Sadržaj Sadržaj...............................................................................................................................................1 UVOD.................................................................................................................................................2 1. FAKTORI NASELJENOSTI NA ZEMLJI...............................................................................................3 2. GUSTOĆA NASELJENOSTI...............................................................................................................5 3. Tipovi gustoće naseljenosti............................................................................................................8 3.1. Prenaseljeni prostori...............................................................................................................9 3.2. Gusto naseljeni prostori........................................................................................................10 3.3. Prostori srednje naseljenosti................................................................................................10 3.4. Prostori rijetke naseljenosti..................................................................................................11 3.5. Nenaseljeni prostori.............................................................................................................11 ZAKLJUČAK.......................................................................................................................................12 LITERATURA.....................................................................................................................................13
1
UVOD
Stanovništvo svijeta je neravnomjerno razmješteno na Zemljinoj površini. Faktori takve neravnomjerne gustoće naseljenosti su prirodni i antropogeni. Prosječna gustoća naseljenosti na Zemlji je u stalnom porastu, a 1990. godine iznosila je 36 stanovnika na svakom četvornom kilometru. Ovdje će se spomenuti glavni faktori naseljenosti na zemlji. S obzirom na izražene razlike u prostornom razmještaju i gustoći naseljenosti stanovništva svijeta u ovom seminarskom radu ću obraditi neke tipove naseljenosti današnje ekumene, tj. naseljenog dijela zemljine površine, te glavne tipove gustoće naseljenosti.
2
1. FAKTORI NASELJENOSTI NA ZEMLJI Stanovništvo svijeta je neravnomjerno razmješteno na Zemljinoj površini. Faktori takve neravnomjerne gustoće naseljenosti su prirodni i antropogeni. Kod prirodnih faktora najdominantniji su utjecaji -
reljefa (nizine su gusto naseljene – zapodnoeuropska nizina, a
planinske oblasti su rijetko naseljene - Himalaji), -
prirodnih izvora (neke oblasti u svijetu obiluju prirodnim
izvorima – nafta u Iraku, Kuvajtu, a neke su vrlo oskudne u tim izvorima – zemlje Sahela), -
klime (neke oblasti su pod utjecajem povoljnih klimatskih
tipova za život ljudi – zapadna Europa sa atlantskom klimom, dok su neke oblasti vrlo surove klime – pustinje ili stalno zaleđene oblasti). Osim prirodnih faktora, na razmještaj stanovništva djeluje i čovjek i to preko: -
političkih utjecaja (neke zemlje su stabilnih političkih prilika i
pogodne za život – Njemačka, dok su neke države pod stalnom političkom i, nekada, vojnom
presijom
–
Afganistan),
- socijalnih faktora (suživot više različitih etničkih, rasnih i religijskih grupa ne smeta – SAD, ali ima i nacija koje više preferiraju izolovanost – skandinavske zemlje), -
ekonomskih faktora (ekonomski razvijeni prostori su oduvijek
privlačni ljudima za razliku od zemalja u razvoju, odnosno nerazvijenih regija). Analizom ovih faktora moguće je utvrditi uzroke prevelike koncentracije stanovništva na određenim područjima, odnosno pojave gotovo nenastanjenih oblasti na Zemlji, kao i mogućnost da se odrede oni faktori koji najviše utječu
na takvu
neravnomjernost. Oko 90% svjetske populacije živi na oko 10% kopna na Zemljinoj kugli. Gustoća naseljenosti za cijelu Zemlju iznosi 43 st/km².
