Makedonski-jazik-i-literatura

Trajan Bo`inov Текстови од пдф. презентации на содржините по Македонски јазик и литература

II година средно стручно четиригодишно образование поправено и дополнето издание 1

ДОБРО ДОЈДОВТЕ .................................................................................................................. 4 МАКЕДОНСКОТО ЈАЗИЧНО ПРАШАЊЕ ВО XIX ВЕК .................................................. 5 КРСТЕ ПЕТКОВ МИСИРКОВ (1874 – 1926) ....................................................................... 5 МОРФОЛОГИЈА И МОРФОСИНТАКСА ............................................................................ 6 ЗБОРОВНИ ГРУПИ ................................................................................................................. 7 ИМЕНКИ (СУПСТАНТИВИ) ................................................................................................ 8 ПРИДАВКИ (АДЈЕКТИВИ) ................................................................................................... 9 БРОЕВИ (NUMERALIA) ....................................................................................................... 10 ЗАМЕНКИ (PRONOMINA) .................................................................................................. 11 ГЛАГОЛИ (VERBA) .............................................................................................................. 12 КЛАСИФИКАЦИЈА НА ГЛАГОЛИТЕ ............................................................................... 13 СЕГАШНО ВРЕМЕ ............................................................................................................... 14 МИНАТО ОПРЕДЕЛЕНО НЕСВРШЕНО ВРЕМЕ (ИМПЕРФЕКТ) ................................ 15 МИНАТО ОПРЕДЕЛЕНО СВРШЕНО ВРЕМЕ (АОРИСТ) .............................................. 15 ЗАПОВЕДЕН НАЧИН (ИМПЕРАТИВ) .............................................................................. 16 ГЛАГОЛСКА Л-ФОРМА ..................................................................................................... 16 ГЛАГОЛСКИ ПРИДАВКИ ................................................................................................... 17 ГЛАГОЛСКА ИМЕНКА ....................................................................................................... 17 ГЛАГОЛСКИ ПРИЛОГ ......................................................................................................... 18 СЛОЖЕНИ ГЛАГОЛСКИ ФОРМИ ..................................................................................... 18 МИНАТО НЕОПРЕДЕЛЕНО НЕСВРШЕНО ВРЕМЕ (ПЕРФЕКТ) ................................. 19 МИНАТО НЕОПРЕДЕЛЕНО СВРШЕНО ВРЕМЕ (ПЕРФЕКТ) ...................................... 19 ПРЕДМИНАТО ВРЕМЕ (ПЛУСКВАМПЕРФЕКТ) ........................................................... 20 МОЖЕН НАЧИН (ПОТЕНЦИЈАЛ) ..................................................................................... 20 ИМА-КОНСТРУКЦИИ ......................................................................................................... 21 СУМ-КОНСТРУКЦИИ ......................................................................................................... 21 ИДНО ВРЕМЕ (ФУТУР) ....................................................................................................... 21 ИДНО ПРЕКАЖАНО ВРЕМЕ .............................................................................................. 22 МИНАТО-ИДНО ВРЕМЕ ..................................................................................................... 23 ПРИЛОЗИ (АДВЕРБИ) ......................................................................................................... 23 СВРЗНИЦИ (КОНЈУНКЦИИ) .............................................................................................. 24 ПРЕДЛОЗИ (ПРЕПОЗИЦИИ) .............................................................................................. 25 ИЗВИЦИ (ИНТЕРЈЕКЦИИ) .................................................................................................. 25 ЧЕСТИЧКИ (ПАРТИКУЛИ) ................................................................................................ 25 МОДАЛНИ ЗБОРОВИ .......................................................................................................... 26 ЛЕКСИКОЛОГИЈА ............................................................................................................... 26 ПРОЦЕС НА ОБНОВУВАЊЕ НА ЛЕКСИКАТА .............................................................. 28 ЛЕКСИКА СПОРЕД ПОТЕКЛОТО ..................................................................................... 28 ЛЕКСИКА СПОРЕД ФОРМАТА НА ОПШТЕЊЕ ............................................................ 29 ЛЕКСИКА СПОРЕД СФЕРАТА НА УПОТРЕБА .............................................................. 29 ЛЕКСИКОГРАФИЈА – ПОИМ И ПРЕДМЕТ ..................................................................... 29 ИЗВЕСТУВАЊЕ .................................................................................................................... 30 СООПШТЕНИЕ ..................................................................................................................... 31 ПОКАНА ................................................................................................................................. 31 ВЕСТИ - МАКЕДОНИЈА ...................................................................................................... 31 АВТОБИОГРАФИЈА ............................................................................................................. 32 БИОГРАФИЈА – БЛАЖЕ КОНЕСКИ .................................................................................. 33 ПАТОПИС .............................................................................................................................. 33 2

РЕПОРТАЖА ......................................................................................................................... 34 ФЕЉТОН ................................................................................................................................ 35 ИМПРЕСИЈА .......................................................................................................................... 36 ДЕСКРИПЦИЈА ..................................................................................................................... 37 РЕФЕРАТ ................................................................................................................................ 37 ХУМАНИЗМОТ И РЕНЕСАНСАТА ВО ЛИТЕРАТУРАТА ............................................ 38 ДАНТЕ АЛИГИЕРИ (1265 – 1321) ...................................................................................... 40 ФРАНЧЕСКО ПЕТРАРКА (1303 – 1374) ............................................................................ 41 МИГЕЛ ДЕ СЕРВАНТЕС (1547 – 1616) .............................................................................. 43 ВИЛИЈАМ ШЕКСПИР (1564 – 1616) .................................................................................. 45 ЖАН БАТИСТ ПОКЛЕН – МОЛИЕР (1622 – 1573) .......................................................... 47 РАЦИОНАЛИЗАМ И ПРОСВЕТИТЕЛСТВОТО ВО ЕВРОПА ........................................ 48 ПРОСВЕТИТЕЛСТВО ВО МАКЕДОНИЈА ....................................................................... 50 ЈОАКИМ КРЧОВСКИ (околу 1750 – околу 1820) .............................................................. 51 КИРИЛ ПЕЈЧИНОВИЌ (1771 – 1845) ................................................................................. 53 ТЕОДОСИЕ СИНАИТСКИ .................................................................................................. 54 ЈОРДАН ХАЏИ КОНСТАНТИНОВ – ЏИНОТ (1821 – 1882) .......................................... 55 РОМАНТИЗМОТ ВО ЕВРОПА ........................................................................................... 56 ЏОРЏ ГОРДОН БАЈРОН (1788 – 1824) .............................................................................. 58 АЛЕКСАНДАР СЕРГЕЕВИЧ ПУШКИН (1799 – 1837) ................................................. 59 РОМАНТИЗМОТ И КУЛТУРНАТА ПРЕРОДБА ВО МАКЕДОНИЈА ........................... 61 СОБИРАЧИ НА МАКЕДОНСКО НАРОДНО ТВОРЕШТВО .......................................... 62 ДИМИТАР МИЛАДИНОВ (1810 – 1862) ........................................................................... 63 КОНСТАНТИН МИЛАДИНОВ (1830 – 1862) ................................................................... 64 РАЈКО ЖИНЗИФОВ (1839 – 1877) ...................................................................................... 65 ГРИГОР ПРЛИЧЕВ (1830 – 1893) ........................................................................................ 67

3

ДОБРО ДОЈДОВТЕ Вие сте на почетокот на pdf. презентациите на дел од наставните содржини по предметот Македонски јазик и литература за II година на средното стручно образование. Овие презентации се правени според новата наставна програма за четиригодишно образование изготвена од Бирото за развој на образованието при Министерството за образование и наука на Република Македонија Основни извори кои послужија при изработка на слајдовите: Македонски јазик и литература за II година за реформираното гимназиско образование, автори: С. Бојковска, Д. Пандев, Л. Минова-Ѓуркова, Ж. Цветковски, Н. Исакова, Б. Пендовски издание на Просветно дело, Скопје, 2008 Литература за I година на средното образование, автори: Љ. Андреев, д-р Л. Каровски. Н. Исакова, Б. Пендовски издание на Просветно дело, Скопје, 1998 Википедија, Слободна енциклопедија Се користени материјали од on-line весници, книги и слично. Презентациите се така прилагодени за да можат учениците полесно да ги усвојат основите на содржините од граматичкиот дел и од литературата. Тие во ниеден случај не можат да бидат замена за учебниците, но можат да се искористат како припомош за наставниците, како е-прирачник, особено со воведувањето на компјутерите во наставата, а за учениците како потсетник пред полагањето на интерните и екстерните испити. Одделните лекции или делови од лекциите се означени со различен дизајн на заднината што е направено за полесно разграничување на презентациите. На крајот на секоја лекција следува поука (позајмена начесто од Библијата Стариот завет) или цитат од некој автор и сл. За да може да се користат презентациите, потребно е да се инсталира некој од pdf.reader-ите. Користењето на материјалите за учениците и наставниците е слободно и без надомест. Не е дозволено менување на содржините без знаење и одобрување на авторот. Користењето на делови од презентациите за други цели е допуштено само со задолжително спомнување на изворот. Со среќа! Трајан Божинов, професор Сите забелешки, коментари и добронамерни сугестии можете да ги упатите на: trajan-vapcar.blogspot.com Личните пораки можете да ми ги праќате на: trajan.vapcar@yahoo.com 4

МАКЕДОНСКОТО ЈАЗИЧНО ПРАШАЊЕ ВО XIX ВЕК Прашањето за македонскиот (литературен) јазик особено станува актуелно во втората половина на 19. век со развојот на учебникарската дејност. Ако првите печатени книги (на Крчовски и Пејчиновиќ) беа отпечатени на локални народни говори со многу елементи од црковнословенскиот (особено кај првиот), учебникарите настојуваат да се изгради јазик со најширока дијалектна основа на кој ќе се пишуваат учебниците. Уште Јордан Х. К. - Џинот го напушта локалниот велешки говор и пишува на јазик близок до северозападното наречје. Но, тој не секогаш е доследен и често во своите дела го користи бугарските јазик, а исто така пишува и на српски јазик. Сепак, нашите први преродбенски писатели К. Миладинов, Р. Жинзифов, Г. Прличев во своите дела го застапуваат локалниот говор. Тоа особено се однесува на поезијата на К. Миладинов. К. Шапкарев и М. Цепенков народните умотворби ги запишале на охридски, односно на прилепски говор. Во Зборникот на браќата Миладиновци се застапени песни и други творби речиси од сите македонски дијалекти. Конечно со учебникарската дејност се зацврстува свеста дека треба да се пишува на македонски литературен јазик. Притоа се изделуваат две гледишта: за заеднички македонско-бугарски литературен јазик и за посебен македонски литературен јазик. Приврзаници на првата идеја биле Партениј Зографски и Кузман Шапкарев, додека за одделен јазик се залагале Ѓорѓија Пулевски и Венијамин Мачуковски. Тие сметале дека македонскиот народ е посебен и дека треба да има свој посебен литературен јазик. Ваквото гледиште на македонистите (поим измислен од Бугарите, за луѓе кои се чувствуваат како Македонци или за странци кои се застапуваат за посебен македонски народ и јазик: Карл Хрон, Петар Драганов) го прифатиле нивните следбеници, собрани околу весникот Лоза, наречени лозари. Лозарите во единствениот излезен број (весникот бил забранет од бугарските власти!?) дури се залагале за упростување на македонскиот правопис, спротивно на тогашниот бугарски јазик. Практична реализација македонизмот ќе доживее преку теоретските разработки на К. П. Мисирков. КРСТЕ ПЕТКОВ МИСИРКОВ (1874 – 1926) Мисирков ја имал судбината на илјадници Македонци кои за времето на туѓите пропаганди во Македонија биле подложени на однародување. Одблизу можел да види како живото ткиво на македонскиот народ се разорува преку хегемонистичките пропаганди на соседните држави.

5

На тоа ќе укаже во книгата За македонцките работи (Софија, 1903). За жал, таа била запленета и речиси сиот тираж уништен. Во книгата, преку петте статии дава преглед на состојбите во Македонија, завршувајќи со неуспехот на Илинденското востание. Последната, најмалата статија, носи наслов: „Неколку зборои за македонцкиот литературен јазик“. Во неа Мисирков како голем визионер ги поставува основите на современиот македонски литературен јазик. Тој тргнува од фактот дека нашиот јазик е посебен во семејството на јужнословенските јазици, подеднакво различен од српскиот и бугарскиот. Како основа на литературниот јазик ги зема централните говори (велешкиот, прилепскиот и битолскиот). Кон нив го придодава и охридскиот говор, зашто „Охрид е стара македонска престолнина“. Мисирков го предлага фонетскиот принцип во правописот, со мали отстапки на етимологијата. За речникот на нашиот јазик предлага да се збогатува со зборови од сите македонски дијалекти. На тој начин на литературниот јазик му се обезбедува широка народна основа. За македонската кирилица предлага нови знаци за некои гласови кои не постоеле во бугарскиот јазик (ї, к`, г`, н`, л`). Редовно го испушта меѓувокалното в (чоек, дуот); ги користи консонантските групи шч (шчо, опшч), стр и здр (стред, здрел) и наставката -цки (македонцки, охрицки). Редовно пишува и коїн, носеїне, браїка (антиципација на мекоста). Идеите на Мисирков во голема мерка ќе се прифатат четири децении подоцна при кодификацијата на нашиот литературен јазик. Безграничната љубов на Мисирков кон својот народ и јазик е инспиративна за многу творци и дела и со секое навраќање кон него, тој станува поблизок и подраг за неговите сонародници. МОРФОЛОГИЈА И МОРФОСИНТАКСА Морфологијата е дел од науката за јазикот која ги проучува формите на зборовите, нивното образување, како и нивните граматички значења. Морфосинтаксата се занимава со употребата на зборовите во реченицата. Морфологија = формознание. Конкретното значење на зборовите е предмет на делот од науката за јазикот наречен лексикологија.

Морфемите се најмали значенски јазични единици од кои се состои еден збор. За разлика од нив, во фонетиката, фонемите се најмали јазични единици без свое значење, но со функција да ги разликуваат зборовите.

6

Некои зборови содржат само една морфема: град, заб, ѕид, додека други имаат повеќе морфеми: ѕид-ови, ѕид-ови-те, ѕид-ар-ство. Разликуваме коренски (основни) морфеми: ѕид, заб и додадени (афиксни): -ови, -и. Разликуваме уште и зборообразувачки морфеми: -ар, -ник, -ство, -тел, -ица, -џија... како и формообразувачки: -ови, -и, -от, -ов... Со зборообразувачките морфеми се образуваат нови зборови: ѕид-ар, ѕидарство ѕид-ник. Со формообразувачките морфеми се менува граматичкото значење на зборот, но не се менува основното лексичко значење: ѕид-от, ѕид-ови, ѕид-ови-те.

Афиксните морфеми можат да бидат претставки (префикси), ако стојат пред коренската морфема или пред друга претстава: из-работи, на-полни; из-на-тепа, изна-при-каже, или наставки (суфикси), ако стојат зад неа: стол-ови, стол-ар-ски. Терминот завршок означува еден или повеќе гласови на крајот на зборот со кој најчесто се определува родот на именката и сл.: Петре/Петра Зборообразувачките и коренските морфеми се носители на лексичкото значење, а формообразувачките на граматичкото значење. Со формообразувачките морфеми се упатува на определеноста, бројот, времето и на другите граматички категории: ѕид-от, ѕид-ови; глед-а-в. Различните форми на еден ист збор се викаат збороформи: стол, столови, (два) стола, столот. Поука за овој час: Не завидувај му на човек што постапува насилно, и не избирај ни еден од патиштата негови. 31 ЗБОРОВНИ ГРУПИ Лексиката на еден јазик ја сочинуваат огромен број зборови. Тие на еден или друг начин се поврзани меѓу себе и образуваат одредени групи. Врз основа на заеднички особености зборовите ги класифицираме во групи или класи. Постојат повеќе класификации: 1. Значенска (семантичка), 2. формална (морфолошка) и 3. Функционална (синтаксичка) класификација. Значенската класификација е најстара. Се засновува на смисловната, значенската страна на зборовите: Според неа, во македонскиот јазик постојат 11 зборовни групи: именки, заменки, придавки, броеви, глаголи, прилози, предлози, сврзници, честички, извици и модални зборови. Со зборовните групи именки, заменки, придавки, броеви, глаголи, прилози, се искажува некакво лексичко значење и тие можат самостојно да стојат. Зборовните групи предлози, сврзници, честички немаат свое лексичко, но имаат граматичко значење.

7

Со извиците се искажуваат чувства или се имитираат звуци, додека со модалните зборови се искажува став кон нешто или некого. Со формалната (морфолошката) класификација зборовите ги делиме на менливи и неменливи. Во првата група спаѓаат: именките, заменките, придавките, броевите и глаголите. Во втората група се неменливите зборови: прилозите, предлозите, сврзниците, честичките, извиците и модалните зборови. Понекогаш некои прилози имаат форми за степенување и се членуваат: подобро, најдобро; многуте, неколкуте. Според функционалната класификација на зборовите, се утврдува нивната функција во реченицата. Тие можат да бидат подмет, прирок или нивни додатоци. Притоа, можат да бидат како самостојни делови во реченицата или да се јават во „служба“ на други зборови. Некои зборови, пак, имаат функција да ги поврзуваат деловите на реченицата. Поука за овој час: Зошто еден ден од друг е подобар, кога на сите денови во годината од сонцето им доаѓа светлината 33. 7 ИМЕНКИ (СУПСТАНТИВИ) Именките се зборови кои означуваат име на суштества, на појави и на предмети. Се делат на општи и сопствени. Суштествата, предметите, со општи (заеднички) особини спаѓаат во општите именки (табла, дрво, овца). Множество од предмети кои означуваат збир и не се одделуваат посебно, образуваат збирни именки, иако се во еднина (сребро, вар, кал).

