ΓΙΑΝΝΘΣ Κ. ΤΙΒΕΝΘΣ
ΣΑ ΧΩΡΙΑ ΣΗ ΑΝΑΕΛΙΣΑ ΓΗΓΕΝΕΙ – ΒΑΛΑΑΔΕ - ΠΡΟΦΤΓΕ 1393-1924
Το ρολόι τθσ Λειψίςτασ.
Το τηαμί τθσ Λειψίςτασ.
Ο ναόσ του Αγίου Ακαναςίου Τςοτυλίου
ΚΟΚΚΙΝΙΑ (ΣΟΥΜΠΙΝΟ) 2019
16.
ΧΟΤΟΥΙ ι Ντοτοφρ48
Κάτω μαχαλάσ. Εναζρια λιψθ Βαςιλειάδθσ Κων/νοσ tovoion. Com
Επάνω μαχαλάσ. Εναζρια λιψθ Βαςιλειάδθσ Κων/νοσ tovoion. Com Το χωριό Λευκοκζα βρίςκεται 9 χλμ. βορειοδυτικά τθσ Νεάπολθσ και ςε υψόμετρο 805 μ. Υπάγεται διοικθτικά ςτο Διμο Βοΐου, τθσ περιφζρειασ Δυτικισ Μακεδονίασ, με ζδρα τθν Σιάτιςτα. Σιμερα κατοικοφν ςε αυτό 7 μόνιμοι κάτοικοι. Θ εκκλθςία είναι αφιερωμζνθ ςτθν Αγία Ραραςκευι, πολιοφχο του χωριοφ και υπάρχει πολιτιςτικόσ ςφλλογοσ. Ο οικιςμόσ ζωσ το 1927 ονομαηόταν Χοτοφρι. Οι κάτοικοι αςχολοφνται με τθ γεωργία και καλλιεργοφνται ςιτάρι, τριφφλλι κρικάρι, φακζσ, λεβάντα και ρεβίκια. ΑΡΧΑΙΑ ΕΠΟΧΗ «Κατάλοιπα αρχαίου οικιςμοφ ζχουμε επιςθμάνει ςε μια ράχθ που εκτείνεται μερικζσ μόνον δεκάδεσ μζτρα νότια από τον Άνω Μαχαλά Λευκοκζασ. Θ ράχθ, που ζχει κατεφκυνςθ Β-Ν απολιγει ςτο φψωμα ¨Δραγαςιά¨. Στθν κορυφι τθσ ¨Δραγαςιάσ¨ ςϊηονται κεμζλια από μεγάλεσ πελεκθμζνεσ πζτρεσ που ανικουν πικανϊσ ςε τείχοσ. Φαίνεται πωσ εκεί βριςκόταν θ ακρόπολθ. Ο οικιςμόσ πάλι ιταν χτιςμζνοσ ςτθν επίπεδθ κορυφι τθσ ράχθσ (μικουσ 600-700 μ.), γνωςτι με το όνομα ‘’Μπαχτςζδια’, όπου υπάρχουν πολυάρικμα κραφςματα κεραμίδων ςτζγθσ και όςτρακα αγγείων ελλθνιςτικισ και ρωμαϊκισ εποχισ»14. «Διάςπαρτα αρχαία αντικείμενα (νομίςματα,
πικάρια, αγγεία, ςπόνδυλοι κιόνων κλπ.) αποκαλφφτθκαν και ςτισ τοποκεςίεσ:”ΒΟΤΙΗΙΝΟ¨ και “ΑΙΦ ΛΕΥΚΑΔΙΑ”»122 ΙΣΟΡΙΑ Ρότε ιδρφκθκε το Χουτοφρι ςτθ ςθμερινι κζςθ, δεν μποροφμε να το κεμελιϊςουμε ιςτορικά, γιατί λείπουν οι γραπτζσ μαρτυρίεσ. Για πρϊτθ φορά γίνεται αναφορά του Χουτουρίου ςτα οκωμανικά φορολογικά κατάςτιχα του 153048 όπου όλοι οι φορολογοφμενοι είναι χριςτιανοί. Στα