TOPOS Landscape Architecture | Spatial Planning | Cultural Geography
YEARBOOK 2014 | 1
ARROGANTE WOORDEN, ELITAIRE LANDSCHAPPEN 24-04-2014
Martijn Duineveld Assistant Professor Cultural Geography Group Wageningen University
Kent u die uitdrukking? ‘de kwaliteit van het landschap’; ‘genius loci’; ‘de ecologische waarde’; ‘de intrinsieke waarde’; ‘kwaliteit leefomgeving’ …het zijn waarschijnlijk geen onbekende woorden voor mensen die zich met landschap bezig houden (landschapsarchitecten, planners, ecologen, geografen, stedenbouwers). Het zijn woorden die verwijzen naar eigenschappen van het object landschap. In deze toposblog beargumenteren we dat dit soort woorden niet onschuldig of apolitiek zijn. Ze kunnen de voorkeuren van bepaalde elites reproduceren en camoufleren en daardoor bijdragen aan de creatie van elitaire landschappen. Dit is een ietwat bewerkte versie van het essay: ‘Als de goudprijs hoog genoeg is wordt het oude sieraad snel gesmolten.’, geschreven door Martijn Duineveld en Kristof van Assche. De waarde van het landschap bestaat niet Dat er (door planners, landschapsarchitecten, stedenbouwkundigen en vergelijkbare subjecten) regelmatig wordt gesproken van de kwaliteit van het landschap, de genius loci, de ecologische waarde, de culturele waarde of de intrinsieke waarde, veronderstelt dat landschap, ecologie of erfgoed een gegeven realiteit is, die van zichzelf waarde heeft, los van onze waarneming. Nu hoef je geen Bourdieu, Foucault of Eco te zijn of te lezen om te begrijpen dat kwaliteiten en waarden geen eigenschappen zijn van de dingen zelf maar door mensen worden toegekend aan de wereld, aan materiële en immateriële zaken. Wie een schilderij van Mondriaan in een kooi met chimpansees legt, zal zien dat chimpansees andere waarden en kwaliteiten toekennen aan schilderijen dan veel mensen. Chimpansees hebben nooit de kaders aangeleerd waarbinnen ‘een
2 | Arrogante woorden, elitaire landschappen
Mondriaan’ betekenis heeft en de kans is aanwezig dat ze er een drol op draaien, of het aan flarden scheuren. Niet alleen bestaan er grote verschillen tussen mensen en apen, ook tussen mensen en mensen. Af en toe wordt er voor een paar euro’s een schilderij verkocht op een rommelmarkt, dat bij nadere inspectie duizenden euro’s waard is. Net als de chimpansees ontbrak het de marktkoopman aan een waarderingskader om het werkje op waarde te schatten. Wat mensen als waardevol bestempelen is afhankelijk van de binnen een gemeenschap, cultuur of discours geldende waarden en normen. Alle observaties die we doen, inclusief feiten, waarden en kwaliteiten worden geconstrueerd. Dat wil zeggen dat zowel de kennis en de feiten over landschappen en de waarden die daaraan worden toegekend, geen directe representaties zijn van ‘de realiteit’. Ze zijn veeleer de uitkomst van sociale, culturele, politieke en academische praktijken
waarbinnen mensen bepaalde delen van de realiteit als (waardevolle) landschappen interpreteren. Omdat het niet objectief vast te stellen is wat een landschap is, wat de waarden en kwaliteiten daarvan zijn, omdat landschappen per definitie een sociale constructie zijn, kan er onmogelijk zoiets bestaan als de kwaliteit of de intrinsieke waarde van het landschap (de ecologie, het erfgoed, de stad). Waarom dan toch dat voortwoekerende gebruik van arrogante woorden? Het idee dat waarden, ‘subjectief zijn’ of ‘afhankelijk zijn van met wie je praat’, is tegenwoordig voor veel mensen een onbetwistbare tegeltjeswijsheid. De media laten dagelijks zien dat niet alle mensen hetzelfde over de wereld denken, laat staan dat ze er dezelfde normen en waarden op nahouden. Toch worden begrippen als de kwaliteit of de waarde van het landschap en alle varianten daarop nog veelvuldig gebruikt in beleidsrapporten en nota’s. Waarom? Er
| 3
zijn een aantal mogelijke verklaringen te geven. We geven er drie, welke elkaar niet per definitie hoeven uit te sluiten.
afgesproken / onderhandeld / bevochten, wordt gesuggereerd: dit is van zichzelf van waarde, wij merken het louter op.