Сопствените именки означуваат имиња на лица, празници, институции, фирми, географски имиња, имиња на уметнички дела и сл. Конкретните именки означуваат материјални предмети или суштества (клупа, снег, риба); апстрактните (мисловните) нешто што не може да се види, допре и сл. (бол, мудрост, инает). Кај именките разликуваме род, број и определеност (член). Кај некои именки има остатоци од падежни форми (Боже, сине, мајко). Спореди уште: Го сретнав Стојана. Сите именки припаѓаат на еден од трите рода: машки, женски или среден. Колебање на родот има кај некои именки: песок, вар, жар и сл. Според бројот, именките може да бидат во еднина и множина. Постојат именки кои имаат само еднина (обично сопствените именки) или само множина (панталони, ногавици). Множината може да биде обична (куќи, деца), избројана (два снопа, неколку стапа), или збирна (лисје, лисја). Определеноста (издвојувањето на еден предмет од мноштво исти предмети) се искажува со помош на членот. Отсуството на член означува 8

неопределеност на именката (човек/човекот; жена/жената; дете/детето). Членските форми покрај општа, имаат функција и на просторна определеност. Членски наставки за општо определување се: -от, -та, -то, -те, -та; за поблизу до нас: -ов, -ва, -во, -ве, -ва; за подалеку од нас: -он, -на, -но, -не, -на. Личните имиња, по правило, не се членуваат. Во случаите како Верчето, Милето, и сл. се искажува однос на миловност и сл. Некои географски имиња, сепак, имаат член: Филипините, Алпите, Пиринеите, Андите. Во речениците именките можат да бидат подмет: Петре е ученик; директен предмет: Весна чита весник; индиректен предмет: Му кажа на Ѓорги Ѓорги; предмет со предлог: Учи од компјутер; прилошка определба: Се качи на дрво; именски дел од прирокот: Тој е ученик; вокативна форма: Кажи, Иване! Атрибут: Два килограми компир. Поука за овој час: Тој што на туѓа трпеза гледа – неговиот живот не е живот, со туѓи јадења својата душа ја понижува. 40. 30 ПРИДАВКИ (АДЈЕКТИВИ) Придавките означуваат некаква особеност на именките (мало дете, зелена трева). Не се употребуваат самостојно, туку најчесто со именки. Со именките ги усогласуваат родот, бројот и определеноста. Само мал број придавки не се усогласуваат со именките: ачик, будала, мераклија, супер, фер, мини, (тоа се зборови од туѓо потекло). Придавките имаат форми за трите рода во еднина: мал, мала, мало; множина: мали. Членските форми се усогласуваат со именките и директно се додаваат на неопределената форма, освен во машки род кај што се додава и: малиот, малата, малото, (едн.); малите (мн.) Според значењето и особеностите придавките ги делиме во четири основни групи: 1. описни (квалитативни), 2. односни (релативни), 3. бројни и 4. заменски. Описните придавки означуваат некакво својство и доаѓаат на прашањето каков е некој или нешто. Означуваат димензии (голем), вкус (солен), физички или хемиски својства (тврд, отпорен), особини на личност (умен). Односните означуваат признак во сооднос со некој премет. Тие се материјални (метална врата) или присвојни (татков дом). Бројните придавки се образуваат од броеви и го означуваат редот или умноженоста (втор, трет, двоен, троен, стоти).

9

Заменските придавки можат да бидат: присвојни (мој, твој), количествени (онолкав, толкав), квалитативни (ваков, онаков, таков), прашални (каков, колкав), општи (секаков), неопределени (некаков). Степенување има кај описните придавки. Постојат три степени: позитив (висок), компаратив (повисок), и суперлатив (највисок). Компаративот подразбира споредба меѓу два предмета, две суштества и сл., а суперлативот меѓу три или повеќе предмети, суштества и сл. Блиски до степенување се формите со при-, и пре-, (припрост, преубав), или пак: супергол, супермодерен, ултралев. Спореди уште кај именките: помајстор, најмајстор; мајстор над мајстори. Во речениците придавките се атрибути или именски дел од прирокот. Но: Болниот дојде (како подмет, односно како именка). Цитат за овој час: Животот е планина, се качуваш бавно, а слегнуваш брзо. Ги де Мопасан БРОЕВИ (NUMERALIA) Броевите се зборови кои означуваат количество. Количеството може да биде точно избројано (три, сто, триста), или приближно (три-четири). Разликуваме броеви за определена (точна) и за приближна бројност. Броевите стојат до именките и означуваат количествен признак. Немаат посебни граматички категории освен бројот еден кој има форми за трите рода (еден, една, едно, едни). Множинската форма, пак, едни има значење како неопределената заменка некои (Дојдоа едни луѓе кај нас). Бројот два стои до именки од машки род (два стола), а две до именки од женски и среден род (две жени, две деца). Кога стои до лица покрај два, се користат уште и обата/обајцата/обете. Според составот броевите ги делиме на прости и сложени. Прости броеви се од еден до десет, како и сто. Како прости броеви ги сметаме и нула, илјада, милион, милијарда и сл. Но тие повеќе се однесуваат како именки. Имаат род, број и член. Сложените броеви се образуваат на три начина: од десет до деветнаесет со додавање на предлогот на: единаесет, петнаесет...; од дваесет натаму со додавање на и: триесет и пет...; кај десетиците и стотиците имаме директно додавање: осумдесет, осумстотини... Определената бројност во која има и лице (лица) од машки род се прави со наставките -ица, -мина: тројца, петмина, четворица, осуммина. Приближната бројност се искажува на два начина: 1. Со поврзување на два соседни броја: два-три, седум-осум, пет-шеснаесет, двесте и пет-шеесет; три-четиристотини.

2. со наставката -ина: педесетина, стотина.

10

Во речениците броевите пред именките вршат атрибутска функција: Купи три литра вино. Кога се користат самостојно во реченицата броевите можат да бидат подмет: Пет е прост број; именски дел на прирокот: Бројот на неделите во годината е педесет и две; и сл. Поука за овој час: Работник пијаница никогаш нема да се збогати, ако ги презира малите работи, набргу и без нив ќе остане. 19. 1 ЗАМЕНКИ (PRONOMINA) Заменките се зборови со кои се укажува на некој или нешто, без да се именува: таа (клупа), тој (чичко ми). Според значењето заменките се делат на: лични, лично-предметни и показни. Личните заменки се однесуваат на граматичката категорија лице. Заменки за прво лице се: јас, мене, ме, мене, ми (едн.) и ние, нас, нѐ, нам, ни (мн.); за второ лице: ти, тебе, те, тебе, ти (едн.) и вие, вас, ве, вам, ви (мн.); за трето лице: тој, него, го, нему, му, таа, неа, ја, нејзе ѝ, тоа, него, го, нему, му (едн.) и тие, нив, ги, ним, им (мн.). Постои уште и лично-повратна заменка себе (се), себе (си). Покрај основните форми (подметските, јас, ти, тој...), заменките имаат долги и кратки форми за директен и индиректен предмет. Кога се истакнува предметот тогаш се користат и долгите и кратките форми: Тебе ти велам. Инаку: Го видов, му реков. Долгите заменски форми се користат со предлози: со мене, без нас. Лично-предметни заменки се: кој, што и чиј, како и изведените од нив: никој, нешто, нечиј. Заменката кој има една форма што се однесува како лична заменка (кој, кого, кому; некого, некому и т.н.). Другата кој-заменка има форми за трите рода (кој, која, кое, кои) и се однесува на лице и на предмети (кое дете, која книга, секој човек). Заменката што се однесува на предмети (што купи?), но и на дејства (што правиш?). Со заменката чиј се искажува припадност на лица и или предмети. Во однос на значењето и функциите овие заменки ги делиме на: прашални (кој?,чиј?, што?), односни (кој, којшто, што, чиј, чијшто), одречни (никој, ништо, ничиј), општи (секој, сешто, сечиј), и неопределени (некој, нешто, нечиј, кој било, кој-годе). Показните заменки се користат за просторно и временско определување на лица и предмети. Тие се: овој, оваа, ова, овие (близу до нас); оној, онаа, она, оние (подалеку од нас); тој, таа, тоа, тие (близу до соговорникот).

11

Заменките во речениците можат да бидат подмет, предмет, атрибут, прилошка определба и именски дел од прирокот. Поука за овој час:Тој што многу таксува, мене не ме радува! Народна ГЛАГОЛИ (VERBA) Глаголите се менливи зборови кои означуваат дејство или состојба (работи, оди, врне). Глаголите кои искажуваат дејство се врзуваат со вршителот на тоа дејство (Tој пее). Глаголите во нашиот јазик имаат разгранет систем на форми и повеќе граматички категории: време, начин, лице, вид, преодност, залог, род, број... Со категоријата време се определува времето кога се врши дејството. Ако тоа се врши во моментот додека зборуваме (пеам), станува збор за сегашно време. Ако тоа се случило пред моментот на соопштувањето (пеев пеев пеев), тогаш се работи за минато време. Ако тоа ќе се случи во иднина (ќе пеам), зборуваме за идно време. Во нашиот јазик постојат следниве глаголски времиња: сегашно, минато определено свршено, минато определено несвршено, минато неопределено (свршено и несвршено), предминато, идно, минато-идно, и идно прекажано време. Со категоријата начин се искажува односот на тој што зборува кон дејството. Постојат три начина: Со исказниот начин дејството се предава во вид на исказ или соопштение (ние играме). Сите глаголски времиња ги искажуваме преку овој начин. Со заповедниот начин се искажува заповед (носи, пеј, пејте, носете). Со можниот начин дејството се предава во вид на можност (би гледал, би сакале). Поука за овој час: Очите твои нека гледаат право, и клепките твои да бидат управени кон праведното. 25 Со категоријата лице се означува лицето што зборува или го врши глаголското дејство или пак се посочува на лицето за кое се зборува. Најчесто глаголските форми се лични и се реализираат преку трите лица во еднина и во множина. Лицето се искажува преку личните наставки: гледам/гледате; понекогаш и со нивно отсуство: гледа (3.л. едн.). Кога формите се исти за повеќе лица, тогаш се користат личните заменки (ти гледаше, тој гледаше) или помошните глаголи сум и има (сум гледал, си гледал; имам гледано; имаш гледано). Глаголски форми што се менуваат по лица се лични (пеам, пееш, пее), а оние без промени, се нелични (носејќи, носен, носење). Постојат и безлични глаголи (врне, грми, се стемнува).

12

Со категоријата вид се означува траењето на глаголското дејство. Имаме два вида глаголи: свршени и несвршени. Кај несвршените глаголи дејството не е завршено, тоа трае (игра, носи, пее), додека свршените глаголи означуваат дејство кое се извршило во еден момент (Таа му намигна), или за подолго време (Го напиша делото за една година). Во рамките на несвршените постојат уште и повторливи глаголи чие дејство се одвива одвреме навреме: боднува, подлегнува. Една мала група глаголи можат да бидат од двата вида: вечера, руча, но повеќе од нив се од туѓо потекло: донира, фенира, сигнализира. Категоријата преодност означува присуство или отсуство на друг збор до глаголот, што го означува предметот врз кој може да „преоѓа“ дејството од глаголот: читам книга / седам сам. Преодните глаголи се оние чие дејство преоѓа врз предметот, односно бараат дополнување: гледа филм, слуша музика. Непреодните не бараат дополнување од предмет: Оди замислено по патот; Му кажа да молчи. Границата меѓу преодните и непреодните глаголи честопати е лабава: Го кажа на учителот (овде кажа е преоден глагол). Повратни глаголи се оние чие дејство се „враќа“ врз подметот. Одат со повратната заменка се: се смеам, се молам, се облекувам. Поука за овој час: Некој молчи, се смета за мудар, а некого го мразат поради многу зборување. 20. 5 КЛАСИФИКАЦИЈА НА ГЛАГОЛИТЕ Кај глаголите ги разликуваме следниве делови: општ дел, основен вокал и наставка (глед / а / м). Во некои од глаголските форми вториот или третиот дел може да недостасува. Според вокалот во трето лице еднина на сегашно време глаголите ги делиме на три групи:а-група (гледа, чита), е-група (пее, спие), и-група (носи, води). Според вокалот во прво лице еднина на минато определено свршено време, глаголските групи ги делиме на раздели или подгрупи: Глаголите од а-група немаат раздели. Секаде се јавува основниот вокал а: гледав, викал, јавајте. Глаголите од и-група имаат три раздели: и-раздел (фатив, сменив), е-раздел (изгорев, премолчев), а-раздел (одлежав, одржав). Глаголите од е-група имаат четири раздела: а-раздел (седнав, набрав), е-раздел (допрев, запрев,), о-раздел (испеков, реков) и раздел без основен вокал(ш) (измиøв, начуøв). Поука за овој час: Човечки е да се греши, но да се повторуваат грешките е својствено само за глупавите! Латинска сентенца 13

ПРОСТИ ГЛАГОЛСКИ ФОРМИ Прости глаголски форми во македонскиот јазик се: Сегашно време, Минато определено несвршено време, Минатo определено свршено време, Заповеден начин, Глаголска л-форма, Глаголска придавка, Глаголска именка, Глаголски прилог. Поука за овој час: Кога богат се сопнува, пријателите го придржуваат, а кога сиромавиот паѓа и пријателите го оставаат. 13. 25 СЕГАШНО ВРЕМЕ Се образува со додавање на наставки за сегашно време на основниот вокал на глаголот: еднина а-група и-група е-група 1.л.гледам

1.л.носам

2.л.гледаш 3.л.гледа

2.л.носиш 2.л.јадеш 3.л.носи 3.л.јаде множина 1.л.носиме 1.л.јадеме 2.л.носите 2.л.јадете 3.л.носат 3.л.јадат

1.л.гледаме 2.л.гледате 3.л.гледаат

1.л.јадам

Основно значење на сегашното време е да означува дејство кое се одвива во моментот на зборувањето: Јас пишувам пишувам, вие внимавате. Вакво значење имаат несвршените глаголи. Сегашно време од свршените глаголи се образува со додавање на некои честички или сврзници, но тоа не означува сегашност во вистинска смисла:

Ако видам, да прочитате, додека да седнете, дури да најдеме. Со сегашно време може да се искажува и: Минатост: Наполеон ја освојува Москва... Идност: Утре одиме за Валандово. Севременост: Сонцето изгрева на исток. Повторливост: Во петок јадеме грав. Готовност: Доаѓам да ти помогнам помогнам. Истовременост со друго дејство: Почнувам да грешам. Поука за овој час: Кој катран допира, од него ќе се извалка, кој со горди се дружи, ќе стане како нив. 13. 1 14

МИНАТО ОПРЕДЕЛЕНО НЕСВРШЕНО ВРЕМЕ (ИМПЕРФЕКТ) Минато определено несвршено време се образува со додавање на наставките на основниот вокал на глаголот: еднина 1. л. гледав 1л. носев 1л. јадев 2л. гледаше 2л. носеше 2л. јадеше 3л. гледаше 3л. носеше 3л. Јадеше множина 1л. гледавме 1л. носевме 1л. јадевме 2л. гледавте 2л. носевте 2л. јадевте 3л. гледаа 3л. носеа 3л. јадеа / ја Наставката -ја во трето лице множина се додава кај глаголите кај кои општиот дел им завршува на вокал: миеја, броеја, стоеја. Глаголите од и- и е-група имаат основен вокал е кај сите лица во еднина и множина. Се образува од несвршени глаголи. Свршените глаголи можат да образуваат имперфект, но со помош на честички (да, нека, ако) и искажуваат други значења (услов, блага заповед и сл.). Основно значење: се искажува минато засведочено дејство кое траело подолго време. Други значења: Услов: Ако знаеше знаеше, немаше да дојде. Блага заповед: Да му дадеше малку од имотот. Повторливост: Штом станеше станеше, се помолуваше и почнуваше да работи. Готовност: Да имаше нафта, сигурно ја ораше нивата. МИНАТО ОПРЕДЕЛЕНО СВРШЕНО ВРЕМЕ (АОРИСТ) Се образува со помош на наставките кои се додаваат на основата за минато определено свршено време (аористна основа): Еднина

множина

1л. реко -в, истри –в

1л. реко -вме, истри -вме

2л. рече - ш, истри -ш

2л. реко -вте, истри -вте

3л. рече - ш, истри -ш

3л. реко -а, истри -a -ја

Наставката -ја се додава кај глаголите од и-група, и-раздел (казни, истроши), како и кај глаголите од е-група во разделот без вокал (истрие, измие). Ова време се образува од свршени глаголи чие дејство може да се изврши за момент: (Ја шутна топката), или за долго време (Ја прошета Америка за пет години). Основно значење: Засведочено дејство кое се извршило во минатото во еден момент: Тој падна и се повреди.

15

Други значења: Идност: Не лажи оти те убив. Услов: Се вратив ли дома, ќе ти се јавам. Севременост: Заврна дождот, закрекаа жабите. Поука за овој час: Кој ја сака мудроста – животот го сака; кој ја бара неа од рано утро – со радост ќе се исполни. 4. 13 ЗАПОВЕДЕН НАЧИН (ИМПЕРАТИВ) Заповедниот начин има само форми за второ лице еднина и множина: пишувај-пишувајте, носи-носете, стани-станете Наставките -ј, -јте се додаваат кај глаголите од а-група и кај оние од е- и игрупа чиј општ дел завршува на вокал: пиј, стојте. Наставките -и, -те се додаваат кај глаголите од е- и и-група чиј општ дел завршува на согласка: носи, кажете. На овој начин се искажува директна заповед. Индиректна заповед се искажува со помош на честичките да и нека: да оди, нека чита. Покрај заповед со овој начин се искажува и: Минатост: Јади Јади, јади јади, не се дојадува. Севременост: Роди ме мајко со касмет, па фрли ме на буниште. Услов: Дај му на човек власт да го видиш каков е! ГЛАГОЛСКА Л-ФОРМА Глаголската л-форма името го добила според наставката: -л. Има форми за род (во еднина) и за број: чита-л, чита-ла, чита-ло, чита-ле. Глаголите од а-група имаат една форма: копал, читал, пишувал. Глаголите од е- и и-група имаат по две форми: станал/станел; паднал/поднел, фатил/фател; носил/носел. Постојат свршени и несвршени глаголски л-форми образувани од свршени, односно од несвршени глаголи. Едните искажуваат свршено дејство, другите несвршено: станал/станел; носил/носел. Кај глаголите од е-група со о-раздел го имаме следново: Редување на согласката: текол/течел. Испуштање на самогласката: текол/кла. Скратување и неправилно образување: јадел/јал; дојдел/дошол. Несвршените л-форми од свршените глаголи во речениците се употребуваат само со некои сврзници или честички (ако, да, ќе и др.) ако дојдел, ќе дојдел, да дојдел. Не може да се каже: Тој дојдел.