κατάςτιχα του 156847 , 166647,167447, 169147 και 169447 το χωριό είναι είναι αμιγζσ χριςτιανικό. Μζχρι το 167447 υπάρχει μεγάλθ μείωςθ πλθκυςμοφ. Ο εξιςλαμιςμόσ των χριςτιανϊν άρχιςε ςταδιακά μετά το 1700 με αποκορφφωμα τουσ μαηικοφσ εξιςλαμιςμοφσ ςτα χρόνια του Αλι παςά (1770-1822). Οι εξιςλαμιςμζνοι Ζλλθνεσ ονομάςκθκαν Βαλαάδεσ. Θ Λευκοκζα είναι καταγεγραμμζνθ ςτον κϊδικα αρ. 201 τθσ μονισ Ηάβορδασ27, 1692-20οσ αιϊνασ-βϋγραφι ωσ «Χορίον Χοτοφροι», ςελίδα 114β, με 1 προςκυνθτι-δωρθτι: «Αγνισ». To 1797 ο κϊδικασ τησ μητροπόλεωσ Σιςανίου25 (κατάλογοσ αρχιερζα Νεοφφτου) αναφζρει το χωριό Χουτοφρι ωσ μικτό: «Χωρίον: Χοτοφριον εισ δφο μαχαλάδεσ τοφρκικον και ρωμαΐκόν»25. Μετά το 1800-1810 είναι αμιγζσ χριςτιανικό «Οι του μικτοφ χωρίου Χουτουρίου Βαλαάδεσ, οι κατοικοφντεσ εισ τθν άνω ςυνοικίαν, ζφυγαν και εγκαταςτάκθκαν εισ τα χωρία: Τςακνοχϊρι, Μπουμποφςτι, και ιδία εισ Βουδουρίναν κατά τουσ χρόνουσ των αρματολϊν 1800-1810»23. Μετά τθν αναχϊρθςθ των Βαλαάδων αναφζρει ο Μ. Α. Καλινδζρθσ: «Ωσ τα τελευταία χρόνια ζρχονταν ο Μπζθσ απϋτθ Βουδορίνα (Ν. Σπάρτθ) εισ τα εν Χουτοφρι κτιματά του. Είχε και καρυζσ που ωσ τϊρα διατθροφνται ςτθ κζςθ ‘’Ντερβίσ καρυζσ’’. Ρολλά απϋτα κτιματα των Τοφρκων που ζφυγαν θγόραςαν Κριμινιϊτεσ απϋτο παλαιό Κρίμινι. Ζτςι το Χουτοφρι απζμεινε κακαρό χριςτιανικό. Υπιρχε παράδοςθ που δικαιολογοφςε τθν αναχϊρθςθ των Βαλαάδων: Ζκαμναν αςχθμίεσ εισ τισ εικόνεσ ςτθν εκκλθςία τθσ Αγίασ Ραραςκευισ και γιϋαυτό θ αγία τουσ ζριξε μεγάλθ αρρϊςτια και ςθκϊκθκαν κιϋ ζφυγαν»54. Το 1886, ςτισ «οδοιπορικζσ ςθμειϊςεισ», ο ταγματάρχθσ Νικόλαοσ Σχοινάσ αναφζρει: «Μεταξφ των οδϊν από Καςτορίασ εισ Σαμαρίναν και Βουρβουςκόν κείνται τα εξισ χωρία: ………..Χοτοφρι ζχον 300 χριςτιανοφσ, εκκλθςίαν, κρινθν και χάνιον…….»1. Το χάνι εξυπθρετοφςε τουσ διερχομζνουσ προσ Τςοτφλι. ΚΑΣΕΣΡΑΜΖΝΟΙ ΟΙΚΙΜΟΙ122 Βορειοανατολικά τθσ επάνω ςυνοικίασ ςτθν τοποκεςία “ΑΓΙΑ ΣΩΤΘΑ” υπάρχουν ερείπια παλιάσ εκκλθςίασ τθσ Μεταμορφϊςεωσ του Σωτιροσ. Ππωσ μετριςαμε το κεμελιακό τθσ περίγραμμα ιταν διαςτάςεων 12 χ 7 μζτρα, και γφρω από τα ερείπια ξεμυτίηουν οι ταφόπετρεσ του νεκροταφείου, που καταλαμβάνει αρκετι ζκταςθ. Στα χωράφια αποκαλφφτθκαν μικρά και μεγάλα αγγεία, πικάρια με καμζνο ςιτάρι, κεμζλια ςπιτιϊν, κεραμίδια, δουλεμζνεσ πζτρεσ, χάλκινα μαγειρικά ςκεφθ κλπ. «Ο αείμνθςτοσ αρχαιολόγοσ Αντ. Κεραμόπουλοσ που επιςκζφτθκε τθν τοποκεςία αυτι ζγραψε: ‘’Αρχαία λείψανα παρατθροφνται εισ τθν κζςιν Αϊ Σωτιρα, ζνκα προςκυνθτάριον υπό μεγάλθν παλαιάν δρυν….’’»55 . Πχι μακριά από τθν «Αϊ-Σωτιρα», ψθλά ςτον λόφο, ςτθ κζςθ «Αϊ-Θανάςθ», όπου ομϊνυμο εξωκκλιςι, αποκαλφφτθκαν κεμζλια ςπιτιϊν, δουλεμζνεσ πζτρεσ, πικάρια, κεραμίδια, μικρά πιλινα αγγεία, νομίςματα κλπ. Εδϊ υπάρχει και παλιό νεκροταφείο. τα παραπάνω μασ βεβαιϊνουν πωσ υπιρχε κάποιοσ οικιςμόσ. Δυτικά από το εξωκκλιςι του προφιτθ Θλία, υπιρχε παλιό νεκροταφείο. Επίςθσ τάφοι υπάρχουν και ςτισ τοποκεςίεσ: «Ρζντε Αλϊνια» και «Μαρκάτα Λευκάδια», όπου αποκαλφφκθκαν κεμζλια ςπιτιϊν, πλικοσ από χοντρά κεραμίδια κλπ. , που μαρτυροφν πωσ και εδϊ υπιρχε κάποιοσ οικιςμόσ. Για τουσ παραπάνω οικιςμοφσ παραμζνει άγνωςτο πότε καταςτράφθκαν. ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟ ΑΓΩΝΑ Στθν διάρκεια του Μακεδονικοφ Αγϊνα (1904-1908) υπιρχε τοπικι επιτροπι τθν οποία αποτελοφςαν οι: «Ραπαχαρίτοσ Σταυρόπουλοσ , ο ανταρτόπαπασ, όπωσ τον ζλεγαν, Βαςίλειοσ Αδαμόπουλοσ, Ακανάςιοσ Χοτοφρασ, Θωμάσ Χοτοφρασ, Ραςχάλθσ και Ιωάννθσ Αδαμόπουλου,
Δθμιτριοσ Καραγιάννθσ, Θωμάσ Τουλόπουλοσ, Αλζξανδροσ Σταυρόπουλοσ, Νικόλαοσ Μαρκατάσ, Ακαν. Σταυρόπουλοσ, Νικόλαοσ Μαρκατάσ, Ακανάςιοσ Σταυρόπουλοσ, Δθμιτριοσ Βλάχοσ, Ακανάςιοσ Μαντηοφκασ και Θωμάσ Νικολάου»112.
ΠΛΗΘΤΜΟ Ο πλθκυςμόσ ςτο Χοτοφρι από το 1530 ζωσ το 1694 εξελίςςεται ωσ εξισ :
153048 156847 166647 167447 169147 169447 18861 190234 1912102 19134 19205 19287 20118 2019
23 οικογ. (Χ),21 ανφπαντροι (Χ) 11 οκογζνειεσ (Χ), 5 ανφπαντροι (Χ) 16 οικογ. (Χ) 9 οικογ. (Χ) 10 οικογ. (Χ) 9 οικογ. (Χ) 300 κατ. (Χ) 60 οικογ. (Χ) 315 κατ. (Χ) 335 κατ. (Χ) 272 κατ. (Χ) 411 κατ. 20 κατ 7 μόνιμοι κάτοικοι (X) = Χριςτιανοί
ΕΚΚΛΗΙΕ Θ ςθμερινι εκκλθςία τθσ Αγίασ Ραραςκευισ είναι χτιςμζνθ ςτθν κζςθ προγενζςτερθσ ομϊνυμθσ εκκλθςίασ. Σχετικά με τα εκκλθςιαςτικά βιβλία τθσ παλιάσ εκκλθςίασ ο Μ. Καλινδζρθσ58 αναφζρει: Χωρίου Χοτουρίου (ν. Λευκοκζα) εκκλθςία Αγίασ Ραραςκευισ. 1.- Εικόνα Αγίων Ράντων χρονολ. «1749» 2.- Σε ευαγγζλιο εκδ. 1811. «Ζτοσ 1821 Σεπτ. 24. Ετοφτο το παρόν Ευαγγζλιον το αφιζρωςεν ο Ηϊθσ Καηάνοσ από το χωρίον Λόηετηι εισ χωρίον Χοτοφρι εισ τθν αγία Ραραςκευιν και να μνθμονεφθται παντοτινά τα παρόν τα ονόματα Στάβρο και κοιμθμζνα υιόσ του Ηϊθ ηωντανά». 3.- Σε πεντθκοςτάριο. «1836 Απριλίου 1. Ρίτροποσ Δθμιτριοσ Καραγιαννόπικοσ πιρε τα 12 μθναία γρόςια 300 από τθν Ρόλθ. τα ζςτειλεν Αδάμουσ Μαντηοφκασ, ίνα ζχουν τθν ευχιν τθσ αγίασ Ραραςκευισ». 4.- Σε βιβλίο «κείαι λειτουργίαι» εκδ. 1856. «Θ παροφςα κεία και ιερά λειτουργία αφιερϊνεται εισ τθν εκκλθςία των αγίων ενδόξων και καυνατουργϊν Αναργφρων Κοςμά και Δαμιανοφ δια μνθμόςυνον εμοφ του αμαρτωλοφ Θωμά ιερομόναχου και των γονζων μου Δθμθτρίου και Σωςάνθσεισ χωρίον λεγόμενον Λϊπεςι τθν ταπεινιν μου πατρίδα αωξβ *=1862+ Οκτωβρ. 26. Ο εν ιερομονάχοισ ελάχιςτοσ Θωμάσ».
ΧΟΛΕΙΟ Θ πρϊτθ γραπτι μαρτυρία για λειτουργία ςχολείου αναγράφεται ςε ενκφμθςθ ενόσ μθνιαίου χωρίσ αρχι: «Ζκανα διδάςκαλοσ Βαςίλειοσ Αδάμου,από χωρίον Χουτοφρι και εδιάβαηα τα παιδιά γράμματα τον αρικμό 100 δι’ζνα εξάμθνον 26 Ιουνίου 1865»58. «Το 1902 λειτουργοφςε ςχολείο με 78 μακθτζσ-τριεσ και ζνα διδάςκαλο»34.Το 1912 υπιρχε μικτι ςχολι με τζςςερεισ τάξεισ όπου φοιτοφςαν 32 μακθτζσ , 26 μακθτρίασ με ζνα διδάςκαλον»102. Δάςκαλοι καταγεγραμμζνοι ςε εκκλθςιαςτικά βιβλία τθσ παλιάσ εκκλθςίασ58 . Α)- Σε μθνιαίο εκδ. 1813: «1841 Οκτωβρίου πρότι. Αφότεσ ϋτα ο Σαρμακιϊτθσ δάςκαλοσ εισ το Χουτοφρι και διάβαηε τα παιδία». «1842 κφμθςι. Πταν ιταν εισ το Χουτοφρι ο Ηαγορίςισ δάςκαλοσ και μάκαινε τα παιδιά». «1851 οκτωβρίου 25. Εγϊ ο δάςκαλοσ Ρορποηιότισ γράφω».
«Τω πα..ερωτάτου και κεοπροβλιτου μθτροπολίτθ τθσ αγιωτάτθσ μθτροπόλεωσ Καςτορίασ του αυκζντου και δεςπότου πολλά τα ζτθ. 1841 μθν Οκτωβρίου 24. Αφότεσ ιταν ο Μάνοσ Σαρμακιϊτθσ διδάςκαλοσ εισ το Χουτοφρι και διάβαηε τα παιδιά και ζμακαν καλά γράμματα τα παιδιά» Β) – Σε μθνιαίο εκδ. 1817. «Ζτουσ 1856 Σεπτεμβρίου 19 φανερϊνω εγϊ ο Χριςτοσ ο δάςκαλοσ από χωρίον Λόηετηθ και εδιάβαςα τα παιδιά ζγραπςα δια κφμιςι εισ το βιβλίο ετοφτο τθσ Αγίασ Ραραςκευισ και όποιοσ να το πάρθ ……………….και προκοπιν να μθν ζχει». «Κατά το ζτοσ 1858 ζκαμα εγϊ ο Θωμάσ διδάςκαλοσ εισ χωρίον Χουτοφρι και εμάνκανον τα παιδιά γράμματα και ζκανα τρι ξάμθνα γρόςια 1100 δια τοφτο γράφω με τθν χείρα μου διϋενκφμθςιν». Γ)- Σε τριϊδιο χωρίσ αρχι. «εςζβι διδάςκαλοσ Μιχάλιοσ ιϊσ Ακαναςίου από Χοτοφρι 1864». Δ)- Σε μθνιαίο χωρίσ αρχι. «Ζκανα διδάςκαλοσ Βαςίλειοσ Αδάμου από χωρίον Χουτοφρι και εδιάβαηα τα παιδιά γράμματα τον αρικμό 100 διϋζνα εξάμθνο 26 Ιουνίου 1865». «Ζκανα δάςκαλοσ εγϊ ο Κϊςτασ Χρίςτου Κρίμινι ζνα ζτοσ 1876». «Ζκανα δάςκαλοσ εγϊ ο Θωμάσ υιόσ του Ακαναςίου Σταφρο δια γρόςια 900 εισ ζνα ζτοσ». Δ)- Στισ κείεσ λειτουργίεσ εκδ. 1856. «Ζτοσ 1873 Φεβρουαρίου 16 ζκανα διδάςκαλοσ εγϊ ο Αντϊνιοσ ιϊσ Ρ’’Δθμθτρίου από χωρίον Χωρεβόν και μάκανα τα πεδιά». «Ζτοσ 1890 εγϊ ο διδάςκαλοσ Ακ. Βλαχόπουλοσ εκ Σερβίων Μακεδϊν προσ ενκφμθςιν αυτοφ».
ΓΥΜΝΑΣΤΚΕΣ ΕΡΙΔΕΙΞΕΙΣ ΤΟΥ ΔΘΜΟΤΙΚΟΥ ΣΧΟΛΕΙΟΥ ΣΤΘ ΛΕΥΚΩΘΕΑ (π.ο. ΧΟΥΤΟΥΙ) ΤΟ ΕΤΟΣ 1927. Πταν τα χωριά
μασ ζςφυηαν από ηωι και κίνθςθ. Φωτογραφία και ςχόλια Γρθγόρθ Κανδθλάπτθ (Θ φωτογραφία προζρχεται από τθν εβδομαδιαία εφθμερίδα τθσ Κοηάνθσ "ΒΟΕΙΟΣ ΕΛΛΑΣ", φφλλο 40/27 Ιουλίου 1927).
Η ανάγλυφη κτητορική επιγραφή ςε λίθινη πλάκα του 186442. «Θ Λευκοκζα (Χουτοφρι) ανζδειξε πολλοφσ τεχνίτεσ τθσ οικοδομισ Στθν κάτω Συνοικία, χαρακτθριςτικι είναι θ ανάγλυφθ κτθτορικι επιγραφι ςε λίκινθ πλάκα, που βριςκόταν ςτο άνω άκρο του βόρειου τοίχου του ετοιμόρροπου ςπιτιοφ ιδιοκτθςίασ Θωμά Τςιντςιρόπουλου.Τθν εντοπίςαμε το 1996 και είναι αδθμοςίευτθ. Τθν παρακζτουμε γιατί είναι ςθμαντικι, εκτόσ των άλλων, και λόγω τθσ ιδιαιτερότθτασ του κειμζνου. Θ επιγραφι ζχει ωσ εξισ:
ΧΑ ΗΡΛΗΔ ΜΑΣΣΑΛΑ Ιω: Ε ΤΟΣ 18 64 Θ επιγραφι πλαιςιϊνεται από δφο αντιμζτωπουσ οφιοειδείσ δράκβυσ. Τθν αναφζρουμε ,γιατί είναι δείγμα επιγραφισ ςε ςπίτι, με λζξεισ τουρκικζσ, ςε ελλθνικι γραφι. Θ λζξθ «ΧΑΘΛΘΔ»(ΚΑ)*δόξα ςτον Αλλάχ+ και θ λζξθ «ΜΑΣΣ ΑΛ Α (προκοπι)» είναι τουρκικζσ και
χρθςιμοποιοφνται και ςιμερα ακόμθ ςτθν κοινι νεοελλθνικι. Σιμερα θ λίκινθ πλάκα ζχει αποκοπεί και φυλαςςόταν μζχρι το 1996, τουλάχιςτον, ςτο ςπίτι του Ραν.Τςιντςιρόπουλου ςτθ Λευκοκζα. Τθν επιγραφι τθν ζχουμε αποτυπϊςει ςε φωτογραφία. Θεωρείται,επίςθσ απίκανο ζνα χριςτιανικό ςπίτι να ζχει τζτοια κτθτορικι επιγραφι,αν και δεν μποροφμε να το αποκλείςουμε παντελϊσ» 42.
Θ εκκλθςία τθσ Αγίασ Ραραςκευισ
Ραλιό ςπίτι ςτθν Λευκοκζα.
Ραλιό ςπίτι ςτθν Λευκοκζα.
ΕΚΛΟΓΙΚΟ ΚΑΣΑΛΟΓΟ ΧΟΣΟΤΡΙΟΤ ΑΝΑΕΛΙΣΑ 1914 Εγγεγραμένοι 92 χριςτιανοί. Αρχείο Δημόςια κεντρική ιςτορική βιβλιοθήκη ιάτιςτασ « 124
Μανοφςια» .
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1
Νικόλαοσ Σχοινάσ, Οδοιπορικαί ςημειώςεισ Μακεδονίασ, Θπείρου Νζασ Οροκετικισ Γραμμισ και Θεςςαλίασ 1886
14
Δ. Κ. Σαμςάρθσ, Ιςτορικι γεωγραφία τθσ ρωμαϊκισ επαρχίασ Μακεδονίασ (Το τμιμα τθσ ςθμερινισ Δυτικισ Μακεδονίασ), Θεςςαλονίκθ 1989 (Ζκδοςθ Εταιρείασ Μακεδονικϊν Σπουδϊν). 4
Βαςίλειον τθσ Ελλάδοσ - Υπουργείον Εκνικισ Οικονομίασ - Διεφκυνςισ Στατιςτικισ, Απαρίθμηςισ των κατοίκων των νζων επαρχιών τησ Ελλάδοσ του ζτουσ 1913, εν Ακιναισ, εκ του Εκνικοφ Τυπογραφείου, 1915. 5
Ελλθνικι Δθμοκρατία. Απογραφι του πλθκυςμοφ τθσ Ελλάδοσ. 19-12-1920
7
Ρλθκυςμόσ τθσ Ελλάδοσ κατά τθν Απογραφιν τθσ 15-16 Μαΐου 1928 - Ρραγματικόσ πλθκυςμόσ Ακινα, Εκνικό Τυπογραφείο 1935 8 Θ Ελλθνικι Στατιςτικι Αρχι (ΕΛΣΤΑΤ) Απογραφι 2011 23
Μιχ. Ακαν. Καλινδζρθ: Συμβολι ςτθν μελζτθν του κζματοσ των Βαλαάδων, «ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΑ»Ε.Μ. Σπουδϊν, τόμοσ 17οσ 1977. Θεςςαλονικι 1977. 25
Μιχαιλ Ακ. Καλινδζρθ: Ο κϊδιξ τισ Μθτροπόλεωσ Σιςανίου καί Σιατίςτθσ (1686—),ζκδοςθ Εταιρείασ Μακεδονικϊν Σπουδϊν Θεςςαλονίκθ 1974. 27
Κϊδικασ τθσ μονισ Ηάβορδασ: Κοβεντάρειοσ Δθμοτικι βιβλιοκικθ Κοηάνθσ.
34
Θλίασ Δθμ. Μπουηιϊτθσ: Υποδιοίκθςισ (Καηάσ) Αναςελίτςθσ, Ρίναξ των Ελλθνικϊν Σχολείων των Ελλθνικϊν Ορκοδόξων Κοινοτιτων 1902. 42
Ακανάςιοσ Βαρςαμίδθσ: οικονομικόσ βίοσ και επαγγελματικι κίνθςθ τθσ περιοχισ Βοϊου (19οσ – 47 Σάκθσ Γκζκασ – Στζργιοσ Ηικασ: Το Βόϊο και θ περιοχι του Άργουσ Ορεςτικοφ τθσ Δυτικισ Μακεδονίασ κατά τθν Οκωμανικι περίοδο, 16οσ – 17οσ αι. (1500-1700). Θεςςαλονίκθ 2004. αρχζσ 20ου αιϊνα). Διδακτορικι διατριβι. Ρανεπιςτιμιο Ιωαννίνων. Ιωάννινα 2004. 48
H. Yeni, Demography and settlement in Pasa Sancagi Sol-Kol region according to Muhasebe-I Vilaye-it Rumeli Defteri dated 1530, master’s Thesis Department of History, Bilkent University, Άγκυρα 2006. 54
Μ. Α. Καλινδζρθσ: Σθμειϊματα ιςτορικά εκ τθσ Δυτικισ Μακεδονίασ. Ρτολεμαΐσ, τφποισ ‘’Επαρχιακισ φωνισ’’ 1939. 54
Μ. Α. Καλινδζρθσ: Σθμειϊματα ιςτορικά εκ τθσ Δυτικισ Μακεδονίασ. Ρτολεμαΐσ, τφποισ ‘’Επαρχιακισ φωνισ’’ 1939. 58
Μ. Κ. Καλινδζρθσ: Γραπτά μνθμεία από τθσ Δυτικισ Μακεδονίασ Χρόνων Τουρκοκρατίασ. Ρτολεμαΐσ 1940. 102
Γ. Σ. Ραναγιωτίδθσ: Επαρχία Σιςανίου και Σιατίςτθσ. Μακεδονικό Θμερολόγιο 1913.
122
Αλζξανδροσ Κ. Αδαμίδθσ: Τα Ραλιοχϊρια του Βοΐου. Μακεδονικό Θμερολόγιο, Εταιρεία Μακεδονικϊν Σπουδϊν. Θεςςαλονίκθ. 124
Δθμόςια κεντρικι ιςτορικι βιβλιοκικθ Σιάτιςτασ « Μανοφςια»: Εκλογικόσ κατάλογοσ υποδιοίκθςθσ Αναςελίτςθσ 1915.