3
Slika 1. Razmještaj svjetske populacije
4
2. GUSTOĆA NASELJENOSTI Gustoća stanovništva je srednji broj stanovnika na površini određenog područja ( država, regija ili slično) ,i u pravilu se navodi kao "broj stanovnika na km²" . Izračunava se na način da se broj stanovnika područja koje nas zanima podijeli s površinom istog područja. Prosječna gustoća
naseljenosti na Zemlji je u stalnom porastu, a 1990. godine
iznosila je 36 stanovnika na svakom četvornom kilometru. Isključe li se iz promatranja cirkumpolarne kopnene površine i dosta velika nenaseljena prostranstva, tada je stvarna prosječna gustoća naseljenosti znatno viša. Kontinentalne razlike u gustoći naseljenosti još su izraženije između Azije 115 i Europe 101 na jednoj, i ostalih kontinenata (među kojima je Afrika s 22 stanovnika na km2 najgušće naseljena) na drugoj strani, pokazuju još zornije razlike u razmještaju stanovništva na Zemlji ( L. Amerika – 22, ZND – 13, S. Amerika – 13, Oceanija – 3). 1
Kontinent/makroregija
Površina u 1.000 km2
Afrika Latinska Amerika Angloamerika Azija (bez bivšeg SSSR-a Europa (bez bivšeg
30. 305 20. 535 21. 962 27. 582 4. 933
Broj stanovnika 1991. u milijunima 662 457 278 3. 171 500
%
Na km2
12,29 8,49 5,16 58,88
22 22 13 115
9,28
101
SSSR-a) Australija i Oceanija 8. 536 27 0,50 3 Bivši SSSR 22. 402 291 5,40 13 Naseljeno kopno 136. 255 5. 386 100,00 39 Čitavo kopno 149. 000 5. 386 36 Tablica br.1. Površina, stanovništvo i gustoća naseljenosti kontinenata/makroregija 1991. 1
Markotić F. Osnove demogeografije (stanovništvo svijeta) Mostar, 1988.
5
Razlike u razmještaju i gustoći naseljenosti još su izraženije unutar pojedinih kontinenata, zatim u gustoći naseljenosti pojedinih pojasa te između sjeverne i južne polutke kao i između I. I Z. polutke. U pojasu od 20. Do 40. stupnja sjeverne i južne geografske širine živi oko šest desetina čovječanstva, a u pojasu od 0. do 20. stupnja dvije i pol desetine. Sjevernije i južnije od 60. stupnja geografske širine živi manje od 1% stanovništva svijeta. U tako naglašenoj zonalnoj razmještenosti svjetske populacije, glavnina je ipak koncentrirana u umjerenim pojasima Zemlje. Daljne karakteristike razmještaja stanovništva ogledaju se u neravnoteži između sjeverne (90%) i južne polutke (10%), te Starog (65% naseljena kopna i 85% rubnih dijelova odnosno kontinentalnih primorja koja su dva i pol puta naseljenija od unutrašnjih dijelova kontinenata. Najsjevernija i najjužnija naselja i gradovi leže upravo u primorju. Zemlja sa:
Najvišom gustoćom stanovništva : Monako 23 600 st/km²),
Najnižom gustoćom stanovništva : Grenland 0,025 stanovnika/km2
Ponekad se upotrebljava obrnuta vrijednost. Kolika je površina koja u prosjeku stoji na raspolaganju jednom stanovniku određenog podruđja. Izračunava se tako da se površina područja izražena u m2 podijeli s brjem stanovnima na tom području. Navodi se kao “broj m2 na jednog stanovnika”. . Zemlja sa:
Najmanjom površinom po stanovniku Monako 63 m2/ stanovniku
Najvećom površinom po stanovniku : Grenland 30 milijuna m2/ stanovniku.2
Gustoća naseljenosti za sve kontinente osim Antarktika: (podaci iz 2000. godine) : 1.Europa – 110 stanovnika/km² ; 2.Azija – 136,6 stanovnika/km² ; 3.Afrika – 26,1 stanovnika/km² ; 4.Sjeverna Amerika – 16,3 stanovnika/km² ; 5.Južna Amerika – 25,4 stanovnika/km² ; i 2
http://hr.wikipedia.org/wiki/Gusto%C4%87a_stanovni%C5%A1tva
6
6.Australija – 3,1 stanovnika/km² .
Slika 2. Karta gustoće stanovništva po državama
Najveće populacijske aglomeracije na Zemlji nalaze se u JI Aziji, zapadnoj Europi I na SI SAD. Prirodnogeografske pogodnosti I društvenopovijesni uvjeti objašnjavaju zašto ove tri velike regije zahvaćaju samo osminu površine naseljena kopna, a u njima živi gotovo sedam desetina svjetskog stanovništva. Ostale razmjerno značajne populacijske jezgre su Kalifornija, srednje primorje Brazila, donje porječje La Plate, europski dio Rusije, jugoistočna Afrika znatno su manje. Veća je naglašenost meridionalnog pravca kontinentalnih obala od zonalnog uvjetovala je i jaču meridionalnu naseljenost njihovih primorja. Pored toga, obale rijeka i jezera u povoljnim prirodnim okolnostima bile su kolijevke ljudske civilizacije (Mezopotamija, Ponilje, dolina Inda i dr.)