16

Л-формите служат за образување на сложени глаголски времиња: минато неопределено време, предминато време, идно прекажано време, можен начин. Како придавки: гнил, зрел. Поука за овој час: Провери ја патеката со нозете свои, и сите патишта твои нека бидат прави. 26 ГЛАГОЛСКИ ПРИДАВКИ Глаголските придавки се образуваат со наставките: -н, -на, -но, -ни, и -т, -та, -то, -ти. Овие наставки се додаваат на основните вокали (вокали на основата!) а и е: гледан, гледана, гледано, гледани; дојден, дојдена, дојдено, дојдени учен, учена, учено, учени; Со -т, -та, -то, -ти се образуваат глаголски придавки со општ дел на -н (викне, падне, рани): викнат, паднат, ранет. Од некои глаголи има по две форми: дерен и дран, берен и бран, перен и пран. Имаат својства и на глагол и на придавка. Глаголските придавки имаат форми за трите рода во еднина и една во множина и се членуваат. Според значењето се блиски до глаголот или до придавката. Со сум/има како глагол: Повикани овикани сме на свадба; / има настапувано за Вардар. Како придавки во атрибутска служба: учен човек, болна жена. Самостојно: Oд пишаното не се бега. Имаме славно минато. Глаголските придавки се образуваат не само од преодни глаголи: викан, крпен, купен, туку и од непреодни глаголи: дојден, станат, легнат. Ова е карактеристична особеност на глаголскиот систем во нашиот јазик. Поука за овој час: Оној што дава малку, нема право да бара многу! Латинска сентенца ГЛАГОЛСКА ИМЕНКА Глаголската именка се образува од несвршени глаголи со наставката: -ње Наставката се додава на основниот вокал а, или е (кај глаголите од е и и-група): гледа-гледање, спие-спиење, коси-косење. Поретко се користи наставката -ние и тоа кај свршени глаголи: воспитавоспитание, реши-решение. Глаголската именка се однесува и како именка (има среден род, има еднина и множина и се членува), и како глагол (се изведува од глагол и означува име на дејство).

17

Може да означува и предмет: Имаше јадење и пиење колку што сакаш. (значи храна и пијалак). Кога се користи со предлог, глаголската именка заменува зависна реченица или одделна глаголска форма:

Го затекнале на крадење. (= Го затекнале додека крадел). Време е за играње. (= Време е да се игра). Се вратија со смеење. (= Се вратија смеејќи се). Со внимание го слушаше. (= Внимаваше додека слушаше). Со учење ќе го положиш испитот. (= Ако учиш, ќе го положиш испитот). Поука за овој час: И славата и срамот доаѓаат од зборовите, јазикот на човекот е неговата пропаст. 5. 15 ГЛАГОЛСКИ ПРИЛОГ Формите на глаголскиот прилог се образуваат од несвршени глаголи со наставката -јќи. Таа се додава на основниот вокал а (кај глаголите од а-група): гледајќи, сонувајќи, читајќи или е (кај глаголите од е- и и-група): миејќи, носејќи, одејќи. Глаголскиот прилог е со неменлива форма. Со друг глагол се јавува како негова определба и означува паралелно дејство со дејството на глаголот во лична форма:

Одејќи кон училиштето, ја повторував научената лекција. Играјќи кошарка, мислеше како да стане славен. Во реченицата дејството на глаголскиот прилог и на личната глаголска форма секогаш се врзува со ист вршител. Притоа подметот стои до личната глаголска форма. Читајќи ја книгата, Петре полека заспа. Неправилно е да се каже: Читајќи ја Петре книгата книгата, полека заспа. Понекогаш глаголскиот прилог можеме да го искажеме и на друг начин : Станувајќи од креветот, се сети дека има лектира за читање. Додека стануваше од кревет... или: На станување од кревет... Поука за овој час: Мудриот по срце прима заповеди, а неразумниот, кој брбори, ќе се сопне. 10. 8 СЛОЖЕНИ ГЛАГОЛСКИ ФОРМИ Во македонскиот јазик сложени глаголски форми се образуваат со простата форма на глаголот што се менува и помошните глаголи сум и има, или со честичките ќе и би. Со сум се образуваат минато неопределено и предминато време, како и конструкциите со глаголска придавка (сум дојден, бев дојден).

18

Со има / нема глаголот и глаголска придавка во среден род се образуваат форми паралелни на оние со сум, ќе, би: (имам одено, имав одено). Со ќе се образуваат идно време, минато идно и идно прекажано време. Со би се образува можниот начин. МИНАТО НЕОПРЕДЕЛЕНО НЕСВРШЕНО ВРЕМЕ (ПЕРФЕКТ) Се образува со помошниот глагол сум во сегашно време и глаголската л-форма од несвршени глаголи: еднина

множина

сум гледал, носел, пеел

сме гледале, носеле, пееле

си гледал, носел, пеел

сте гледале, носеле, пееле

гледал, носел, пее

гледале, носеле, пееле

Во трето лице еднина и множина не се користи формата на помошниот глагол сум. Поука за овој час: Оди кај мравката, мрзливче, види ја нејзината работа и биди мудар. Таа нема ниту началник, ни настојник, ниту заповедник; но ја приготвува храната лете, ја собира во време на жетва храната своја... 6. 7. 8. МИНАТО НЕОПРЕДЕЛЕНО СВРШЕНО ВРЕМЕ (ПЕРФЕКТ) Се образува со помошниот глагол сум и глаголската л-форма од свршени глаголи. еднина сум изгледал, испил, износил си изгледал, испил, износил изгледал, испил, износил множина Сме изгледале, испиле, износиле сте изгледале, испиле, износиле изгледале, испиле, износиле Во трето лице не се употребува помошниот глагол сум. И во ова време несвршените форми од свршените глаголи не се употребуваат самостојно, туку со честичките ако, да, ќе и сл. (ако станел, да станел, ќе станел). Основно значење: минато дејство без укажување на моментот кога се извршило. Се користи за прекажување или за директно кажување. Со прекажувањето се искажува дејство што ни го соопштува некој друг: Си бил некој цар. Тој имал три ќерки. Со директното кажување се искажува засведочено дејство. Не сум се надевал дека ова ќе се случи. Не сум бил дома кога ти си се јавил. Други значења: Констатација: Уште не си научил за двојка.

19

Заповед: Да не сте избегале од час! Идност: Дури не се напил добро, не почнувал да пишува. Севременост: Се фатил сиромавиот на орото, се скинал тапанот. Претпоставка: Сигурно си се одморил тие денови. Поука за овој час: ...Или оди кај пчелата и види, колку е трудољубива, каква пофална работа врши; трудот нејзин го употребуваат за здравје и царевите и обичните луѓе; неа сите ја сакаат, и таа е славна; иако по силата е слаба, но по мудроста е почитувана. 8 ПРЕДМИНАТО ВРЕМЕ (ПЛУСКВАМПЕРФЕКТ) Основно значење: покажува дејство кое се случило пред некое друго дејство во минатото. Кога дојдовме, тие веќе беа заминале. Предминато време се образува со формите на помошниот глагол сум во минато определено несвршено време и глаголската л-форма од глаголот што се менува, најчесто од свршен глагол. Покрај основното значење, предминатото време има и други значења, но тие се поограничени за разлика од другите времиња и начински форми. Поука за овој час: Глупавиот со веселба го прави она што е престапно, а на разумниот човек мудроста му е својствена. 10. 23 еднина 1.л. бев повикал, дошол, пратил 2.л. беше повикал, дошол, пратил 3.л. беше повикал, дошол, пратил множина 1.л. бевме повикале, дошле, пратиле 2.л. бевте повикале, дошле, пратиле 3.л. беа повикале, дошле, пратиле Наместо предминато време почесто се користи минато неопределено или определено време и конструкциите со глаголска придавка. Наместо: Беше се потстрижал сосема кратко, може да се каже и: Беше потстрижан сосема кратко, / се имаше потстрижано сосема кратко, / се потстрижал сосема кратко. МОЖЕН НАЧИН (ПОТЕНЦИЈАЛ) Со можниот начин се искажува претполагано, можно или посакувано дејство, неограничено од времето. Има само по една форма во еднина и множина: јас (ти, тој, таа, тоа) би сакал, -ла, -ло; ние, вие, тие би сакале. Повеќе е застапен во литературниот отколку во народниот јазик. Обично се среќава во условните реченици: Кога би можел, би помогнал. Неправилно: Го викнаа за да би кажал. Правилно: Го викнаа за да каже.

20

Поука за овој час: Не фали го човека поради неговата убавина, а поради неговиот изглед не презирај го. 11. 2 ИМА-КОНСТРУКЦИИ Се образуваат со помошниот глагол има/нема и глаголската придавка во среден род: имам учено, имав учено, сум имал учено, ќе имав учено, ќе сум имал учено, би имал учено. По значење се блиски на формите со сум, ќе, би и често се заменуваат: имам учено со сум учел; имав учено со бев учел и т.н. Кај има-конструкциите повеќе се истакнува резултатот од дејството, а кај формите со сум, ќе, би повеќе се истакнува самото дејство. Тие се една од особеностите на македонскиот јазик. Поука за овој час: Никој не ја сака татковината зашто е голема, туку зашто е негова. Латинска сентенца СУМ-КОНСТРУКЦИИ Тоа се сложени форми со сум и глаголска придавка, како од преодни, така и од непреодни глаголи: сум носен, ќе сум носен, ќе бев носен, ќе сум бил носен, би бил носен. Се употребуваат паралелно со временски и начински форми: Ќе бев дојден дојден, ако не заврнеше; Ќе дојдев дојдев, ако не заврнеше. Најчесто означуваат резултат од вршењето на дејството или состојба. Стојат на границата меѓу морфологијата и синтаксата. Поука за овој час: Не одбивај ги молбите на неволниците, лицето твое не свртувај го од сиромавиот. 4. 4 ИДНО ВРЕМЕ (ФУТУР) Основно значење: Означува дејство кое ќе се изврши по моментот на зборувањето. Ќе одам за Скопје. Поимот иднина се однесува не само на сегашноста, туку и на времето по некој момент во минатото: Ти реков дека ќе одам за Скопје. Се образува со честичката ќе и формите за сегашно време на глаголот што се менува. Негираните форми се образуваат со додавање на честичката не пред формата за идно време: Не ќе пеам; не ќе гледам. Еднина

множина

1.л. ќе викам, ќе пеам

1.л. ќе викаме, ќе пееме

2.л. ќе викаш, ќе пееш

2.л. ќе викате, ќе пеете

3.л. ќе вика, ќе пее

3.л. ќе викаат, ќе пеат 21

Кога се искажува поголема сигурност во вршењето на дејството се користат конструкциите на глаголот има и честичката да: Има да плачеш, ако не учиш. Со формите на идното време можат да се искажат и други значења освен основното: Минатост: Дојдов дома и што ќе видам видам: насекаде расфрлани алишта. Заповед: Ќе ми платиш и оро ќе ми играш. Претпоставка: Не се плаши, ќе има за сите. Севременост: Ако се направиш овца, секој ќе те стриже. Повторливост: Штом дојде лето ќе одиме на езеро, ќе се капеме по цел ден, а навечер ќе слушаме музика. Услов: Ако се свртиш назад, ќе те запишам. Можност: Ми даде ли повод – ќе го кажам она што го знам. ИДНО ПРЕКАЖАНО ВРЕМЕ Идно прекажано време е глаголска форма карактеристична на нашиот јазик. Се образува со честичката ќе и формите за минато неопределено време на глаголот што се менува. Одречните форми се образуваат на два начина: со честичката не (не ќе сум одел одел) или со глаголот нема и да-конструкцијата (Немало да одам). Во трето лице се испушта помошниот глагол сум. Кај оние глаголи што имаат две л-форми се зема несвршената л-форма. Цитат за овој час: Јас знам дека ништо не знам, но има некои што и тоа не го знаат! Сократ еднина 1.л. јас ќе сум викал, ќе сум носел, ќе сум печел 2.л. ти ќе си викал, ќе си носел, ќе си печел 3.л. тој ќе викал, ќе носел, ќе печел множина 1.л. ние ќе сме викале, ќе сме носеле, ќе сме печеле 2.л. вие ќе сте викале, ќе сте носеле, ќе сте печеле 3.л. тие ќе викале, ќе носеле, ќе печеле Со ова време се искажуваат значењата на идното и минато-идното време, само во вид на прекажување: Петре ќе го кажел она што го знаел. Наспроти: Петре ќе го каже она што го знае. Или: Петре ќе го кажеше она што го знаеше знаеше. Со ова време се искажува незасведочено дејство. Често се искажува и личен став: Гледам, си пораснал.

22

МИНАТО-ИДНО ВРЕМЕ Се искажува идност која следува по некој минат момент. Во однос на сегашноста, тоа е минато дејство, но во однос на некое минато дејство е идност.

Јадев оти ќе останев гладен. Се образува со честичката ќе и со формите на минато определено несвршено време на глаголот што се менува и кој може да биде од свршен и невршен вид. еднина множина ќе викав, ќе викнев ќе викавме, ќе викнеме ќе викаше, ќе викнеше ќе викавте, ќе викневте ќе викаше, ќе викнеше ќе викаа, ќе викнеа Одречните форми се образуваат со честичката не (не ќе викнев), или со глаголот нема и да-конструкцијата (немаше да викаме, немаше да викнеме). Минато-идно време има значења блиски со идното време. Најчесто се користи во условните реченици за искажување нереален услов: Да можев, ќе ти помогнев. Како и во реченици со кои се искажуваат повторливи дејства: Ќе станев наутро, ќе се измиев и ќе почнев да учам. Поука за овој час: Кој се надева на богатството свое, ќе падне; а кој се застапува за праведниците, тој ќе напредува. 11. 28 ПРИЛОЗИ (АДВЕРБИ) Прилозите се полнозначни зборови кои најчесто стојат до глаголите и поблизу ги објаснуваат: Зборува гласно и постојано. Можат да објаснуваат и други видови зборови (именки, придавки): малку пари; многу силен удар. Прилозите се неменливи зборови. Но некои прилози можат да се степенуваат: подобро, најдобро знае; или дури и да се членуваат: повеќето, малкуте. Според потеклото прилозите можат да бидат: од стари падежни форми на именките: дење, лете, зиме, силум, или од други видови зборови: придавки (силно, храбро, херојски), глаголи (трчаница, брзаница, молчешкум), броеви (еднаш, двапати, тројно), заменки (како, таму, негде). Два или повеќе предлози можат да образуваат прилози: на-зад (назад), од-напред (однапред). Но и од два полнозначни збора можат да се добијат прилози: вчера-вечер (вчеравечер), многу-пати (многупати), исто-времено (истовремено), едно-до-друго (еднододруго). Многу придавки од среден род ако стојат до глаголи се однесуваат како прилози: добро момче (придавка), но: добро пее (прилог).

23

Понекогаш некои прилози се однесуваат како модални зборови (сигурно, речиси) или како сврзници (кога, каде што, како што). Според значењето прилозите ги делиме на прилози: за време: сега, вчера, утре, веднаш; за место: овде, таму, десно, далеку; за начин: како, добро, храбро, полека; за количество и степен: колку, малку, повеќе, неколку. Во реченицата кога стојат до глаголите прилозите се јавуваат како определби за време (дојде вчера), за место (се качи високо); за начин (убаво пее). Кога стојат до именки или придавки означуваат степен или количество (мошне паметен, многу народ). Прилозите може да бидат и именски дел од прирокот: Како е? Засега е добро! Поука за овој час: Не биди лицемерен пред другите, внимавај на својата уста. 1. 29 СВРЗНИЦИ (КОНЈУНКЦИИ) Сврзниците се службени зборови со кои поврзуваме одделни зборови во реченицата; или реченици во рамките на сложената реченица: Тој и таа се гледаат често. Рече оти бил болен. Сврзниците по состав можат да бидат прости (и, а, но, та) и сложени (иако, за да, така што); но има и цели сврзувачки состави: не само што... туку и. Во зависност од тоа дали поврзуваат приредени (независни) делови од речениците, или подредени (зависни), сврзниците ги делиме на координациски (приредени) и субординациски (подредени).

Координациски сврзници поврзуваат две приредени (независносложени) реченици. Тие се составни: и, па, та, тики; спротивни: а, но, туку, ами, меѓутоа: разделни: или, или-или, ни-ни, де-де, и-и, ниту-ниту, било-било. Субординациски сврзници поврзуваат две зависносложени реченици од кои една е главна, а другата подредена. Се расплака кога дојде. Ги има повеќе: Исказни сврзници: дека, оти, да, што, како; временски: кога, штом, штотуку, пред да, дури, дури да...; причински: зашто, затоа што, бидејќи, дека, што; последични: што, така што; условни: ако, да; допусни: иако, макар што, и покрај тоа што; целни: да, за да; начински: како да; односни: кој, што, којшто, чиј, чијшто. Во речениците покрај сврзниците се користат и сврзувачките зборови кои се и како дел од подредената реченица. Тоа се најчесто односни (којшто, чијшто), прашални (кој, што) и неопределени заменки (кој било); заменски придавки (каков што, колкав што), но и некои прилози (како што, каде што). Како сврзници можат да се јават и некои честички: ли, дали (во условните и зависноисказните реченици). Праша дали може да одговара за оценка. Може ли повторно да се видиме?

24

Цитат за овој час: Животот не е редица од и… и… и… Животот е редица од или… или… или… Џон Штајнбек ПРЕДЛОЗИ (ПРЕПОЗИЦИИ) Предлозите се неменливи и службени зборови кои немаат свое значење, но ги објаснуваат односите меѓу полнозначните зборови: час по македонски јазик, за мене, со помош на. Кога стојат до именките, заменките и сл. добиваат просторно, временско, присвојно, начинско, целно, споредбено значење и т.н. (на маса, пред Петровден, од мене, на смеа, со радост, поголем од, на барање. Предлогот на, е, без сомневање, најчесто употребуван во нашиот јазик и понекогаш треба да се избегнува „натрупувањето“ на на во една иста реченица. Според составот предлозите се прости (в, во, на, за, од...) и сложени (покрај, накај, заради...) ИЗВИЦИ (ИНТЕРЈЕКЦИИ) Извиците се зборови со кои се искажуваат чувства или се подражаваат звуци. Се изразуваат различни чувствени состојби: радост, тага, бол, чудење и сл.: ха, леле, оф, ох, бре, уа, море. Изговорот на извиците, посебно на оние со кои се подражаваат (имитираат) звуци, понекогаш тешко можеме да го предадеме со вообичаените гласови: трас, бум, бам, куку. Понекогаш се користат гестови и сл: псст, шшшт, ццц. Некои извици по значење се доближуваат до глаголите: Чук, чук! Кој чука? Стојанче... Во речениците се одделуваат со запирка или со други знаци. Леле Леле, што направив! Цитат за овој час: Аристотел не секогаш е Аристотел! (и мудрецот може да згреши!) Латинска сентенца ЧЕСТИЧКИ (ПАРТИКУЛИ) Честичките служат за определување на други зборови или за образување на некои глаголски или придавски форми. Со некои честички се тврди: да (Да Да, така е!); се негира: не (Не видов), ни, ниту; се прашува: дали, ли, нели, зарем (Зарем си научил?); се заповеда: да, нека (Нека влезе!). Некои служат за засилување: и, барем, дури, пак; за изделување: само (Само тој е отсутен), единствено, уште; за определување: токму, имено, баш (Баш на време се оженив...); за количественост: токму, скоро, рамно, одвај, речиси; за посочување: еве, ене, ете; Формообразувачки честички: ќе ( Ќе учам), би, да, нека, по-, нај- (поубав, најубав), -годе, било.