Een eerste verklaring is dat sommige mensen er daadwerkelijk van uitgaan dat er zoiets bestaat als waarden en kwaliteiten die een eigenschap zijn van de dingen zelf, van de materiële wereld. Een tweede verklaring is dat mensen wel beseffen dat het idee van het bestaan van intrinsieke waarden en kwaliteiten een illusie is maar dat zij dit niet als waarheid willen of durven aannemen. Voor wie heel veel waarde toekent aan iets, is het waarschijnlijk maar moeilijk te geloven of te erkennen dat alle waarden arbitrair en contigent zijn, dat iemand anders, in een andere tijd in een andere context, een andere waarde toekent aan het ‘iets’ of dat, onder andere omstandigheden het ‘iets’ misschien wel als totaal waardeloos wordt beschouwd. (“schatje, ik hou van jou ook al weet ik heel goed: onze liefde is maar een sociale constructie, in de middeleeuwen had ik iemand met jouw sociaal-economische status waarschijnlijk niet opgemerkt.”)
Elitaire landschappen? Door te suggereren dat landschappen/ steden/ dingen waarde van zichzelf bezitten, los van politieke, ambtelijke, disciplinaire, persoonlijke, psychologische voorkeuren, worden deze voorkeuren en daarmee verbonden waarden superieur gemaakt ten opzichte van de toegekende waarden. Het gebruik van dit soort woorden is een strategie om bepaalde waarden boven anderen te stellen en deze buiten het politieke of economische discours te plaatsen. Het zijn daarom arrogante woorden.
Wij veronderstellen echter dat er een derde reden bestaat voor de veronderstelling dat waarden en kwaliteiten eigenschappen van het landschap zelf zijn. Het gebruik van deze woorden moet worden beschouwd als een discursieve, soms retorische techniek van mensen om de waarden die zij toekennen aan bepaalde zaken voor te stellen als waarden en kwaliteiten die onafhankelijk van het menselijk oordeel bestaan. Daarmee wordt het idee gewekt dat de waarden een objectief en universeel gegeven zijn en worden de door hen toegekende waarden en de daaraan verbonden consequenties gelegitimeerd, zoals het behoud van een bepaald gebouw, bepaalde landschappen. Het geconstrueerde wordt tot natuur verklaard, genaturaliseerd zoals Roland Barthes het noemde, en de natuur heeft altijd gelijk: zo ‘is het nu eenmaal’. In plaats van dat men stelt: dit hier is van waarde omdat wij dat vinden / hebben 4 | Arrogante woorden, elitaire landschappen
Het gebruik van woorden als ‘de intrinsieke waarde’ en ‘de landschappelijke kwaliteiten’, plaatst de constructie, waardering van en omgang met landschappen buiten het domein van het politieke, buiten het domein van collectieve discussies en beslissingen, en buiten het publieke domein. Dit heet ook wel depolitisering. Diegenen die getraind zijn om de veronderstelde intrinsieke waarde en kwaliteiten van dingen te kunnen waarnemen, zoals landschapsarchitecten en ecologen, krijgen zo meer macht. Deze experts kunnen bepalen wat de werkelijkheid is die ter tafel komt, een werkelijkheid die wordt geconstrueerd volgens hun disciplinaire criteria, en vervolgens gewaardeerd volgens de normen van dezelfde discipline. Een politieke discussie over het landschap wordt herleid tot een academische twist tussen verschillende disciplines, vaak onbuigzaam omdat ze allemaal denken de enige juiste intrinsieke waarde en kwaliteiten te kunnen bepalen. Interessante analyse maar hoe nu verder? De lezer zou kunnen denken: ‘goh, wat een interessante analyse maar hoe nu verder, wat te doen?’ Volgens ons is het al een grote stap om bewust te worden van de macht van woorden. Woorden, zinnen en verhalen
zijn niet zomaar neutrale beschrijvingen van de wereld maar geven deels mede vorm aan de wereld, ze zijn performatief. Ze maken sommige praktijken mogelijk en sluiten anderen uit. Ze kunnen de rol van landschapsexperts legitimeren en ondertussen de democratie ondergraven. Ze kunnen ervoor zorgen dat sommige landschappen gaan domineren en anderen kapot gemaakt worden. We stellen voor om constant kritisch te blijven op de politieke implicaties van de woorden die gebruikt worden, zeker als je onderdeel uitmaakt van een discipline die ook de ambities heeft om landschappen te veranderen. Dan is het van groot belang te beseffen dat de normatieve voorkeuren van bepaalde groepen mensen via allerlei sluipwegen hun gang naar het ontwerp vinden. Een van die sluipwegen is de taal. Vanuit dit perspectief mogen waarderingen, toekenningen van kwaliteiten en ideeën voor transformatie van landschappen, niet gedaan worden door een groep mensen die denken daartoe het exclusieve recht te bezitten.