No, ovdje je značajan diskontinuitet
naseljenosti, posljedica nepovoljnih modifikatora prirodne sredine, kao što su Atakama u Andskom primorju, Namib i Kalahari u jugozapadnoj Africi, Arabijska pustinja u jugozapadnoj Aziji, pustinja u sjeverozapadnoj Australiji, Mauritanija u zapadnoj Africi i drugi suhi krajevi. Ponegdje je navedeni diskontinuitet naseljenosti posljedica naglašenijeg zonalnog pružanja kontinentalne obale, kao u Venezueli, Kolumbiji, Magrebu i drugdje. 7
Tako je čovjek izbjegavao predjele nepovoljnog prirodnog, a one s povoljnim modifikatorima kao što su Island, Skandinavija i Britanski otoci, obilato je iskoristio prilagodivši se životu i opstojanju u tim prostorima. Naseljenost Zemlje se ogleda i u nejednakom visinskom razmještaju čovječanstva. Procjenjuje se da oko 75% stanovništva živi na nadmorskoj visini ispod 500 metara. Iznad 500 metara živi oko 25% stanovništva.to pokazuje da reljef u cjelini, osim ekvatorijalnih i tropskih područja, nepovoljno utječe na naseljenost stanovništva. Jača naseljenost opaža se i duž transkontinentalnih prometnica, osobito nakon izgradnje željeznica i cesta. U starom i srednjem vijeku nicala su i razvijala se uporišta i naselja uz karavanske puteve, a u novom vijeku, nakon industrijske revolucije, duž željezničkih pruga (transsibirske, transameričke, transaustralijske..) i autobuskih cesta. Primjer su naseljavanje i ekonomsko iskorištavanje prostora kontinentalne unutrašnjosti Azije i Angloamerike.
3. Tipovi gustoće naseljenosti Gustoća naseljenosti predstavlja broj stanovnika na određenoj jedinici površine. Najčešće se izražava kao :
8
• Opća ili aritmetička gustoća, koja pokazuje broj stanovnika na jednom četvornom kilometru prostora; • Fiziološka gustoća, koja pokazuje broj stanovnika na jedinici za obradu pojedine površine; • Poljoprivredna gustoća, koja pokazuje broj poljoprivrednih stanovnika na jedinici poljoprivredne površine; • Agrarna gustoća, koja pokazuje broj agrarnih (poljodjelskih) stanovnika po jedinici oraničnih površina. S obzirom na izražene razlike u prostornom razmještaju i gustoći naseljenosti stanovništva svijeta moguće je izdvojiti neke tipove naseljenosti današnje ekumene, tj. naseljenog dijela zemljine površine. Imajući u vidu prosječnu naseljenost Zemlje mogli bi se govoriti o slijedećim tipovima naseljenosti: • prenaseljeni prostori, • gusto naseljeni prostori, • prostori srednje naseljenosti, • prostori rijetke naseljenosti, • nenaseljeni prostori.
3.1. Prenaseljeni prostori
Prenaseljeni prostori koji zbirno zahvaćaju oko jedne desetine napučenog dijela kopna na kome živi više od polovice čovječanstva, a u kojima regionalna gustoća naseljenosti na dosta mjesta prelazi 500 st./km 2 (jugoistočna Azija, a posebice Bangladeš, Hindustanska nizina, Java, Tonkin, južna Kina i dr.). Iako je riječ o vrlo plodnim i uglavnom intenzivno obrađenim krajevima, često nepovoljan monsunski ritam, tajfuni i 9
druge vremenske nedaće izazivaju neprekidnu opasnost i glad. Dijelovi Indije, Bangladeša, Pakistana, Šri Lanke, Malezije, Indonezije i Filipina poučni su primjeri iz najnovijeg doba. Istovremeno, za ova područja se može reći da su zbog nerazvijenosti žarišta populacijsko-ekonomske problematike današnjeg svijeta. Kada se posmatra po državama, najveće gustoće naseljenosti imaju tzv.patuljaste države, koje imaju veliki broj stanovnika, a malu površinu (npr. Monako sa 23 600 st/km²), potom slijede države znatno većih površina (Bangladeš sa 985 st/km², Južna Koreja sa 480 st/km², Holandija sa 392 st/km², Belgija 341 st/km², Japan sa 339 st/km²), kao i neke vrlo velike države (Indija sa 336 st/km²).
3.2. Gusto naseljeni prostori
Gusto naseljeni prostori ( sa 50-100 st./km2) zahvaćaju oko 5% naseljenog geoprostranstva, na kojima živi oko 15% svjetskog stanovništva, a također najzastupljeniji su na europskom i azijskom kontinentu, zatim u SI dijelu SAD-a ( 4% prostora i 25% stanovnika ove zemlje), nekim dijelovima ZND i JI dijelovi brazilskog primorja. S obzirom na stupanj privredne razvijenosti SAD-a, SSSR-a i Europe može se smatrati da je gustoća do sto stanovnika na 1 km², ispod njihovih mogućnosti i da se teškoće zbog tolikog broja stanovnika na jedinici površine susreću zasada isključivo u nedovoljno razvijenim dijelovima svijeta, i to u jugoistočnoj Aziji, u Africi i u Latinskoj Americi.
3.3. Prostori srednje naseljenosti
Prostori srednje naseljenosti su mnogo prostraniji od prethodnih zahvaćajući sve one prostore koji su nešto gušće ili rijeđe naseljeni od prosjeka svjetskog prostora u cjelini (1050 st./km2). Ima čak subpolarnih krajeva koji su gušće naseljeni od nekih tropskih i suptropskih (skandinavske zemlje su napučenije od SI Brazila, Obale Bjelokosti, Gvineje i australske države Victorije). 10
3.4. Prostori rijetke naseljenosti
Prostori rijetke naseljenosti ( ispod 10 st./km 2) zauzimaju najveći dio naseljena kopna (šest desetina) sa samo osminom čovječanstva. Stoga oni čine natipičnije dijelove zemljine površine, a karakteristični su za sve kontinente osim Europe. Prostiru se od surovih subpolarnih do sparnih tropskih širina i na svim geografskim dužinama. Najčešći uzrok ovako malih gustoća naseljenosti jest utjecaj prirodne sredine (klima, reljef), dok su znatno rjeđi primjeri gdje je antropogeni faktor bio dominantan.
3.5. Nenaseljeni prostori
Nenaseljeni prostori zahvaćaju klimatski, biogeografski i petrografski surove, sušne, ogoljele i neplodne prostore ( to su najviši dijelovi visokih planinskih područja srednje Azije, SI Sibira, SZ Angloamerike, S. Europe i krajnjeg juga J. Amerike, te polarna područja-Arktik i Antarktik). Tek u novije vrijeme uz eksploataciju prirodnih izvora, iskorištavanje rudišta i uzgoj korisnih industrijskih biljaka i u ove prostore prodire oazna naseljenost (rudnici bakra u visokim i surovim Andama, urana u studenom kanadskom i američkom Arktiku, naftna polja Aljaske, sjevernog Sibira, plantaže kaučukovca i dr. u ekvatorijalnim nizinama Malezije i drugdje).3
3
Friganović M.; Demogeografija – stanovništvo svijeta, Školska knjiga, Zagreb, 1990. ; 11
ZAKLJUČAK
Stalno naseljeni prostori Zemlje (ekumena) odlikuju se na jednoj strani rasprostranjenom demografskom pustoši (anekumena) i polupustoši (subekumena) te razmjerno prostorno skučenim i gusto naseljenim ili prenaseljenim krajevima na drugoj strani. Između tih krajnosti postoji široka lepeza regionalnih i lokalnih razlika u razmještaju i gustoći naseljenosti stanovništva. Gustoća naseljenosti stanovništva je u stalnom porastu. Treba istaknuti da razlike u gustoći naseljenosti pojedinih dijelova svijeta povećavaju se u pravilu, sa smanjenjem promatrane prostorne jedinice (npr. uže i vanjske Kine), a najveće su razlike između pojedinih zemalja (Rep. Koreja – 440, Nizozemska – 444, Japan – 330, Belgija – 320, Kanada – 3, Australija – 2, Libija – 2, Mongolija – 1) itd. Ovdje se može zaključiti da nije problem u velikim razlikama u razmještaju svjetskog stanovništva, odnosno, u prosječno velikom broju stanovnika na četvornom kilometru, već, prije svega u velikim regionalnim razlikama koje se očituju u izraženoj koncentraciji glavnine čovječanstva na relativno malom prostoru pojedinih dijelova naše planete.
12
LITERATURA •
Markotić F. Osnove demogeografije (stanovništvo svijeta) Mostar, 1988
•
Friganović M.; Demogeografija – stanovništvo svijeta, Školska knjiga, Zagreb, 1990.
Internet stranice: http://hr.wikipedia.org/wiki/Gusto%C4%87a_stanovni%C5%A1tva
13