25

Поука за овој час: Од секој труд има изобилен плод, а празните зборови и негрижата водат кон скудност. 14. 23 МОДАЛНИ ЗБОРОВИ Со нив се изразува личен став кон исказот, кон она што го соопштуваме: сигурно, навистина, можеби, бездруго, се разбира. Во реченицата не се поврзуваат со другите зборови, а се однесуваат на смислата на целата реченица: Бојан /сигурно сигурно сигурно, бездруго бездруго, секако / ќе се врати. Според потеклото модалните зборови не се посебна зборовна група. Тие потекнуваат од прилози, глаголи, именки, придавки и сл. Покрај модалните зборови постојат и модални изрази: за жал, за несреќа, без сомнение, на крајот на краиштата и т.н. Поука за овој час: Кој го почитува татко си – ќе се очисти од своите гревови, а кој ѝ оддава чест на својата мајка – придобива големо богатство. 3. 3.4 ЛЕКСИКОЛОГИЈА Лексикологијата е дел од науката за јазикот која го проучува зборовниот (лексичкиот) состав на еден јазик. Лексикологијата ги разгледува одделните зборови (лексеми) како единици на речникот на еден јазик. Таа се дели на повеќе поддисциплини: семантика: ја проучува смислата, значењето на зборовите; етимологија: го проучува потеклото и развојот на зборовите; лексикографија: ги утврдува начелата за составување на речници; фразеологија: ги проучува постојаните зборовни состави (фразеологизмите). Речничкиот состав на еден јазик го сочинуваат повеќе десетици илјади зборови и тој постојано, со текот на времето, се дополнува со зборови од домашно и туѓо потекло. Зборот е најмала јазична единица која се реализира како целост и може слободно да се преместува во говорот: (Рибата плива брзо; Плива брзо рибата; Брзо рибата плива). Зборот се состои од низа гласови, но и еден глас може да биде збор (ако, може, на, од, а, и, е). Кај зборовите разликуваме форма (надворешна, звучна страна) и содржина (внатрешна страна, неговото значење). Некои зборови имаат само по едно, но некои имаат по повеќе значења; на пр. глава, гледа, окно и т.н. Кај зборовите разликуваме лексичко значење (со кое се занимава лексикологија) и граматичко (кое е предмет на морфологијата и синтаксата). Носител на лексичкото значење е основата на зборот; носители на граматичкото значење се наставките и претставките. Според бројот на значењата зборовите ги делиме на еднозначни и повеќезначни. Кај повеќезначните зборови едно од значењата е основно (директно, право), а другите се преносни, (метафорични) кај зборовите.

26

Преносните значења се поврзани со значењата на другите зборови до кои стојат. Сп.: црно вино и црна судбина. Разликуваме уште конкретни и апстрактни значења. Конкретните се однесуваат на нешто што е на дофат на нашите сетила (може да се види, допре, помириса: леб, сол, дрво, стол); додека апстрактните се однесуваат на нешта за кои ние имаме претстава во мислите (радост, мудрост, спремност, крај). Поука за овој час: *Староста е венец на славата, таа води по патот на правдата. 18. 31 Според сличностите или разликите во изговорот и пишувањето, кај зборовите издвојуваме четири групи лексички значења: синонимни, хомонимни, антонимни и паронимни. Синонимите се зборови кои се различни по форма, а имаат исто или приближно исто значење: темел – основа; врат – шија. Ако тие целосно се совпаѓаат, тоа се апсолутни (целосни) синоними. Хомонимите се зборови со иста форма, а со различно значење: коса (на глава) и коса (алатка). Антоними се зборови со спротивно значење: мал – голем; ден – ноќ. Можат да бидат од ист или од различен корен. Паронимите се зборови блиски по изговор, но со различно значење: стипендира – суспендира. Под поимот речник на еден јазик се подразбира целокупниот состав (фонд) на зборови на тој јазик во кој влегуваат како зборови од домашно, така и од туѓо потекло. Во него се вбројуваат и општонародните и дијалектните зборови како и оние кои не се веќе во употреба (архаизми). Точниот број на зборови со кои располага речникот на еден јазик е тешко да се установи бидејќи лексиката на еден народ е отворен систем кој постојано се надополнува. Еден нов збор (или некое негово значење) за да си најде место во речникот треба да се прилагоди на правилата за зборообразување на тој јазик. Тоа во голема мерка важи и за зборовите од туѓо потекло. Што се однесува до зборовниот фонд на македонскиот јазик, тој далеку ја надминува бројката од 65.000 речнички единици колку што ги има во Речникот на македонскиот јазик во три тома (1961 – 1966). Во најновото издание на толковниот речник (се предвидени шест тома, излезени се веќе четири), ќе има многу повеќе зборовни (речнички единици), со многу повеќе значења и со нивно попрецизно толкување. Во меѓувреме излезе еднотомниот толковен Речник на македонскиот јазик од Зозе Мургоски (60.000 речнички единици).

27

Предмет на лексикологија меѓу другото се и класификацијата на зборовите и нивните меѓусебни врски од аспект на: процесот на обновување; потеклото на зборовите и формата и сферата на употреба. ПРОЦЕС НА ОБНОВУВАЊЕ НА ЛЕКСИКАТА Лексиката на еден јазик постојано се обновува и збогатува. Но, исто така некои зборови, особено од материјална култура, полека се забораваат или се губат. Така, според процесот на обновување зборовите ги делиме на: архаизми (стари зборови); историзми и неологизми (нови зборови). Архаизмите се зборови со застарена форма или значење. Ретко се користат бидејќи има нови, современи зборови: венчило, венчанија; параход. Некои од нив, сепак, можат да се најдат во делата на некои писатели. Историзмите се зборови кои биле актуелни и во употреба во одредени историски периоди: динар, милиција, кмет. Неологизмите се новосоздадени зборови чија употреба не е широко застапена. Тие најпрвин навлегуваат преку одредени области, а потоа и во активниот речник. Се создаваат на различни начини: Со заемање. Се прифаќа новиот предмет или поим заедно со туѓиот збор: камерман, епрувета. Со преведување и користење на средства на јазикот во кој навлегуваат: принтер/печатач; бодигард/телохранител. Со преосмислување: пајак (превозно средство), глувче (на компјутер). Со неологизмите се збогатува лексиката. Тие побрзо ќе бидат прифатени ако се образувани според нормите на јазикот во кој навлегуваат. Поука за овој час: Зборовите на човечката уста се длабоки води; тоа е река од изворот на животот. 18. 4 ЛЕКСИКА СПОРЕД ПОТЕКЛОТО Според потеклото зборовите ги делиме на домашни и странски (туѓи). Во огромен број зборовите во нашиот јазик припаѓаат на домашната (изворната) лексика, создавана и развивана во подолг период. Притоа, формата се менувала, но не и коренот на зборовите. Еден слој од нашата лексика се нарекува црковнословенизми. Тие особено се среќаваат во делата на нашите просветители и преродбеници. Странските (туѓите) зборови навлегуваат со непосредно преземање или преку заемки од некој трет јазик. Тоа се најчесто интернационализми кои се прифаќаат од речиси сите јазици. Некои од тие зборови се одамна навлезени во нашиот јазик и ние ги чувствуваме како наши: позиција, факт, гимназија, регион.

28

Сепак, употребата на туѓите зборови треба да биде во обем и мерка кои нема да бидат изнасилени. Посебен слој од нашата лексика го сочинуваат т.н. турцизми. Некои од тие зборови станале дел од нашиот речник. Се употребуваат во разговорниот јазик: мерак, аргат, комшија. Извесен број зборови влегуваат во т.н. неутрална лексика: алва, сарма, боза, за кои нема соодветни замени од домашни зборови. Варваризмите се зборови кои не се според нормите на литературниот јазик и нивната употреба не се препорачува: фарба/боја, мистер/господин. Поука за овој час: Треба да се однесуваме чесно кон зборовите. Николај В. Гогољ ЛЕКСИКА СПОРЕД ФОРМАТА НА ОПШТЕЊЕ Според формата на општење лексиката се дели на разговорна, книжна и експресивна (поетска).

Разговорната лексика се реализира во усната реч (во говорот). На литературниот јазик му дава неофицијален карактер, но не ја нарушува неговата норма. Книжната лексика припаѓа на писмената форма на јазикот и ја користат писателите. Некои од зборовите ги создаваат самите автори. Поетската лексика и многу блиска до книжната (прозната), но од неа се разликува со поголемата експресивност и сликовитост. Спореди: непребол, небиднина, самотник. Поука за овој час: Биди брз и готов да слушаш, а добро обмисли пред да одговориш. 5. 13 ЛЕКСИКА СПОРЕД СФЕРАТА НА УПОТРЕБА Според сферата на употреба лексиката се дели на општонародна, дијалектна, специјална (терминолошка), професионална и жаргонска. Општонародната (неутрална) лексика ја прави основата на речникот на еден јазик. Се користи во писмената и во усната реч и стилски е неутрална. Дијалектната лексика е својствена за одреден дијалект или говор. Понекогаш некои дијалектизми навлегуваат во литературниот јазик и почесто се користат во уметничката литература. Професионалната лексика се употребува во одредени професии (на ѕидари, лекари и сл.). Со терминолошката лексика се објаснуваат разни термини во одделни области. Жаргонската и арголексиката ја користат одредени социјални и професионални групи. ЛЕКСИКОГРАФИЈА – ПОИМ И ПРЕДМЕТ Поимот лексикографија се поврзува со зборовите lexikon= книга, речник, и grafos= пишува. Предмет на оваа дисциплина е востановување на начелата, принципите по кои ќе се собира, обработува и средува материјалот (зборовите) за еден речник. Притоа лексикографијата ги користи придобивките од семантиката и лексикологијата како и од фразеологијата.

29

Речникот е практичната реализација на проучувањата од овие и од другите области на науката за јазикот. Речникот е книга во која се собрани, на одреден начин подредени (најчесто по азбучен ред) и протолкувани зборовите на еден јазик. Тие даваат податоци за значењето на зборот, неговото потекло, сферата на употреба и слично. Речниците можат да бидат енциклопедиски (со исцрпни податоци за поимите, предметите и сл.) и лингвистички кои ги толкуваат зборовите и фразеологизмите. Лингвистичките речници, пак, во зависност од содржината и намената можеме да ги поделиме на современи (ја опфаќаат современата состојба на зборовите) и историски (со преглед на развојот на зборовите); на полни (се однесуваат на лексиката на изумрените јазици) и неполни (со одбран лексички материјал); на општи (ја опфаќа општонародната лексика) и специјални (од одредени области). Еднојазични речници уште се нарекуваат и толковни (зборовните единици се толкуваат, објаснуваат со други зборови од истиот јазик). Поука за овој час: Чест е за човекот да се воздржи од кавга; а секој неразумен се вплеткува во неа. 20. 4 Повеќејазичните речници се викаат уште и преводни затоа што зборовите од еден јазик се преведуваат на еден или повеќе други јазици. Дијалектните речници ја обработуваат целосната дијалектна лексика на еден јазик, или пак, лексиката на едно наречје, дијалект или говор. За предмет на етимолошките речници се зема потеклото на зборовите и нивниот развој. Фразеолошките речници ги објаснуваат фразеолошките изрази. Постојат уште и речници на туѓите зборови; Речници на синоними; правописни (ортографски) речници (се занимаваат со правилното пишување на одделните форми на зборовите); ономастички (на имиња) речници, и во поново време речници во електронска (дигитална) форма. ИЗВЕСТУВАЊЕ Министерството за образование и наука Ве поканува на средба по повод новогодишните празници, која ќе се одржи во Министерството за образование и наука. Ги покануваме сите уредници и новинари од печатените и електронските медиуми со цел да ги резимираме досегашните активности во областа на образованието и науката, како и заедно да ги разгледаме сугестиите за работа и плановите на Министерството за идната 2009 година. Средбата ќе се одржи на 30.12.2008 година (вторник), во 13:00 часот. Одделение за односи со јавност 30

СООПШТЕНИЕ Министерството за образование и наука Ви соопштува дека во текот на денешниот ден, 17.12.2008 година (среда), министерот за образование и наука, Перо Стојановски оствари работна средба со шефот на делегацијата на Европската комисија во Република Македонија, амбасадорот Ерван Фуере. Оваа средба претставува продолжение на веќе воспоставениот добар дијалог помеѓу Министерството за образование и наука и Европската комисија во Република Македонија. За време на средбата беа отворени повеќе теми за унапредување на соработката од областа на образованието со локалната самоуправа... прочитај повеке ПОКАНА Институтот за македонски јазик „Крсте Мисирков“ во соработка со Програмско-организацискиот одбор на манифестацијата 2008 Година на македонскиот јазик има чест да Ве покани на ПРОМОЦИЈА на трудот РЕЧНИК НА ЦРКОВНОСЛОВЕНСКИОТ ЈАЗИК ОД МАКЕДОНСКА РЕДАКЦИЈА, св. 8 и 9 * Промотори: проф. д-р Емилија Црвенковска проф. д-р Димитар Пандев Расправата ќе се одржи на 21 април 2008 (понеделник) во 11,00 часот во просториите на Институтот. ВЕСТИ - МАКЕДОНИЈА Владата ќе го дигитализира образованието Историја, географија, математика, физика и биологија се првите 6 предмети во основното и средно образование за кои Владата наскоро ќе распише тендер за програми за електронски содржини. Во првата фаза е предвидено дигитализација на 30 наставни часа за основците, а за средношколците 50 часа. По електронски пат ќе се оценуваат и наставниците со екстерното полагање на учениците. „Моментално е во изработка системот. Договорот беше склучен минатата недела. Има рок од 30 дена да го инсталира системот и после тоа да биде една мала пилот фаза, пилот тестирање“, изјави Иво Ивановски министер за информатика. Предвидено е екстерното оценување со кое ќе бидат опфатени сите ученици и наставници најмногу по два предмета да се врши по 31

електронски пат и тоа од петто одделение па се до претпоследната година во средното образование...

21.01.2009 Канал 5 Телевизија АВТОБИОГРАФИЈА Мнозина философи има гоедари и мнозина гоедари станале философи. Вака велат нашите стари. И вистина, така си е, спроти како сум уценил мнозина мои пријатели и непријатели, а најпоеќе сум се чудил на татка ми, Бог да ми го прости. Татко ми се викаше Коста Марков Цепенков. Дедо ми беше от село Ореоец, Прил. и работеше самарџилăк во Прилеп. Деда ми јаз не го зафтасаф. Татко ми прикажуаше за деда ми, како му го клале прекарот Цепенко. Еден неделен ден бил обуен со едни бели гаќи, многу разцепени, дури до газот, и излегол настред село да играт со децата. Едно и виделе и му свикале: „Марко Цепенко, Марко Цепенко", и от тој ден беше му останало прекарот „Цепенко". Дедо ми бил многу песнаџиа, што бил многу гласоит. Коа ќе излезел да оди на с. Коњари, да венчаа или да крсти кај крштениците, што и имал, коа ќе запеел една песна, дури в Коњари ќе се слушало, и едно ќе чуеле крштениците, ќе излезеле на буниште да го пречекаат. „Деца, невести, излегујте да го пречекаме, оти нункото иди." Вака ќе си речеле крштениците и ќе излезеле на буниште да го пречекаат. Коа ќе седнел на чесна трпеза, три дни и три ноќи сѐ кралцки песни ќе му пеел на сфатоите или на гостите, спроти како да бил дено. На многу села бил дедо ми нунко, само и само дека знаел „турли-бе-турли" кралцки песни и дека бил многу гласоит, и друго, дека бил самарџиа, а пак и бил прв мајстор за самари праење, прочуен и во Прилепско, и во Битолцко, и во Тикфешко, та секој идел при него да му напраи самар. Ете от тој себеп селаните го клаале нунко. Во мое знаење три села зафтасаф да сме нункои: Коњари, Кадино село и Бела цркфа. Дедо ми имаше четири синои: поголемио, Никола, куменџиа работеше во Прилеп; Коста, татко ми, еќим работеше насекаде, а најстреднио, Ристе, мајстор во С[т]амбол работеше; а најмалио, Илче, чешлар работеше многу години во Софиа, во Прилеп и најпосле во Крушоо. Имаше и три ќерки дедо ми: едната ја викаа Като, другата - Маро и најмалата Дафо. Ката умре во Прилеп и јаз не а зафтасаф, а Мара и Дафа - во Крушоо и и зафтасаф. Само татко ми и Дафа беа песнарии како татка си (деда ми), а друзите не беа толку многу. Извадок од Автобиографијата на Марко Цепенков 32

БИОГРАФИЈА – БЛАЖЕ КОНЕСКИ Поет, раскажувач, есеист, книжевен историчар, лингвист, преведувач. Роден е во с. Небрегово, Прилепско на 19 декември 1921 година. Починал во Скопје на 7 декември 1993 година. Студирал филозофија на универзитетите во Белград и Софија. По дипломирањето работел како професор на Филозофскиот факултет во Скопје. Почесен доктор на Чикашкиот, Краковскиот и Скопскиот Универзитет. Учествувал во составувањето на правописот на македонскиот литературен јазик (1945). Втемелувач на македонистиката на Скопскиот универзитет. Редактор на Речникот на македонскиот јазик. Бил ректор на Универзитетот во Скопје (1958-1960). Член на МАНУ и нејзин прв претседател (1967-1975). Член на академиите во Загреб, Белград, Сараево, Чикаго, Лоѓ. Бил уредник на списанијата „Нов ден“ и „Македонски јазик“. Член на ДПМ од 1946 година. Прв претседател на ДПМ. Автор е на книгите: Земјата и љубовта (поезија, 1948), Македонски правопис со правописен речник, со Крум Тошев (1950), Граматика на македонскиот литературен јазик, I дел (1952), За македонскиот литературен јазик (1952), Песни (1953), Граматика на македонскиот литературен јазик, II дел (1954), (Везилка (поезија, 1955), Лозје (раскази, 1955), Песни (1963), Историја на македонскиот јазик (1965), Речник на македонскиот јазик, I, II, III, (редактирал, 1961, 1965, 1966), Стерна (поезија, 1966), Ракување (поема, 1969), Јазикот на македонската народна поезија (1971), Беседи и огледи (1972), Записи (поезија, 1974), Стари и нови песни (1979), Места и мигови (поезија, 1981), Чешмите (поезија, 1984), Македонскиот 19. век, јазични и книжевно-историски прилози (1986), Ликови и теми (есеи, 1987), Послание (поезија, 1987), Тиквешки зборник (студија, 1987), Средба во рајот (поезија, 1988), Црква (поезија, 1988), Дневник по многу години (проза, 1988), Златоврв (поезија, 1989), Поезија (Константин Миладинов), читање на Блаже Конески (1989), Сеизмограф (поезија, 1989), Македонски места и теми (есеи, 1991), Небесна река (песни и препеви, 1991), Светот на легендата и песната (есеи и прилози, 1993), Црн овен (поезија, 1993). Добитник на наградите: „11 Октомври“, „Браќа Миладиновци“, „Ацо Шопов“, „Хердеровата“, „Његошевата“, АВНОЈ, „Златен венец“ на Струшките вечери на поезијата, „Скендер Куленовиќ“, на Сојузот на писателите на СССР, за книжевен опус на „Мисла“, „Рациновото признание“, „13 Ноември“. (Извор: pen.org.mk ) ПАТОПИС Слично запишал и патописецот Јохан Хајнрих Мајр, кој исто така во почетокот на 19 век ја посетил Македонија: "Подоцна поминавме во областа каде Александар Велики направил одмор. Од пред неколку илјади години овде се чува споменот на овој славен Македонец". (Јохан Хајнрих Мајр патопис од 1814 година. Johann Heinrich Mayr's Reise nach Konstantinopel, Aegupten, Jerusalem und auf den Libanon, 1820. Конгресна 33

библиотека Вашингтон, сигнатура ДС 48. М49. цит. според Александар Матковски, цит. дело). Рускиот истакнат деец Виктор Григорович, во врска со импресиите од својата посета на Македонија во 1844 - 1845 година запишал: "Во сите краишта што ги посетив, јас немам чуено други имиња освен имињата на Александар Велики и на Марко Крале. И едниот и другиот живеат во спомените на народот... Споменот за Александар Велики сепак е повеќе утврден кај народот." (цит. според Б. Ристовски). Веќе спомнавме дека Виктор Григорович запишал и една народна творба за македонскиот цар Филип Втори. Да ја спомнеме и изјавата на еден, засега непознат, учител од Охрид кој дошол на местото на истераниот бугарски учител во Солун во 1845 година. Оваа изјава подоцна е пренесена и во тогашниот печат, без да се наведе идентитетот на учителот. Кога го прашале да се декларира што е по националност, нашиот охриѓанец дословно рекол: "Јас не сум ни Бугарин, ни Грк, ни Цинцарин! Јас сум чист Македонец, какви што биле Филип и Александар Македонски и Аристотел филозофот (цит. според Блаже Ристовски). Ерејот Димитрија од Кривопаланечко во врска со своето етничко потекло, во далечната 1848 година, запишал: "Родум сум Македонец... Од Бога било пишано мојата татковина да страда од Грците, па тие не ни даваат мир ниту денес, иако сите знаат дека Македонија била постара држава од нивното царство." (цит. според Б.Ристовски). (А. Донски: Сведоштва Сведоштва..., Македонско сонце, 2002) РЕПОРТАЖА Големото и малото езеро на Пелистер, познати како Пелистерски очи, поради својата убавина и природни феномени што ги поседуваат, номинирани се како еден од трите македонски предлози во светскиот избор на седумте нови чуда на природата. „Имаат исклучително значење за националниот парк Пелистер, исто така и за Република Македонија и за еколошкиот туризам кој се одвива. Тие се вистинска природна реткост, со оглед на надморската височина на која се наоѓаат и се одржуваат во таква форма“, изјави Сашо Мицевски, директор на Национален парк Пелистер. Големото езеро се наоѓа на надморска височина од 2.218 метри, долго е 233 метри, широко 162, а длабоко е 14,5 метри и во лето, секогаш бистрата вода достигнува температура од максимални 14 степени целзиусови. Тука единствено може да се најде амфиподното ракче.

34

Малото езеро е на само два километри северозападно од големото, на 2.180 метри надморска височина. Долго е 79 метри, широко е 68 и длабоко 2,5 метри Пелистерските езера се најубавото нешто што природата го создала во овие планински предели. Токму затоа тие ја осмислуваат митската димензија на светските хоризонти. Можеби е време на светот да му го покажеме ова чудо на природата кое допира до најосмислената смисла на сегашната цивилизација.Искусните планинари кои се искачиле на сите светски покриви, велат дека како овие езера нема никаде во светот. „Вреди да се афирмираат тие езера и врвот Пелистер во целиот свет за да идат и да ја посетуваат оваа планина“, вели Ѓорѓи Костовски, алпинист. „Како деца со него заедно ги посетувавме езерата, од тие езера беше воодушевен и ги сметаше за едни од најубавите езера“, рече Јонче Илиевски, син на Димитар Илиевски Мурато. За пелистерските овчари езерата живот значат, но и вистински дар на природата. „Пелистерските езера се едни од најубавите на светот, во најубава и најчиста природа“, вели Никола Дервеновски, овчар од село Трново. (Пеце Стефановски: 09.09.2008, А1 Телевизија) ФЕЉТОН 120 години од раѓањето на Иван Ајдински Следбеник на идеите на Гоце Делчев Во историјата на македонскиот народ, особено во периодот пред, за време на Илинденското востание и потоа, има многу Македонци-револуционери и интелектуалци што се бореле за слободата на Македонија. На некои од нив имињата и делата не им се доволно познати во нашата историографија. Таков е случајот и со Иван Илиев Ајдински, револуционер - илинденец, социјалист, комунист и прв адвокат во Струмица. Тој е роден на 23 септември 1885 година во Ново Село, Струмичко. Новоселскиот револуционер е убиен за време на Септемвриското антифашистичко востание во Горна Џумаја (денешен Благоевград), Бугарија, на 10 октомври 1923 година. Иван Илиев Ајдински уште како ученик во Солунската гимназија се запознава со напредните идеи на Гоце Делчев и на Даме Груев и под нивно влијание ѝ пристапува на Внатрешната македонска револуционерна организација (ВМРО)... за организирана подготовка на македонскиот народ за ослободување од турското ропство. Како ученик, поради неговата револуционерната активност е исклучен од гимназијата, а за активноста во групата на „гемиџиите“ е осуден на смрт. Бидејќи Ајдински не бил полнолетен, казната му е заменета со 101 година затвор. Тој бил затворен во затворот „Беаскуле“ во Солун, на брегот на Егејското Море.

35

По бегањето на Иван од затвор, Гоце Делчев му помага да стане учител. Најпрво учителствува во Ново Село, Штипско, а потоа и во Ново Село, Струмичко. Делчев го поставил Ајдински за револуционерен инструктор во струмичкиот и во петричкиот регион за да работи врз подготовката на народот и за собирање оружје за оружено востание. Во извршувањето на овие задачи тој покажал голема револуционерна активност, особено пред, за време на Илинденското востание и потоа. Иван Илиев Ајдински бил секретар во четата на Христо Чернопеев во Струмичкиот револуционерен округ на Внатрешната македонска револуционерна организација... Време, број 546, 16.11.2005 проф. д-р Љупчо Аајдински ИМПРЕСИЈА Фотографирањето е повеќе миг на доближување, отколку доближување на мигот. Растојанието помеѓу објективот и објектот, го води фотографот во полето на објективноста на преземената слика од организираниот живот според законите на извесноста. Љубовта кон судбината (amor fati) на луѓето што стануваат дел од контролираниот фото-пејзаж на минливоста, ја одредува нивната природност и емоционална релјефност. Нивните чисти лица и придвижени тела кон статичноста на небесната, водената и земјена длабочина ги исцртуваат координатите на просторната и традиционалистичка припадност. Кога во дланките ги држиме музејските фотографии со историскодокументаристичка вредност, речиси секогаш имаме чувство дека најважното сме го покриле со прстот. Ја бараме точката на континуитетот и дисконтинуитетот, заборавајќи на интимистичката традиција на личностите и предметите врамени во композицијата. Фотографијата на Иван Блажев ги отвора прашањата на динамиката / повторливоста на денот преку разградување на системот... на рационални нужности и социјални контексти. ...Дигиталната технологија го оддалечи прилепеното око од камерата. Ова е ера на оддалечувања и митски сведочења. Растојанијата од-окото-на-фотографотдо-камерата и од-окото-на-гледачот-до-фотографијата постојат за да се разоткрие блискоста на фокусираното со граничното, и на интимното со безграничното. Фотографот патува за да не заборави, фотографира за да се сеќава. Иван Блажев сѐ уште го држи окото сраснато со камерата, соединувајќи ја сопствената сигурна присутност со неизвесниот распоред на елементите во просторот. Во исцртаната територија на мапата на вообичаености, неговите фотографии со своите остри агли го пресекуваат одживеаното, пуштајќи им крв на спомените. Меѓу кружниот објектив и правоаголната форма на фотографијата недостасуваат токму оние периферни сантиметри, кои припаѓаат на премачканите сеќавања на сонот. Никола Маџиров: Кон фотографиите на Иван Блажев „Македонија сонувајќи“, објавено во Блесок бр. 50, 2006 36

ДЕСКРИПЦИЈА Старата Грулица јаваше на магаре рано изутрина кон градините, потсмевајќи се за нешто по целиот пат. Беше август, најубавиот месец во годината. Тоа е времето кога во Пасквелијата зреат смоквите. Навистина нема поубав месец од август, мислеше старата. Но таа имаше и своја причина така да мисли.

– Груле, рече старата Грулица, како убав ден човеку!

– Тоа е август, момичко, рече стариот Грул намигнувајќи со своето крупно, светло око. Тоа е август, повтори старата Грулица и исто така намигна.

– Времето кога зреат смоквите, дополни Грул. Потоа го зеде магарчето за оглав и појде низ сувата бразда кон градините. Одеа полека по браздата што водеше до нивната градина, чудејќи се зошто војниците ги натопориле пушките кон нивните мали смокви. Во еден миг Грулица дури се исплаши да не пукаат. Таа налутено им довикна: – Еј, да не сте пијани... ... Секоја година, секој август во годината кога ќе зазрееја смоквите Груловите доаѓаа во градините за да ги чуваат малите зрели смокви. Ги чуваа како своите очи иако од нив немаа никаква корист. Луѓето од Пасквелија ја знаеја тагата на старите и никогаш не се осмелуваа да ги одвратат од оваа игра што секако ќе потрае до нивната смрт. И сѐ додека не дојдеа првите есенски дождови и додека не попаѓаа веќе раскапаните смокви, Груловите не ги напуштаа градините. Тоа беше времето кога се враќаа момчињата од војска. Тие го очекуваа и својот син, иако знаеја дека тој никогаш веќе нема да се врати. Но во август, секој август во годината ги измамуваше двајцата стари. Можеби ќе се врати, им шепнеше август, им ветуваа светлите очи на смоквите. Понекогаш се опиваа и тогаш долго прикажуваа за август, за најубавиот месец во годината. Грулица тетеравејќи се ќе појдеше кај стражарот од караулата, и долго, долго му зборуваше за август, за смоквите и најмногу за нејзиниот син. Стражарите секогаш молчеа како да беа неми. Тоа ја разлутуваше старата. Лутливо ќе речеше: – Слушај ти момче... и јас имам син војник... Но тој никогаш не беше ваков труп.

– Да, повторуваше стариот Грул со гордост. Моето сине никогаш не се лутеше. Вас како мајка да не ве родила.

– Замолчете, заповедаше стражарот... Живко Чинго: Смртта на Градинарот (извадок), Блесок бр. 23, 2001 РЕФЕРАТ Фактите зборуваат. Жан Лопен во статијата „Херберт Фон Карајан“ по повод неговата смрт, во весникот „Ле Монд“ од 22.07.1989 г. публикувана во „Музикални хоризонти“ бр.9 од 1989 г. – „Сојуз на музикалните дејци“, Софија, 37

во превод од француски на бугарски јазик од страна на Ана Радославова вели: „Предците на Херберт Фон Карајан по таткова линија се преселени од Македонија. Неговиот прадедо, кој се презивал Карајанис, емигрирал 1792 г. во Саксонија и наскоро после тоа ја добива дворската титула. Таткото на Херберт е голем, познат хирург и страстен љубител на музиката – свирел на кларинет. Мајка му, Марта Космак, по потекло е Словакијка. Музичарот се раѓа на 5 април 1908 во Салзбург (Австрија), во татковината на Моцарт... Со сличен текст е и сведоштвото на академик Властимир Николовски за изјавата на познатиот ерменски композитор и диригент Арам Хачатуријан (1903-1978). За време на музичкиот фестивал „Георге Енесцу“ 1964 година во Букурешт, на академик Николовски му се обратил Хачатуријан со зборовите: „Вие знаете дека Карајан по потекло е Македонец... не, не, тој дал изјава во весниците дека е Македонец“. Оваа изјава професор Властимир Николовски и писмено ја потврди на ден 26.02.1998 г. А еве што изјавува Ванчо Карајанов од Гевгелија: „Во Гевгелија [кога] отпочнал процес на доселување од околните села, меѓу тие доселеници било и семејството на Карајанови. Војската на бегот ги прогонувала и убивала доселениците. Меѓутоа малото дете од Карајанови не го убиле затоа што трговците кои тргувале со Виена го однеле со нив, и во Виена го вработиле кај некој Македонец – фурнаџија. Момчакот, кога пораснал, се оженил и го задржал презимето Карајан...тој е прадедо на Херберт Фон Карајан... Сето горе напишано го знам од моите родители и од мојот дедо Гоно Карајанов... Томе Манчев: Научни аспекти за потеклото на Х. Фон Карајан, објавено во Блесок, бр. 04, 1998 ХУМАНИЗМОТ И РЕНЕСАНСАТА ВО ЛИТЕРАТУРАТА Хуманизмот и ренесансата во литературата и во културата го означуваат крајот на средновековието и почетокот на новото време. Се јавуваат најпрвин во Италија, во XIV век, а потоа и во другите земји, како резултат на напредокот на економијата и со појавата на новата граѓанска класа. Хуманизам означува љубов кон човекот и се настојува да се направи сѐ, животот да му биде поубав и попристоен. Ренесанса значи преродба, обнова на духот и сфаќањето за животот. Се јавува нешто подоцна од хуманизмот и се надоврзува на него. Новата граѓанска класа покрај желбата за власт и богатство, се стремела и за поинакви погледи кон животот. Со своето дејствување ги разнишала темелите на феудалниот поредок, во кој угнетувањето на селанството и примитивизмот биле главни обележја, а расцепканоста на државите го кочеле напредокот.

38

Младата буржоазија ги помагала и развивала науката и техниката, откако согледала дека тие се значајни за напредокот на производството и трговијата, и за нејзиниот успех. Со техничките пронајдоци научниците дошле во судир со средновековната схоластика и настојувале да го ослободат човекот од нејзините стеги и да го унапредат неговиот живот. Писателите и уметниците со голема љубов и почит се однесувале кон античката литература и култура наоѓајќи во неа инспирација за новите животни погледи. Во делата на античката римска култура ја откривале слободната човекова мисла. Хуманистите ја бранеле и унапредувале желбата за посреќна иднина, како и вербата во можностите на човекот да ги надмине средновековните предрасуди и догми. Писателите хуманисти кои сметале дека латинскиот јазик е совршен и погоден за создавање оригинални дела, полека го заменувале со народниот италијански јазик што бил разбирлив за читателите. Меѓу првите кои почнале да пишуваат на народен јазик биле Данте, Петрарка и Бокачо, во чии дела се огледува духот на предренесансниот живот во Италија. Нивниот пример го следат писателите во Англија, Шпанија, Франција, Германија... Во средината на XV век се создаваат нови модерни држави, во кои новата полетна буржоазија доминирала во општествениот живот. Се зацврстува потребата за индивидуалната слобода на човекот и за слободен развиток на човековата мисла. Се јавува движење познато како ренесанса кое наполно ѝ одговарало на буржоазијата, но и на закрепостените селани. Во сликарството, вајарството и архитектура се создаваат дела низ кои се огледува убавината на човекот и стремежот за животна радост. Во тоа време творат Да Винчи, Тицијан, Микеланџело, Рафаел. Тогаш се создадени монументалните градби како што се црквата Свети Петар во Рим, дворецот Лувр во Париз; слични градби во Мадрид, во Фиренца, во Краков. Во литературата почнуваат да доминираат теми и мотиви од ренесансниот живот. Литературните дела се ослободуваат од наивноста, но затоа во нив се внесува одмереноста, ведрината и оптимизмот преку психолошката анализа на ликовите. Во овој период особено биле популарни лирската песна, епската форма во стих и проза, и драмите во стих и проза. За разлика од хуманистите, ренесансните поети и писатели исклучиво го користат народниот јазик во своите дела. На тој начин на литературата ѝ дале и национални предзнаци.

39

Покрај италијанските поети Лодовико Ариосто и Торквато Тасо, обележје на овој период му дале и шпанските писатели Лопе де Вега и Мигел де Сервантес, францускиот романописец Франсоа Рабле, како и англискиот драмски писател Вилијам Шекспир. Нивните дела ја надминале епохата во која настанале и си нашле заслужено место во ризницата на светската литература на сите времиња. Цитат за овој час: Љубовта, парите и грижите, не можат да бидат скриени. Лопе де Вега ДАНТЕ АЛИГИЕРИ (1265 – 1321) Стои на врвот меѓу италијанските писатели од времето на хуманизмот. Во своите дела ги застапувал идеалите на новото време. Данте е роден во Фиренца во аристократско семејство кое почнало материјално да опаѓа. Своето образование го надополнувал со изучување на францускиот јазик и старата античка литература. Особено се восхитувал од делата на римскиот поет Вергилиј. Како млад се вклучил во политичкиот живот на Фиренца, најпрвин како приврзаник на папските идеи, а потоа како нејзин најжесток противник. Поради тоа засекогаш ја напуштил Фиренца и животот го завршил во Равена каде што бил и погребан. Во животот на Данте особено значење има средбата со Беатриче, девојка кон која искажувал само платонска љубов и на која ќе ѝ ги посвети најубавите свои дела. Својата литературна дејност Данте ја почнал со збирката од 30 песни, „поврзани со раскажување“- Нов живот, во која ги опеал љубовните мечти, но и тагата поради смртта на саканата Беатриче. Како плод на проучувањата на старите антички и средновековни филозофи за моралот, за животот и за смртта, Данте ќе го објави делото Гозба напишана на народен јазик. Следните свои дела За народниот јазик и За монархијата Данте ќе ги напише на латински јазик. Во првото дело се застапува за еден литературен јазик на сите Италијанци, а во второто за востановување на монархијата како спас од папската власт. Божествената комедија е најзначајната творба на Данте. Инспириран од љубовта кон Беатриче, поетот во делото ги пренесува своите политички размисли, но и животното искуство стекнато во родниот град и пошироко. Божествената комедија има интересна композициска градба. Составена е од три дела: Пекол Пекол, Чистилиште и Рај. Секој од овие делови има по 33 песни и заедно со Првата (Воведна) песна се вкупно 100. Сите песни се со строфи од по три стиха (терцини). Пеколот е поделен на девет круга, Чистилиштето е со девет степени на усовршување, а Рајот е претставен во вид на девет небесни сфери и десеттата (почеток на сите почетоци), наменета за Господ Бог.

40

Тема на Божествената комедија е опис на задгробниот живот на луѓето според средновековното верување, а основна идеја е да им се помогне во моралната преобразба. Данте сметал дека додека се живи луѓето мора да поведат сметка за своето однесување и дека без морално усовршување на човекот не може да има преродба на духот на општеството. Целата Божествена комедија е напишана со користење на многу алегории и метафори и други изразни средства, така што таа има и буквално и алегорично значење. На почетокот, во Првата (воведната) песна преку стиховите:

На средина од мојот живот земен го изгубив јас така својот пат; се најдов в шума сам, сред густеж темен... ...Данте ни ги открива заблудите и грешките во сопствениот живот. На патот до личната преобразба ги опишува пречките на кои наидува. Тоа се пантерот, лавот и волчицата. Тие ги симболизираат лакомоста, гревот на младоста, телесната убавина (пантерот), горделивоста, жедта за власт (лавот), алчноста за пари (волчицата). Пред овие и други препреки Данте е готов да се врати назад, но му доаѓа во припомош поетот Вергилиј (симбол на мудрост и знаење), испратен од Беатриче. Тој ќе го поведе во предворјето на Пеколот и низ неговите кругови каде што се наоѓаат душите на сите оние што грешеле и не воделе сметка за она што ги чека по смртта. Со особен презир Данте се однесува кон предавниците, кон егоистите и кон сите оние кај кои отсуствувало чувството за хуманост. Остро го разобличува моралното однесување на таквите луѓе посочувајќи ги како главни виновници за хаосот во социјалниот и политичкиот живот на Италија. На тој начин Данте ќе го поттикне раѓањето на нови личности со напредни идеи на идниот ренесансен живот. Слободното изразување на мислите како светлината, ќе помогне да се осветлат сите мрачни заблуди на средновековната ограниченост, а на Данте ќе му обезбедат место на предвесник на новата епоха. Цитат за овој час: За една жена подобро е да биде убава, отколку умна, бидејќи мажите подобро гледаат одошто мислат. Данте ФРАНЧЕСКО ПЕТРАРКА (1303 – 1374) Петрарка е еден од првите творци на раната ренесанса во италијанската и европската литература. Пишува инспириран од античките поети, но и под 41

влијание на Данте. За разлика од Данте, некои од делата ги создава на латински јазик, ограничувајќи го на тој начин кругот на пошироката читателска публика. Се родил во Арецо, каде што татко му бил протеран од Фиренца. На 8 години се преселил во Авињон, во Јужна Франција, во тоа време седиште на папата. Студиите по право ги почнал на Болоњскиот универзитет, но не ги завршил и пак се вратил во Авињон. Важен момент од животот на Петрарка е средбата со една убава жена во црквата „Света Клара“, која во своите дела ќе ја нарече дона Лаура и која ќе му биде инспирација за сите негови подоцнежни творби. Тогаш поетот имал 23 години. Ќе стапи на служба кај некој богат мецена кој и самиот бил восхитен од таа жена и од песните за неа. Тогаш Петрарка ќе преземе едно од првите научни патувања во Европа, при што ќе ги посети Франција и Германија. Се искачил и на врвот Мон Ванту (1909 метри висок). Од Рим ќе се врати во Авињон. Додека бил жив, бил прогласен за најголем италијански поет. Последните години ги поминал во близината на Падова, (но не и во Фиренца), каде што починал во 1374 година. Литературната дејност ја почнува со сонети во Писмата без адреси, кои настанале при престојот во дворецот на папата во Авињон и во кои се исмејуваат разните човечки пороци. Во 1341 година на латински јазик ја напишал епопејата Африка составена од 9 епски песни за која добил и ловоров венец. Творештвото на Петрарка го сочинуваат поетски и моралистичко-филозофски дела. Првите ги пишува главно на народен јазик, а вторите на латински. На латински јазик е и Посланица, во форма на писма во стихови; За знаменитите луѓе на светот - зборник за најзначајните луѓе на светот меѓу кои и за Александар Македонски. Со филозофска тематика е расправата За презирот кон светот. Канцониер (збирка песни) е пишуван на народен јазик и во него се поместени повеќе од 300 сонети и 29 песни. Сонетите и песните се инспирирани од љубовта кон госпоѓа Лаура. Освен поетските, во Канцониерот се застапени и творби со филозофска и политичка тематика. Сите тие настанале во период од триесетина години. Канцониерот е поделен на два дела: Животот на дона Лаура и Смртта на дона Лаура. Во првиот дел Поетот пее за убавините на саканата жена, опишувајќи го секој дел од нејзиното тело, за кое кажува дека е совршено и кое телесно го привлекува. Но таа е недостижна за него, затоа што била мажена (имала и повеќе деца). Душевното страдање ќе го опише во сонетот Не, нема мир ...

42

Не, нема мир, ни војна, ниту враг; се плашам в надеж, стинеам и горам; се влечам в прав, со облаци се борам; за сите туѓ, ги барам сите пак... Но тој нема моќ да се спротивстави на силата што го привлекува кон неа. Се мразам сам, го сакам сиот свет. Тој душевен конфликт ќе му донесе немир и несреденост. За сѐ e виновна дона Лаура, но Поетот не ја укорува. Во таков стил е испеан и сонетот Со чекор бавен. Во него бара осамени места кај што ќе може во мир да мечтае за саканата жена. Во вториот дел Петрарка ја искажува болката поради смртта на саканата личност. Иако мртва, дона Лаура ја слуша неговата исповед. На крајот, на Поетот му останува само преку Богородица да бара прошка од Господа. Стилот на Петрарка е многу богат со разни изразни средства, како што се епитетите, споредбите, метафорите. Некои од тие се многу едноставни и еднообразни. Таквиот начин на пишување подоцна го прифатиле и други поети кои се наречени Петраркисти. Петрарка со право се смета за основоположник на новата европска лирика. Тој има заслуги и за развојот на класичната филологија како наука. Цитат за овој час: Својата љубов може да ја објаснува само оној, којшто слабо љуби. Петрарка МИГЕЛ ДЕ СЕРВАНТЕС (1547 – 1616) Сервантес е едно од најзначајните имиња на ренесансата во Шпанија. Бесмртна слава му донело делото Дон Кихот, по Библијата, најпреведуваното дело во светската литература. Роден е во Алкала де Хенарес. Се школувал во Ваљадолид и Мадрид. Како пратеник на папата доаѓа во Рим. Учествувал во битката кај Лепант 1571 година, каде што бил тешко ранет. На враќање кон Шпанија бил заробен од пирати и продаден како роб. По неколкугодишно ропство во Алжир бил откупен и вратен во земјата. Најпрвин работи како интендант, а потоа како собирач на даноци. Поради неправилности во работа, повеќе пати бил затворан. Пред смртта се замонашил. Не се знае каде е погребан. Литературната дејност ја почнува со песни посветени на шпанската кралица. По враќањето во татковината напишал дваесетина драми но без голем успех кај публиката. Пасторалниот роман Галатеја, сепак бил читан, затоа што раскажува за идилична љубов меѓу овчар и овчарка. Тогаш била прикажана и трагедијата Нумансија. Сѐ до појавата на Дон Кихот, другите дела му се читале или прикажувале со променлив успех. Тоа се збирките раскази: Поучни новели, Патување на 43

Парнас; љубовно-херојските драми: Лавиринт на љубовта, Алжирска робија, Доблесниот Шпанец; битово-плаутовските драми: Судија за бракоразводни парници, Будниот стражар. Дон Кихот е роман кој на авторот му обезбедил светска слава. Дело во кое подеднакво се испреплетени трагичните и комичните настани. Главниот лик Дон Кихот е рицар-скитник, но човек со благородно срце кај кого се раѓа помисла дека треба да тргне во авантури за да ги исправи неправдите на кои ќе наиде. Романот е пародија и своевидна критика на многуте рицарски романи во Шпанија и пошироко во 16. век, кои штетно влијаеле на младите читатели. И самиот Сервантес на крајот на романот ќе запише дека „...единствена желба ми беше да ја изложам на луѓето одвратноста кон измислените и глупави истории, опишувани во рицарските романи... Првиот дел на романот излегол во 1605 година, а вториот дел една година пред смртта – во 1615. Содржината на романот се гради преку многуте доживувања на мудриот безумник Дон Кихот и трезвените постапки на неговиот оруженосец Санчо Панса. Средовечниот благородник со вистинско име Алонсо Кихано, читајќи ги рицарските романи, реалниот свет го заменува со светот на фантазијата, па не му било тешко и својот коњ да го споредува со Букефал на Александар Македонски и да му го даде името Росинант. Си нашол стара рицарска опрема, дури и принцеза (една селанка) со звучно име Дулчинеја на која ќе ѝ ги посветува своите подвизи! По патот го придружува Санчо Панса, кој ќе го извлекува и од опасности со смртни закани, но и ќе се обидува да го врати во реалноста. Иако прави безумни подвизи, во мигови на тага, Дон Кихот ќе покаже и здрави размисли со хуманистички идеи за слободно општество во кое ќе нема неправди. Саможртвата што ја дава, само покажува со каква силна желба сака да им помага на луѓето. Трпи кршење ребра, студ, жед, понижувања. Наспроти својот господар, Санчо Панса е остроумен селанец со приземни и практични размисли. Понекогаш е шегобиец, од чија уста излегуваат мудри изреки. Но и тој на моменти почнува да верува дека можеби ќе стане гроф или гувернер на некој остров. Така спротивставени Дон Кихот и Санчо Панса како да сочинуваат една органски поврзана личност со сложен карактер и изглед. На крајот од романот Дон Кихот ќе го прифати говорот на Санчо Панса и ќе се ослободи од возвишени рицарски фрази.

44

Пред умирање, на берберот и парохот ќе им ја искаже својата заблуда, а пред заминување од овој свет, ќе рече дека пак е оној што го знаеле отсекогаш Алонсо Кeхано Добриот. Пораката на Сервантес, искажана преку двата централни ликови. е да се прикажат носителите на новите хуманистички идеи за почитување на достоинството на човекот. Сервантес верува во новиот човек кој треба да прави добри дела за напредок на целото човештво. Романот има автобиографски карактер. Сервантес ќе запише: Само за мене се роди Дон Кихот... Ние двајцата сме една целина... Цитат за овој час: Ништо не чини така евтино и не се цени така скапо, како учтивоста. Сервантес ВИЛИЈАМ ШЕКСПИР (1564 – 1616) Шекспир го зазема едно од челните места во европска и светската литература на полето на драмската уметност. Неговите дела и денес се исто толку актуелни како што биле при нивната прва изведба пред четири века. Од оскудните податоци за животот, се дознава дека е роден во гратчето Стратфорд во семејство на имашливи родители; дека учел во т.н. Граматичко училиште и дека на 18 години се оженил и имал повеќе деца. Интересот на Шекспир кон драмската уметност се засилил по неговото доаѓање во Лондон и учеството во групата која ќе го изгради театарот Глобус, каде што првин биле изведувани неговите преработки на стари драми, а потоа и оригинални драми. На четири години пред смртта се вратил во родниот град, го напуштил пишувањето и живеел повлечено. Зад името на Вилијам Шекспир стои завидна бројка на 37 драми и други дела собрани во изданието под наслов Шекспировиот канон. За жал, сѐ уште не е пронајден оригинален ракопис од авторот. Исто така за некои драми се претпоставува дека ги напишал во соработка со други автори (Двојна лага со Џон Флечер и сл.). Шекспир е автор и на двата спева Венера и Адонис, и Лукреција; како и на 154 сонети пишувани под влијание на Петрарка. Драмите на Шекспир настанале во три периода. Во првиот период се создадени неговите комедии Веселите жени Виндзорски, Сон на летната ноќ, Како што милувате, Венецијанскиот трговец, Двајцата Веронци. Тогаш настанале и некои историски драми. Вториот период го опфаќа времето на неговата полна творечка зрелост, на која белег ѝ даваат трагедиите Отело, Кралот Лир, Магбет, Антонио и Клеопатра и Хамлет. Во овие драми во преден план избива судирот меѓу две начела: човечноста и подлоста.

45

Во третиот период ги напишал пиесите Симбелин, Зимска бајка и Бура. Во нив се обидува да најде излез од трагичниот круг во кој западнал човекот. Излезот го гледа во верата за посреќна иднина на човештвото. Во тие драми има елементи на фантастика и театралност. Хамлет е, без сомнение, најпознатата и најмногу играната трагедија на Шекспир. Историската подлога на делото Шекспир ја нашол во книгата Данска историја, напишана во 12. век. Трагедијата Хамлет е составена од пет чина. Напишана е според начелата што ги поставил уште Аристотел. На почетокот во експозицијата се запознаваме со главниот херој, принцот Хамлет, кој откако му се јавил духот на неговиот татко, се заколнал дека ќе се одмазди за неговата подмолна смрт, причинета од чичко му. На судирот меѓу Хамлет и чичко му Клавдиј, омразениот нов крал, се засновува натамошниот тек на драмското дејство. Во него се јавуваат уште и неговата мајка Гертруда која ќе му стане и стрина; Офелија, девојката што ја сака, нејзиниот брат Лаерт, нивниот татко Полоние, другарите на Хамлет и др. Заплетот започнува кога Хамлет се преправа дека полудел и кога бара докази пред да се одмазди. Заплетот оди во нагорна линија кога на претставата одиграна по желба на Хамлет, а на која присуствува и новиот крал и мајка му, ќе се одигра сцена која наликува на убиството на татко му. На чичко му се слошило и ја напуштил претставата, Хамлет конечно се уверил кој е убиецот. Врвната точка на заплетот, кулминацијата, ќе се случи во третиот чин кога младиот принц во расправија со мајка си, несакајќи ќе го убие Полоние, таткото на Офелија. Кралот го испраќа Хамлета во Англија со цел да биде убиен, но по игра на судбината тој ќе се врати во Данска. Во петтиот чин се одигрува расплетот на дејството, кога во подмолниот план што го сковал Клавдиј, Хамлет го убива Лаерта, а потоа и чичко му. Мајка му возбудена, без да знае, пие од отровниот пехар, наменет за Хамлет, а тој умира од мечот на Лаерт кој претходно бил премачкан со отров. Така Хамлет ја одбранил честа. Тој осамен и тажен се нафаќа да се бори против лажниот морал што ја зафатил Данска. Неговата мајка, газејќи врз мајчинството, прифатила да му жена на девер-убиец, кој пак изигрува загрижен родител и подготвува убиство на Хамлет. И другарите на принцот, биле лажни пријатели, бидејќи го шпионирале. Со една реченица: Сѐ било гнило во државата Данска. Цитат за овој час: Сакај ги сите, доверувај им се на малкумина, не му наштетувај никому. Шекспир

46

ЖАН БАТИСТ ПОКЛЕН – МОЛИЕР (1622 – 1573) Молиер е најзначајниот комедиограф на францускиот класицизам. Неговите комедии оставиле печат и врз творештвото на многу европски писатели. Со солидни познавања од античката литература и филозофија се стекнал на Клермонскиот колеџ. Потоа студира право во Орлеан и извесно време работи како адвокат, но неуспешно, како што немал успех во водењето на „Блескавиот театар“. Откако неговиот татко му ги подмирил долговите, си го сменил презимето од Поклен во Молиер и со својата театарска група заминал на турнеја низ Франција. За потребите на групата ги пишува своите први дела. На патувањата се среќава со десетици различни карактери на луѓе кои подоцна ќе ги внесе во своите дела. По вонредниот успех на турнејата, Молиер со својот театар се враќа во Париз и со изведбата на фарсата Вљубениот доктор ги стекнува симпатиите на кралот Луј XIV, добивајќи солидна годишна плата. Во последните 13 години ја разгрнува својата творечка и актерска дарба. Тогаш ги создава најзначајните дела: Смешните кокетки, Училиште за мажи, Училиште за жени, потоа Тартиф, Дон Жуан, Мизантроп, како и Вообразениот болен, Скржавецот, Граѓанинот благородник. Молиер го завршил животот играјќи на сцената во комедијата Вообразениот болен. Католичкото свештенство кое порано Молиер го исмеал во претставата Тартиф, откажало да даде дозвола за погреб. Сепак, со согласност на кралот бил погребан, но без свечености. Комедијата Тартиф ја напишал како реакција на критиките на француското свештенство кое го обвинило Молиера дека во своите драми го шири неморалот и атеизмот. Ставајќи ја во преден план лажната побожност на свештенството, Молиер на исмејување ги подложува и нивната лицемерност и измама, но исто така и заслепеноста на дел од граѓанството кон она што го правеле свештениците. Комедијата е напишана во пет чина, во кои Молиер води сметка тие да се одвиваат строго според начелата на класицистичката теорија за единството на времето, просторот и дејствието. Тоа се одигрува во куќата на Оргон, за време од едно деноноќие и ги има сите развојни етапи. На почетокот во експозицијата, Молиер нѐ запознава со речиси сите ликови, со исклучок на главниот – Тартиф, иако преку дијалозите на другите се насетува неговата лажна побожност. Колку повеќе сопругата Елмира со децата Дамис и Маријана, братот Клеант и слугинката Дорина остро ги осудуваат Оргон и неговата мајка г-ѓа. Пернел за нивната заслепеност, толку повеќе Оргон го штити и сожалува Тартифа, за да во еден момент извика: „Ах, кутриот човек“!

47

Комичното однесување на Оргон продолжува и во вториот чин. И во овој чин не се појавува Тартиф. Заплетот на комедијата започнува кога таткото Оргон изјавува дека Тартиф ќе биде негов зет. Тогаш останатите личности започнуваат да дејствуваат по советите на слугинката Дорина за да се разоткрие вистинскиот карактер на домашниот исповедник. Кулминацијата на комичните постапки на Оргон се случува во моментот кога тој го прогласува Тартиф за единствен наследник и го протерува сина си Дамис. По сцената во која Тартиф и Елмира стануваат сами, и Оргон може да ги слушне и види љубовните изливи и постапки на свештеникот, започнува расплетот. Конечно Оргон се уверува во својата заслепеност и лекомисленост. Другите ликови се прикажани како чесни и благородни и со здрав разум. Тие навреме ги откриваат намерите на Тартиф како поранешен разбојник, кој само наметнал мантија и станал лажен набожник. Посебно треба да се истакне слугинката Дорина како претставник на широките народни маси. Со нејзината добрина и критичко расудување, таа прва ја открила маската под која се затскрива Тартиф и се бори докрај да биде разоткриен. Комичното дејство во драмата тече природно, со неочекувани пресврти, но со основната идеја, како кај сите Молиерови дела, да се разобличи општественото зло и да победи правдата. По ова Молиер останува ненадминат мајстор. Цитат за овој час: Завидливците умираат, но зависта никогаш. Жан Батист Молиер РАЦИОНАЛИЗАМ И ПРОСВЕТИТЕЛСТВОТО ВО ЕВРОПА Се јавува во Западна Европа при крајот на XVII и почетокот на XVIII век, најпрвин во Англија, Франција, а потоа и во другите земји: Австрија, Германија, Холандија... Носители на напредните идеи кои се навестуваат уште за времето на ренесансата, биле претставниците на граѓанската класа (буржоазијата). Тие настојувале да им се ограничат правата на феудалците (благородниците), на кралот и на црквата. Како резултат на зајакната економска моќ граѓанската класа сакала да го засили своето влијание во сите сфери на животот преку спроведување на реформи. Во Англија граѓанската класа била толку силна, што ја ограничила власта на кралот и се вовеле реформи во државниот и општествениот живот. Со промените во образованието силно се развиле науката и техниката. Се развило производството и трговијата. Тоа придонело да се унапредат и филозофијата, културата и уметноста. Во Франција старото благородништво слабеело и ја губело силата. Се оддало на раскошен и неморален живот и целосно ја изгубило врската со народните маси.

48

Тоа го искористиле припадниците на граѓанската класа, кои постепено го преземале управувањето со многу сфери од општествениот и економскиот живот. Со помош на народните маси, во 1789 година буржоазијата во Франција ќе ја симне од власт аристократијата, прокламирајќи, еднаквост, братство и слобода за сите граѓани. Во Австрија либералните идеи не допреле во целост, но сепак биле извршени многу промени во државата. Царицата Марија Тереза и нејзиниот син Јосиф Втори спровеле реформи во образованието и државната управа и ја ограничила власта на црквата. Стотици манастири биле затворени и претворени во училишта. Бранот на просветителството ги зафатил и јужнословенските народи кои биле под австриска власт (Словенците, Хрватите, како и Србите кои живееле во Војводина). Рационализам е учење кое смета дека вистината може да се осознае само преку здравиот разум. Поимот доаѓа од латинскиот збор ratio што значи разум. Рационалистите сметале дека само со просветување на разумот, ослободен од средновековното сколастичко учење вистината може да биде прифатена или не. Тие исто така верувале дека единствено со просветување на широките народни маси може да се унапреди животот на човекот. Оттука и поимот просветителство. Во литературната историја рационализмот и просветителството се изучуваат истовремено, зашто имаат иста временска рамка и иста суштина: да се просвети и прослави здравиот разум. Поука за овој час: Да знаеш многу јазици, значи да имаш многу клучеви за една врата. Волтер Џон Лок е најпознатиот претставник на рационализмот во Англија, заедно со Томас Хобс. Во Теоријата на сознанието го урнал мислењето за вродените предодредби, односно, дека уште со раѓањето е предодредено што ќе биде детето во животот.Тврди дека мозокот на малото дете е како tabula rasa, и без вродени идеи, а дека тоа се развива под влијание на воспитанието и на средината, и условите во кои живее. Се залага за контрола на власта од страна на општествената заедница. Волтер бил писател, политичар, филозоф и публицист. Ја развил Теоријата за просветен апсолутизам. Се залагал за просветен владетел (апсолутист) кој ќе се грижи за просветување на широките народни маси. Се застапувал за верска толеранција и бил против класните привилегии. Жан-Жак Русо се залагал за еднаквост меѓу луѓето поради што бил прогонуван. Во своето дело За општествениот договор пишува дека секој човек се раѓа слободен и дека треба да живее слободно.

49

Монтескје во Духот на законот предлага власта да се подели на законодавна, извршна и судска и на тој начин да се заштити слободата на луѓето. Дидро бил уредник на Енциклопедијата во која се изнесувале идеи на најпрогресивните луѓе во тоа време. Рационалистите со своите дела го подготвиле теренот за Француската буржоаска револуција (1789 година). Просветителството подоцна се проширило и кај јужнословенските народи, а со извесно задоцнување (поради познати историски околности), допрело и до нашите краишта ПРОСВЕТИТЕЛСТВО ВО МАКЕДОНИЈА Во почетокот на XIX век Македонија е сѐ уште под турско владеење. Како резултат на поразите што војската ги претрпела во војните со Русија и Австрија, централната власт слабее, а локалните турски феудалци меѓу себе се пресметувале и се прогласувале за самостојни владетели. Животот на македонското население станувал несигурен, поради што селаните ги напуштале родните места и се населувале во градовите, надевајќи се на поподнослив и попристоен живот. Со доаѓањето во градовите, тие почнале да се занимаваат со занаетчиство и трговија и од нив полека се формира македонската граѓанска класа. Се менува и националниот состав на градовите. Во повеќе градови доминантно станува македонското население. Граѓанската класа малку подоцна откако ќе зајакне, ќе застане на чело на културно-просветната дејност. Таа ќе биде главниот спомагател на сите активности како што се отворање на училишта, издавање на учебници и сл. и ќе ја започне борбата против грчкото влијание во училиштата и црквите, а за воведување на народниот македонски јазик. Се градат цркви и манастири кои во почетокот се главните центри на просветата. Исто така граѓанската класа ќе го помогне црковното сликарство и резбарство. Особено е значаен нејзиниот придонес во печатењето книги и во отворањето на првите печатници. Тие форми на активности се реализираат преку основање на црковно-просветните општини, чија главна задача ќе биде токму грижата за црквите, манастирите и училиштата. Во управувањето со тие културно-просветни установи се вклучени претставници на граѓанската класа, односно на еснафите. Нивното присуство особено е забележливо во активностите на училиштата. Такви училишта биле отворени во Скопје, Велес, Банско, Прилеп, Штип и Куманово. Во 1792 год. со помош на Марко Тодорович – Везгов од Банско било овозможено печатењето на првиот буквар кој се користел кај сите јужни 50

Словени. Во Будим биле отпечатени и петте книги на Јоаким Крчовски со помош на некои трговци: Нешо Маркович од Кратово, Димитриј Филипович од Паланка и т.н. И книгите на Кирил Пејчиновиќ се издадени со помош на трговци и црковни лица. Во средината на XIX век се отвораат првите печатниците во Македонија. Во 1838 година во Солун е отворена првата печатница на Теодосие Синаитски, која иако имала краток век ја извршила својата благородна мисија. Десетина години подоцна во Ваташа била отворена печатницата на Даскал Камче, која била потпомогната од трговецот Јовко Маркович од Кавадарци. Уште една печатница била отворена во Солун, во 1852 година, од Киријак Држилович, во која било напечатено Кониковското евангелие. Кога се зборува за литературната дејност на почетокот на XIX век, не можеме да кажеме дека таа е обемна и дека делата имаат особени уметнички вредности. Но тие ја исполниле својата историска задача, да бидат поттик за следната генерација македонски преродбеници. Тоа е време кога сѐ уште е живо и силно народното творештво. Тогаш е настаната една од најубавите и најдолгите народни песни - онаа за Кузман Капидан, која подоцна Григор Прличев уметнички ќе ја вообличи во поемата Сердарот. Во тоа време Крчовски и Пејчиновиќ ќе ги објават своите дела како доказ дека и нашиот народ не заостанува зад другите народи и дека се стреми кон освојување на културните простори. ЈОАКИМ КРЧОВСКИ (околу 1750 – околу 1820) Крчовски живее и работи на крајот на 18 и почетокот на 19 век. Според едно предание е роден во с. Осломеј, според друго, во Кичево, па се преселил во Крива Паланка и Кратово каде што бил учител долго време. Трето предание вели дека е роден во околината на Крива Паланка, но се одомаќил во градот. Скромни податоци наоѓаме во неговите книги што ги печател во Будим, кој во тоа време, покрај Лајпциг, Берлин и Виена, бил средиште на културата на јужнословенски народи. Најверојатно образованието го стекнал во Цариград, работи како учител и свештеник. Бил и аџија. Со своите синови ја шири просветата и во околните градови (Штип, Ќустендил). Станал монах, подоцна и јеромонах(1819). Ги напишал и отпечатил следниве дела: 1. Слово исказаное заради умирание – 1814 издадена е анонимно.

2. Повест заради страшнаго и втораго пришествија Христова -1814 („списана од хаджи Јоакима даскала“).

51

3. Сија книга глаголемаја митарства -1817 (има 62 страници и се опишани 20. митници низ кои минува човечката душа по смртта).

4. Чудеса Пресвјатија Богородици -1817 („трудом же Јоакима в монасех многогрешнаго“) 5. Различна поучителна наставленија -1819 („Јеромонахом Јоакимом хаджи“). Има 310 страници со текстови од Стариот и Новиот Завет. Првото дело Слово исказаное заради умирание се смета за прва книга напишана и отпечатена на македонски народен јазик. Намената ѝ била да го шири христијанскиот дух меѓу граѓаните. Втората книшка Повест ради страшнаго и втораго пришествија Христова содржи две беседи: една за Исус Христос и друга за пророкот Данаил. Во третото дело Сија книга глаголемаја митарства се опишани 20. митници (царинарници) низ кои минува душата на човекот по смртта.

Чудеса пресвјатија Богородици е четвртата книга. Во неа се опишани чудата што ги правела Мајка Богородица на оние што верувале во неа. Петтото дело Различна поучна наставленија содржи разни поучни работи и по обем е најголемо. Во своите дела Крчовски пишува дека луѓето треба да го поправат своето однесување, да престанат да се пијанат, зашто пијанството е од сите „грехови поголем грех“. Тој исто така зборува и за другите пороци како што се лакомството, суеверието, зависта. Тој ги напаѓа и богатите кои забораваат на сиромашните и затоа ќе умрат како злодејци и арамии. „Богати што сте, разумејте и чујте, не е ваше богатството, ами е на сиромасите оно“... Ги величи наобразбата и учителите кои се „солта на општеството“. Читањето ја храни душата, тоа е живот на душата. Во Слово заради завист кое е поместено во Различна поучителна наставленија, Крчовски се осврнува на зависта како една од најлошите човечки зла. Таа се јавила најпрвин кај некој ангел, кој светел како сонце и кој му завидел на Бога и од завист потемнел како ѓавол. Потоа ѓаволот им завидел на Адам и Ева, па ги наговорил да го направат првиот грев и да бидат истерани од рајот. Поради завист Каин си го убил својот брат Авел. Тоа е првото братоубиство и оттогаш почнала да се лее крвта по земјата. Како нравоучение Крчовски пишува дека зависта на човекот му носи само несреќи и страдања.

52

Во Словото, како и во другите негови дела, содржината е прераскажување на настани од Библијата, но преку коментарите Крчовски ја изнесува идејата да ги поучува читателите во христијански дух. Стилот на Крчовски е раскажувачки, а понекогаш и полемички. Речениците му се долги, со вметнати зборови и изрази. Тоа ги прави тешко разбирливи. Наместа има реторика и прашања: Видиш ли колку зло од једно зло! Видиш ли што работи завист! Јазикот му е кратовско-кривопаланечки, но со многу примеси од западното наречје: ги гледал, ги научил: покрај гледал ги, научил ги и сл. Во делото има и многу зборови од црковнословенскиот јазик. Поука за овој час: Кроткото срце е живот за телото, а зависта е гнилеж за коските. 14. 30 КИРИЛ ПЕЈЧИНОВИЌ (1771 – 1845) Меѓу оскудните податоци за својот живот, Кирил Пејчиновиќ во Епитафот на надгробната плоча, запишал дека е роден во Теарце, Тетовско, дека учел во манастирот Света Причеста Кичевска и во Хилендар и дека ќе почива во Лешок. Тука и таму на маргините на некои книги од манастирската библиотека на Марковиот манастир, внесувал податоци, како што е оној на столбот на црквата од 1801 г. каде што се нарекува „игумен недостојниј“. Во рамките на Манастирот отворил училиште и развил широка просветителска дејност кон околното население. Тука останал дваесетина години и тука ќе ја напише својата прва книга Огледало, објавена во Будим, 1816 година. Откако накратко бил во Хилендар за да побара благослов од татка си Пејчин и стрика си, Пејчиновиќ се вратил во родниот крај, во манастирот „Свети Атанасиј“, во селото Лешок. Го обновил Манастирот и во неговиот Поменик оставил драгоцени податоци за животот на тамошното население, но и за себе. И овде отворил училиште за сите возрасти. Покрај просветителската дејност, ја уредувал манастирската библиотека и наоѓал време за пишување. Тука ги напишал Утешение грешним (Утеха на грешните) и Житие кнеза Лазара. На десет години пред смртта го напишал Епитафот кое се смета за прва стихувана форма во поновата македонска литература. Умрел на 24 март и е погребан во дворот на Манастирот во 1845 г. Делото Огледало во основа е требник – еден вид прирачник за потребите на свештениците. Покрај молитвите и неколкуте текстови за разните обреди, во делото е објавено Словото за празниците напишано на тетовски говор. Во Словото Пејчиновиќ ги искажува своите погледи за животот и притоа на критика ги подложува селаните кои не се држат до христијанските начела на смерност и скромност. Тој истовремено ги поучува како тоа се прави, потсетувајќи на нивните христијански должности. Особено се противи на некои појави како што се 53

суеверието, курбанот, носењето амајлии од попови и оџи, за кои вели дека лажат и дека ги прават за пари. Не само што го напаѓа примитивното кај селаните, туку на критика ги изложува и поповите, кои исто како и Турците, преку давачките го ограбувале народот. Замислата на Пејчиновиќ била и кај селаните и кај свештениците да ја зајакне свеста и верата во Бога, за да се истрае тешкото ропство. ...Зашто од Турци помалу зборимо, зашто, каде нЁ Јaхат и газат, трпимо, зашто! Не ли за Христа! Во поглед на поуките, тие се среќавале и порано, во некои црковни книги. Всушност, Пејчиновиќ ја продолжува традицијата на т.н. Дамаскинарна литература, според нејзиниот автор Дамаскин Студит, чии книги биле преведувани меѓу сите православни христијани. И Словото и другите дела на Пејчиновиќ ги имаат тие белези. Сепак, Пејчиновиќ се одликува со оригиналноста во раскажувачката постапка. Иако бил полуписмен калуѓер (тешко читал ракописни букви!), стилот му е интересен за читање, затоа што наместа има иронија и потсмев, а некаде дури и упрек и закана. Честопати го внесува дијалогот на селаните преку кој се отсликува односот меѓу нив и свештениците. Поради слободната интерпретација на црковните работи и внесениот народен говор, Пејчиновиќ добил негативно мислење од официјалните црковните власти и долго време не можел да најде спомагател за објавување на своето второ дело Утешение грешним. Јазикот во делата на Пејчиновиќ е народен (тетовски говор). Но во нив има и многу елементи од црковнословенскиот јазик (јако, јест, сиреч, пришествије), што е разбирливо, затоа што се обработуваат црковни теми. Но исто така се среќаваат и многу лексеми од турскиот јазик (хамајлија, риџал, кадир, зорт, џехнем, икрам). Заслугите на Пејчиновиќ се огледуваат на полето на просветата преку описменување на народот и јакнење на неговиот дух; на средувањето на манастирските библиотеки и собирањето на стари ракописи; на негување на христијанската (православната) вера: и, на повеќе од скромниот придонес, во развојот на нашата литература во првата половина на XIX век. ТЕОДОСИЕ СИНАИТСКИ Податоци за Синаитски наоѓаме во народното предание. Се знае дека е роден во Дојран, дека се викал Теохар, и дека завршил црковно училиште во Цариград. Откако живее извесно време во Дојран, по смртта на жена му, отишол на Синај, се замонашил и го добил името Теодосиј. За потребите на црквите во Македонија преведувал на словенски јазик. Заради заслуги бил унапреден во архимандрит.Кога се вратил во Македонија, во Солун во црквата Свети Мина, држел проповед на 54

словенски јазик. Како претставник на синајскиот манастир „Света Катерина“ патувал низ Македонија и се запознал со видни личности како што биле К. Пејчиновиќ и Јордан Х. К. – Џинот. Во 1837/38 год во Солун отворил печатница за печатење книги на македонски јазик. По две-три години таа била зафатена од пожар и обновена со помош на Кирил Пејчиновиќ. Откако втор пат била опожарена, печатницата престанала да работи, а Теодосие се вратил во родниот град. Преданието вели дека смртта го затекнала како воденичар. Во Солунската печатница биле отпечатени пет книги: Буквар со утрински молитви; Краток опис на Светогорските манастири; Службата на Евреите и сето нивно злодејание; Мал тријазичен речник и Утешение грешним (Утеха на грешните) на К. Пејчиновиќ, за кое Синаитски напишал Предисловие (Предговор), што е, всушност, негово единствено зачувано дело. Во Предговорот, Синаитски на почетокот зборува за улогата и значењето на учителите, чие дело останува во спомен и за пофалба за многу генерации. Спротивно на учителите, царевите граделе тврдини и споменици за себе, но тоа било погубно и подложно на заборав. Еден од тие учители бил и Кирил Пејчиновиќ и за него вели дека ако не беше он, немаше да биде обновена типографијата (печатницата) наша. Во вториот дел од Предговорот Синаитски зборува за потребата книгите да се пишуваат на народен јазик. Народниот јазик го споредува со клуч од железо и челик, кој не се витка, за разлика од стариот јазик кој е како од злато и сребро, но е неразбирлив и не е корисен. Синаитски правилно ја сфатил улогата на народниот јазик во ширењето на просветата. ЈОРДАН ХАЏИ КОНСТАНТИНОВ – ЏИНОТ (1821 – 1882) Џинот го вбројуваме во првата генерација наши просветители и преродбеници од средината на 19. век. Неговата животна судбина е слична со онаа на други културни дејци од тоа време. Бил клеветен од непријателите на народната преродба (гркоманите). На двапати бил затворан, еднаш пратен на заточение во Мала Азија, дури и бил ослепен на едното око. Животот го завршил во родниот град Велес, каде што повторно отворил свое училиште. Џинот бил човек со немирен дух. Отворал училишта уште во Скопје и Прилеп. Нив ги посетувале ученици и од други градови бидејќи внесувал новини во начинот на предавањето и користел народниот (словенскиот) јазик. Бесот на гркоманите бил толку силен, што Џинот морал да ја напушти Македонија и да оди во Белград, каде се запознал со тамошните културни дејци и прилики.

55

Покрај учителската дејност Џинот се занимава и со пишување. Го составил првиот буквар за училиштата наречен Таблица перваја (по углед на Ижице на српскиот просветител Доситеј Обрадовиќ). Редовно соработувал со Цариградски весник, известувајќи за положбата во Македонија. Има објавено една Хронологија, и преработки на афоризми во две збирки. Исто така собирал етнографски и други материјали (стари ракописи), што ги праќал во Белград. Оставил зад себе интересни документи и описи на градови и манастири во Македонија. Тој дури пројавувал интерес за филозофијата и филологијата и особено за фолклорот. Сепак, овде се задржуваме на неговата писателска дејност која е широко разгранета и е со дидактичко-морализаторска содржина. Автор е на повеќе песни меѓу кои: Плач на скопското училиште многотрудное, Труд ми е името, Аврора, Горка чаша кнэз Лазара, Реката Вардар. Џинот во нашата литература го сметаме како основоположник на драмската уметност. Напишал повеќе драми кои ги прикажувал со учениците за време на празниците и на крајот на учебната година. Во нив и самиот тој учествува. Драмите не му се оригинални, но се со изразени морализаторски и патриотски чувства. Тука ги спомнуваме: Минерва и девет музи и сербија шетаЕТсја в земелЬ својих (Србија се шета по своите земји). Во песната Труд ми е името Џинот ги слави трите човечки добродетели: мудроста, љубовта и трудот. Нив ги претставува како три девојки. Ги сака и трите, но најпаче се трудим // труд да ме зовут судим. На крајот од песната поетот објаснува зошто трудот го претпочитува: „Трудот ште вас научи и ште вас обучи блажено да ступате добро да творите“. Во оваа и во другите песни се чувствува одгласот на просветителските идеи од Европа, кои макар и бледо, допреле до нашите краишта и до нашите творци и учители. Џинот е еден од првите меѓу нив. Цитат за овој час: Молчание на јазико, моление с јазико. Ј. Х. К. - Џинот РОМАНТИЗМОТ ВО ЕВРОПА Француската буржоаска револуција (1789), иако ги изневерила очекувањата на широките народни маси за еднаквост, братство и слобода, сепак извршила позитивни промени во француското општество. Конечно, феудалниот поредок 56

бил заменет со нов, буржоаски, но положбата на селаните и работниците останала непроменета. Разочарани биле и претставниците на граѓанската класа како и на собореното благородништво. Чувството на безнадежност и песимизам ги зафатило и творците на уметноста. Некои од нив се помириле со ваквата положба, но некои го кренале својот глас и се застапувале за подобрување на положбата на угнетените маси. Настанал еден период на разочараност, во кој доминира субјективизмот на творците при создавањето на делата, кој се нарекува романтизам и кој тешко може да се дефинира, иако во основа се јавува како реакција на класицизмот. Наспроти рационалистичкото сфаќање за славење на разумот, типично за класицизмот, писателите романтичари негувале посебен однос кон ирационалното, мистичното и емоционалното. Во романтизмот се напуштаат однапред определените правила според кои ќе се создаваат дела. Доаѓа до мешање на стиловите и литературните видови и се пренагласуваат чувствата. Музиката се смета за највисока уметност. Романтичарите разочарани од сегашноста, се посветиле на проучување на историското минато, или пак копнееле за некои далечни егзотични земји, се со цел да заборават на реалноста што ги опкружувала. Се застапувале за творечки индивидуализам; на опишување на личните доживувања и страсти и на занемарување на општествената положба. Биле гневни и горди, спремни да се борат за своите идеали и за нив да гинат (Бајрон). Исполнети со длабок хуманизам, жално се издигнувале над средината, која не ги прифаќала. Жената во нивните дела била возвишена и благородна. Љубовта кон неа била нежна, силна и платонска. Понекогаш во тоа се претерувало, па нејзе ѝ се давале натприродни својства. Слободата на творечкиот израз е исто така одлика на романтизмот. Се занемаруваат границите меѓу одделните литературни видови. Тоа довело до појава на нови литературни форми. Лирската поезија ги изразува најдлабоките лични доживувања. Се усовршува градбата на стиховите, со цел поезијата да се доближи до музиката. Лирски елементи се внесуваат во епските, па дури и во драмските творби. Мошне популарни биле историскиот расказ и роман, а за прв пат се јавува и романот во стихови. Со посебен пиетет романтичарите се однесувале кон народното творештво, во кое се отсликува народниот дух и јазик. Особено голем интерес се искажувал кон творештвото на балканските словенски народи. Романтизмот не е единствен правец и во погледите што ги застапувале одделните претставници. Се развиле главно две насоки: едната, 57

реакционерната, ја подржувале писатели кои потекнувале од редовите на собореното благородништво, кои со песимизам гледале на иднината, а со љубов биле свртени кон минатото. Втората, револуционерната насока, ја застапувале писатели кои потекнувале од редовите на граѓанството или од ситното благородништво. И тие биле незадоволни, но го кревале својот глас, се бунтувале и повикувале на борба. Тие го создале поимот светска тага – ироничен однос кон светот што ги опкружувал. ЏОРЏ ГОРДОН БАЈРОН (1788 – 1824) Почетокот на 19. век во литературата е тесно поврзан со појавата на бунтовната природа на Џ. Г. Бајрон и на неговото творештво. Тоа е време кога во Англија буржоазијата сосема ја зацврстила својата положба и ја ограничила власта на кралот. Но притоа, положбата на широките народни маси останала тешка и непроменета. Како припадник на благородништвото на Англија, во Горниот дом на Парламентот, наместо интересите на класата на која ѝ припаѓал, се застапувал за реформи со кои ќе се подобри положбата на работниците и селаните. Тоа предизвикало реакции кај припадниците на сталежот на кој му припаѓал, но и симпатии кај слободоумните луѓе. Џ. Г. Бајрон е роден во Лондон, во старо благородничко семејство. Кога имал 10 години ја наследил титулата лорд. Се школувал во Хароу и Кембриџ. На 18 години под псевдоним ја објавил стихозбирката Часови на бездејство која била остро нападната од критиката. Како одговор Бајрон ја напишал сатирата Англиските поети и шкотските критичари. Во 1809 год. ја напуштил (скандалозно!) Англија на две години и заминал за Португалија, Шпанија, Грција и Албанија. Во Јанина, почнал да ја пишува поемата Странствувањето на Чајлд Харолд. По враќањето во земјата, ги објавил делата Гусар (Корсар) и Лара со кои постигнал голема слава. Се оженил и само по една година, обвинет за неморално однесување, се развел и заминал за Швајцарија и Италија. Таму водел живот исполнет со љубовни авантури и скандали. Од Женева заминал за Грција. Овде продолжил со пишувањето на недовршеното дело Дон Жуан. Во Грција се разболел од грозница и починал на 36. годишна возраст. Посмртните останки подоцна му се пренесени на семејниот имот во Шкотска. Зад името на Бајрон стојат триесетина дела. Покрај споменатите, ги издвојуваме: Манфред и Каин, трагедии; Абидоската свршеница, Ѓаур, Пророштвото на Данте, поема; Небо и земја; сатира; Марино Фалиеро, трагедија. Поемата Странствувањето на Чајлд Харолд е најпознато дело која на авторот му обезбедило место меѓу најзначајните творци од времето на романтизмот.

58

Поемата содржи четири песни. Првите две настанале 1812, другите – неколку години подоцна (1818). Главниот лик Чајлд Харолд ги има сите одлики кои му се препишуваат на самиот автор. Тоа на делото му дава и автобиографски карактер. Впечатоците од патувањата на Чајлд Харолд, всушност, ја сочинуваат содржината на поемата. На почетокот Бајрон нѐ запознава со главниот лик кој потекнува од благороднички род, кој наместо да се зафати со некое полезна работа, се оддава на пир и разврат. Презаситен од животните уживања и разочаран од лагата и лицемерството кои ја задушувале слободата на говорот, тој решил да ја напушти родната земја. Го напушта родниот праг гордо, без да се збогува со некого, без да предизвика солзи на разделбата:

О, збогум роден крај. Ти сив исчезнуваш зад морската шир. А ветрот јачи, галеб див со својот пискот руши мир. На запад сонцето се крие и ширта морска губи сјај; се губиме по патот ние... О, добра ноќ, мој роден крај! На коработ го теши својот слуга кој дома оставил деца и жена. Но и се потсмева на верноста на жените. Прошталната песна завршува со стиховите: Мој корабе, да одиме! Ти сечи бран, на долг сме пат! Кај сакаш таму води ме, само не во татков кат. Наместо утеха и спокој, Чајлд Харолд секаде наидувал на разочарување, наместо слобода, насекаде ропство и гнет. Таквата положба го прави бунтовник, но недоволно решителен да измени нешто. Бајрон е поет со богат речник, со голема дарба да пренесе животна вистина. Изразните средства му се раскошни, особено кога ја опишува природата и осаменоста на човекот. Неговите творби извршиле силно влијание врз многу поети во Европа. По името на Бајрон, тие се наречени бајронисти. Цитат за овој час: Раните на љубовта, макар што не секогаш убиваат, никогаш не зараснуваат. Бајрон АЛЕКСАНДАР СЕРГЕЕВИЧ ПУШКИН (1799 – 1837) Пушкин е, без сомнение, најголемиот и најпопуларниот руски писател, основоположник на современата руска литература. Во своите дела го внел 59

народниот јазик, ја усовршил поезијата и извршил силно влијание на подоцнежните писатели. Се родил во Москва во старо благородничко семејство. Во неговото воспитание важна улога имала негувателката Арина Родионовна, која Пушкин ќе ја овековечи во своите дела. На 15 години ја напишал својата прва поема. Го завршил императорскиот лицеј во Царское Село, близу до Санкт-Петербург (денешен Петроград). Овде се запознал со декабристите, млади офицери кои се спротивставиле на апсолутизмот на Николај I, кревајќи го Декабристичкото востание (1825). Постојано бил под надзор на властите, кои на повеќе пати го прогонувале. Под строга цензура биле и неговите дела (драмата Борис Годунов била објавена по пет години од кога била напишана). По женидбата со убавицата Наталија Гончарова, тие се учесници на придворното друштво. Му била доделена најниската дворска титула, кое кај поетот предизвикало револт, но исто така и гласовите, дека жена му имала многу обожаватели вклучително и царот. За да ја спаси честа, го предизвикал на двобој францускиот офицер Жорж Дантес и во него бил смртно ранет. Властите се плашеле од политички протести и погребот бил извршен тајно на имотот на неговата мајка. Во творештвото на Пушкин се одразени историските и литературните настани во Русија од првата половина на 19. век. Пишува под влијание на романтичарите, но најмногу се инспирирал од непресушниот извор на рускиот фолклор. Негова прва поема е Руслан и Људмила, а потоа следуваат уште петнаесетина (Кавкаскиот заробеник, Полтава, Цигани т.н.); шест драми (меѓу кои Русалка, Моцарт и Салиери), многу прозни дела (романите Капетановата ќерка, Романот во писма, Дубровски, Пикова дама и т.н.). Напишал многу лирски песни и сказни за деца. Романот во стихови Евгениј Онегин го пишувал во текот на осум години (1823 – 1831) кога поетот бил во творечка зрелост. Во средиштето на делото е љубовна интрига. Како главен проблем е проблемот на чувството и долгот. Евгениј Онегин бил пишуван под влијание на Бајроновата поема Дон Жуан. Иако било време на романтизам, со многу реализам се опишани ликовите и настаните. Според некои критичари Романот е енциклопедија на рускиот живот од првите две децении на 19. век. Романот содржи осум глави и секоја од нив може да се смета како одделна. Во основата на делото се односите на главните ликови Татјана Ларина и Евгениј Онегин; како и меѓу Ленски и Олга. Главниот јунак Евгениј Онегин, млад благородник, остава силен впечаток кај Татјана која се вљубува во него. Но тој рамнодушно ја одбива, затоа што смета дека во животот има поважни идеали од бракот и семејството.

60

По две години скитање за да заборави на двобојот во кој бил убиен Ленски, Онегин повторно ќе ја сретне Татјана. Но сега таа е омажена, жена на генерал и доследна на своето патријархално воспитание, го одбива. По неколкуте писма до Татјана кои таа со солзи ги чита, ќе сфати дека само времето ги лечи болките од неостварената љубов. Онегин личи на Бајроновиот Чајлд Харолд. Му здодева животот исполнет со балови и забави и додворување кон жени. Непостојан е во чувствата. Ликот на Татјана Ларина поетот го проследува од нејзиното детство, поминато во селско благородничко семејство. Слушајќи народни сказни, станала сериозна во постапките, суеверна и патријархална. Нејзиното писмо до Онегин изразува чиста, искрена љубов исполнета со копнеж и страдање:

Јас сум сама. Зар некој мене ме разбира? Но кој е тој? Молчејќи гинам... Сепак, денес те чекам тебе, мили мој. Татјана била како многу руски жени: емотивна, со надворешна убавина и верна на својот сопруг... А. С. Пушкин останува засекогаш најсакан поет, со силни траги во делата на многу руски и туѓоземни автори. Цитат за овој час: Непочитувањето на предците е првиот знак на бескарактерноста. А. С. Пушкин РОМАНТИЗМОТ И КУЛТУРНАТА ПРЕРОДБА ВО МАКЕДОНИЈА Започнатиот процес на формирање на македонската граѓанска класа продолжил низ целиот 19. век. Развојот на капиталистичките односи во Турската империја го поттикнувал и забрзувал тој процес. Не само што растел бројот на македонските трговци и занаетчии, туку се зајакнувала и нивната економска моќ. Иако во градовите, заедно со турското, доминантно било македонското население, на културен и просветен план, поради стекнатите позиции од порано, водечка улога имале грчките и погрчените цинцарски патријаршисти. За жал, и дел од нашите поимотни граѓани,за да ги зачуваат своите привилегии и заслепени од туѓата културна традиција се приклониле кон нивната пропаганда. Младата македонска граѓанска класа настојувала на културно и просветно поле да го ограничи влијанието на грчкиот елемент, првин преку поставување наши свештеници во црквите, а потоа и преку назначување на словенски (македонски) учители. Но тој процес понекогаш одел тешко, бидејќи гркоманите со подли клевети (својствени на фанариотите) пред турските власти го спречувале тоа. Во слична положба на почетокот од националното будење се наоѓале и Бугарите. Со заедничка борба било истиснато грчкото влијание во црквите и училиштата. Но подоцна, бугарската буржоазија како помоќна, успеала да го наметне своето присуство во црковно-просветните општини во Македонија под превезот на братски словенски народи.

61

Малку подоцна и српската држава која, од порано била ослободена, сакала да го прошири своето влијание во Македонија, почнала и таа да праќа свои учители и пред сѐ пропагатори. Во такви околности македонската граѓанска класа морала да се бори против туѓите пропаганди, а истовремено да поведе и борба за политичко ослободување од османлиската власт. Дел од македонските преродбеници го завршиле животот по турските затвори, дел биле протерани или побегнале надвор од Македонија, но останале да копнеат за неа. Тие, и оние што останале во татковината, сите заедно, со своето дело се вградиле во културната историја на нашиот народ. Цитат за овој час: Мирно срце Бога моли, а немирно солзи рони. Народна СОБИРАЧИ НА МАКЕДОНСКО НАРОДНО ТВОРЕШТВО Интересот за собирање на народни умотворби особено се зголемил во времето на романтизмот. Многу романтичари трагајќи по корените на својата историја се нашле на изворите на народното творештво. Сите биле восхитени од духовното богатство, што народниот гениј го зачувал низ вековите. Настојувале да докажат дека токму нивниот народ и јазик е најстар, дека тие се потомци на славни предци и т.н. Поради познатите околности, интерес за нашето народно творештво првин покажале собирачи кои не биле од Македонија: Вук Караџиќ, Стефан Верковиќ и Виктор Григорович. Вук Караџиќ бил првиот странец кој објавил песни од Македонија. Иако немал многу познавања за јазикот на кој биле запишани песните, тој правилно воочил дека нивниот јазик не е ниту бугарски, ниту српски. Стефан Верковиќ престојувајќи во југоисточниот дел на Македонија (Серес, Драма), собрал многу народни песни и ги објавил во 1860 г., додека приказните под наслов Јужномакедонски народни приказни (1932), се издадени по неговата смрт. Рускиот научник Виктор Григорович, покрај другите заслуги, кога престојувал во Струга го поттикнал постариот брат, Димитар Миладинов, да се зафати со собирачка дејност и од неговата мајка Султана запишал повеќе народни песни. