๋ก ๋ํ๋ฌ๋ค. ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ ์ง๋จ์์ ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ๊ณผ ํ๊ต๋ถ์ ์์ ๊ด๊ณ ์์ ์ํ๋ถ์์ด ์ด๋ ํ ๋งค๊ฐํจ๊ณผ๋ฅผ ๊ฐ๋์ง ์์๋ณด๊ธฐ ์ํด Baron & Kenny(1986)๊ฐ ์ ์ํ sobel test ๋ฐฉ๋ฒ์ ์ฌ์ฉํ์๋ค. sobel test ๋ถ์ ๊ฒฐ๊ณผ๋ฅผ ์ ๋ฆฌํ <ํโ ฅ-20>์ ๋ฐ๋ฅด๋ฉด, ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ ๊ตฐ ์ง๋จ์์ ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ๊ณผ ํ๊ต๋ถ์ ์์ ๊ด๊ณ์์ ์ํ๋ถ์์ ๋งค๊ฐํจ๊ณผ๋ ์ ์ํ์ง ์์ ๊ฒ์ผ๋ก ๋ํ๋ฌ๋ค. ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ ์ง๋จ์ ์ ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ๊ณผ ํ๊ต๋ถ์ ์์ ๊ด๊ณ์์ ์ํ๋ถ์์ ๋งค๊ฐํจ๊ณผ ๋ Z=-1.154, p=0.124๋ก ๋ํ๋ ํต๊ณ์ ์ผ๋ก ์ ์ํ ๋งค๊ฐํจ๊ณผ๊ฐ ์๋ ๊ฒ ์ผ๋ก ๋ํ๋ฌ๋ค. ๋ฐ๋ผ์ ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ ์ง๋จ์์ ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ ๊ณผ ํ๊ต๋ถ์ ์์ ๊ด๊ณ์์ ์ํ๋ถ์์ ๋งค๊ฐํจ๊ณผ ์ญํ ์ ํ์ง ์๋ ๊ฒ ์ผ๋ก ํ๋จํ ์ ์๋ค. <ํโ ฅ-20> ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ ์ง๋จ์ ์ํ๋ถ์์ ๋งค๊ฐํจ๊ณผ ๊ฒ์ฆ (sobel-test) ๋งค๊ฐํจ๊ณผ ๋ณ์์ ๊ฒฝ๋ก ๋จ๊ณ (Z-value) -1.154 ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ โ์ํ๋ถ์ โํ๊ต๋ถ์ ์ (p=.124) (p>.05) - 85 -
4. ์ด๋ฑํ์ ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ์ ์ฝ๊ธฐ๋ฅ๋ ฅ, ์ฝ๊ธฐ์ดํด๋ฅ๋ ฅ, ์ด์์ฒญ์ทจ๋ ฅ, ์ฒญ์ง๊ฐ๋ฅ๋ ฅ์ ๋ํ ์ค์ฌํจ๊ณผ ์ด๋ฑํ์ ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ์ ๋ํ ์ฝ๊ธฐ๋ฅ๋ ฅ, ์ฝ๊ธฐ์ดํด๋ฅ๋ ฅ, ์ด์์ฒญ์ทจ ๋ ฅ, ์ฒญ์ง๊ฐ๋ฅ๋ ฅ์ ์ค์ฌํจ๊ณผ๋ฅผ ์์๋ณด๊ธฐ ์ํ์ฌ ์ฐ๊ตฌ๋ฅผ ์ค์ํ ๊ฒฐ๊ณผ๋ ๋ค์๊ณผ ๊ฐ๋ค. ์ค์ฌ ์ ํ ์ฝ๊ธฐ๋ฅ๋ ฅ์ ์ฐจ์ด๋ฅผ ๊ฒ์ฆํ๊ธฐ ์ํด์ ๋์ํ๋ณธ T๊ฒ์ฆ์ ์ค์ํ ๊ฒฐ๊ณผ๊ฐ ๋ค์ <ํโ ฅ-21>์ ์ ์๋์ด ์๋ค. ์ฝ๊ธฐ ์์ค ์ ์์๋ณด๊ธฐ ์ํด ํ๊ตญ์ด ์ฝ๊ธฐ๊ฒ์ฌ(KOLRA)๋ฅผ ์ค์ํ์๋๋ฐ ์๋ฏธ์ฒ ์ ํด๋ (t=-6.235, p<.001)๊ณผ ๋ฌด์๋ฏธ์ฒ ์ ํด๋ (t=-8.329, p<.001) ๋ชจ๋์์ ์ฌ์ ์ ์์ ์ฌํ์ ์ ๊ฐ์ ํต๊ณ์ ์ผ๋ก ์ ์ํ ์ฐจ์ด๋ฅผ ๋ณด์๋ค. ๋ํ ์ฝ ๊ธฐ์ ์ฐฝ์ฑ ๊ฒ์ฌ์ธ BASA(Basic Academic Skills Assessment)๊ฒ์ฌ ๊ฒฐ๊ณผ ์์๋ ์ฌ์ ์ฌํ์ ์ ๊ฐ์ ํต๊ณ์ ์ผ๋ก ์ ์ํ ์ฐจ์ด(t=-4.750, p<.001) ๊ฐ ์์๋ค. ๋ฐ๋ผ์ ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ ์ด๋ฑํ์๋ค์๊ฒ ์ฝ๊ธฐ ๋ฅ๋ ฅ์ ์์ด ์ ์ค์ฌํจ๊ณผ๊ฐ ์์์์ ์ ์ ์๋ค. <ํโ ฅ-21> ์ฝ๊ธฐ๋ฅ๋ ฅ ์ฌ์ ์ฌํ ์ฐจ์ด๊ฒ์ฆ ์ฌ์ ๊ฒ์ฌ ์ฌํ๊ฒ์ฌ (n=40) (n=40) ๊ตฌ ๋ถ t M SD M SD ์๋ฏธ์ฒ ์ 31.33 6.178 36.03 2.806 -6.235*** ํด๋ KOLRA ๋ฌด์๋ฏธ *** ์ฒ ์ํด๋ 26.93 8.135 34.23 4.197 -8.329 ์ผ๊ธฐ 957.08 268.52 1153.20 241.80 -8.042*** BASA ์ ์ฐฝ์ฑ *** p<.001 - 86 -
์ค์ฌ ์ ํ ์ฝ๊ธฐ์ดํด ๋ฅ๋ ฅ์ ์์๋ณด๊ธฐ ์ํ ๊ฒ์ฌ์์ ์ฐจ์ด๋ฅผ ๊ฒ์ฆํ ๊ธฐ ์ํด์ ๋์ํ๋ณธ T๊ฒ์ฆ์ ์ค์ํ ๊ฒฐ๊ณผ๊ฐ ๋ค์ <ํโ ฅ-22>์ ์ ์ ๋์ด์๋ค. ์ฝ๊ธฐ์ดํด๋ฅ๋ ฅ ์ญ์ ์ฌ์ ๊ฒ์ฌ์ ์ฌํ๊ฒ์ฌ ๊ฐ์ ํต๊ณ์ ์ผ๋ก ์ ์ํ ์ฐจ์ด (t=-6.283, p<.001)๋ฅผ ๋ณด์๋ค. ๋ฐ๋ผ์ ์ฝ๊ธฐ์ดํด ๋ฅ๋ ฅ์ ์ ์ด์ ์ค์ฌํจ๊ณผ๊ฐ ์์์์ ์ ์ ์๋ค. <ํโ ฅ-22> ์ฝ๊ธฐ์ดํด๋ฅ๋ ฅ ์ฌ์ ์ฌํ ์ฐจ์ด๊ฒ์ฆ ์ฌ์ ๊ฒ์ฌ ์ฌํ๊ฒ์ฌ (n=40) (n=40) ๊ตฌ ๋ถ t M SD M SD ์ฝ๊ธฐ์ดํด 6.33 3.925 9.55 4.540 -6.283*** *** p<.001
์ค์ฌ ์ ํ์ ํ ์์ ์ด์์ ๋ค๋ ค์ฃผ์์ ๋ ์ ํํ๊ฒ ์์๋ฃ๋ ์ด ์์ฒญ์ทจ๋ ฅ์ ์ฐจ์ด๋ฅผ ๊ฒ์ฆํ๊ธฐ ์ํด์ ๋์ํ๋ณธ T๊ฒ์ฆ์ ์ค์ํ ๊ฒฐ๊ณผ๊ฐ ๋ค์ <ํโ ฅ-23>์ ์ ์๋์ด ์๋ค. ์ข์ธก ์ด์์ฒญ์ทจ๋ ฅ(t=-7.813, p<.001) ๊ณผ ์ฐ์ธก ์ด์์ฒญ์ทจ๋ ฅ(t=-8.026, p<.001)๋ก ์ด์์ฒญ์ทจ๋ ฅ ์ด์ (t=-9.183, p<.001) ์ด๋ฉฐ, ๋ชจ๋ ์ฌ์ ์ ๋นํด ์ฌํ์ ํต๊ณ์ ์ผ๋ก ์ ์ํ๊ฒ ์ฐจ์ด๊ฐ ์๋ ๊ฒ์ผ๋ก ๋ํ๋ฌ๋ค. ์ด๋ ์ค์ฌํจ๊ณผ๋ก ์ด์์ฒญ์ทจ๋ ฅ์ด ํฅ์๋์์์ ์๋ฏธํ๋ค.
- 87 -
<ํโ ฅ-23> ์ด์์ฒญ์ทจ๋ ฅ ์ฌ์ ์ฌํ ์ฐจ์ด๊ฒ์ฆ ์ฌ์ ๊ฒ์ฌ ์ฌํ๊ฒ์ฌ (n=40) (n=40) ๊ตฌ ๋ถ t M SD M SD ์ข์ธก ์ด์์ฒญ์ทจ 82.20 7.750 90.40 3.740 -7.813*** ์ฐ์ธก ์ด์์ฒญ์ทจ 81.50 8.555 92.00 3.266 -8.026*** ์ด์์ฒญ์ทจ ์ด์ 163.70 14.818 182.40 5.587 -9.183*** *** p<.001
์ค์ฌ ์ ํ ์ฃผํ์ ๋ณ์ด๋ฅผ ๋น ๋ฅด๊ฒ ์ธ์ํ๋ ์ฒญ์ง๊ฐ๋ฅ๋ ฅ์ ์ฐจ์ด๋ฅผ ๊ฒ ์ฆํ๊ธฐ ์ํด์ ๋์ํ๋ณธ T๊ฒ์ฆ์ ์ค์ํ ๊ฒฐ๊ณผ๊ฐ ๋ค์ <ํโ ฅ-24>์ ์ ์๋์ด์๋ค. ์ข์ธก ์ฒญ์ง๊ฐ๋ฅ๋ ฅ์ ์ฌ์ ์ ๋นํด ์ฌํ์ ํต๊ณ์ ์ผ๋ก ์ ์ํ๊ฒ ์ฐจ์ด (t=11.493, p<.001)๊ฐ ์๋ ๊ฒ์ผ๋ก ๋ํ๋ฌ๋ค. ์ฐ์ธก์ฒญ์ง๊ฐ ๋ฅ๋ ฅ์์๋ ํต๊ณ์ ์ผ๋ก ์ ์ํ ์ฐจ์ด๊ฐ ์์๋ค(t=8.188, p<.001). ์ฒญ์ง๊ฐ ๋ฅ๋ ฅ ์ด์ ์์๋ ์ฌ์ ์ ์์ ์ฌํ์ ์ ๊ฐ ํต๊ณ์ ์ผ๋ก ์ ์ํ๊ฒ ์ฐจ์ด (t=10.730, p<.001)๊ฐ ์๋ ๊ฒ์ผ๋ก ๋ํ๋ ๊ฒฐ๊ณผ์ ์ผ๋ก ์ด๋ฑํ์ ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ์ ์ฃผํ์ ๋ณ์ด(๋๋ฎ์ด)๋ฅผ ๋น ๋ฅด๊ฒ ์์์ฐจ๋ฆฌ๋ ์ฒญ์ง๊ฐ๋ฅ๋ ฅ์์ ์ค์ฌํจ๊ณผ๊ฐ ์์์์ ์ ์ ์์๋ค.
- 88 -
<ํโ ฅ-24> ์ฒญ์ง๊ฐ๋ฅ๋ ฅ ์ฌ์ ์ฌํ ์ฐจ์ด๊ฒ์ฆ ์ฌ์ ๊ฒ์ฌ ์ฌํ๊ฒ์ฌ (n=40) (n=40) ๊ตฌ ๋ถ t M SD M SD ์ข์ธก ์ฒญ์ง๊ฐ 33.83 13.332 18.90 10.609 11.493*** ์ฐ์ธก ์ฒญ์ง๊ฐ 31.45 13.767 18.52 11.108 8.188*** ์ฒญ์ง๊ฐ ์ด์ 65.28 26.403 37.44 20.860 10.730*** *** p<.001 ***์ค๋ฅ์จ 25% ์ดํ๊ฐ ์ ์์ผ๋ก ์ ์๊ฐ ๋ฎ์์ง์๋ก ํฅ์๋ ๊ฒ์.
- 89 -
โ ค. ๋ ผ์ ํ๋์ฌํ๋ ๋์ณ๋๋ ๋ง์ ์ ๋ณด๋ฅผ ์ฝ๊ณ ์ํํด์ผ๋ง ์ฌํ์ ํ๋ฆ์์ ๋์ค์๊ฐ ๋์ง ์๋๋ฐ ๊ทธ์ค์์๋ ์ฝ๊ธฐ๋ ํ์ต๊ณผ ์ฌํ์ํ์ ํ๋๋ฐ ์์ด ๊ฐ์ฅ ํ์์ ์ธ ๋๊ตฌ๋ผ๊ณ ํ ์ ์๋ค. ๊ทธ๋ฐ๋ฐ ๋๋ ์ฆ ํ์์ ์ ๋ ๋ฌธ์๋ฅผ ์ฝ๋ ๊ฒ์์ ์ฝ์ ์ ๋ณด์ฌ ํ๋ น๊ธฐ ๋ด๋ด ํ์ต๋ถ์ง ๋ฟ ์๋๋ผ ์ ํ๋ ค๊ณ ํด๋ ๊ทน๋ณต๋์ง ์๋ ๋๋ ์ฆ ์์ธ์ผ๋ก ์ธํ์ฌ ํ์ต๋ ๋ฌด๊ธฐ๋ ฅ์ ๋น ์ง๊ฒ ๋๊ณ ์์กด๊ฐ ์ ํ, ๋ถ๋ ธ, ์ฐ์ธ๊ฐ ๋ฑ ์ด์ฐจ์ ์ ์ ๋ฌธ์ ๋ก ๋ฐ์ ํ ๊ฒ ๋๋ค. ์ด๋ฐ ๋ฌธ์ ์ธ์ํ์ ๋ณธ ์ฐ๊ตฌ์์๋ ์ด๋ฑํ๊ต์์ ํด๊ฒฐ๋์ง ๋ชปํ ๋ ๋ ์ฆ์ ๋ฌธ์ ๊ฐ ์คํ์์ผ๋ก๊น์ง ์ง์๋์ด ํ๊ต๋ถ์ ์์ ์ด๋ฅด์ง ์๋๋ก ํ๊ธฐ ์ํด ๋จผ์ ์ผ๋ฐ๊ตฐ๊ณผ ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ์ ํ๊ต๋ถ์ ์์ ๋ํ ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ๊ณผ ์ํ๋ถ์์ ํ์ ํน์ฑ์ด ๊ตฌ์กฐ์ ์ผ๋ก ์ด๋ค ๊ด๊ณ๋ฅผ ๊ฐ์ง ๊ณ ์๋์ง ์์๋ณด์๋ค. ๊ทธ๋ฆฌ๊ณ ๋๋ ์ฆ ์์ธ์ผ๋ก ์ธํ ๋ถ์ ์ ์ธ ์ฌ๋ฆฌ๊ฐ ๊ณ ์ฐฉํ ๋์ด ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ ์ ํ์ ํ๊ต๋ถ์ ์์ ์ด๋ฅด๊ฒ ๋๋ ๊ฒ ์ ์๋ฐฉํ๊ธฐ ์ํ์ฌ ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ ์ด๋ฑํ์๋ค์ ๋ํ ์ฝ๊ธฐ๋ฅ๋ ฅ ํฅ ์์ ์ํ ํ๋ จ์ ์ค์ํ๊ณ ์ค์ฌํจ๊ณผ๊ฐ ์๋์ง๋ฅผ ๊ฒ์ฆํ์๋ค. ์ฐ๊ตฌ๋ด ์ฉ์ ์์ธํ ์ดํด๋ณด๋ฉด ๋ค์๊ณผ ๊ฐ๋ค. ์ฐ๊ตฌ๋ฌธ์ 1์์๋ ์คํ์ ์ผ๋ฐ๊ตฐ๊ณผ ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ์ด ํ์ ์ ์๊ธฐ ํจ๋ฅ๊ฐ, ์ํ๋ถ์, ํ๊ต๋ถ์ ์์์ ์ฐจ์ด๋ฅผ ์๋์ง๋ฅผ ์์๋ณด์๋ค. ๊ทธ ์ด ์ ๋ ์ด๋ฌํ ์ฐจ์ด๋ฅผ ํตํ์ฌ ๊ต์ฌ ๋ฐ ํ๋ถ๋ชจ์๊ฒ ๋๋ ์ฆ์ ๋ํ ์ดํด์ ์ธ์์ ์ฆ์ง ์ํฌ ์ ์๋ ๋ฐฉ๋ฒ์ ๊ฐ๊ตฌํ ์ ์์ผ๋ฉฐ, ๋๋ ์ฆ ํ์์ ์กฐ - 90 -
๊ธฐ์ ์ง๋จํ ์ ์๊ธฐ ๋๋ฌธ์ด๋ค. ๊ทธ๋ฆฌ๊ณ ๋๋ ์ฆ ํ์์ด ๊ฒฝํํ๋ ์ ์๋ถ ์์ ์ฌ๋ฆฌ์ ๋ฌธ์ ๋ฅผ ๊ทน๋ณตํ๊ณ ์น์ ํ์ฌ ์์์กด์ค๊ฐ์ ํฅ์์์ผ ๋๋ ์ฆ ์ฆ์์ ์ํํ์ฌ ๊ทธ๋ค๋ง์ด ๊ฐ์ง๊ณ ์๋ ํ์ต ์ฑ๊ณผ ํ๋ณต์ ์ํ ๋ฐฉ์์ ๋ง๋ จํ ์ ์๊ธฐ ๋๋ฌธ์ด๋ค. ์ฐ๊ตฌ๊ฒฐ๊ณผ ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ์ ๊ณผ์ ๋์ด๋, ์๊ธฐ์กฐ์ ํจ๋ฅ๊ฐ, ์์ ๊ฐ, ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ ์ ์ฒด์ ๋ชจ๋ ์ ์ํ ์ฐจ์ด ๊ฐ ์๋ ๊ฒ์ผ๋ก ๋ํ๋ฌ๋ค. ํนํ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ์ ์ผ๋ฐ๊ตฐ์ด ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ ๊ตฐ๋ณด๋ค ํ๊ท ๊ฐ์ด ๋์ ๊ฒ์ผ๋ก ๋ํ๋ฌ๋ค. ์ํ๋ถ์์ ์ธ์ง์ ์ํ๋ถ์, ๊ฐ์ ์ ์ํ๋ถ์, ์ผ๋ฐ์ ์ํ๋ถ์, ์ ํ ๋ถ์ ์ ์ฒด์ ๋ชจ๋ ์ ์ํ ์ฐจ์ด๊ฐ ์๋ ๊ฒ์ผ๋ก ๋ํ๋ฌ๋ค. ์ํ๋ถ์์ ์ธ์ง๋ ์ผ๋ฐ๊ตฐ๊ณผ ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ ์ง๋จ ๊ฐ์ ์ ์ํ ์ฐจ์ด๋ฅผ ๋ณด์๋๋ฐ, ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ์ ํ๊ท ๊ฐ์ด ๋ ๋์ ๊ฒ์ผ๋ก ๋ํ๋ฌ๋ค. ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ ๊ตฐ์ ๊ฒฝ์ฐ ์ํ ๋ถ์์ ๋์ฒด์ ์ผ๋ก ์ํ์ํฉ์ด ์ด๋ ต๋ค๊ณ ๋๋ผ๊ฑฐ๋ ์ ํ์ ์ธ ์ํฉ์ผ๋ก ๋๋ ๋ ๋ํ๋๋ค. ๊ทธ๋ฆฌ๊ณ ํญ์ ์คํจ์ ๋ํ ๊ฑฑ์ ์ ํ๋ฉฐ, ํ์ธ์ ํ๊ฐ์ ์ง๋ ์น๊ฒ ์๋ฏผํ๊ฒ ๋ฐ์ํ๋ ์ฑํฅ์ ๋ณด์ธ๋ค(์กฐ ์์ฒ ์ธ, 2001)๋ ์ฐ๊ตฌ์ ์ผ์นํ๋ค. ํ๊ต๋ถ์ ์์ ๊ต์ฌ๊ด๊ณ, ๊ต์ฐ๊ด๊ณ, ํ์ตํ๋, ํ์ต๊ท์น, ํ๊ต๋ถ์ ์ ์ ์ฒด์ ๋ชจ๋ ์ ์ํ ์ฐจ์ด๊ฐ ์๋ ๊ฒ์ผ๋ก ๋ํ๋ฌ๋ค. ๊ทธ ์ค์์๋ ์ผ๋ฐ๊ตฐ ์ด ํ๊ต ๋ถ์ ์ ์์ค์ด ๊ฐ์ฅ ๋ฎ์ ๊ฒ์ ์ ์ ์์๋๋ฐ, ํ์ ์ ํจ๋ฅ๊ฐ ์ด ๋์์๋ก ์ํ๋ถ์์ ์ ๊ฒ ๋๋ผ๊ณ , ๋์ฑ ํจ์จ์ ์ธ ํ์ต์ ๋ต์ ์ฌ์ฉ ํ ์ ์๊ฒ ๋๋ฉฐ, ์๊ธฐ์กฐ์ ๋ฅ๋ ฅ๋ ๋ฐ์ด๋๋ค๋ Zimmerman, Bandura & Martinez Pons (1992)์ ์ฐ๊ตฌ์๋ ์ผ์นํ๊ณ ์๋ค. ์ด์ ๊ฐ์ด ํ์ ์ ํจ๋ฅ๊ฐ์ ์๊ธฐ์กฐ์ ํ์ต๊ณผ ํ์ ์ฑ์ ๊ณผ์ ๊ด๊ณ๋ฅผ ๋งค๊ฐํ๊ณ , ํ์ต์์ ๋ชฉ ํ๋ฅผ ํตํด ํ์ ์ฑ์ทจ์ ๊ฐ์ ์ ์ธ ์ํฅ์ ๋ฏธ์น ๋ค๋ ๊ฒ์ ์ ์ ์๋ค. ์ฐ๊ตฌ๋ฌธ์ 2์์๋ ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ, ์ํ๋ถ์, ํ๊ต๋ถ์ ์์ด ๊ธ์ - 91 -
์ ์ธ ๊ด๊ณ์ธ์ง๋ฅผ ์ดํด๋ณด์๋๋ฐ, ๋ชจ๋ ์ํ๋ถ์์ ๋ถ์ ์ ์ธ ์ํฅ์ ๋ฏธ์น ๋ ๊ฒ์ผ๋ก ๋ํ๋ฌ๋ค. ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ์ด ์ํ๋ถ์์ ๋ฏธ์น๋ ์ํฅ์ ์๋ ๊ฐ์ฅ ๊ฐํ ์ํฅ์ ๋ฏธ์น๋ ๋ณ์๋ก๋ ์์ ๊ฐ์ผ๋ก ๋ํ๋ฌ๋ค. ๊ทธ ์ด์ ๋ ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ ํ์๋ค์ ์ง์์ ์ธ ์ํ์ํฉ์์์ ์คํจ์ ์ข์ ์ ๊ฒฝํ์ด ์ํฅ์ ๋ผ์ณค์ ๊ฒ์ผ๋ก ๋ณด์ธ๋ค. ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ์ด ํ๊ต๋ถ์ ์์ ๋ฏธ์น๋ ์ํฅ์์๋ ํ์ ์ ์๊ธฐ ํจ๋ฅ๊ฐ์ ํ์์์ธ ์ค ๊ณผ์ ๋์ด๋, ์๊ธฐ์กฐ์ ํจ๋ฅ๊ฐ, ์์ ๊ฐ์ด ํ๊ต๋ถ์ ์์ ์ ์ํ ์ํฅ์ ๋ฏธ์น๋ ๊ฒ์ผ๋ก ๋ํ๋ฌ๋ค. ๋ฐ๋ผ์ ์์ผ๋ก ํ๊ต๋ถ์ ์์ ๋ฎ์ถ๊ธฐ ์ํด์๋ ์ด๋ฌํ ์์ธ ๋ณ์์ ๋ํ ์ ๊ทผ์ด ํ์ํ๋ค๋ ์ ๋ณด๋ฅผ ์ ๊ณตํ์๋ค. ๋ํ ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ์ด ๋์์๋ก ํ๊ต๋ถ์ ์ ์ ๋๊ฐ ๋ฎ์์ง๋ค๋ ๊ฒ๋ ์ ์ ์๋ค. ๊ทธ๊ฒ์ ํ๊ต์ํ์์์ ์ ์ ๋ฌธ์ ๊ฐ ๋ฐ๋ก ํ์ ์ฑ์ ๊ณผ ๋์ ์๊ด๊ด๊ณ๋ฅผ ๊ฐ์ง๋ฉฐ, ํ๊ต์์์ ์ ์กฐํ ํ์ ์ฑ์ทจ ๊ฐ ํ๊ต๋ถ์ ์๊ณผ ๋์ ์๊ด์ ์ด๋ฃฌ๋ค๋ ์ฐ๊ตฌ์ ์ผ์นํ๊ณ ์๋ค(Crystal, et al., 1994). ์ฐ๊ตฌ๋ฌธ์ 3์ ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ๊ณผ ํ๊ต๋ถ์ ์๊ณผ์ ๊ด๊ณ์์ ์ํ๋ถ ์์ ๋งค๊ฐํจ๊ณผ๋ฅผ ์ดํด๋ณด๋ฉด, ์ ์ฒด์ง๋จ์ ๋ํ ์ํ๋ถ์์ ๋งค๊ฐํจ๊ณผ๋ ํ ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ๊ณผ ํ๊ต๋ถ์ ์์ ๊ด๊ณ์์ ์ํ๋ถ์์ ๋งค๊ฐํจ๊ณผ ์ญํ ์ ํ๋ ๊ฒ์ผ๋ก ๋ํ๋ฌ๋ค. ์ด๋ฌํ ๊ฒฐ๊ณผ๋ ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ์ด ๋์์ ๋ก ์ํ๋ถ์ ์ ๋๊ฐ ๋ฎ์์ง๋ ๊ฒฐ๊ณผ๋ก ํด์ํ ์ ์๋ค. ํ์ ์ ๊ณผ์ ์ ์ํ์ ์ดํํ๋ ๋ฐ์๋ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ ์ ๋ํ ์ง๊ฐ์ด ์ ์ฉํ๋ค๊ณ ๋ณด์ ๋๋ฐ ํนํ ํ์ต์์ ์ํ ์์ค์์ ์ง์์ ์ธ ์๊ธฐ๊ฐ์๊ฐ ์๊ตฌ๋๋ ์ ํ์์ ๋์ฑ ๊ทธ๋ ๋ค๊ณ ํ์๋ค(Bouffard Bouchard, 1990). ์ผ๋ฐ๊ตฐ์ ๋ํ ์ํ๋ถ์์ ๋งค๊ฐํจ๊ณผ์์ ์ํ๋ถ์์ด ํต๊ณ์ ์ผ๋ก ์ ์ํ ๋งค๊ฐ์ญํ ์ ๋ํ๋ด๋ ๊ฒ์ผ๋ก ๋ถ์๋์๋ค. ๊ทธ๋ฐ๋ฐ ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ - 92 -
๊ตฐ์์๋ ์ํ๋ถ์์ด ๋งค๊ฐ ์ญํ ์ ํ ๊ฒ์ด๋ผ๋ ์์๊ณผ ๋ค๋ฅด๊ฒ ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ๊ณผ ํ๊ต๋ถ์ ์์ ๊ด๊ณ์์ ๋งค๊ฐ ์ญํ ์ ํ์ง ์๋ ๊ฒ์ผ๋ก ๋ํ๋ฌ๋ค. ์ ์ด๋ฐ ๊ฒฐ๊ณผ๊ฐ ๋ํ๋ฌ๋์ง ์์ธ์ ๋ถ์ํด๋ณด๋ฉด, ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ ํ๊ตฐ์ ํน์ฑ์ด ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ ์์ฒด๊ฐ ๋ฎ๋ค ๋ณด๋ ์ํ๋ถ์์ ์ํฅ ์ด ํฌ๊ฒ ์์ฉํ์ง ์์์ ์ํ๋ถ์์ ๋งค๊ฐํจ๊ณผ๊ฐ ์์ฉํ์ง ์์ ๊ฒ์ผ ๋ก ์ถ์ ๋๋ค. ๋ํ ์ฐ๊ตฌ๋์ ํ์๋ค์ด ๋ค๋๋ ํ๊ต๊ฐ ์ ๋ฐ์ ์ผ๋ก ํ์ต ์์ค์ด ๋ฎ์ ํ๊ต๋ผ๋ ์ง๋จ์ ํน์ฑ๋ ๋ง์ด ์์ฉํ ๊ฒ์ผ๋ก ๋ณด์ธ๋ค. ์ฐ๊ตฌ๋ฌธ์ 4๋ ๋๋ ์ฆ์ผ๋ก ์ธํด ์ฒญ์๋ ์ด ๋์ด์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ ์ ํ์ ํ๊ต๋ถ์ ์์ ์ด๋ฅด๊ฒ ๋๋ ๊ฒ์ ์๋ฐฉํ๊ธฐ ์ํ์ฌ ์ด๋ฑํ์ ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ์ ์ฝ๊ธฐ, ์ฝ๊ธฐ์ดํด, ์ด์์ฒญ์ทจ, ์ฒญ์ง๊ฐ์ ๋ํ ํ๋ จ์ ํ๊ณ ์ค์ฌํจ ๊ณผ๋ฅผ ์์๋ณด์๋ค. ์ค์ฌ ์ ํ ์ฝ๊ธฐ๋ฅ๋ ฅ์ ์ฐจ์ด๋ฅผ ์์๋ณด๋ ๊ฒ์ฌ์์ ์ ๋ฏธ์ฒ ์ํด๋ ๊ณผ ๋ฌด์๋ฏธ์ฒ ์ํด๋ ๋ชจ๋์์ ์ฌ์ ์ ์์ ์ฌํ์ ์ ๊ฐ์ ํต๊ณ ์ ์ผ๋ก ์ ์ํ ์ฐจ์ด๋ฅผ ๋ณด์๋ค. ๋ ๊ธฐ์ดํ์ต๊ธฐ๋ฅ ์ํํ๊ฐ์ฒด์ ์ฝ๊ธฐ๊ฒ ์ฌ์ธ BASA ๊ฒ์ฌ์์๋ ์ฌ์ ์ ์์ ์ฌํ์ ์ ๊ฐ์ ํต๊ณ์ ์ผ๋ก ์ ์ํ ์ฐจ์ด๋ฅผ ๋ณด์ฌ ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ ์ด๋ฑํ์๋ค์ ์ฝ๊ธฐ ๋ฅ๋ ฅ์ ์์ด์ ์ค์ฌ ํจ๊ณผ๊ฐ ์์์์ ์ ์ ์๋ค. ๊ทธ๋ฐ๋ฐ ์ค์ฌ ์ ํ ์ฝ๊ธฐ๋ฅ๋ ฅ ์ฐจ์ด์์ ์๋ฏธ์ฒ ์ ํด๋ ๋ณด๋ค ๋ฌด์๋ฏธ์ฒ ์ ํด๋ ์์ ๋ ๋ง์ ์ด๋ ค์์ ๋๋ผ๊ณ ์๋ ๊ฒ์ผ๋ก ๋ํ๋ฌ๋๋ฐ, ์ ํ์ฐ๊ตฌ ๋ฅผ ์ดํด๋ณด๋ฉด ๋๋ ์ฆ ์๋์ ๋ฌด์๋ฏธ๋ฑ๋ง์์ ๋ ์ด๋ ค์์ ๋ณด์ธ๋ค๊ณ ๋ณด ๊ณ ํ๊ณ ์๋ค. ์ด๋ ๋น์น์ํ ๋ฑ๋ง์ ๊ฒฝ์ฐ ์์์ ์์์ ๋์๊ท์น์ ๋ฐ ๋ผ ๊ธ์๋ฅผ ์ฝ์ด์ผ ํ๋๋ฐ ์๋ฏธ๋จ์๊ฐ ํ์ฉ๋์ง ์๋ ๋ฌด์๋ฏธ๋ฑ๋ง์์ ์์-์์ ๋์์ ์ด๋ ค์์ด ๋ ๋ํ๋๋ ๊ฒ์ด๋ผ ํ ์ ์๋ค(์คํจ์ง, ๊น ๋ฏธ๋ฐฐ, ๋ฐฐ์์, 2011)๋ ์ฐ๊ตฌ์ ์ผ์นํ๊ณ ์๋ค. ์์์ ์์์ ๋์์ด ๋ ์ ํ์ธต์ฒด๊ณ(shallow orthography)์ ์ธ์ด์์ ์์์ ์์์ ๋์๊ท - 93 -