Definities en waarderingen van landschappen zouden daarentegen gewikt en gewogen moeten worden in uiteenlopende politieke en culturele arena’s. Dit alles in interactie met verschillende disciplines, beroepsgroepen, lokale machthebbers, projectontwikkelaars en burgers. Gezamenlijk wordt dan bepaald welke belangen, in een specifieke situatie, het meest tot hun recht kunnen komen. Dat vraagt om een bewuste afweging van belangen en waarden, in elke context weer anders. Dit kan alleen op een eerlijke en efficiënte manier wanneer de diverse belangen en waarden worden erkend. In de herhaling: de waarderingen van experts of wetenschappelijke disciplines voor object a of b, of voor oplossing 1 of 2, moeten als waarderingen worden gezien, en niet als objectieve vaststellingen die volledig recht doen aan de waarde of de kwaliteit van een landschap. Waardering of het ontbreken daarvan bij andere betrokken actoren is even ‘objectief ’ als de waardering van zogenoemde experts. We pleiten dus voor een uitbreiding van het politieke domein in vraagstukken over het landschap. We zijn voor het terugwinnen van terrein dat door een coalitie van wetenschappelijke disciplines en overheden is ingenomen. Zoals elders beargumenteerd is de crisis daarvoor een prachtig moment. Daarbij kan democratisch besloten worden in het ene geval een wetenschappelijke waardering zwaarder te laten wegen, in een ander geval een meer volkse inkleuring aan het landschap te geven, en weer elders een integrale aanpak te kiezen, met bijvoorbeeld landschapsarchitecten die vanuit een nieuwe ruimtelijke structuur denken en proberen recht te doen aan een veelheid aan perspectieven, waarden en kwaliteiten. Want landschapsarchitecten en andere landschapsexperts zijn van groot belang voor het denken over en vormgeven aan het landschap, als ze maar beseffen dat arrogantie op de loer ligt, besloten in woorden die ogenschijnlijk zo onschuldig zijn. Arrogante woorden, elitaire landschappen | 5
MOOI! – DE REIS NAAR DE BESTEMMING 14-09-2014
Terug van vakantie worden foto’s na verloop van tijd uitgezocht. Sommigen zullen deze ontwikkelen en in een ouderwetse fotoboeken plakken -met dubbelzijdig plakband, of misschien zelfs nog heuse doorzichtige fotohoekjes-; anderen zullen ervoor kiezen een digitaal fotoboek te ontwerpen of de foto’s verschijnen in de online grabbelbak, genaamd Facebook. Sanne van der Mijl
Foto’s © Cor Simon
TOPOS redactie MSc student Landschapswarchitectuur
Fotoboeken zullen op tafels verschijnen -ik heb de eerste al onder mijn neus geschoven gekregen-, worden meegenomen naar vrienden en familie en men wordt met lichte druk verplicht om het boek door te nemen en onder ‘oehs’ en ‘ahhs’ je waardering voor de reis kenbaar te maken. Van online foto’s wordt verwacht dat ze –met captions als Heerlijk Ibiza, of Mooi Malta- toch de nodige likes binnen sleuren. Als wij de mensen om ons heen zo graag laten ‘meegenieten’ van wat wij op vakantie allemaal hebben gezien en gedaan, waarom ontbreken de reis foto’s dan? De reis ernaar toe is toch ook onderdeel van de vakantie? Goed, we gaan steeds vaker verder weg en vanuit het vliegtuig zijn de momenten schaars waarop je het landschap meekrijgt. Maar dit neemt niet weg dat het beeld vanuit een vliegtuig raam, op een hoogte tussen de twee en drie kilometer immens indrukwekkend is. En daarnaast, is de wereld op twee à drie kilometer hoogte niet ook een landschap? In het Nederlands is het woord reis zowel de reis erheen als de gehele reis. Waarom zien wij de eerste dan vaak als ondergeschikt aan de tweede? Toegegeven, niet elk landschap is zo divers, boeiend, en
6 | Mooi!– De reis naar de bestemming
overweldigend om overheen te vliegen -de stille oceaan oversteken brengt de toeschouwer naast veel blauw vrij weinig aan (kleur)diversiteit, maar richt je blik dan omhoog, en kijk naar de lucht, de horizon, het wolkenspel. Er is meer dan genoeg om letterlijk je ogen uit te kijken wanneer je in een vliegtuig zit. Dus voor de volgende keer: bemachtig een plek aan het raam, mijmeren en staren maar,
gewoon kijken hoe de wereld om je heen verandert terwijl je met een snelheid van 1000 kilometer per uur voorbij raast. Geloof me, het blijft je langer bij dan de films en series die je normaliter zou kijken gedurende een vlucht. Mocht je nou geen foto’s hebben gemaakt van de wereld op twee kilometer hoogte, dan is hier deze impressie van de wereld van boven om doorheen te bladeren.
| 7
THE EMS FULL HYBRID 03-10-2014
Remco van der Togt MSc Landschapsarchitectuur Assistent ontwerper Strootman Landschapsarchitecten
Jonas Papenborg MSc Landschapsarchitectuur Project Officer/ Researcher Resilient Deltas and Aquaculture Applied Sciences
8 | The Ems Full Hybrid
‘The Ems Full Hybrid’ is a growing strategy that, aided by discarded oil platforms and new tidal polders, offers a solution to the economic and ecological problems of the Ems estuary. Introducing these polders and platforms restores the balance in the natural system and holds out new economic opportunities for the depopulating region. The outcome is a hybrid landscape: a spectacular mix of platforms, polders and mud flats, where seals and waders are unable to exist without oil rigs and ocean liners. Jonas Papenborg and Remco van der Togt won with their MSc thesis ‘The Ems Full Hybrid’ the Archiprix 2014. Read below what they want to do with the Ems and get inspired . Photographs © Remco van der Toght and Jonas Papenborg. The past thirty years have seen the Ems estuary become a lifeless and turbid system as a result of unnatural human activity. From as early as 1500, areas of land around the Ems and the Dollard have been reclaimed, gradually reducing the size of the estuary. This has only had dramatic consequences since 1970, when the channel was straightened and deepened to allow through immense industrial vessels and cruise ships. This has thrown the natural system off balance, bringing in large quantities of sediment resulting in oxygen deficiency and exponentially growing dredging costs. The situation in the Ems is exemplary for mankind’s centuries-long struggle against the vagaries of nature. Since time immemorial, we have been devising technical interventions to control the natural system, to guarantee our safety or for increased economic gain. The static quality of the new system runs counter to the dynamic nature of the natural system in its constant search for a natural balance. This countering effect causes unforeseen ecological problems and requires constant maintenance. To ease this strained relationship
between mankind and nature, it is essential for mankind to accept the natural dynamic rather than work against it, and evolve in tandem with nature. Taking the natural system as our startingpoint, we developed a solution for the Ems estuary in which nature and economy are mutually strengthening instead of counterproductive. Nature can evolve into
a new equilibrium, guaranteeing naturally the depth necessary for the cruise ships. By narrowing the channel upstream in stages and restoring natural meanders in the mouth of the estuary, the amount of sediment imported will decrease. At the same time, enlarging the hinterland downstream gives the sediment room to settle, so that the estuary can breathe freely again.
The dynamic of the tidal polders. As these can be regulated using the old sluices, they hold out countless opportunities for side activities such as aquaculture, fertile sediment capture and nature development.
The Ems Full Hybrid | 9
To enlarge the tidal basin we have introduced new ‘tidal polders’ in the desolate Rheiderland area. These polders are hitched to abandoned sluices that once connected the former fishing villages to the Ems. The polders can support fertile sediment capture, nature development or aquaculture at the inhabitants’ discretion. This self-regulation turns the villages of Rheiderland into a colourful landscape of polders for nature and production, driven by the power of the colossal cruise ships passing through. Upstream, the channel is pinched using longitudinal dams, thereby reducing the import of sediment. These dams are
constructed from the supporting jackets of abandoned North Sea oil platforms. Introducing these platforms gives the region a gigantic economic boost and also generates ecological profit. The jackets are positioned on sandbars to guide the single channel system back to a narrowed, multiple channel system. The longitudinal dams lay the foundations for an iconic landscape that can accept new habitats with perfect places for cultivating seaweeds and shellfish. So the proposed design interventions provide not only a solution to the sediment problem, they also carry the vitality of the entire Ems region to a higher level.
Construction of tidal polders along the tidal river. The natural balance can be partially restored by increasing the area that is flooded every time. Disused village sluices are put to use again to allow in water for new tidal polders. The villages once again look confidently towards the Ems and acquire new economic potential.
10 |
The Ems Full Hybrid
| 11
About TOPOS TOPOS is a blog that is supported by the chair groups Landscape Architecture, Spatial Planning and Cultural Geography of Wageningen University, in cooperation with study association Genius Loci. TOPOS is made by students of the named institute. TOPOS exists for almost 25 years. In those years TOPOS has manifest itself as a medium with depth and a platform for the exchange of ideas about landscape architecture, planning and cultural geography; until 2014 as threeyearly magazine, currently as blog. TOPOS functions as an intermediary between university, student and professional circle. With the use of topical themes, TOPOS has both a practical and an academical focus. Themes are chosen as a result of recent and future developments in both the academic and professional world. Beside these themes, other features like news items, events, graduation work, book reviews and columns mould the structure of the blog. TOPOS tries to be bilingual, yet for the moment being articles will be placed only in the original language in which they are written. www.toposonline.nl
12 |