์น์ ์ดํดํ์ฌ ๊ธ์๋ฅผ ํด๋ ํ๋ฉฐ ์์ดํด๋ ์ด ์๋์ ์ผ๋ก ์ด๋ฃจ์ด์ง๋ ์ ๊ธฐ์๋ ์์์ ์์์ ๋์๊ท์น๊ณผ ํจ๊ป ๋ฑ๋ง์ ์๋ฏธ๋จ์๋ฅผ ํ์ฉํ์ฌ ๋น ๋ฅด๊ฒ ๊ธ์๋ฅผ ์ฝ์ ์ ์๊ธฐ ๋๋ฌธ์ด๋ผ๊ณ ํ์๋ค(Marcolini, Burani, & Colombo, 2009). ์ค์ฌ ์ ํ ์ฝ๊ธฐ์ดํด๋ฅ๋ ฅ์ ํต๊ณ์ ์ผ๋ก ์ ์ํ ์ฐจ์ด๋ฅผ ๋ณด์ฌ์ ์ฝ๊ธฐ์ด ํด ๋ฅ๋ ฅ์ ์์ด์ ์ค์ฌํจ๊ณผ๊ฐ ์์์์ ์ ์ ์์๋ค. ์ด๊ฒ์ ์ฝ๊ธฐ๋ฅ๋ ฅ ์ ์๋ํ๋ฅผ ํตํด ์ฃผ์๋ ฅ์ ํ์ํ ์๋์ง๋ฅผ ๋ด์ฉ์ดํด๋ก ๋๋ฆด ์ ์๊ธฐ ๋๋ฌธ์ด๋ค (๊น๋์ผ, 2008)๋ ์ ํ์ด๋ก ๊ณผ ์ผ์นํ๊ณ ์์์ ์ ์ ์๋ค. ์ค์ฌ ์ ํ ์ด์์ฒญ์ทจ๋ ฅ์์๋ ์ข์ธก ๊ท ์ด์์ฒญ์ทจ๋ ฅ๊ณผ ์ฐ์ธก ๊ท ์ด์์ฒญ ์ทจ๋ ฅ ๋ชจ๋ ํต๊ณ์ ์ผ๋ก ์ ์ํ๊ฒ ์ฐจ์ด๊ฐ ์๋ ๊ฒ์ผ๋ก ๋ํ๋ฌ๋ค. ์ด๋ ์ค ์ฌํจ๊ณผ๋ก ์ด์์ฒญ์ทจ๋ ฅ์ด ํฅ์๋์์์ ๋ณด์ฌ์ฃผ๊ณ ์์ด ์ค์ฌํจ๊ณผ๊ฐ ์์ ์์ ์ ์ ์๋ค. ๋ํ Temple ๋ฑ(2003)์ด ๋งํ ๋๋ ์ฆ์ ์ ๊ฒฝํ์ ์ ์ธ ์ค ์ฃผํ์๋ ์งํญ์ ๋น ๋ฅธ ๋ณํ๋ฅผ ์ ํํ๊ฒ ๊ฐ์งํ์ง ๋ชปํ๋ ์ฒญ์ง๊ฐ ์ ๊ฒฐํจ์ผ๋ก ์ธํด ๋ฐ์ํ๋ค๋ ๊ฒ๊ณผ ์ผ์นํ๋ค. ๋ฐ๋ผ์ ์ฒญ์ง๊ฐ์ ์ธ ์ทจ์ฝ ์ฑ์ ๊ฐ์ ํ์ฌ ์์ ๋ถ์ ๋ฐ ์์ ์ฐจ์ด๋ฅผ ์ง๊ฐํ๊ฒ ํ๋ ์ค์ฌ๋ฅผ ํ์ ๋ ๊ทผ๋ณธ์ ์์ธ์ ๋ํ ์ ์๋ฏธํ ์ค์ฌ ํจ๊ณผ๊ฐ ์๋ค๋ ๊ฒ์ ์์ฌํ๊ณ ์๋ค. ์ค์ฌ ์ ํ ์ข์ฐ ์์ธก ๊ท์ ์ฃผํ์ ๋ณ์ด๋ฅผ ๋น ๋ฅด๊ณ ์ ํํ๊ฒ ์์์ฐจ ๋ฆฌ๋ ์ฒญ์ง๊ฐ๋ฅ๋ ฅ๋ ๋ชจ๋ ์ ์๋ฏธํ ํฅ์์ด ์์๋ค. ์ด์ ๋ํด์ ์์ธํ ์ดํด๋ณด๋ฉด ์ข์ธก ์ฒญ์ง๊ฐ๋ฅ๋ ฅ(t=-7.813, p<.001)๊ณผ ์ฐ์ธก ์ฒญ์ง๊ฐ๋ฅ๋ ฅ (t=-8.026, p<.001)๊ณผ ์ฒญ์ง๊ฐ๋ฅ๋ ฅ ์ด์ (t=-9.183, p<.001)์ด ๋ชจ๋ ์ฌ์ ์ ๋นํด ์ฌํ์ ํต๊ณ์ ์ผ๋ก ์ ์ํ๊ฒ ์ฐจ์ด๊ฐ ์๋ ๊ฒ์ผ๋ก ๋ํ๋ฌ๋ค. ๊ทธ๋ฌ ๋ ์ค์ฌ ์ ์ฒญ์ง๊ฐ๋ฅ๋ ฅ์ด ์ข์ธก์ ๋นํด ์ฐ์ธก์ด ๋ ๋จ์ด์ง๋ ๊ฒ์ผ๋ก ๋ - 94 -
ํ๋ ์์ผ๋ก ์๋ฆฌ๋ฅผ ๋ฃ๋๋ฐ ์์ด ์ข์ธก๊ท์ ์ฐ์ธก๊ท์ ๋ถ๊ท ํ ๋ฌธ์ ๊ฐ ๋ ๋ ์ฆ๊ณผ ์ด๋ค ์๊ด๊ด๊ณ๊ฐ ์๋์ง์ ์ด๋ฐ ๋ถ๊ท ํ์ด ์ฒญ์ง๊ฐ์ ์์ ๊ธฐ์ต ์๊น์ง ๋ฏธ์น๋ ์ํฅ, ๋๋ ์ด๋ป๊ฒ ํ๋ฉด ์ฒญ์ง๊ฐ์ ๋ฌธ์ ๊ฐ์ ์ ์์ด ์ฐ ์ธก ๊ท์ ์ฐ์ธ๋ฅผ ํตํด ์ ๋ณด ์ฒ๋ฆฌ์ ํจ์จ์ฑ์ ๋์ผ ์ ์๋์ง ๋ฑ์ ๋ฐฉ๋ฒ ์ ์ฐพ๋ ์ฐ๊ตฌ์ ํ์์ฑ์ ์ ์ํ๊ณ ์๋ค. ๋ํ ์ข์ธก๊ณผ ์ฐ์ธก ๊ท์ ๋ฅ๋ ฅ ์ด ๊ฒ์ฌ๋ฌธํญ์ ๋์ด๋์ ๋ฐ๋ฅธ ์ฐจ์ด๊ฐ ์์ ์ ์๊ธฐ ๋๋ฌธ์ ์ถํ ๊ฒ์ฌ ์์๋ ์ข์ฐ๋ฅผ ๋ฐ๊พธ์ด ์ค์ํ์ฌ ๊ทธ ์ฐจ์ด๋ฅผ ๊ฒ์ฆํด ๋ณด๊ฑฐ๋, ์๋๋ฉด ์์ฑ ํ์ ์ผ๋ก ์ฒญ์ทจ์ ์์ด ๋์ด๋์ ์ ๋๊ฐ ๋ค๋ฅธ์ง์ ๋ํ ์ฐ๊ตฌ ๋ฐ ์ข ์ฐ ์ธก ๊ท์ ๋ํ ๊ฐ์ธ์ ์ ๊ฒฝํ์ ์ฐ์ธ์ฑ์ ๋ํ ์ฐ๊ตฌ๊ฐ ํ์ํ๋ค๊ณ ํ ์ ์๋ค. ์คํ์์ ๋์์ผ๋ก ํ ๋๋ ์ฆ ๊ฒ์ฌ์ง๋ฅผ ์ฌ์ฉํ์ฌ ์ง๋จ์ ์ ๋ณํ์๋ ๋ฐ, ํ์คํ๊ฒ ๋์ํ์์ด ๋๋ ์ฆ์์ ์ ์ฆํ์ง ๋ชปํ๊ณ ์ง๋จ์ ๋ถ๋ฅํ์ ๋ค๋ ์ ํ์ ์ ๋ณด์ฌ์ฃผ๊ณ ์๋ค. ๋ํ ์ง๋ฐฉ ์๋์์ ํ์ต๋ถ์ง ํ์์ด ๋ง ์ ํ ๊ณณ์ ํ๊ต๋ง์ ๋์์ผ๋ก ํ๋๋ฐ, ์ต๊ทผ ์๋ช ์ค๋ฆฌ๊ฐ ๊ฐํ๋์ด ์ ๋ป ์ฐ๊ตฌ์ ์ฐธ์ฌํ๊ฒ ๋ค๊ณ ํ๋ ํ๊ต๋ฅผ ์ฐพ์ ์๊ฐ ์์๋ ํ๊ณ๊ฐ ์์๋ค. ์ ๋ณ๊ฒ์ฌ ์ด์ธ์ ๋๋ ์ฆ ์์ธ์ ๋ํ ์ฝ๊ธฐ๊ฒ์ฌ ๋๋ ํ์์ ๋ฐ๋ผ ์ง๋ฅ ๊ฒ์ฌ ๊ฐ์ ์ฌ์ธต๊ฒ์ฌ๋ ๋ณํํ๋๋ผ๋ฉด ๋ ์๋ฏธ ์๋ ๊ฒฐ๊ณผ๋์ถ์ด ์ด๋ฃจ์ด ์ก์ ๊ฑฐ๋ ์์ฌ์์ด ์๋ค. ๊ทธ๋ฆฌ๊ณ ์ง์ญ์๋์ผํฐ ์ด๋ฑํ์์ ๋ํ ์ค์ฌํ๋ จ์ ์์ด์๋ ์ง์ญ์ ๋์ผํฐ์ ํ์๋ค์ด ๋๋ถ๋ถ์ด ํ์ต๋ถ์ง ์๋๋ค์ด๋ผ ๋ง์ ํ์๋ค์ด ์ฐธ์ฌ ํ๊ธฐ๋ฅผ ์ํ์๋ ๊ด๊ณ๋ก ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ์ผ๋ก ์ ์ ๋ ํ์๋ค ๋๋ถ๋ถ์ด ํ๋ จ์ ์ฐธ์ฌํ๋ค๋ณด๋ ๋๋ฌด ๋ง์ ํ์๋ค์ด ํ๋ ๊ตฌ๋ถ ์์ด ํ ์ฅ์์์ ๋ชจ์ฌ ์ค์ฌํ๊ฒ ๋์ด ๋ฌธ์ ์ ์ด ๋ง์ด ๋์ถ๋์๋ค. - 95 -
๋ํ ์ ์ฒด ์ ๋ณ๊ฒ์ฌ์์ ๋ค๋ฌธํ ํ์์ด 15๋ช ์ ๋๊ฐ ์์๋๋ฐ ํ๋ จ ์๋ 2๋ช ๋ง์ด ์ฐธ์ฌํ์ฌ์ ์ด๋ป๊ฒ ์ ๋ณ๊ฒธ์ฌ์์ ๋๋ถ๋ถ์ด ๊ฑธ๋ฌ์ก๋์ง ์ด์ ๋ฅผ ์์๋ณด๋ ๊ฒ๋ ์๋ฏธ๊ฐ ์์ ๊ฒ ๊ฐ๋ค. ์์ผ๋ก๋ ๋๋ ์ฆ ์๋ ํ ๋ จ์ ์์ด์๋ ๊ฐ์ ํ๋ , ๋น์ทํ ์์ค์ ํ์๋ค์ด ๊ฐ์ธ ๋๋ ์๊ทธ๋ฃน์ผ ๋ก ๋๋์ด ์ง์์ ์ธ ํ๋ จ์ ํด์ผ ํจ๊ณผ๊ฐ ๊ณ์๋ ๊ฒ์ผ๋ก ๋ณด์ธ๋ค. ํ์ง๋ง ์ด๋ฐ ์ ์กฐ๊ฑด ์์์๋ ์ฐ๊ตฌ๋ฌธ์ ๋ชจ๋์์ ์ค์ฌ์ ํ ํจ๊ณผ๊ฐ ๋ํ๋ฌ๊ณ , ์ง์ญ์๋์ผํฐ ๊ต์ฌ๋ค๋ ์ดํ ์๋๋ค์ด ์ฑ ์ ์ค์ค๋ก ๋ณด๊ฒ ๋๊ณ , ์ฝ๋ ๊ฒ ์ ์์ ๊ฐ์ด ์๊ฒผ๋ค๋ ๋ง์์ ํด์ฃผ์ ์ฌ๋ฆฌ์ ์ผ๋ก๋ ์ค์ฌํจ๊ณผ๊ฐ ์์์ ์ ์์ฌํ๋ค. ๋ํ ์ค์ฌ๊ฒฐ๊ณผ๋ฅผ ํตํด ์ง์ญ์๋์ผํฐ ๊ต์ฌ๋ค์ด ํ์ต์ ์์ด ์ฝ๊ธฐ์ ์ค์์ฑ์ ์ธ์ํ๊ฒ ๋์๊ณ , ์๋์ ์ฝ๊ธฐ๋ฌธ์ ๊ฐ ๋จ์ง ๊ฐ์ธ์ธ์ ํ๊ฒฝ์ ๋ฌธ์ ๊ฐ ์๋๋ผ ๋๋ ์ฆ ์์ธ์ด ์์ด์์๋ค๋ ๊ฒ์ ์๊ฒ ๋์ด ๊ต์ก์ ํต ํ ๋ณํ์ ๊ฐ๋ฅ์ฑ์ ์ธ์ํ๊ฒ ๋ ๋ฐ๋ ์๋ฏธ๊ฐ ์๋ค ํ๊ฒ ๋ค. ๊ณผํ์ ๋ <Science>์ ์ค๋ฆฐ ๋ ผ๋ฌธ์ ์ํ๋ฉด ์๊ตญ Oxford ๋ํ์ Dorothy Bishop ๋ฐ์ฌ๊ฐ ์ด๋๋ ์ฐ๊ตฌํ์ ์์์คํ ๊ฒฐ๊ณผ์์ ๋๋ ์ฆ์ ๊ฐ์ง ๊ฒฝ์ฐ โ๋๊ฐโ, โ๋ฌด์จโ ๋ง์ ํ๋์ง ์ ๊ตฌ๋ณํ๋๋ฐ ์ด๋ ค์์ ๋ณด์ธ๋ค๊ณ ํ์๋ค (ํ๊ฒจ๋ก์ ๋ฌธ, 2011.8.2). ๋ํ 2015๋ ์ 2์ ๋ ธ๋ฒจ์์ด๋ผ ๋ถ๋ฆฌ๋ โKavli ์'์ ์์ํ ๋จธ์ ๋์น ๋ฐ์ฌ๋ ๊ณผํ์ ๋ โScience'์ ๋ฐํํ ๋ ผ ๋ฌธ์์ ๋๋ ์ฆ ์๋๋ค์๊ฒ ์๋ฆฌ๋ฅผ ๋น ๋ฅด๊ฒ ์ฒ๋ฆฌํ๋ ์ ๊ฒฝํ์ ํ๋ จ์ 8~12์ฃผ๊ฐ ์ง์ค์ ์ผ๋ก ์ํจ ๊ฒฐ๊ณผ 2๋ ์ ๋์ ์ฝ๊ธฐ๋ฅ๋ ฅ์ด ํฅ์๋๊ฒ ํ ์๋ค๋ ๊ฒ์ ์ฆ๋ช ํ์๋ค. ๋ฐ๋ฉด Ramus์ ๋๋ฃ๋ค(2003)์ ๋๋ ์ฆ์ ์ ๊ฒฝํ์ ์์ธ์ผ๋ก ์์ง๊ฐ ์ ๊ฒฐํ์ ์ฃผ๋ชฉ์ ํ๋๋ฐ ๋๋ ์ฆ ์๋ ๋ท ์ค ํ๋๋ ์๊ฐ๊ณผ ์ธ์ด ๋ฅ๋ ฅ - 96 -
์ด ๋์์ ๊ฒฐ์๋์ด ๋ฐ์ํ๋ค๊ณ ํ์๋ค. ๊ทธ๋์ ์๊ฐ ์ธ์๊ณผ ์์ ์ฒ๋ฆฌ ๊ฐ ๋ง๋๋ ์ด๋๊ฐ์ ์ทจ์ฝ์ ์ด ์กด์ฌํ๊ณ ์์ ๊ฒ์ด๊ธฐ ๋๋ฌธ์ ๋๋ ์ฆ์ ์์ฑํ์ ์ฅ์ ๊ฐ ์๋ ์๊ฐ ๋ฅ๋ ฅ ๊ฒฐ์ ๋๋ฌธ์ด๋ผ๊ณ ์ฃผ์ฅํ์๋ค. ์ด์ธ์ ๋ ๊ด๊ณผ๋ฏผ์ฑ ๋ฌธ์ ๋ก ๋น์ ํ์ฅ์ ํด๊ฒฐํ์ง ๋ชปํด์๋ผ๋ ์ผ๋ ์ฆํ๊ตฐ, ๊ฐ ๊ฐ์ด๋ํตํฉ์ ์์ด์ ์๋์ ํ์ด๋ฐ ๋ฌธ์ ๋ฑ์ ์ฃผ์ฅํ๋ ์ธ๊ตญ์ ์ฐ๊ตฌ ๋ ผ๋ฌธ๋ค๋ ๋ง๊ธฐ ๋๋ฌธ์ ์ด ์ค์ ํ ๋ช ์ด๋ผ๋ ํด๋น๋๋ ๋๋ ์ฆ์ด ์๋ค๋ฉด ๊ด์ฌ์ ๊ฐ์ง๊ณ ์ฐ๊ตฌ๋ฅผ ํด์ผ ํ ๊ฒ์ด๋ค. ํ์ฌ ๋๋ ์ฆ ์์ธ์ ์์ด ๋ค์ํ ๋ ผ์๋ค์ด ์งํ ์ค์ด๋ฏ๋ก, ๋๋ ์ฆ์ ๋ํ ๊ต์ก์ ์์ด์๋ ๋๋ ์ฆ์ ์์ธ๊ณผ ๊ฐ์ ๋ฐฉ๋ฒ์ด ๋จ์ผํ๋ค๋ ์๊ฐ ์์ฒด์ ๋ํด์ ์๊ตฌ์ฌ์ ํ์ด์ผ ํ ๊ฒ์ด๋ค. ๋๋ ์ฆ์ ์ง๋จ์ด ๋งค์ฐ ๋ณต์ก ํ๋ฉฐ ๋ช ์พํ ๋จ์ผ์์ธ์ผ๋ก ์๋ ดํ๊ธฐ๊ฐ ์ฝ์ง ์๊ธฐ ๋๋ฌธ์ด๋ค. ๋ํ ๋๋ ์ฆ ์ง๋จ๊ณผ ์น๋ฃ์ ์์ด ์ด๋ฏธ ์ ์ง๊ตญ์ ๋๊ณผํ์ ์ผ๋ก ์ ๊ทผํ์ฌ ๋ง์ ์ฐ ๊ตฌ๊ฒฐ๊ณผ ๋ฐ ํ๋ จ๋ฐฉ๋ฒ๋ค์ ์ง์์ ์ผ๋ก ์ ์ํ๊ณ ์๋ค๋ ์ ๋ ํฌํจ๋๋ค. ์ด์ฒ๋ผ ๋๋ ์ฆ์ด ๋ค์ํ ์์ธ์ ์ํ ๋ฌธ์ ๋ฅผ ๊ฐ์ง๊ณ ์์์๋ ๋ถ๊ตฌ ํ๊ณ ํ์ฌ ๊ตญ๋ด์์๋ ์ฃผ๋ก ์์ด์ธ์์ ์ ๊ฐํ ๊ฐ๋ฅด์น๋ ๋ฐฉ๋ฒ์ ๊ฐ์กฐ ํ๋ ๊ฒฝํฅ์ด ์๋ค. ์์ผ๋ก ๋๋ ์ฆ์ ์ง๋จ๊ณผ ์น๋ฃ์ ์์ด ๊ธฐ์กด์ ์์ด์ธ ์์ด๋ก ์ ์ ๊ฐํ ์์ด์ธ์ํ๋ จ ๋ฐ ํด๋ ๊ณผ ์ฝ๊ธฐ์ ์ฐฝ์ฑ ๋ฑ ๊ฐ๋ฅด์น๋ ๋ฐฉ ๋ฒ๊ณผ ๋์์ ๊ฐ์ธ์ ์ ๊ฒฝํ์ ์ทจ์ฝ์ฑ์ ๊ฐ์ ํ๋ ๊ณผํ์ ์ธ ์ง๋จ๊ณผ ์ฐ ๊ตฌ๊ฐ ํ์ํ ์์ ์ด๋ผ๊ณ ํ ์ ์๋ค. ๋ํ ์๊ตญ์ ๊ฒฝ์ฐ์๋ ๋๋ ์ฆ์ ์ง๋จ๊ณผ ์น๋ฃ์ ์์ด ์์ ๊ธฐ์ต์ ์ค์์ฑ์ ๊ฐ์กฐ(์ด์ฐฌ์น ์ธ ์ญ, 2012)ํ ๊ณ ์๋๋ฐ ์ถํ ๋๋ ์ฆ์ ๋ํ ์์ ๊ธฐ์ต์ ๊ฒ์ฌ๋๊ตฌ ๊ฐ๋ฐ๊ณผ ํ๋ จํ๋ก ๊ทธ๋จ๋ ํจ๊ป ์ฐ๊ตฌ๊ฐ ์ด๋ฃจ์ด์ ธ์ผ ํ ๊ฒ์ด๋ค. ๋ณธ ์ฐ๊ตฌ๋ ์์ผ๋ก ๋๋ ์ฆ์ผ๋ก ์ธํด ํ์ต์ด๋ ์ฌ๋ฆฌ๋ฉด์์ ์ด๋ ค์์ ๊ฒช๊ณ ์๋ ํ์๋ค์ ํ์ ํน์ฑ์ ์ ๊ฐ๋ฅผ ์ ํํ๊ฒ ์ธ์ํ๊ณ , ๋๋ ์ฆ ํ - 97 -
์๋ค์ ๋ํ ์กฐ๊ธฐ์ง๋จ์ ํตํด ์ธ์ด์ , ์ ๊ฒฝํ์ ์ค์ฌ๋ฅผ ํ๋ฉด ๋๋ ์ฆ์ ๊ทน๋ณตํ ์ ์๋ ๊ฐ๋ฅ์ฑ์ ์ ์ํ๋ค๋ ์ ์์ ์์๋ฅผ ์ฐพ์ ์ ์๋ค.
- 98 -
โ ฅ. ๊ฒฐ๋ก ๋ฐ ์ ์ธ ๋ณธ ์ฐ๊ตฌ๋ ๋๋ ์ฆ์ผ๋ก ์ธํด ํ์ต ๋ฟ ์๋๋ผ ์ฌ๋ฆฌ์ ์ผ๋ก ์ด๋ ค์์ ๊ฒช ๊ณ ์๋ ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ๊ณผ ๊ด๋ จํ์ฌ, ์คํ๊ต ํ์๋ค์ ๋์์ผ๋ก ์ผ๋ฐ ๊ตฐ๊ณผ ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ์ผ๋ก ๋ถ๋ฅํ ํ ํ๊ต๋ถ์ ์์ ๋ํ ํ์ ์ ์๊ธฐ ํจ๋ฅ๊ฐ๊ณผ ์ํ ๋ถ์์ ํ์ ํน์ฑ์ด ๊ตฌ์กฐ์ ์ผ๋ก ์ด๋ค ๊ด๊ณ๋ฅผ ๊ฐ์ง๊ณ ์ ๋์ง ์์๋ณด์๋ค. ๋ํ ์กฐ๊ธฐ์ ํด๊ฒฐ๋์ง ๋ชปํ ๋๋ ์ฆ์ ๋ฌธ์ ๊ฐ ์ฒญ์๋ ๊ธฐ๊น์ง ์ด์ด์ ธ ํ๊ต์ํ์ ์ ์์ ์ด๋ ต๊ฒ ํ๋ ๊ฒ์ ์๋ฐฉํ๊ธฐ ์ํ ๋ฐฉ ๋ฒ์ ๋ชจ์ํ์๋ค. ๋จผ์ ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ ์ด๋ฑํ์๋ค์ ๋ํด ์ธ์ด์ , ์ ๊ฒฝํ์ ์์ธ ๋ฐ ์ฆ์ ์ ํ์ ํ ํ์ ์ฝ๊ธฐ๋ฅ๋ ฅ ํฅ์ ํ๋ก๊ทธ๋จ์ ์ค์ํ์ฌ ์ค์ฌํจ๊ณผ๋ฅผ ๊ธฐ๋ฐ์ผ๋ก ํ๋ ๋๋ ์ฆ ์์ธ์ ๊ฐ์ ๋ฐฉ์์ ์ฐพ๊ณ ์ ํ์๋ค. ์ฐ๊ตฌ๊ฒฐ๊ณผ๋ ๋ค์๊ณผ ๊ฐ๋ค. ์ฒซ์งธ, ํ๊ต์ํ์์์ ์ ์๋ฌธ์ ๋ ํ์ ์ฑ์ทจ์ ๋์ ์๊ด๊ด๊ณ๋ฅผ ๊ฐ์ง ๊ณ ์๋ค. ๊ทธ๋ฐ๋ฐ ๋๋ ์ฆ ์์ธ์ผ๋ก ์ธํ ์ํ์์์ ์ง์์ ์ธ ์คํจ๋ ํ ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ์ ์ ํ์ํค๊ณ , ์ํ์ํฉ์์ ๋ถ์์ ์ฆํญ์ํค๋ ์ ์ ํ์ด ๊ณ์๋์ด ํ๊ต์ ์์ด ๋์ฑ ํ๋ค์ด์ง๊ฒ ๋๋ค. ๋ฐ๋ผ์ ํ๊ต์ ๊ฐ์ ์์ ๋๋ ์ฆ์ ๊ทน๋ณตํ๋๋ก ๋์ฐ๋ ค๋ฉด ๋ฌด์๋ณด๋ค๋ ๋๋ ์ฆ์ ๋ํ ์ดํด์ ๊ตฌ์ฒด์ ์ธ ๋์์ด ํ์ํ๋ค๊ณ ํ ์ ์๋ค. ๋์งธ, ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ ํ์์ ์ค์ฌ์์ ์ธ์ด์ , ์ ๊ฒฝํ์ ์ทจ์ฝ์ฑ์ ๋ํ ๊ทผ๋ณธ์ ์ธ ์์ธ ํ์๊ณผ ํจ๊ป ๋ง์ถคํ ์ค์ฌํ๋ก๊ทธ๋จ์ ์ ๊ณตํ์ ๋ - 99 -
์ฝ๊ธฐ๋ฅ๋ ฅ, ์ฝ๊ธฐ์ดํด๋ฅ๋ ฅ, ์ด์์ฒญ์ทจ๋ ฅ, ์ฒญ์ง๊ฐ๋ฅ๋ ฅ์์ ๋ชจ๋ ์ค์ฌํจ๊ณผ๋ฅผ ๋ณด์๋ค. ์ ์์ ๋ฃ์ง ๋ชปํ๋ฉด ์ ๋งํ๊ฑฐ๋ ์ ์ฝ์ ์ ์๋ค. ๋ฐ๋ผ์ ์ ์ผ๋ก ๋๋ ์ฆ ์ค์ฌ์ ์์ด์ ๊ธฐ์กด์ ์ธ์ด์ ์ ๊ทผ ๋ฟ ์๋๋ผ ์ ๊ฒฝ์๋ฆฌํ ์ ์์ธ์ ๋ํ ๋ค์ํ ์ ํ์ฐ๊ตฌ๋ฅผ ๊ธฐ๋ฐ์ผ๋ก, ๊ฐ๊ฐ์ธ์ ์ ๊ฒฝํ์ ํน์ฑ ์ ๋ณด์ํ๋ ๊ณผํ์ ์ธ ํ์ต์ ๊ด์ฌ์ ๊ฐ์ ธ์ผ ๋๋ค๋ ๊ต์ก์ ์๋ก์ด ๊ด ์ ์ ์ ์ํ๊ณ ์๋ค. ์ ์งธ, ๋๋ ์ฆ ํ์์ ๋ํ ์กฐ๊ธฐ์ง๋จ๊ณผ ์ค์ฌ๋ ๋งค์ฐ ์ค์ํ๋ค. ๋๋๋ ์ด๋ฆด์๋ก ์ ์ฐํด์ ์ ๊ฒฝ์ ๊ฐ์์ฑ์ด๋ก ์ด ์ ์ฉ๋ ๊ฐ๋ฅ์ฑ์ด ๋๊ธฐ ๋๋ฌธ์ด ๋ค. ๋๋ต ์ด๋ฑํ๊ต 3ํ๋ ๋ฌด๋ ต์ ๋๋ ์ฆ ํ์์ ์ฒ์ ๋ฐ๊ฒฌํ๊ฒ ๋๋๋ฐ ์ด ์๊ธฐ๊ฐ ์ง๋๋ฉด ์น๋ฃํ๊ธฐ๊ฐ ํจ์ฌ ์ด๋ ค์์ง๊ณ ํ์ ์ฑ์ทจ ์คํจ๋ก ์ด์ฐจ ์ ์ธ ์ ์๋ฌธ์ ๊ฐ ๋ฐ์ํ๊ฒ ๋๋ค. ๋๋ ์ฆ์ ์ผ์ฐ ๋ฐ๊ฒฌํ์ง ๋ชปํ๋ฉด ํ์ ๋์ ์ฝ๊ธฐ์ ๋ํ ํฅ๋ฏธ ์์ค๊ณผ ํจ๊ป ์ ์์ ์ผ๋ก ์์ ๊ฐ์ ์์คํ ์ฑ ์ด๊ฒ ๋๋ฏ๋ก ์กฐ๊ธฐ๋ฐ๊ฒฌ๊ณผ ๊ต์ก์ ์ค์ฌ๊ฐ ์ค์ํ๋ค. ๋ท์งธ, ์ต๊ทผ ๋ค๋ฌธํ ๊ฐ์ ์๋์ด ๊ณ์ ์ฆ๊ฐํ๋ ์ถ์ธ์ ์๋ค. ๋๋ ์ฆ ์ ์ธ์ด์ ๊ด๊ณ๋ ์ ๊ฒฝํ์ ์ ๋ณด์ฒ๋ฆฌ๊ณผ์ ์ ๋ฌธ์ ์ด๊ธฐ ๋๋ฌธ์ 3์ธ ์ด์ ์ ํ๊ตญ์ด์ ์ผ๋ง๋ ๋ ธ์ถ๋์๋๊ฐ๊ฐ ์ค์ํ๋ค. ๊ทธ๋ฐ๋ฐ ๋ค๋ฌธํ ๊ฐ์ ์ ์๋๋ค์ ์ธ์ด์ ์๊ทน์ ์ ์ ํ๊ฒ ๋ฐ์ง ๋ชปํจ์ผ๋ก์จ ๋๋ ์ฆ๊ณผ ๋น์ทํ ์์์ ๋ณด์ฌ์ฃผ๊ณ ์๊ณ ์ด๋ก ์ธํ ํ์ต๋ถ์ง์ด ํ๊ต๋ถ์ ์์ผ๋ก๊น์ง ๋ฐ์ ํ์ฌ ๋งค๋ ๋ค๋ฌธํ ํ์๋ค์ ํ์ ์ค๋จ ๋น์จ์ด ํฌ๊ฒ ๋์ด๋๊ณ ์์ด(๊ต์ก ๋ถ, 2013) ํน์ฑํ๋ ๊ต์ก์ ์ ๊ทผ์ด ํ์ํ ์์ ์ด๋ค. ๋์ผ๋ก ๋ณธ ์ฐ๊ตฌ์ ์ ํ์ ์ ์ดํด๋ณด๊ณ ์ด๋ฅผ ๋ฐํ์ผ๋ก ํ์ ์ฐ๊ตฌ๋ฅผ ์ ํ ์ ์ธ์ ๋ค๋ฆ๊ณผ ๊ฐ๋ค. ์ฒซ์งธ, ๋ณธ ์ฐ๊ตฌ์์๋ ์ทจ์ฝ๊ณ์ธต์ด ๋ฐ์ง๋์ด ์๋ ์ง์ญ์ ํ์๋ค๋ง์ ๋์์ผ๋ก ํ์๊ธฐ ๋๋ฌธ์ ์ฐ๊ตฌ๋์ ํ์๋ค์ด ์ฌํ๋ฌธํ์ ์ผ๋ก ํธํฅ๋์ด - 100 -
์๋ค. ํ์์ฐ๊ตฌ์์๋ ๊ฒฝ์ ์ฌํ์ ์ผ๋ก ํ๊ท ์ ์ธ ์์ค์ ์ง์ญ์ ๋์ ์ผ๋ก ํ ์ฐ๊ตฌ๊ฐ ์๊ตฌ๋๋ค. ๋์งธ, ํ์ ์ ํน์ฑ์ ์์๋ณด๋ ๊ฒ์ฌ์์ ๋ณ์ธ๋ค์ ์ธก์ ๋๊ตฌ๊ฐ ์๊ธฐ๋ณด ๊ณ ์ ๊ฒ์ฌ๋ก ๊ฐ๊ด์ฑ์ ๋ฌธ์ ๊ฐ ๋ฐ์ํ ์ ์๋ค. ๋ฐ๋ผ์ ํ์์ฐ๊ตฌ์์๋ ๋ค์ฐจ์์ ์ธ ์์ธ๋ค์ ์ธก์ ํ ์ ์๋๋ก ์ธก์ ๋๊ตฌ์ ๊ฐ๋ฐ๊ณผ ์ง์ ์ธ ์ฐ ๊ตฌ๊ฐ ํ์ํ๋ค๊ณ ํ ์ ์๋ค. ์ ์งธ, ํ๋ จ๋์์ ์์ค์ด ๋ค๋ฅด๊ณ ์ธ์์ด ๋ง์ ๊ฐ๋ณ์ ์ธ ์ง๋์ ์ด๋ ค ์์ด ์์๋ค. ์์ผ๋ก ์ค์ฌ์ ์์ด ๊ฐ๋ณ์ด๋ ์๊ทธ๋ฃน์ผ๋ก ์งํํ๊ฒ ๋๋ฉด ํ๋ จํจ๊ณผ๊ฐ ๋์ฑ ์ปค์ง ๊ฒ์ด๋ค. ๋ท์งธ, ์ค์ฌ์ ํ ๋น๊ต๋ฅผ ์ํด์๋ ํต์ ์ง๋จ๊ณผ ์คํ์ง๋จ ๋น๊ต๋ฅผ ํด์ผ ํ๋ ๋๋๋ฐ ํ๋ จ๋์์ ์ฌ์ ์ฌํ๋ง ์์๋ณด์๊ธฐ ๋๋ฌธ์ ์ ํ์ ์ด ์ ๋ค๊ณ ํ ์ ์์ด ์ถํ์๋ ํต์ ์ง๋จ๊ณผ ์คํ์ง๋จ์ผ๋ก ๋๋์ด์ ์ฐ๊ตฌํ ํ์๊ฐ ์๋ค. ๋ค์ฏ์งธ, ๋ณธ ์ฐ๊ตฌ๋ ์ฝ๊ธฐ๋ฅผ ์ด๋ ต๊ฒ ๋ง๋๋ ๊ทผ๋ณธ์ ์ธ ์์ธ์ ๋ํด ์ธ์ด ์ ์ ๊ทผ๊ณผ ํจ๊ป ๊ทธ๋์ ๊ต์กํ์ฅ์์ ๊ฐ๊ณผ๋์ด์๋ ๊ฐ์ธ์ ์ ๊ฒฝํ์ ํน์ฑ์ ๊ณผํ์ ์ผ๋ก ๊ฒ์ฌํ๊ณ ์ค์ฌํ๋ ์๋ก์ด ์๋๋ฅผ ํ๋ค๋ ์ ์์ ์๋ฏธ๊ฐ ์๋ค ํ๊ฒ ๋ค. ์์ผ๋ก ํ์์ฐ๊ตฌ๋ฅผ ํตํด ๋๋ ์ฆ ํ์์ ๋ํ ๋ค๊ฐ ์ ์ธ ์ ๊ฒฝํ์ ์์ธ ์ฐ๊ตฌ์ ํจ๊ป ์ด์ ๋ฐ๋ฅธ ๊ตฌ์ฒด์ ์ธ ๋์์ ๋ํด ์ฐ ๊ตฌํ๊ธฐ๋ฅผ ๊ธฐ๋ํ๋ค.
- 101 -
์ฐธ๊ณ ๋ฌธํ ๊ฐ์ฅ๋ ค, ๊น์ค์ฅ, ์ฐ์ ํ, ๋ณ์ฐฌ์ (2014). ๋๋ ์ฆ ์ ๋ณ ์ฒดํฌ๋ฆฌ์คํธ๋ฅผ ์ด์ฉํ ๋๋ ์ฆ ์ํํ์, ์ฝ๊ธฐ๊ธฐ์ด๋ถ์งํ์ ๋ฐ ์ฝ๊ธฐ๋ณดํต์ด์ ์ฑ์ทจํ์์ ์ฝ๊ธฐํน์ฑ ์ฐ๊ตฌ, ํ๊ตญํ์ต์ฅ์ ํํ ํ๊ตญํ์ต์ฅ์ ํํ ํ์ ๋ํ์ง, 4, 35-57. ๊น์ค์ฅ, ๋ณ์ฐฌ์, ๊ฐ์ฅ๋ ค, & ์ฐ์ ํ. (2014).๋๋ ์ฆ ์ ๋ณ์ฒดํฌ๋ฆฌ์คํธ ๊ฐ๋ฐ ์ฐ๊ตฌ. ๊ฒฝ๊ธฐ๋์ํ (2014). ์กฐ๋ก ์ 4733ํธ: ๋๋ ์ฆ ๋ฑ ํ์ ์ค๋จ ์๋์ฒญ์๋ ์ง์ ์กฐ๋ก, 2014. 4. 2. ๊ต์ก๋ถ ๋ณด๋์๋ฃ (2014).๊ธฐ์ดํ๋ ฅํฅ์์ ์ฑ ๋ฐํ. ์ธ์ข :๊ต์ก๋ถ ํ๋ณด๋ด๋น๊ณผ. 2014, 2, 19. ๊ต์ก๋ถ (2012).http://www.sen.go.kr/main/services/index/index.action, 2012-53. ๊ต์ก๋ถ (2013). ํ์ต์ข ํฉํด๋ฆฌ๋์ผํฐ ์ด์๊ฐ์ด๋, ํ๊ตญ๊ต์ก๊ณผ์ ํ๊ฐ์. ๊ตญ๋ฏผ์ผ๋ณด(2012). http://news.naver.com/main/read.nhn?mode=LPOD&mid=etc&oid =143&aid = 0002080381. 2012. 8. 8. ๊น๊ธฐํ, ๋ฅ๊ธฐํ, ์ต์ ํ, ์ต์ก์, ์ต์ธ์ฑ, ์กฐ๋์, ๋ฐ๋ด๊ด, ์๋์ , ์คํฅ์, ์์ฃผ๊ทผ (1996). ํ๊ต๋ถ์ ์ ๋ฌธ์ ๋ฅผ ๊ฐ์ง ์ฒญ์๋ ์ ์ํ ๋ฌธ์ ํด๊ฒฐ ํ ๋ก๊ทธ๋จ ์ฐ๊ตฌ. ๋ถ์ฐ๋ํ๊ต ์ฌํ๋ณต์ง์ฐ๊ตฌ, 6, 199-266. ๊น๊ธธ์ (2008). ํ์ต์ฅ์ ์๋ฅผ ์ํ ์์ด์ธ์ ์ง๋ ๋ฐฉ์, ํ์ต์ฅ์ ์ฐ๊ตฌ, 5(2), 85-105 ๊น๋์ผ (2006). ๊ธฐ์ดํ์ต๊ธฐ๋ฅ ์ํํ๊ฐ์ฒด์ : ์ฝ๊ธฐ๊ฒ์ฌ, ์์ธ:ํ์ง์ฌ. - 102 -
๊น๋์ผ. ์ ๊ด์กฐ (2008). ๋ถ์ผ์น๋ชจํ๊ณผ ์ค์ฌ๋ฐ์๋ชจํ์ ๋์ด์: ํ์ต์ฅ์ ์ ์ง๋จ์ ์ํ ์๋ก์ด ํตํฉ๋ชจํ์ ์ ์์ ์ค์ฌ์ผ๋ก. ์ ์โ ํ ๋์ฅ์ ์ฐ๊ตฌ, (1), 133-161. ๊น๋ฌธ์ (2008). ์ฒญ์ง๊ฐ ๊ธฐ๋ฐ ์์ด์ธ์ ํ๋ จ ํ๋ก๊ทธ๋จ์ด ์กฐ์์์ด์ฅ์ ์ ์์ ์์ด์ธ์ ๋ฐ ์กฐ์์์ด๋ฅ๋ ฅ์ ๋ฏธ์น๋ ํจ๊ณผ. ๋๊ตฌ๋ํ๊ต ๋ฐ์ฌํ์ ๋ ผ๋ฌธ. ๊น๋ฌธ์ฃผ (1990). ์ํ๋ถ์๋์ ๊ทธ์ ์ํฅ์ ๋ฏธ์น๋ ์ฌํ์ฌ๋ฆฌํ์ ์์ธ์ ๊ดํ ์ฐ๊ตฌ: ์ํ๋ถ์ ์ธก์ ์ ์ํ ๋๊ตฌ๊ฐ๋ฐ ๊ณผ์ ์ ์ค์ฌ์ผ๋ก. ๊ต ์ก์ฌ๋ฆฌ์ฐ๊ตฌ, 4(1), 91-110. ๊น๋ฏผ์ , ์ด์น๋ณต, ์ดํฌ๋ (2009). ๋ฐ๋ฌ์ฑ ๋๋ ์ฆ์ ๋ํ ์ ๊ฒฝํ์ ์ฐ๊ตฌ๊ณ ์ฐฐ. ํน์๊ต์ก, 8(2), 259-278. ๊น๋ฏธ๊ฒฝ, ์๊ฒฝํฌ. (2003). ์ฝ๊ธฐ์ฅ์ ์๋์ ์์ด์ฒ๋ฆฌ ๋ฅ๋ ฅ ํน์ฑ ์ฐ๊ตฌ. ํน ์ ๊ต์ก์ ๋: ์ด๋ก ๊ณผ ์ค์ฒ, 4(4), 241-258. ๊น๋ฏธ๋ฐฐ, ๋ฐฐ์์. (2011). ๋ฑ๋ง์ฝ๊ธฐ์์์ ์ด๋ฑํ์ ์์ดํด๋ ๋ ฅ ๋ฐ๋ฌ. Communication Sciences & Disorders, 16(2), 143-153. ๊น๋ฏธ์ (2001). ์ด๋ฑํ์์ ๋ฐํ๋ถ์๊ณผ ์๊ธฐ ํจ๋ฅ๊ฐ ๋ฐ ํ๊ต์ํ ์ ์ ๋. ์๊ฐ๋ํ๊ต ์์ฌํ์ ๋ ผ๋ฌธ. ๊น์ ํธ. (2012). DFL (Dyslexia Friendly Library) ์ ์ํ ์๋น์ค ์ ์ฑ ์ ๊ดํ ์ฐ๊ตฌ. ํ๊ตญ๋ฌธํ์ ๋ณดํํ์ง, 46(1), 201-221. ๊น์์, ์ด๊ทผ๋งค. (2010). ์ง์ญ์๋์ผํฐ ์ด์ฉ์๋์ ์ํ ์ฌํ์ฑ ํฅ์ ์ง ๋จ๋ฏธ์ ์น๋ฃ ํ๋ก๊ทธ๋จ ๊ฐ๋ฐ ๋ฐ ํจ๊ณผ๊ฒ์ฆ. ๋ฏธ์ ์น๋ฃ์ฐ๊ตฌ, 17, 1333-1355. ๊น์์, ๋ฐ์ธ์. (2001). ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ ์ฒ๋ ๊ฐ๋ฐ ๋ฐ ํ๋นํ ์ฐ๊ตฌ. ๊ต์กํ ์ฐ๊ตฌ, 39(2), 31-42. ๊น์์. (2008). ํ๊ตญ ์ฒญ์๋ ์ ํ์ ๋๊ธฐ ๋ฐ๋ฌ. ํ๊ตญ์ฌ๋ฆฌํํ์ง: ๋ฌธํ ๋ฐ ์ฌํ๋ฌธ์ , 14(1), 111-134. - 103 -
๊น์ฉ์ฑ, ๋ณ์ฐฌ์, ์ฐ์ ํ, ๊น๋จ์ง, ์ด์ฐฝ์ญ, ์ด๊ทผ์ฉ, ๋ฐ์ ์ (2009). ํ์ฅ ์ค์ฌ์ ํ์ต์ฅ์ ์๋ ๊ต์ก. ์์ธ :์๊ทธ๋งํ๋ ์ค. ๊น์ฉ์ฑ, ์ฐ์ ํ, ์ ์ฌํ. (2015). ๋๋ ์ฆ ์ฐ๊ตฌ์ ๋ํ ๊ณ ์ฐฐ. ํน์๊ต์ก ์ ๋: ์ด๋ก ๊ณผ ์ค์ฒ, 16(2), 213-242. ๊น์ฉ์ฑ, ์ฐ์ ํ, ๊น์๊ฑธ, ๊น๋จ์ง, ๊น์ค์ฅ. (2016). ๋๋ ์ฆ ์ง๋จ๋๊ตฌ ๊ฐ๋ฐ ์ ์ํ ํ๋นํ ์๋น ์ฐ๊ตฌ. ํน์๊ต์ก ์ ๋: ์ด๋ก ๊ณผ ์ค์ฒ, 17(1), 117-141. ๊น์ฉํฌ (1988). ์คํ์์ ํ๊ต์ํ ๋ถ์ ์ ๊ณผ์ ๊ณผ ์์ธ ๋ถ์. ์ฐ์ธ๋ํ ๊ต ์์ฌํ์๋ ผ๋ฌธ. ๊น์ค์ฅ, ๊ฐ์ฅ๋ ค, ์ฐ์ ํ, ๋ณ์ฐฌ์ (2015). ๋๋ ์ฆ ์ ๋ณ ์ฒดํฌ๋ฆฌ์คํธ ํ์คํ ๋ฐ ํ๊ตญ ๋๋ ์ฆ ํ์ ํต๊ณ์ถ์ ์ฐ๊ตฌ. ํ์ต์ฅ์ ์ฐ๊ตฌ, 12(1), 21-45. ๊น์ค์ฅ, ๋ณ์ฐฌ์, ๊ฐ์ฅ๋ ค, ์ฐ์ ํ(2014). ๋๋ ์ฆ ์ ๋ณ ์ฒดํฌ๋ฆฌ์คํธ ๊ฐ๋ฐ ์ฐ ๊ตฌ. ํ์ต์ฅ์ ์ฐ๊ตฌ, 11(2), 99-128. ๊น์ค์ฅ (2016). ๋๋ ์ฆ ๊ด๋ จ ๊ต์ก์ค์ ์ ์ด๋ก ์ ๋ํฅ ๋ถ์, ํ์ต์ ๋ต์ค ์ฌํํ:ํ์ต์ ๋ต์ค์ฌ์ฐ๊ตฌ, 7(1), 19-35. ๊น์์ฃผ, ์ต์ ์ (2013). ๋์ฑ๋ง๋น ์๋์ ๊ฐ๊ฐํตํฉ ์ค์ฌ ์ฐ๊ตฌ์ ๋ํ ์ฒด๊ณ์ ๊ณ ์ฐฐ๊ณผ ๋ฉํ๋ถ์. ๋์งํธ์ต๋ณตํฉ์ฐ๊ตฌ, 11(4), 383-389. ๊น์ํฌ, ์ก์ ํฌ(2016). ์๋ ์์ก ์์ค์ ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ ์คยท๊ณ ๋ฑํ์ ์ ๋ํ ์ค์ฌ ํจ๊ณผ: ์ฒญ๊ฐ์ ๋ณด์ฒ๋ฆฌ ๊ฐ์ ์ค์ฌํ๋ก๊ทธ๋จ ์ ์ฉ. ๋์ง ํธ์ต๋ณตํฉ ์ฐ๊ตฌ, 14(7), 1-10. ๊น์ถฉ๊ธฐ, ์ฅ์ ์ฒ (2006). ๊ต์ก์ฌ๋ฆฌํ. ์์ธ: ํ์์ถํ์ฌ. ๊นํ๊ฒฝ ์ญ (2008). ๋๋ ์ฆ ์ด์ผ๊ธฐ. ์์ฝ๋ชจ ์คํ ๋ผ, Storie di dyslexia. ์์ธ: ์๊ทธ๋ง ํ๋ ์ค. ๊นํฌ์. (2003). ์ ๊ต์ก์ฌ๋ฆฌํ. ์์ธ: ํ์ฌ์ถํ์ฌ. ๋ด์คํฌ๋ฐ์ด(2015). โ๊ฐ๋๊ตฌ์์ฅ, ๋๋ ์ฆ ์๋ยท์ฒญ์๋ ์ฌ์ ์ ๋ํด์ผโ http://www.enewstoday.co.kr/news/articleView.html?idxno=437639. - 104 -
2015. 11. 13. ๋ด์์ค (2015). http://www.newsis.com/ar_detail 2015. 12. 25. ๋ฐ๋์ (2002). ๋ถ๋ชจ์ ํ๋ ์ ํ๊ณผ ๋ถ์, ๊ณต๊ฒฉ์ฑ ๋ฐ ํ๊ต ์ ์๊ณผ์ ๊ด ๊ณ. ๋๋์ฌ์๋ํ๊ต ์์ฌํ์๋ ผ๋ฌธ. ๋ฐ์ฃผ์ (2014). ์ฒญ์๋ ์ ํ๊ต๋ถ์ ์์ ์ํฅ์ ๋ฏธ์น๋ ์ํํ์ ๋ณ์ธ ์ ๋ํ ๋ถ์. ์ฐจ์๋ํ๊ต ๋ฐ์ฌํ์๋ ผ๋ฌธ. ๋ฐํ์ฃผ (2004). ๋ถ์ ์ํ๋ ์ ์๋ฅผ ์ํ ๋ฏธ์ ์น๋ฃ์ ์ฌ๋ก๋ถ์ ์ฐ๊ตฌ. ๋์๋ํ๊ต ๋ํ์ ๋ฐ์ฌํ์ ์ฒญ๊ตฌ๋ ผ๋ฌธ. ๋ฐํ์, ์ ํ๊ธฐ, ์ ๋์, & ์ ํด์ง. (2008). ํ์ต์ฅ์ :ํ ๋, ํน์ฑ, ํจ๊ณผ ์ ๊ต์. ๋ฐฐ์์, ๊น๋ฏธ์ฌ, ์คํจ์ง, ์ฅ์น๋ฏผ (2015). KOLRA ํ๊ตญ์ด ์ฝ๊ธฐ๊ฒ์ฌ, ์ ์ธ: ํ์ง์ฌ. ๋ณ๊ท์ฐ. (2004). ํ๊ต๋ถ์ ์ํ์์ ํ๊ต์ ์๋ ฅ ํฅ์์ ์ํ ์ง๋จํ๋ก๊ทธ ๋จ ๊ฐ๋ฐ์ฐ๊ตฌ. ํธ๋จ๋ํ๊ต ๋ํ์ ๋ ผ๋ฌธ์ง, 4, 14-41. ๋ด๋ฏธ๋ฏธ. (1996). ์ฃผ๊ด์ ์ผ๋ก ์ธ์ง๋ ๊ณผ์ ์ ์ ์ฌ์ฑ์ด ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ์ ์ ์ด์ ๋ฏธ์น๋ ์ํฅ: ๊ต์์ค๊ณ์์ ์์ฌ์ . ๊ต์ก๊ณตํ์ฐ๊ตฌ, 12(1), 60-75. ์์ธ๊ต์ก(2012-53). ์์ธํน๋ณ์ ๊ต์ก์ฒญ ์ ์ฑ ์ฐ๊ตฌ ๋ณด๊ณ ์, 2012. ์ฑ๋ฏผ์ , ์ด์์ค, ์ ๋ฌด์ฑ, & ์ ์. (1998). ํ๊ต๋ถ์ ์ ์ฒญ์๋ ๋ค์ ์ํ ํ ๊ต ์ฌํ์ฌ์ ์ค์ฒ๋ชจ๋ธ ์ฐ๊ตฌ. ํ๊ต์ฌํ์ฌ์ , ์ฐฝ๊ฐํธ, 1-40. ์ํ๊ท (2004). ์คํ์์ด ์ง๊ฐํ ๊ฐ์ ํญ๋ ฅ ์์ค๊ณผ ๋ถ์, ํ๊ต์ ์๊ณผ์ ๊ด๊ณ. ๊ณต์ฃผ๋ํ๊ต ์์ฌํ์๋ ผ๋ฌธ. ์กํ์ค, ์ด๋ณ๊ด, ํ์ํ. (2015). ๋์ ๊ฒฝ์๋ฌผํ์ ๋ฌธ์ ๋ก ๋ฐ์ํ๋ ํ์ต ๋ถ์ง (๋๋ ์ฆ) ๊ฒ์ฌ๋๊ตฌ ๊ฐ๋ฐ. ํ๊ตญ์ฝํ ์ธ ํํ๋ ผ๋ฌธ์ง, 15(11), 374-385. - 105 -
์ ์ฑ์ , ๊น๋ด์, ์ฑ๋๊ท, ์ ์, ์ ํฌ์ , & ์กฐ์์ฒ . (2001). ํ์ต์ฅ์ ๋ฅผ ๊ฐ์ง ์ด๋ฑํ๊ต ๋จํ์์์์์ ๊ฐ๋ ๊ณผ ์ฐ์ธ-๋ถ์ ํน์ฑ ์กฐ์ฌ. Korean J Child & Adol Psychiatr, 12(125), 137. ์ ์ํ (2013). ๊ฟ์ ์ฐพ์๊ฐ๋ ์์ด๋ฅผ ์ํด. ๊ตญํ์์ ๊ฐ์ํฌ ์ ์ฑ ์ ๋ฃ์ง:ํ์ต์ฅ์ ๋ก ์ธํ ํ์ต๋ถ์ง, ํ๋ถ๋ชจ๋ค์ด ์ํ๋ ์ ์ฑ ์. 10-18. ์์์ (2014). ์์์์ํ โ๋๋ ์ฆ ๋ฑ ํ์ ์ค๋จ ์๋ยท์ฒญ์๋ ์ง์์กฐ๋ก ์ ์ . 2014. 12. 19. ์๋น๊ฐ์ผ ๋ง์ฌ (2008). ๋๋ ์ฆ์ผ๋ก ์ธํ ํ์ต๋ถ์ง์ ์ดํด์ ์น๋ฃ. ๋ฐ ํ๋ฐฐ ๋ฒ์ญ, GTI ์ฝ๋ฆฌ์. ์ฅ๋ณต๋ (2010). ๋ด์๊ต์ฌ์ ์์ฌ์ํต๊ณผ ํ๋์ ๋ํ ํ์์ ์ง๊ฐ์ด ํ๊ต ๋ถ์ ์์ ๋ฏธ์น๋ ์ํฅ: ์์ํ๋ ฅ์ฑ์ ๋งค๊ฐํจ๊ณผ๋ฅผ ์ค์ฌ์ผ๋ก. ์ธ์ ๋ํ๊ต ๋ฐ์ฌํ์๋ ผ๋ฌธ. ์ฐ์ ํ, ๊น์์ญ, ๊น์ค์ฅ, ๊ฐ์ฅ๋ ค, ๊น์ํฌ, ํ์น์ค (2016). ๋๋ ์ฆ ํ์ ์ง ์ ์๊ตฌ์ ๋ํ ์ดํด๊ด๊ณ์ ์ง๋จ ๊ฐ ๋น๊ต ๋ถ์. ํ์ต์ฅ์ ์ฐ๊ตฌ, 13(1), 53-83. ์ค๋ฏธ๊ฒฝ. (2002). ์ ์ฌ์ ์ค๋ํ๋ฝ ํ์์ ์ํ ์ ์์ ์ฐ์ฑ ์ง๋จ์๋ด ํ๋ก๊ทธ๋จ์ ๊ฐ๋ฐ. ํ์ต๋ํ๊ต ๋ฐ์ฌํ์๋ ผ๋ฌธ. ์คํจ์ง, ๊น๋ฏธ๋ฐฐ & ๋ฐฐ์์. (2011). ์ฝ๊ธฐ๋ถ์ง์๋์ ํด๋ ํน์ฑ, Communication Sciences & Disorders, 16, 582-596. ์ด๊ธฐ์ (2014). โ๋๋ ์ฆ ์ ๋ณ ์ฒดํฌ๋ฆฌ์คํธ๋ฅผ ์ด์ฉํ ๋๋ ์ฆ ์ํํ์, ์ฝ ๊ธฐ ๊ธฐ์ด๋ถ์งํ์ ๋ฐ ์ฝ๊ธฐ๋ณดํต์ด์ ์ฑ์ทจํ์์ ์ฝ๊ธฐ ํน์ฑ ์ฐ๊ตฌโ์ ๋ํ ํ ๋ก , ํ๊ตญํ์ต์ฅ์ ํํ ํ์ ๋ํ์ง, 2, 59-60. ์ด๋์ (2007). ์ฑ์ทจ ๋ชฉํ์งํฅ๊ณผ ํ์ ์ฑ์ทจ์ ๊ด๊ณ์ ์์ด์ ์๊ธฐํจ๋ฅ ๊ฐ๊ณผ ์ํ๋ถ์์ ๋งค๊ฐํจ๊ณผ. ์ ๋ถ๋ํ๊ต ๋ฐ์ฌํ์๋ ผ๋ฌธ. ์ด์ฅ๊ฒฝ. (1995). ์ธ์ง๋ฐ๋ฌ๊ณผ ๋ฌธ์ ๋ฐ ์ธ์ด ์ ํ์ ๊ด์ ์์ ๋ณธ ๋๋ ์ฆ. - 106 -
ํ๊ตญ์ฌ๋ฆฌํํ์ง: ๋ฐ๋ฌ, 8(1), 80-94. ์์์, ์ ์์ฒ . (2011). ์ฐ๊ตฌ๋ ผ๋ฌธ: ์ฒญ์๋ ์ ํ์ ์คํธ๋ ์ค์ ํ๊ต๋ถ์ ์ ๊ด๊ณ์์ ์ธํฐ๋ท ์ค๋ ์ ๋งค๊ฐํจ๊ณผ ๊ฒ์ฆ. ์ฒญ์๋ ํ์ฐ๊ตฌ, 18(2), 27-50. ์ด์ ๋ฏธ, ์ ์ฃผ๋ฆฌ. (2015). ๊ณ ๋ฑํ์์ ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ๊ณผ ์ํ๋ถ์๊ณผ์ ๊ด๊ณ. ๊ต์ก์ฐ๊ตฌ, 38(๋จ์ผํธ), 57-75. ์ด์ ํ, ์กฐ์์ง, ๊น์ง์, ์ฅํ์, ์๋ํ, ์ด๊ฒฝ์, ๊นํ์ข (2010), ์ด์์ฒญ๊ฐ ๊ฒ์ฌ, ์์ธ: ํ์ง์ฌ. ์ด์ฐฝํธ (1993). ์ด๋ฑํ๊ต ์๋์ ํ์ ์ ๋ํ ์ฑํจ๊ท์ธ๊ณผ ์ํ๋ถ์์ ๊ด๊ณ ๋ถ์. ๊ฑด๊ตญ๋ํ๊ต ์์ฌํ์๋ ผ๋ฌธ. ์ดํด๊ฒฝ, ๊น์์ฐ, ๊นํ์. (2013). ๋จ๋ ํน์ฑํ๊ณ ๋ฑํ์๋ค์ ์ง๋ก์์ฌ๊ฒฐ์ ์ ํ, ์ง๋ก๊ฒฐ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ, ์์์กด์ค๊ฐ ๋ฐ ์ฐ์ธ/๋ถ์์ด ํ๊ต์ํ ๋ถ์ ์์ ๋ฏธ์น๋ ์ํฅ. ์ฒญ์๋ ๋ณต์ง์ฐ๊ตฌ, 15(4), 129-156. ์ดํ์ฌ, ๊น๋ฏธ๋ผ, ๋จ๊ธฐ์ถ (1998). ๋๋ ์ฆ์ ์ดํด: ๋๋ ์ฆ์ ๋ถ๋ฅ์ ํ๊ฐ. ํ๊ตญ์ฌ๋ฆฌํํ์ง, 17(1), 1-24. ์์ฉ์ฐ (1991). ์๋์ ์ํ ๋ถ์ ๊ฒฐ์ ์์ธ์ ๊ดํ ์ฐ๊ตฌ. ์ฒญ์ฃผ๋ํ๊ต ๋ ผ๋ฌธ์ง, 28, 121-160. ์์์์์ ์ ์ํ์ฐ๊ตฌํ (2014). ํ๊ตญํ ๋๋ ์ฆ ์ง๋จ ๋ฐ ์น๋ฃ ์ํฌ์ต. ์ฅ์ ์ฒ (2009). ๊ต์ก์ฌ๋ฆฌํ. ์์ธ: ํ์์ถํ์ฌ. ์ ์ข ๊ตญ, ๋ฐ์ค๊ท (2009). ํ๊ต๋ถ์ ์ ํ์์ ์ํ ์ฌ๋ฆฌ์ง์ ํ๋ก๊ทธ๋จ์ ํจ๊ณผ์ฐ๊ตฌ. ์ฌํ๊ณผํ์ฐ๊ตฌ, 27(2), 65-70. ์กฐ์ ์ผ๋ณด (1996). http://www.chosun.com/index.html, 1996.7.29. ์กฐ์ ์ผ๋ณด(2016).http://www.chosun.com/index.html, 2016.1.18 ์กฐ์์ฒ , ์ ์, ํ๊ฐ์, ์ ๋ฏผ์ญ, ์ฑ์ํ (2001). ์ํ๋ถ์๊ณผ ์ฐ์ธ, ํน์ฑ ๋ถ ์ ๋ฐ ์ํ๋ถ์๊ณผ์ ์ํธ๊ด๊ณ์ ๊ดํ ์ฐ๊ตฌ. ๋ํ์์์ฒญ์๋ ์ ์ - 107 -
์ํํ, 12(2), 225-236. ์กฐ์ฉ๋. (2008). ์ํ๋ถ์์์ ์์์ธ์ง์ ์ญํ : ์ฐ์ธ์์ค, ์ค์์ ๋ํ ์๋ฒฝ์ฃผ์์ ์ผ๋ ค, ํ์ต๊ธฐ์ ๋ฐ ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ์ ์ํฅ์ ๋์ด ์. ํ๊ตญ์ฌ๋ฆฌํํ์ง: ์์, 27(3), 709-727. ์ฃผ์์ฃผ, ๊น์๋, ๊น์๊ฒฝ, ๋ฐ์์. (2008). ๊ธฐ์ ์ฌ์ด๋ฒ๊ต์ก์์ ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ, ์๊ธฐ์กฐ์ ํ์ต๋ฅ๋ ฅ, ์จ๋ผ์ธ๊ณผ์ ๊ฐ์น๊ฐ ํ์ ์ฑ์ทจ๋์ ํ์ต์ ์ด์ ๋ฏธ์น๋ ์ํฅ. ์ง์๊ฒฝ์์ฐ๊ตฌ, 9(4), 1-16. ์ต์๋ฏธ (2006). ์ค๊ณ ์์ ๊ต์ฌ๊ธฐ๋์ง๊ฐ, ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ, ๊ต๊ณผํฅ๋ฏธ ๋ฐ ํ์ ์ฑ์ทจ์์ ๊ด๊ณ ์ฐ๊ตฌ. ์๋ช ์ฌ์๋ํ๊ต ์์ฌํ์๋ ผ๋ฌธ. ํธ๋ ์ด์ ํจํค์ ์จ๋ก์จ์ด (2012). ํ์ต์ด๋ ค์์ ์ดํด์ ๊ทน๋ณต, ์์ ๊ธฐ ์ต์ ๋ฌ๋ ธ๋ค. ์ด์ฐฌ์น, ์ด๋ณ๋ ฌ ๋ฒ์ญ, ์์ธ: ํ๊ตญ๋๊ธฐ๋ฐ๊ต์ก์ฐ๊ตฌ์. ํ๊ฒจ๋ก์ ๋ฌธ (2011). โ๋๋ ์ฆ ์์ผ๋ฉด ๋ง๋ ์ ๋ชป ์์๋ค์ดโ. http://www.hani.co.kr/arti/international/international_general/4901 18.html#csidx7394eddaf26351485010a05d5e91aed, 2011.8.2 ํ๋์ (2001). ์คํ์์ ํ๊ต์ํ ๋ถ์ ์ ์ ํ๊ณผ ํ๊ต์ฌํ๋ณต์ง ์ค์ฒ์ ๊ดํ ์ฐ๊ตฌ. ํ๋จ๋ํ๊ต ๋ํ์ ์์ฌํ์๋ ผ๋ฌธ. ํ์ค์ฅ, ์ค๋์ฑ, ์ด์์, ๋ณํ์ฃผ. (2015). ๋๋ ์ฆ ์ธ์์ฐจ์ด์ ๋ํ ์คํ ์กฐ์ฌ ์ฐ๊ตฌ. ํ๊ตญ๋ฌธํ์ ๋ณดํํ์ง, 49(1), 17-43. ํ์ ์ฒ , ๊น์์ฅ (2007). ํ๊ต์ํ๋ถ์ ์ ์์ธ์ด ํ๊ต์ฌํ์ฌ์ ์๋น์ค์ ๊ตฌ์ ๋ฏธ์น๋ ์ํฅ์ ๊ดํ ์ฐ๊ตฌ: ๊ณ ๋ฑํ์์ ์ค์ฌ์ผ๋ก. ์ฌํ๊ณผํ์ฐ ๊ตฌ, 28(1), 123-143. ํฉ๋ฏผ์, & ์ต๊ฒฝ์. (2011). ์ฝ๊ธฐ์ดํด๋ถ์ง์๋์ ์ดํํ๋จ์์ ๋จ์ด๊ธธ์ด ํจ๊ณผ. Communication Sciences & Disorders, 16(4), 570-581. ํฉ์ธ๊ฒฝ, ์ด๊ทผ๋งค, & ์กฐ์ฉํ. (2004). ๊ฐ๋ณ๋ฏธ์ ์น๋ฃ๊ฐ ํ์ต์ฅ์ ์๋์ ๋ฌธ ์ ํ๋ ๊ฐ์ ์ ๋ฏธ์น๋ ํจ๊ณผ. ๋ฏธ์ ์น๋ฃ์ฐ๊ตฌ, 11, 413-426. Adams, M. J. (1994). Beginning to read: Thinking and learning - 108 -
about print. MIT press. American Academy of Pediatrics (2011), Joint Technical ReportLearning Disabilities, Dyslexia, and Vision, originally published online February 28, 2011. Bakker, D. J., Moerland, R., & Goekoop-Hoetkens, M. (1981). Effects of hemisphere-specific stimulation on the reading performance of dyslexic boys: A pilot study. Journal of Clinical and Experimental N europsychology, 3(2), 155-159. Bandura, A. (1977). Self-efficacy: toward a unifying theory of behavioral change. P sychological review, 84(2), 191. Bandura, A., & Schunk, D. H. (1981). Cultivating competence, self-efficacy, and intrinsic interest through proximal self-motivation. Journal of personality and social psychology, 41(3), 586. Bender, W. N. (2008). Differentiating instruction for students with
learning disabilities: Best teaching practices for general and special educators. Corwin Press.
Bong, M. (1998). Tests of the internal/external frames of reference model with subject-specific academic self-efficacy and frame-specific academic self-concepts. Journal of E ducational P sychology, 90(1), 102-110. Boets, B., de Beeck, H. P. O., Vandermosten, M., Scott, S. K., Gillebert, C. R., Mantini, D., & Ghesquiฤยจre, P. (2013). Intact but less accessible phonetic representations in adults with dyslexia. Science, 342(6163), 1251-1254. - 109 -
Boets, B., de Beeck, H. P. O., Vandermosten, M., Scott, S. K., Gillebert, C. R., Mantini, D., & Ghesquiฤยจre, P. (2013). Intact but less accessible phonetic representations in adults with dyslexia. Science, 342(6163), 1251-1254. Bouffard-Bouchard, T. (1990). Influence of self-efficacy on performa nce in a cognitive task. The Journal of Social P sychology, 130 (3), 353-363. Bradley, L., & Bryant, P. (1985). Rhyme and reason in reading and spelling(No. 1). University of Michigan Press. British Dyslexia Association, 2010; Elliot et al., 2007; Helland et al., 2011. Brown, W. E., Eliez, S., Menon, V., Rumsey, J. M., White, C. D., & Reiss, A. L. (2001). Preliminary evidence of widespread morphological variations of t he brain in dyslexia. Neurology, 56(6), 781-783. Burns, M. S. (2012). Application of Neuroscience to Remediation of Auditory Processing. Phonological, Language and Reading Disorders. The Fast ForWord and Brain Programs, in D. Geffner., & D. Swan(Eds). Audiotory processing disorders. Assessment, management and treatment(2nd ed). San Diego. Ca Plural Publications. Bower, E. M. (1960). Early identification of emotionally handicapped children in school. Cao, F., Bitan, T., Chou, T. L., Burman, D. D., & Booth, J. R. (2006). Deficient orthographic and phonological representations in children with dyslexia revealed by brain activation - 110 -
patterns. Journal of Child P sychology and P sychiatry, 47(10), 1041-1050. Catts, H. W., & Kamhi, A. G. (Eds.). (2005). The connections between language and reading disabilities. Psychology Press. Catts, H. W., Fey, M. E., Tomblin, J. B., & Zhang, X. (2002). A longitudinal investigation of reading outcomes in children with language impairments. Journal of speech, Language, and hearing Research, 45(6), 1142-1157. Choi, Y. S., & Park, W. H. (2012). Inclusion Strategy for Hearing Impaired Students with Community of Knowledge. Journal of Digital Convergence, 10(11), 579-588. Crystal, D. S., Chen, C., Fuligni, A. J., Stevenson, H. W., Hsu, C. C., Ko, H. J., ... & Kimura, S. (1994). Psychological maladjustment and academic achievement: A crossรข&#x20AC;?cultural study of Japanese, Chinese, and American high school students. Child development, 65(3), 738-753. Deffenbacher, J. L. (1986). Cognitive and physiological components of test anxiety in real-life exams. Cognitive Therapy and Research, 10(6), 635-644. Demb, J. B., Boynton, G. M., & Heeger, D. J. (1998). Functional magnetic resonance imaging of early visual pathways in dyslexia. The journal of neuroscience, 18(17), 6939-6951. Dฤยญaz, B., Hintz, F., Kiebel, S. J., & von Kriegstein, K. (2012). Dysfunction of the auditory thalamus in developmental dyslexia. P roceedings of the N ational Academy of Sciences, 109(34), - 111 -
13841-13846. Gaudry, E., & Spielberger, C. D. (1971). Anxiety and educational achievement. J. Wiley & Sons Australasia. Grawburg, M. (2004). A perception based phonological awareness training program for preschoolers with articulation disorders. Gross, C. G. (2010). Reading in the Brain The Science and Evolution of a Human Invention. Science, 327(5965), 524-525. Harm, M. W., & Seidenberg, M. S. (1999). Phonology, reading acquisition, and dyslexia: insights from connectionist models. P sychological review, 106(3), 491. Harrie, R. P., & Weller, C. (1984). What Is Dyslexia: 1984 Digest. Hembree, R. (1988). Correlates, causes, effects, and treatment of test anxiety. Review of educational research, 58(1), 47-77. Hill, K. T., & Wigfield, A. (1984). Test anxiety: A major educational problem and what can be done about it. The Elementary School Journal, 85(1), 105-126. Hudson, R. F., High, L., & Al Otaiba, S. (2007). Dyslexia and the brain: What does current research tell us?. The Reading Teacher, 60(6), 506-515. Johannes, S., Kussmaul, C. L., Mฤลบnte, T. F., & Mangun, G. R. (1996). Developmental dyslexia: passive visual stimulation provides no evidence for a magnocellular processing defect. N europsychologia, 34(11), 1123-1127. Kauffman, J. M. (1997). Characteristics of emotional and behavioral disorders of children and youth. Merrill/Prentice Hall, One - 112 -
Lake Street, Upper Saddle River, NJ 07458.. Kim, S. J. (2015). A Basic Study for the Development of Multidisciplinary Interve ntion Guide Map of Auditory Processing Disorders. Journal of Digital Conv ergence, 13(12), 259-268. Krik, S. A. (1972). Education exception childern (2nd ed.). Boston: Houghton-Mi fflin. Lazarus, R. S.(1969). P attern of adjustment and human effectioness. New York: McGraw-Hill. Lerner, J. W., & Johns, B. (2011). Learning disabilities and related mild disabilities. Cengage Learning. Liberman, I. Y., Shankweiler, D., Liberman, A. M., Fowler, C., & Fisher, F. W. (1977). Phonetic segmentation and recoding in the beginning reader. in as reber & dl scarborough (eds.), Towards a psychology of reading 207-226. Liebert, R. M., & Morris, L. W. (1967). Cognitive and emotional components of test anxiety: A distinction and some initial data. P sychological reports, 20(3), 975-978. Locke, E. A., & Latham, G. P. (1990). A theory of goal setting & task performance. Prentice-Hall, Inc. Lyon, G. R., Shaywitz, S. E., & Shaywitz, B. A. (2003). A definition of dyslexia. Annals of dyslexia, 53(1), 1-14. Magnan, A., Ecalle, J., Veuillet, E., & Collet, L. (2004). The effects of an audioรข&#x20AC;?visual training program in dyslexic children. Dyslexia, 10(2), 131-140. Mandler, G., & Sarason, S. B. (1952). A study of anxiety and - 113 -
learning. The Journal of Abnormal and Social P sychology, 47(2), 166. McAnally, K. I., & Stein, J. F. (1997). Scalp potentials evoked by amplitude-modulated tones in dyslexia. Journal of Speech, Language, and Hearing Research, 40(4), 939-945. Morris, R. D., Stuebing, K. K., Fletcher, J. M., Shaywitz, S. E., Lyon, G. R., Shankweiler, D. P., ... & Shaywitz, B. A. (1998). Subtypes of reading disability: Variability around a phonological core. Journal of educational psychology, 90(3), 347. Norton, E. S., & Wolf, M. (2012). Rapid automatized naming (RAN) and reading fluency: Implications for understanding and treatment of reading disabilities. Annual review of psychology, 63, 427-452. O'Connor, R. E., & Jenkins, J. R. (1999). Prediction of reading disabilities in kindergarten and first grade. Scientific Studies of Reading, 3(2), 159-197. Orton, S. T. (1925). Word-blindness in school children. Archives of N eurology & P sychiatry, 14(5), 581-615. Pierangelo, R., & Giuliani, G. A. (2006). Learning disabilities: A
practical approach to foundations, assessment, diagnosis, and teaching. Pearson College Division.
Pintrich, P. R., & De Groot, E. V. (1990). Motivational and self-regulated learning components of classroom academic performance. Journal of educational psychology, 82(1), 33. - 114 -
Ramus, F., Rosen, S., Dakin, S. C., Day, B. L., Castellote, J. M., White, S., & Frith, U. (2003). Theories of developmental dyslexia: insights from a multiple case study of dyslexic adults. Brain, 126(4), 841-865. Rothenberger, A., & Moll, G. H. (1994). Standard EEG and dyslexia in children: New evidence for specific correlates?. Acta P aedopsychiatrica: International Journal of Child & Adolescent Psychiatry. Rozin, P., & Gleitman, L. R. (1977). The structure and acquisition of reading II: The reading process and the acquisition of the alphabetic principle. Toward a psychology of reading, 66. Ruff, S., Cardebat, D., Marie, N., & Dฤล monet, J. F. (2002). Enhanced response of the left frontal cortex to slowed down speech in dyslexia: an fMRI study. N euroreport, 13(10), 1285-1289. Rumsey, J. M., Nace, K., Donohue, B., Wise, D., Maisog, J. M., & Andreason, P. (1997). A positron emission tomographic study of impaired word recognition and phonological processing in dyslexic men. Archives of N eurology, 54(5), 562-573. Rvachew, S., Ohberg, A., Grawburg, M., & Heyding, J. (2003). Phonological awareness and phonemic perception in 4-year-old children with delayed expressive phonology skills. American Journal of Speech-Language P athology, 12(4), 463-471. Schunk, D. H. (1990). Goal setting and self-efficacy during self-regulated learning. E ducational psychologist, 25(1), 71-86. - 115 -
Science Daily (2012). https://www.sciencedaily.com Shaywitz, S. E., Shaywitz, B. A., Pugh, K. R., Fulbright, R. K., Constable, R. T., Mencl, W. E., & Katz, L. (1998). Functional disruption in the organization of the brain for reading in dyslexia. P roceedings of the N ational Academy of Sciences, 95(5), 2636-2641. Shaywitz, S. E., Mody, M., & Shaywitz, B. A. (2006). Neural mechanisms in dyslexia. Current Directions in P sychological Science, 15(6), 278-281. Shell, D. F., Murphy, C. C., & Bruning, R. H. (1989). Self-efficacy and outcome expectancy mechanisms in reading and writing achievement. Journal of E ducational P sychology, 81(1), 91. Spielberger, C. D. (1976). The nature and measurement of anxiety. Cross-cultural anxiety, 1, 3-12. Spielberger, C. D., & Vagg, P. R. (1995). Test anxiety: A transactional process model. Taylor & Francis. Shinohara Yositos. (2006). Adutory Sense Brain, Central Life Cycle Publishing Company, 104-106. Swank, L. K. (1994). Phonological coding abilities: Identification of impairments related to phonologically based reading problems. Topics in Language Disorders, 14(2), 56-71. Teglasi, H., & Meshbesher, N. (2004). Temperament and learning disability. Learning Disability Quarterly, 27(1), 9-20. Temple, E., Poldrack, R. A., Protopapas, A. A., Nagarajan, S., Salz, T., Tallal, P.,& Gabrieli, J. D. E. (2000). Disruption of the neural response to rapid acoustic stimuli in dyslexia: evidence - 116 -
from functional MRI. P roceedings of the N ational Academy of Sciences, 97(25), 13907-13912. Temple, E., Deutsch, G. K., Poldrack, R. A., Miller, S. L., Tallal, P., Merzenich, M. M., & Gabrieli, J. D. (2003). Neural deficits in children with dyslexia ameliorated by behavioral remediation: evidence from functional MRI. P roceedings of the N ational Academy of Sciences, 100(5), 2860-2865. Torgesen, J. K., Foorman, B. R., & Wagner, R. K. (2008). Dyslexia: A brief for educators, parents, and legislators in F lorida. Richards, T. L. (2001). Functional magnetic resonance imaging and spectroscopic imaging of the brain: Application of fMRI and fMRS to reading disabilities and education. Learning Disability Quarterly, 24(3), 189-203. Wright, B. A., Bowen, R. W., & Zecker, S. G. (2000). Nonlinguistic perceptual deficits associated with reading and language disorders. Current opinion in neurobiology, 10(4), 482-486.
- 117 -
๋ถ๋ก(๊ฒ์ฌ์ง): ๋๋ ์ฆ ์ธก์ ๋ฌธํญ ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ์ ํ์ ํน์ฑ์ ๋ํ ๊ตฌ์กฐ์ ๊ด๊ณ ๋ถ์๊ณผ ์ค์ฌํจ๊ณผ ์๋ ํ์ญ๋๊น? ๊ท์คํ ์๊ฐ์ ๋ด์ด ์ฃผ์ ์ ๊ฐ์ฌํฉ๋๋ค.
๋ณธ ์ค๋ฌธ์ง๋ ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ์ ํ์ ํน์ฑ์ ๋ํ ๊ตฌ์กฐ์ ๊ด๊ณ๋ถ์๊ณผ ์ค์ฌ ํจ๊ณผ ์ฐ๊ตฌ์ ๊ดํด ์คํ์์ ๋ํ ๋๋ ์ฆ ์์ค์ ์์๋ณด๊ธฐ ์ํ ๊ฒ์ฌ์ง์ ๋๋ค. ๊ฐ ๋ฌธํญ์๋ ๋ง๊ฑฐ๋ ํ๋ฆฌ๋ ์ ๋ต์ด ์์ผ๋ฉฐ ์ข๊ณ ๋์ ๋ต๋ ๋ฐ๋ก ์ ์ผ๋ฏ๋ก ๋๋ฌด ๊น์ด ์๊ฐํ์ง ๋ง์๊ณ ๊ฐ์ฅ ๋จผ์ ๋ ์ค๋ฅด๋ ๊ฒ์ ์์งํ ์๋ต ํด ์ฃผ์๊ธฐ ๋ฐ๋๋๋ค.
์ฌ๋ฌ๋ถ์ด ์๋ตํ์ ๋ด์ฉ์ ์ฐ๊ตฌ๋ชฉ์ ์ด์ธ์๋ ์ ๋๋ก ์ฌ์ฉ๋์ง ์์ผ๋ฉฐ, ์๋ต์์ ๊ฐ์ธ์ ์ธ ์ฌํญ์ ์ ํ ํ๊ฐ๋๊ฑฐ๋ ๊ณต๊ฐ๋์ง ์์ผ๋ฏ๋ก ํ ๋ฌธํญ๋ ๋น ์ง์์ด ๊ธฐ์ ํ์ฌ ์ฃผ์๊ธฐ ๋ฐ๋๋๋ค.
2016๋ 11์ ํธ์๋ํ๊ต ์ผ๋ฐ๋ํ์ OOOOํ๊ณผ OOOOํ๊ณผ ๋ฐ์ฌ๊ณผ์ ๊น์ํฌ ์ฌ๋ฆผ ์ง๋๊ต์ OOO ์ฐ๋ฝ์ฒ : 010-OOOO-OOOO, ์ด๋ฉ์ผ : OOOO@OOOOO
- 118 -
โ . ์ผ๋ฐ์ ์ฌํญ 1. ํ๋ :
์คํ๊ต(๊ณ ๋ฑํ๊ต)
2. ์ฑ๋ณ: โ ๋จ์
ํ๋
โก ์ฌ์
3. ๊ทํ์ ํ๊ต์ํ์ ๋ํ ์ ๋ฐ์ ์ธ ๋ง์กฑ๋๋ ์ด๋ป์ต๋๊น? ํด๋นํ๋ ๊ณณ์ โโ ํ์ํ์ฌ ์ฃผ์๊ธฐ ๋ฐ๋๋๋ค. ๋งค์ฐ ๋ง์กฑํ์ง ์๋๋ค
๋ง์กฑํ์ง ์๋๋ค
๋ณดํต์ด๋ค
๋ง์กฑํ๋ค
๋งค์ฐ ๋ง์กฑํ๋ค
โ
โก
โข
โฃ
โค
โ ก. ๋ค์์ ๊ธ์ ์ธ์ ๋ฐ ๋ฃ๊ธฐ, ๋งํ๊ธฐ, ์ฐ๊ธฐ ๋ฑ๊ณผ ๊ด๋ จ๋ ์ง๋ฌธ์ ๋๋ค. ๊ฐ๊ฐ์ ๋ฌธํญ์ ๋ํ์ฌ ๊ทํ๊ฐ ๋์ํ๋ ์ ๋๋ฅผ ์ค๋ฅธ์ชฝ์ โโโ ํ์ํ์ฌ ์ฃผ์๊ธฐ ๋ฐ ๋๋๋ค. ์ ํ ๊ทธ๋ ์ง ๋งค์ฐ ๋ณดํต ๊ทธ๋ ๋ค ์๋๋ค ์๋ค ๊ทธ๋ ๋ค
์ค๋ฌธ๋ฌธํญ โ ๊ธ์์ธ์(๋ฑ๋ง์ฌ์ธ) 01
โใฑโ๊ณผ โใดโ ๋๋ โ6โ๊ณผ โ9โ ๋ฑ์ ๋์นญ๋๋ ๊ธ์๊ฐ ํท ๊ฐ๋ฆฐ๋ค.
โ
โก
โข
โฃ
โค
02
โใ โ์ โใ โ, โใ โ์ โใ โ ๋ฑ ํ์ด ์ถ๊ฐ๋๋ ๊ธ์๊ฐ ํท ๊ฐ๋ฆฐ๋ค.
โ
โก
โข
โฃ
โค
03
โ๊ฐ์งโ, โ๊ฐ๊ธฐโ์ ๊ฐ์ด ๋ชจ์์ด ๋น์ทํ ๊ธ์๊ฐ ํท๊ฐ๋ฆฐ ๋ค.
โ
โก
โข
โฃ
โค
04
๊ธ์๋ ์ซ์๋ฅผ ๊ฑฐ๊พธ๋ก ์ฐ๋ ๊ฒฝ์ฐ๊ฐ ์๋ค(์; ์ด โใ ฃ ใ ).
โ
โก
โข
โฃ
โค
๋ค์์ ๋ก ์ด๋ฃจ์ด์ง ๋จ์ด, ๋ฏ์ค๊ณ ๋ณต์กํ ๋จ์ด๋ค์ 05 ๋ฐ์ํ๋๋ฐ ์ด๋ ค์์ด ์๋ค.(์: ์ผํฐํค ํ๋ผ์ด๋ ์น ํจ, ์ฐ๋น ํํ๋ฆฌ์นด ๋ฒ๊ฑฐ ๋ฑ)
โ
โก
โข
โฃ
โค
โ
โก
โข
โฃ
โค
โ
โก
โข
โฃ
โค
โ
โก
โข
โฃ
โค
โ ๋ฃ๊ธฐ์ ๋งํ๊ธฐ(๊ตฌ์ด๊ธฐ์ ) 06 ๋ฐ์์ด ๋ถ์ ํํ ๊ฒฝ์ฐ๊ฐ ์ข ์ข ์๋ค. 07
๋ง์๋ฆฌ๊ฐ ๋๋ฌด ํฌ๊ฑฐ๋, ์๊ฑฐ๋ ์ด๋ฌผ๊ฑฐ๋ฆฌ๋ ๊ฒฝํฅ์ด ์ ๋ค.
08 ๋ํ ๋์ค์ ์๋ฑํ ๋ง์ ํ ๋๊ฐ ์ข ์ข ์๋ค
- 119 -
09 ๋๋๋ค๊ณผ ์ด์ธ๋ฆฌ๊ธฐ ์ํ ๋ํ๋ฅผ ์ ๋๋์ง ๋ชป ํ๋ค.
โ
โก
โข
โฃ
โค
10 ์๋๋ฐฉ์ ๋ง์ ๋ค๋ฅด๊ฒ ์์๋ฃ๋ ๊ฒฝ์ฐ๊ฐ ์ข ์ข ์๋ค
โ
โก
โข
โฃ
โค
11 ์ง๋ฌธ์ ๋ํ ์๋ฑํ ๋๋ต์ ์์ฃผ ํ๋ค
โ
โก
โข
โฃ
โค
โ ์ฐ๊ธฐ 12
์๊ฐ์ ๋ง์ด๋ ๊ธ์ด๋, ํ๋์ผ๋ก ํํํ๋ ๊ฒ์ด ์ ํฌ๋ฅด๋ค
โ
โก
โข
โฃ
โค
13
๋จ์ด๋ฅผ ์ธ ๋ ๊ธ์๋ฅผ ์๋ต, ๋์ฒด, ์ฒจ๊ฐ ๋๋ ์ค๋ณตํ ์ฌ ์ด๋ค.
โ
โก
โข
โฃ
โค
14 ๋ค์ ์ ๋ณด๋ฅผ ๊ธ๋ก ํํํ๋ ๊ฒ์ด ํ๋ค๋ค.
โ
โก
โข
โฃ
โค
15 ๋์ ์๊ฐ์ ๊ธ๋ก ํํํ๊ธฐ๊ฐ ํ๋ค๋ค.
โ
โก
โข
โฃ
โค
16 ์ผ๊ธฐ, ์, ๋ ํ๊ฐ ๋ฑ์ ์ฐ๋ ๊ฒ์ด ํ๋ค๋ค.
โ
โก
โข
โฃ
โค
17 ์ง์คํ๋ฉด ์ฌ๋ฌผ, ์ฌ๋์ ์ด๋ฆ์ ๊ธฐ์ตํ๋ค.
โ
โก
โข
โฃ
โค
18 ๋ด๊ฐ ๋ค์ ๋ด์ฉ์ ์ ๊ธฐ์ตํ๋ค.
โ
โก
โข
โฃ
โค
19 ์ฌ๋ฌผ์ ๋ค๋ฅธ ์ ๊ณผ ๋น์ทํ ์ ์ ์ค๋ช ํ ์ ์๋ค.
โ
โก
โข
โฃ
โค
โ ์ง๋ฅ
20
์ง๋ฅ์ ์ ์ ํน์ ์ ์ ์ด์์ผ๋ก ๋ณด์ด๋ ๋๋ ์น๊ตฌ ๋ค์ ๋นํด ์ฒ ์๋ฅผ ์ฝ๊ณ , ์ฐ๋ ๊ฒ์ด ์ํด๋ค.
โ
โก
โข
โฃ
โค
21
์ง๋ฅ์ด ์ ์ ํน์ ์ ์์ด์์ผ๋ก ๊ตฌ๋์ํ์ ์ํ๋ ํ๊ธฐ์ํ์ ์ ๋ชปํ๋ค.
โ
โก
โข
โฃ
โค
์ฑ ์ ์ฝ์ ๋ ๋ฐ์ ๋น์์ ์ฑ ์ ์ฝ์ผ๋ฉด ๋์ด ์ฝ๊ฒ ๋ถํธํ๋ค.
โ
โก
โข
โฃ
โค
23 ์ฑ ์ ์ฝ๊ณ ๋์๋ ๋ด์ฉ ์ดํด๊ฐ ์ ๋๋ก ๋์ง ์๋๋ค.
โ
โก
โข
โฃ
โค
๋๊ฐ ์์์ ๋ฌธ์ ๋ฅผ ์ฝ์ด์ฃผ๊ณ ํ๊ฒ ํ๋ฉด ์ ๋ง๋๋ฐ, ์ง์ ์ฝ์ผ๋ฉด์ ๋ฌธ์ ๋ฅผ ํ๋ฉด ํ๋ฉด ์ ํ๋ฆฐ๋ค.
โ
โก
โข
โฃ
โค
โ
โก
โข
โฃ
โค
โ
โก
โข
โฃ
โค
27 ๊ธ์ ์ฝ์ ๋, ์ต์์ด ๋ถ์ ํ ํ๋ค.
โ
โก
โข
โฃ
โค
28 ๊ธ์ ์ฝ์ ๋, ์์๊ณผ ๋ชจ์์ ๋ฐ์์ ์์ฃผ ํ๋ฆฐ๋ค.
โ
โก
โข
โฃ
โค
โ
โก
โข
โฃ
โค
โ ์ฝ๊ธฐ์ดํด ๋ฐ ์ฝ๊ธฐ์ ๋ถ์์ ํจ๊ณผ 22
24
25 ์งง์ ๋จ๋ฝ(๋ฌธ๋จ)์ ์ฝ๊ณ ๋ ์ดํด๊ฐ ์ ๋๋ค. โ ์์ด๋ก ์ ์ฒ๋ฆฌ๊ณผ์ 26
์ฑ ์ ์ฝ์ ๋ ์ ํ๋ฆฌ๊ฑฐ๋, ์ค์ ๊ฑด๋ ๋๋ ๋ฑ ์ค ์๊ฐ ๋ง๋ค
โ ์๋์ฑ๊ณผ ์ ์ฐฝ์ฑ 29 ์ฑ ์ ์ฝ์ผ๋ฉด ์ดํด๋ ์ํ๋๋ฐ๋ ์ฑ ์ฝ๊ธฐ๊ฐ ์ซ๋ค.
- 120 -
30 ๊ธ์ ์ฝ๊ฑฐ๋ ์ธ ๋ ์ ์ฌํ ๋จ์ด๋ฅผ ํผ๋ํ๋ค.
โ
โก
โข
โฃ
โค
31 ์ฑ ์ฝ๊ธฐ ์๋๊ฐ ๋๋ฆฌ๋ค.
โ
โก
โข
โฃ
โค
โ ๋๋์ข์ฐ ์ฐ์ธ์ฑ 32
์์์ด ์์ผ๋ฉด ์๋๋ฐฉ์ ๋ง์ ์ ํํ ์์๋ฃ๋ ๊ฒ ์ด ์ด๋ ต๋ค.
โ
โก
โข
โฃ
โค
33
์ด๋ ธ์ ์ ์ ์ ๋ฐ๋๋งค๊ธฐ, ์ ๊ฐ๋ฝ์ง, ์ค๋๊ธฐ ๋ฑ์ ๋ฐฐ ์ฐ๋ ๊ฒ์ด ์ด๋ ค์ ๋ค.
โ
โก
โข
โฃ
โค
๋๋ ๊ฐ์์ง, ์ ๊ฐ๋ฝ์ง, ์์น ๋ฑ์ ํ ๋, ์ฃผ๋ก ์ฌ์ฉ 34 ํ๋ ์์ด ์๋ ๋ค๋ฅธ ์์ ์ฌ์ฉํ ๊ฒฝ์ฐ์ ์ด์ํ๊ณ ์ํด๋ค.
โ
โก
โข
โฃ
โค
โฃ ๋๊น์ง ์ค๋ฌธ์ ํ์กฐํ์ฌ ์ฃผ์ ์ ๋๋จํ ๊ฐ์ฌํฉ๋๋ค. โฃ
- 121 -
๋ถ๋ก(์ค๋ฌธ์ง): ์ฐ๊ตฌ์ฃผ์ ๋ณ์ ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ์ ํ์ ํน์ฑ์ ๋ํ ๊ตฌ์กฐ์ ๊ด๊ณ ๋ถ์๊ณผ ์ค์ฌํจ๊ณผ ์๋ ํ์ญ๋๊น? ๊ท์คํ ์๊ฐ์ ๋ด์ด ์ฃผ์ ์ ๊ฐ์ฌํฉ๋๋ค.
๋ณธ ์ค๋ฌธ์ง๋ ๋๋ ์ฆ ๊ณ ์ํ๊ตฐ์ ํ์ ํน์ฑ์ ๋ํ ๊ตฌ์กฐ์ ๊ด๊ณ๋ถ์๊ณผ ์ค์ฌ ํจ๊ณผ ์ฐ๊ตฌ์ ๊ดํด ํ์ ์ ์๊ธฐํจ๋ฅ๊ฐ, ์ํ๋ถ์, ํ๊ต๋ถ์ ์์ ์์๋ณด๊ธฐ ์ ํ ์ค๋ฌธ์ง์ ๋๋ค. ๊ฐ ๋ฌธํญ์๋ ๋ง๊ฑฐ๋ ํ๋ฆฌ๋ ์ ๋ต์ด ์์ผ๋ฉฐ ์ข๊ณ ๋์ ๋ต ๋ ๋ฐ๋ก ์์ผ๋ฏ๋ก ๋๋ฌด ๊น์ด ์๊ฐํ์ง ๋ง์๊ณ ๊ฐ์ฅ ๋จผ์ ๋ ์ค๋ฅด๋ ๊ฒ์ ์ ์งํ ์๋ตํด ์ฃผ์๊ธฐ ๋ฐ๋๋๋ค.
์ฌ๋ฌ๋ถ์ด ์๋ตํ์ ๋ด์ฉ์ ์ฐ๊ตฌ๋ชฉ์ ์ด์ธ์๋ ์ ๋๋ก ์ฌ์ฉ๋์ง ์์ผ๋ฉฐ, ์๋ต์์ ๊ฐ์ธ์ ์ธ ์ฌํญ์ ์ ํ ํ๊ฐ๋๊ฑฐ๋ ๊ณต๊ฐ๋์ง ์์ผ๋ฏ๋ก ํ ๋ฌธํญ๋ ๋น ์ง์์ด ๊ธฐ์ ํ์ฌ ์ฃผ์๊ธฐ ๋ฐ๋๋๋ค.
2016๋ 11์ ํธ์๋ํ๊ต ์ผ๋ฐ๋ํ์ OOOOํ๊ณผ OOOOํ๊ณผ ๋ฐ์ฌ๊ณผ์ ๊น์ํฌ ์ฌ๋ฆผ ์ง๋๊ต์ OOO ์ฐ๋ฝ์ฒ : 010-OOOO-OOOO, ์ด๋ฉ์ผ : OOOO@OOOOO
- 122 -
โ . ์ผ๋ฐ์ ์ฌํญ 1. ํ๋ : 2. ์ฑ๋ณ: โ ๋จ์
์คํ๊ต(๊ณ ๋ฑํ๊ต)
ํ๋
โก ์ฌ์
3. ๊ทํ์ ํ๊ต์ํ์ ๋ํ ์ ๋ฐ์ ์ธ ๋ง์กฑ๋๋ ์ด๋ป์ต๋๊น? ํด๋นํ๋ ๊ณณ์ โโ ํ์ํ์ฌ ์ฃผ์๊ธฐ ๋ฐ๋๋๋ค. ๋งค์ฐ ๋ง์กฑํ์ง ์๋๋ค
๋ง์กฑํ์ง ์๋๋ค
๋ณดํต์ด๋ค
๋ง์กฑํ๋ค
๋งค์ฐ ๋ง์กฑํ๋ค
โ
โก
โข
โฃ
โค
---------------------------------------------------------------------------------------
โ ก. ๋ค์์ ํ์ ์ ์๊ธฐ ํจ๋ฅ๊ฐ์ ๊ด๋ จ๋ ์ง๋ฌธ์ ๋๋ค. ๊ฐ๊ฐ์ ๋ฌธํญ์ ๋ํ์ฌ ๊ทํ๊ฐ ๋์ํ๋ ์ ๋๋ฅผ ์ค๋ฅธ์ชฝ์ โโโ ํ์ํ์ฌ ์ฃผ์๊ธฐ ๋ฐ๋๋๋ค. ์ ํ ๊ทธ๋ ์ง ๋งค์ฐ ๋ณดํต ๊ทธ๋ ๋ค ์๋๋ค ์๋ค ๊ทธ๋ ๋ค
์ค๋ฌธ๋ฌธํญ โ ๊ณผ์ ๋์ด๋ ์ ํธ 01
๋๋ ๋ณต์กํ๊ณ ์ด๋ ค์ด ๋ฌธ์ ์ ๋์ ํ๋ ๊ฒ์ด ์ฌ๋ฏธ ์๋ค.
02 ๊ฐ๋ฅํ๋ค๋ฉด ์ด๋ ค์ด ๊ณผ๋ชฉ์ ํผํด๊ฐ๊ณ ์ถ๋ค.*
โ
โก
โข
โฃ
โค
โ
โก
โข
โฃ
โค
03
๋๋ ๊น์ด ์๊ฐํด์ผ ํ๋ ๋ฌธ์ ๋ณด๋ค๋ ์ฝ๊ฒ ํ ์ ์๋ ๋ฌธ์ ๋ฅผ ๋ ์ข์ํ๋ค.*
โ
โก
โข
โฃ
โค
04
๋น๋ก ์คํจํ๋๋ผ๋ ๋ค๋ฅธ ์น๊ตฌ๋ค์ด ํ์ง ๋ชปํ ๋ฌธ์ ์ ๋์ ํ๋ ๊ฒ์ด ์ฆ๊ฒ๋ค.
โ
โก
โข
โฃ
โค
05
์๊ฐ์ด ๋ง์ด ๋ค๋๋ผ๋ ๊น์ด ์๊ฐํ๊ฒ ๋ง๋๋ ๊ณผ๋ชฉ ์ด ๋ ์ฌ๋ฏธ์๋ค.
โ
โก
โข
โฃ
โค
06
๋ง์ฝ ์ฌ๋ฌ ๊ณผ๋ชฉ ์ค ๋ช ๊ณผ๋ชฉ๋ง์ ์ ํํ ์ ์๋ค๋ฉด, ์ฌ์ด ๊ณผ๋ชฉ๋ง์ ์ ํํ ๊ฒ์ด๋ค.*
โ
โก
โข
โฃ
โค
โ
โก
โข
โฃ
โค
โ
โก
โข
โฃ
โค
07 ํ๊ต ๊ณต๋ถ๋ ๋ฌด์กฐ๊ฑด ์ฌ์ธ์๋ก ์ข๋ค.* 08
์ฌ์ด ๋ฌธ์ ๋ณด๋ค๋ ์กฐ๊ธ ํ๋ฆฌ๋๋ผ๋ ์ด๋ ค์ด ๋ฌธ์ ๋ฅผ ํธ๋ ๊ฒ์ด ๋ ์ข๋ค.
- 123 -
09
๋๋ ์ฌ์ด ๋ฌธ์ ๋ฅผ ์ฌ๋ฌ ๊ฐ ํธ๋ ๊ฒ๋ณด๋ค๋ ์ด๋ ค์ด ๋ฌธ์ ํ๋๋ฅผ ํธ๋ ๊ฒ์ ๋ ์ข์ํ๋ค.
10 ๋๋ ์ฌ์ด ๊ณผ๋ชฉ๋ณด๋ค๋ ์ด๋ ค์ด ๊ณผ๋ชฉ์ ์ข์ํ๋ค.
โ
โก
โข
โฃ
โค
โ
โก
โข
โฃ
โค
โ ์๊ธฐ์กฐ์ ํจ๋ฅ๊ฐ 11
๋๋ ์์ ์๊ฐ์ ์๋ก ๋ฐฐ์ด ๊ฒ๋ค์ ์ด๋ฏธ ์๊ณ ์๋ ๊ฒ๊ณผ ์ฝ๊ฒ ์ฐ๊ฒฐ์ํฌ ์ ์๋ค.
โ
โก
โข
โฃ
โค
12
๋๋ ๋ณดํต ๊ณต๋ถ๋ฅผ ์์ํ๊ธฐ ์ ์ ๊ณํ์ ์ธ์ฐ๊ณ , ๊ฑฐ ๊ธฐ์ ๋ง์ถ์ด ๊ณต๋ถํ๋ค.
โ
โก
โข
โฃ
โค
13
๋๋ ์์ ์๊ฐ ์ค์ ์ค์ํ ๋ด์ฉ์ ์ ๊ธฐ๋ก ํ ์ ์ ๋ค.
โ
โก
โข
โฃ
โค
14
๋ด๊ฐ ์ซ์ดํ๋ ์์ ์๊ฐ์๋ ์ฃผ์์ง์ค์ ์ ํ ์ ์ ๋ค.
โ
โก
โข
โฃ
โค
15
๋๋ ๋ณต์กํ๊ณ ์ด๋ ค์ด ๋ด์ฉ์ ๊ธฐ์ตํ๊ธฐ ์ฝ๊ฒ ๋ฐ๊ฟ ์ ์๋ค.
โ
โก
โข
โฃ
โค
โ
โก
โข
โฃ
โค
16 ๋๋ ์์ ์๊ฐ์ ๋ฐฐ์ด ๋ด์ฉ์ ์ ๊ธฐ์ตํ ์ ์๋ค. 17
๋๋ ์ด๋ป๊ฒ ๊ณต๋ถํ๋ ๊ฒ์ด ํจ๊ณผ์ ์ธ ๋ฐฉ๋ฒ์ธ์ง๋ฅผ ์ ์๋ค.
โ
โก
โข
โฃ
โค
18
๋๋ ์ ํด์ง ์๊ฐ ์์ ์ฃผ์ด์ง ๊ณผ์ ๋ฅผ ์ ๋ง์น ์ ์ ๋ค.
โ
โก
โข
โฃ
โค
19
๋๋ ์์ ์๊ฐ์ ๋ฐฐ์ด ๋ด์ฉ ์ค ๋ด๊ฐ ๋ฌด์์ ์๊ณ , ๋ฌด ์์ ๋ชจ๋ฅด๋์ง ์ ํํ ํ๋จํ ์ ์๋ค.
โ
โก
โข
โฃ
โค
20
๋๋ ์์ ์๊ฐ์ ๋ฐฐ์ด ๋ด์ฉ ์ค ์ค์ํ ๊ฒ์ด ๋ฌด์์ธ์ง ๋ฅผ ์ ํ์ ํ ์ ์๋ค.
โ
โก
โข
โฃ
โค
โ ์์ ๊ฐ 21
์ ์๋๊ณผ ์น๊ตฌ๋ค ์์์ ๋ฐํํ๋ ๊ฒ์ ๋ด๊ฒ ๋๋ฌด ํฐ ์คํธ๋ ์ค๋ฅผ ์ค๋ค.*
โ
โก
โข
โฃ
โค
22
์ํ์ ์น๋ฃจ๊ธฐ ์ ์๋ ์ํ์ ๋ง์น ๊ฒ ๊ฐ์ ์๊ฐ์ด ๋ ๋ค.*
โ
โก
โข
โฃ
โค
23
์์ ์๊ฐ ์ค์ ์ ์๋์ด ๋ฌธ์ ๋ฅผ ํ๋ผ๊ณ ์ํฌ๊น๋ด ๋ถ ์ํ๋ค.*
โ
โก
โข
โฃ
โค
24
ํ ๋ก ์ ํ ๋, ํน์ ์ฐฝํผ๋ฅผ ๋นํ ๊น๋ด ๋ด ์๊ฒฌ์ ์ ๋ ๋ก ๋ฐํํ์ง ๋ชปํ๋ค.*
โ
โก
โข
โฃ
โค
25
์์ ์๊ฐ์ ๋ฐํ๋ฅผ ํ ๋, ์ค์๋ฅผ ํ ๊ฒ ๊ฐ์ ๋ถ์ํ ๋ค.*
โ
โก
โข
โฃ
โค
26
์ ์๋์ด ๋ชจ๋์๊ฒ ์ง๋ฌธ์ ํ ๋, ๋ต์ ์์๋ ๋๋ต ํ์ง ๋ชปํ๋ค.*
โ
โก
โข
โฃ
โค
โ
โก
โข
โฃ
โค
27 ์ํ์ด ๋ค๊ฐ์ค๋ฉด ๋ถ์ํด์ ์ ์ ์ด๋ฃฐ ์๊ฐ ์๋ค.*
- 124 -
28 ๋๋ ์ํ ๋๋ง ๋๋ฉด ์ฐ์ธํด์ง๋ค.*
โ
โก
โข
โฃ
โค
โ ข. ๋ค์์ ์ํ๋ถ์์ ๊ด๋ จ๋ ์ง๋ฌธ์ ๋๋ค. ๊ฐ๊ฐ์ ๋ฌธํญ์ ๋ํ์ฌ ๊ทํ๊ฐ ๋์ ํ๋ ์ ๋๋ฅผ ์ค๋ฅธ์ชฝ์ โโโ ํ์ํ์ฌ ์ฃผ์๊ธฐ ๋ฐ๋๋๋ค. ์ ํ ๊ทธ๋ ์ง ๋งค์ฐ ๋ณดํต ๊ทธ๋ ๋ค ์๋๋ค ์๋ค ๊ทธ๋ ๋ค
์ค๋ฌธ๋ฌธํญ โ ์ธ์ง์ ์์ธ 01
์ค์ํ ์ํ ์ ์๋ ๊ฑฑ์ ์ ๋ ์ฌํ๊ฒ ํ๋ค.
โ
โก
โข
โฃ
โค
02
์ํ์ ๋จ์ด์ง๊ฑฐ๋ ์ฑ์ ์ด ๋์๋ฉด ์๊ตฌ๋ค์ด๋ ์ฃผ์ ์ฌ ๋๋ค์๊ฒ ์ฐฝํผํ๋ค.
โ
โก
โข
โฃ
โค
03
์ํ ๊ฒฐ๊ณผ๊ฐ ๋์๋ฉด ๋ถ๋ชจ๋๊ป ๊พธ์ค์ ๋ค์๊น๋ด ๊ฑฑ์ ์ด ๋๋ค.
โ
โก
โข
โฃ
โค
04
์ํ์ ๋ด์ผ ํ๋ค๋ ๊ฒ์ด ๋๋ ต๊ณ ๊ธด์ฅ์ด ๋๋ค.
โ
โก
โข
โฃ
โค
05
์ํ์ด ๋ค ๋๋ ํ ์ํ๊ฒฐ๊ณผ์ ๋ํ ๊ฑฑ์ ์ ํ์ง ์์ผ ๋ ค๊ณ ์ ๋ฅผ ์จ๋ ์ ๋์ง ์๋๋ค.
โ
โก
โข
โฃ
โค
06
์ํ์ ์น๋ฅด๋ ๋์ ๋ค๋ฅธ ํ์๋ค์ด ๋๋ณด๋ค ์ ๋ณผ ๊ฒ์ด ๋ผ๋ ์๊ฐ์ด ๋ ๋ค.
โ
โก
โข
โฃ
โค
07
์ํ ๊ฒฐ๊ณผ๋ฅผ ์๊ธฐ ์ง์ ์๋ ๊ทน๋๋ก ๊ธด์ฅ์ด ๋๋ค.
โ
โก
โข
โฃ
โค
08
๋ชปํ๋ ๊ณผ๋ชฉ์ผ์๋ก ์ํ ๋ ๋ ๊ฑฑ์ ์ด ๋๋ค.
โ
โก
โข
โฃ
โค
09
์ํ ๊ฒฐ๊ณผ๋ก ์ธํ์ฌ ํ๊ต ์ ์๋๊ป ์ธ์ ์ ๋ชป ๋ฐ๊ฒ ๋ ๊น๋ด ๋๋ ต๋ค.
โ
โก
โข
โฃ
โค
10
์ํ ๊ฒฐ๊ณผ๋ก ์ธํ์ฌ ๋ด ๋ฅ๋ ฅ์ด ์ ๋ฐ์ ์ผ๋ก ๋์๊ฒ ํ ๊ฐ๋ ๊น๋ด ๋๋ ต๋ค.
โ
โก
โข
โฃ
โค
11
๋์ ์ข์ง ๋ชปํ ์ ์๋ฅผ ๋ฐ ์์ด๋ค์ด ์๊น๋ด ๊ฑฑ์ ์ด ๋ ๋ค.
โ
โก
โข
โฃ
โค
12
์ํ์ ์น๋ฅด๋ ๋์ ๋๋ฌด ๊ธด์ฅ์ด ๋์ด ์ํ๋ฌธ์ ๊ฐ ๋จธ ๋ฆฌ์ ์ ๋ค์ด์ค์ง ์๋๋ค.
โ
โก
โข
โฃ
โค
13
์ํ ์ค๋น๋ฅผ ์ถฉ๋ถํ ํ์ด๋ ๋ง์ ์ํ ๋๊ฐ ๋๋ฉด ๊ธด์ฅ ์ด ๋๋ค.
โ
โก
โข
โฃ
โค
14
์ํ ์ค๋น๋ฅผ ์ถฉ๋ถํ ํ์ด๋ ์ํ์ ์๋ชป ์น๋ฅด์ง ์์ ๊น ๊ฑฑ์ ๋๋ค.
โ
โก
โข
โฃ
โค
15
๊ผญ ๊ณต๋ถํด์ผ ํ ๊ฒ์ ๋ชปํ ๊ฒ ๊ฐ์ ์ด์กฐํด ์ง๋ค.
โ
โก
โข
โฃ
โค
โ
โก
โข
โฃ
โค
โ ๊ฐ์ ์ ์์ธ 16
์ํ ์น ๋ ์์ด ๋จ๋ฆฐ๋ค.
- 125 -
17
์ํ๊ณต๋ถ๋ฅผ ํ๋ฉด ํ ์๋ก ๋ ๋ณต์กํด์ง๋ค.
โ
โก
โข
โฃ
โค
18
์ํ์ ์๋ชป ๋ณด๋ฉด ์ด์ฉ๋ ํ๋ ์๊ฐ ๋๋ฌธ์ ์ํ ๋ ์ง ์ค์ ํ ์๊ฐ ์๋ค.
โ
โก
โข
โฃ
โค
19
์ํ์ ์น๋ฅด๋ ๋์ ์ํ์ ์คํจํ ๊ฒฝ์ฐ๋ฅผ ์๊ฐํ๋ฉฐ ๊ฑฑ์ ํ๋ค.
โ
โก
โข
โฃ
โค
20
์ค์ํ ์ํ ์ค์ ๊ฐ์ด์ด ๋ชน์ ๋๊ทผ๊ฑฐ๋ฆฌ๋ ๊ฒ์ ๋๋ ๋ค.
โ
โก
โข
โฃ
โค
21
์ํ์ ๋ณผ ๋๋ฉด ๋๋ฌด ๊ธด์ฅ์ด ๋์ด ๋ด๊ฐ ์ ์๊ณ ์๋ ๊ฒ๋ ์์ด๋ฒ๋ฆฐ๋ค.
โ
โก
โข
โฃ
โค
22
์ค์ํ ์ํ์ ๋ณผ ๋๋ฉด ๋๋ฌด ๋จ๋ ค ๊ทน๋๋ก ๊ณตํฌ์ ์ฌ๋ก ์กํ ์ ๋์ด๋ค.
โ
โก
โข
โฃ
โค
23
์ค์ํ ์ํ ๋๋ ๋๋ฌด ๊ธด์ฅ์ด ๋์ด ๋ฑ์์ด ๋ค ์ด์ํ ๋ค.
โ
โก
โข
โฃ
โค
24
์ค์ํ ์ํ์ ์น๋ฅด๋ ๋์ ์๊พธ ์คํจํ ๊ฒ ๊ฐ์ ๋๋ ์ด ๋ ๋ค.
โ
โก
โข
โฃ
โค
25
์ ์์ ๋ํ ๊ฑฑ์ ๋๋ฌธ์ ์ํ์ ์ ๋๋ก ์ ์น๋ฅผ ์๊ฐ ์๋ค.
โ
โก
โข
โฃ
โค
26
์ด์ฌํ ํด๋ ๋ณ๋ก ์ข์ ์ฑ์ ์ ๋ผ ์ ์์ ๊ฒ์ด๋ผ๋ ์ ๊ฐ์ด ๋ค์ด ์ํ๊ณต๋ถ๋ฅผ ํ๊ณ ์ถ์ ์์์ด ์์ด์ง๋ค.
โ
โก
โข
โฃ
โค
27
์ฑ์ ์ด ์ข์ง ์์ ๋ ๊ธฐ๊ฐ ์ฃฝ์ด ์๋ค.
โ
โก
โข
โฃ
โค
28
์ฐจ๋ผ๋ฆฌ ์ํ์ด ์์ผ๋ฉด ๊ธด์ฅ์ด ์ ์ด ๋ ์ด์ฌํ ๊ณต๋ถํ ๊ฒ ๋ ๊ฒ ๊ฐ๋ค.
โ
โก
โข
โฃ
โค
29
๋ด ์ค๋ ฅ์ผ๋ก๋ ์ฅ๋ ํฌ๋ง์ ์ด๋ฃจ๊ธฐ ์ด๋ ต๋ค๊ณ ์๊ฐํ๋ค.
โ
โก
โข
โฃ
โค
30
์ํ์ ๋ณด๋ ๋์ ๋งค์ฐ ๋ถ์ํ๊ณ ์ด์กฐํ๋ค.
โ
โก
โข
โฃ
โค
โ ์ผ๋ฐ์ ์ธ ์ํ๋ถ์ 31
์ ์๊ณ ์๋ ์ผ์ ๋ํด์๋ ๊ฑฑ์ ์ ํ๋ค.
โ
โก
โข
โฃ
โค
32
์์ ์๊ฐ์ ์ ์๋์ผ๋ก๋ถํฐ ์ง์ ์ ๋นํ ๊ฒ ๊ฐ์ ๋ง์ ์ด ์กฐ์ธ๋ค.
โ
โก
โข
โฃ
โค
33
์ํ์ ์น๋ฅด๋ ๋์ ๋๋ ์ฅ๋์ ๋ด๊ฐ ์ํ๋ ํ๊ต์ ์ ๋๋ก ๋ค์ด๊ฐ ์ ์์๊น ๊ฑฑ์ ํ๋ค.
โ
โก
โข
โฃ
โค
34
์ํ์ ๋ํ ๊ฑฑ์ ์ผ๋ก ์ํ์ ๋ ๋ฐค์๋ ๊ณต๋ถ๋ ์ ์ ๋๊ณ ์ ๋ ์ ์ ์จ๋ค.
โ
โก
โข
โฃ
โค
35
๋ด ์์ ์ด ๋ณ๋ก ๋ฅ๋ ฅ์ด ์๋ ์ฌ๋์ด๋ผ๋ ์๊ฐ์ด ๋ ๋ค.
โ
โก
โข
โฃ
โค
- 126 -
โ ฃ. ๋ค์์ ํ๊ต๋ถ์ ์์ ๊ด๋ จ๋ ์ง๋ฌธ์ ๋๋ค. ๊ฐ๊ฐ์ ๋ฌธํญ์ ๋ํ์ฌ ๊ทํ๊ฐ ๋ ์ํ๋ ์ ๋๋ฅผ ์ค๋ฅธ์ชฝ์ โโโ ํ์ํ์ฌ ์ฃผ์๊ธฐ ๋ฐ๋๋๋ค. ์ ํ ๊ทธ๋ ์ง ๋งค์ฐ ๋ณดํต ๊ทธ๋ ๋ค ์๋๋ค ์๋ค ๊ทธ๋ ๋ค
์ค๋ฌธ๋ฌธํญ โ ๊ต์ฌ๊ด๊ณ 01 ์ ์๋์๊ฒ ์ธ์ฌํ๊ธฐ ์ซ๋ค.
โ
โก
โข
โฃ
โค
02 ์ ์๋๋ค๊ณผ ๋ํํ๊ธฐ๊ฐ ์ซ๋ค.
โ
โก
โข
โฃ
โค
03 ์ ์๋๋ค ๋ง์์ด ์ง๊ฒน๋ค.
โ
โก
โข
โฃ
โค
04 ์ข์ ์ ์๋์ ํ ์ฌ๋๋ ์๋ค๊ณ ์๊ฐํ๋ค.
โ
โก
โข
โฃ
โค
โ
โก
โข
โฃ
โค
06 ์ ์๋๊ณผ๋ ํญ์ ๊ฑฐ๋ฆฌ๊ฐ์ด ์๋ค.
โ
โก
โข
โฃ
โค
07 ์ ์๋๋ค์ด ์ํค๋ ์ผ์ ๋ฌด์์ด๋ ์ง ํ๊ธฐ ์ซ๋ค.
โ
โก
โข
โฃ
โค
08 ํ๊ต์์ ์น๊ตฌ๋ค๊ณผ ์ด์ธ๋ฆฌ๊ธฐ ์ซ๋ค.
โ
โก
โข
โฃ
โค
09 ์น๊ตฌ๋ค์ด ์ข์ ๋ฌผ๊ฑด์ ๊ฐ์ง๊ณ ์์ผ๋ฉด ๋บ๊ณ ์ถ๋ค.
โ
โก
โข
โฃ
โค
10 ๋์ ์๊ฒฌ์ ๋ฌด์ํ๋ ์น๊ตฌ๋ ์ค์ปท ๋๋ ค์ฃผ๊ณ ์ถ๋ค.
โ
โก
โข
โฃ
โค
11 ํ์ด ์๊ณ ์ฝํ ์น๊ตฌ๋ค์ ๊ดด๋กญํ๊ณ ์ถ๋ค.
โ
โก
โข
โฃ
โค
12 ์น๊ตฌ๊ฐ ๊ณต๋ถ๋ฅผ ํ๋ฉด ๋ฐฉํดํ๊ณ ์ถ๋ค.
โ
โก
โข
โฃ
โค
13 ์น๊ตฌ๊ฐ ๋๋ณด๋ค ๋ฌด์์ด๋ ์ง ์ํ๋ฉด ๋ฌด์กฐ๊ฑด ์ซ๋ค.
โ
โก
โข
โฃ
โค
14 ์น๊ตฌ๋ค์ ๋ฐ๋๋ฆฌ๊ณ ์ถ์ ์ ์ด ์๋ค.
โ
โก
โข
โฃ
โค
15 ์น๊ตฌ๋ค์๊ฒ ํํ์ด(์ ๊ฒฝ์ง)๋ฅผ ์์ฃผ ํ๋ค.
โ
โก
โข
โฃ
โค
16 ์ค์ค๋ก ์์ต, ๋ณต์ต์ ๊ฑฐ์ ํ์ง ์๋๋ค.
โ
โก
โข
โฃ
โค
17 ์ํ๋ง ์๊ฐํ๋ฉด ๋จธ๋ฆฌ๊ฐ ์ํ๋ค.
โ
โก
โข
โฃ
โค
18 ์์ ์๊ฐ์ ๋ฐฐ์ฐ๋ ๊ฒ์ ์๋ ๊ฒ์ด ๋ณ๋ก ์๋ค.
โ
โก
โข
โฃ
โค
19 ์์ ์๊ฐ์๋ ๊ณต๋ถ๋ณด๋ค๋ ๋ด ์๊ฐ์ ๋ง์ด ํ๋ค.
โ
โก
โข
โฃ
โค
20 ๊ณต๋ถํ๋ ๊ฒ์ ์ฌ๋ฏธ์๊ณ ๋ฐ๋ถํ๋ค.
โ
โก
โข
โฃ
โค
21 ์์ ์๊ฐ์๋ ๋จธ๋ฆฌ๊ฐ ์ํ๋ค.
โ
โก
โข
โฃ
โค
22 ์์ ์๊ฐ ์ค์ ๋งํ์ฑ ์ ์์ฃผ ๋ณธ๋ค.
โ
โก
โข
โฃ
โค
05
์ด๋ ค์ด ์ผ์ด ์์ด๋ ์ ์๋๊ป ์๋ด์ ์์ฒญํ์ง ์๋ ๋ค.
โ ๊ต์ฐ๊ด๊ณ
โ ํ์ตํ๋
- 127 -
โ ํ๊ต๊ท์น 23 ์์ ์๊ฐ ์ข ์ด ์ธ๋ฆฌ๋ฉด ๊ต์ค์ ๋ค์ด๊ฐ๊ธฐ ์ซ๋ค.
โ
โก
โข
โฃ
โค
โ
โก
โข
โฃ
โค
โ
โก
โข
โฃ
โค
โ
โก
โข
โฃ
โค
27 ๊ฑฐ์ง๋ง์ ํ๊ณ ์์ ์ ๋นผ ๋จน๋๋ค.
โ
โก
โข
โฃ
โค
28 ํ๊ต์์ ์๋ชปํ์ฌ ์ฒ๋ฒ์ด๋ ์ง๊ณ๋ฅผ ๋ฐ์ ์ ์ด ์๋ค.
โ
โก
โข
โฃ
โค
24
์์นจ ๋ฑ๊ต์๊ฐ์๋ ํ๊ต๊ฐ ์๋ ๋ค๋ฅธ ๊ณณ์ผ๋ก ๋๋ง๊ฐ ๊ณ ์ถ๋ค.
25 ์ง๊ฐ์ด๋ ๊ฒฐ์์ ์์ฃผ ํ๋ค. 26
ํ๊ตํ์ฌ(์ฒดํํ์ต, ์ฒด์ก๋ํ(์ด๋ํ) ๋ฑ)์๋ ์ฐธ์ฌํ๊ธฐ ๊ฐ ์ซ๋ค.
โฃ ๋๊น์ง ์ค๋ฌธ์ ํ์กฐํ์ฌ ์ฃผ์ ์ ๋๋จํ ๊ฐ์ฌํฉ๋๋ค. โฃ
- 128 -
Abstract This study focuses on the structural relation of the academic characteristics such as academic self-efficacy and test anxiety which are related to the school maladjustment, among the elements affecting the dyslexia in order to find out the method of helping the students in the high risk of dyslexia to be well adapted to the school life. In addition, it is designed to find out how effective the reading training and the training for improvement in the auditory-perceptual vulnerability would have the mediating effect on the reading ability of the students in the high risk of dyslexia. For this study, 378 students in the first year to third year in _A__ Middle School located in the City of _B__, Gyeonggi-do were grouped into the general group (191 students) and the group of students under high risk of dyslexia (84 students) using the dyslexia screening paper. Then, the questionnaires were distributed to the students using the measuring tools of the academic self-efficacy, test anxiety and school maladjustment. The focus was made on whether there is any difference among the academic self-efficacy, test anxiety and school maladjustment, whether the academic self-efficacy, test anxiety and school maladjustment make the positive relation, and whether the test anxiety has any - 129 -
mediating effect on the academic self-efficacy and school maladjustment. In addition, to prevent the dyslexia from developed to the school maladjustment in the adolescent period, the mediation was conducted to 243 elementary school students in the 1st year to 6th year at 11 district children's centers in __D_ City, Gyeonggi-do. 104 students were found through the dyslexia screening paper to be highly vulnerable to the dyslexia and the in-depth test was conduct for them. As the measuring tools, the KOLRA and BASA were used for the reading capability while the speech recognition test and the auditory-perceptive test on the frequency shift recognition were used. 40 students having the severe dyslexia with the lowest ability in reading and speech recognition abilities were finally selected. 13 trainings for each of reading training and auditory-perceptive stimulating training were conducted during vacation. In addition, the study was made to find out whether the training has any mediating effect on the reading ability, reading/understanding ability, speech recognition ability and auditory/perceptive ability for the elementary school students having high risk of the dyslexia. The results showed that the students in the high risk of dyslexia have lower academic self-efficacy, feel more test anxiety than general students, thus having more school maladjustment. As for the study issue, first, the study was made on the difference in the academic self-efficacy, test anxiety and school maladjustment - 130 -
between general middle school students and the students under the high risk of dyslexia. The result showed that there are significant differences in the task difficulty in the academic self-efficacy, self-regulated efficacy and self-confidence. As for the test anxiety, it was found that there were significant differences between two groups in terms of perceptive text anxiety, emotional test anxiety and general text anxiety. As for the school maladjustment, it was found that there were significant differences between two groups in terms of relation to teachers, relation to peers, learning activities and school rules. Second, the study was made on whether the academic self-efficacy, test anxiety and school maladjustment have positive effect. The results showed that in the relation between academic self-efficacy and school maladjustment, the task difficulty in the academic self efficacy, self-regulated efficacy and self-conviction all make the negative effect on the school maladjustment. In addition, for the relation between academic self-efficacy and the test anxiety, it was found that the task difficulty in the academic self efficacy, self-regulated efficacy and self-conviction all make the negative effect on the test anxiety. In addition, it was found that in the relation between academic self-efficacy and school maladjustment, the test anxiety has the mediating effect. Third, the study was made on the mediating effect of the test anxiety in the relation between the academic self-efficacy and the - 131 -
school maladjustment. The results showed that the testing anxiety has the mediating effect on the academic self-efficacy and school maladjustment for the total groups. It was found that in general group, the test anxiety has the mediating effect on the relation between academic self-efficacy and the school maladjustment. But in the students in high risk of dyslexia, it was found that the test anxiety does not have the mediating effect on the relation between academic self-efficacy and the school maladjustment. That seems to be caused by the low academic self-efficacy which is one of the characteristics of the students having high risk of dyslexia as well as the features of the group which is the target of the study. Fourth, in the study on the mediating effect on the reading ability, reading/understanding ability, speech recognition ability, and auditory-perceptive ability for the elementary students in the high risk of dyslexia, it was found out that the reading ability has the mediating effect on the interpretation and the reading fluency sections. In addition, the reading/understanding ability was also enhanced even though there was no special mediation. This may be caused by the fact that the interpretation of letters was automated so that the attention can be paid to the understanding of sentences. It was found that there was the mediating effect in the scope of listening as there were the significant improvements in the speech recognition ability for left and right ears and the auditory-perceptive ability for left and right ears. In this paper, the study was made to find out the academic - 132 -
features which are shown by the students in the high risk of dyslexia to figure out the solution for the students in the high risk of dyslexia who have low reading ability due to the dyslexia and then have the school under-achievement. This study has the implications in that it has suggested the method for improvement based on the mediating effects by identifying the language and neurological causes and symptoms early prior to the development of the school maladjustment for the students in high risk of dyslexia, which is the negative academic characteristics.
Key words: dyslexia, academic self-efficacy, test anxiety, school maladjustment, auditory-perceptive
- 133 -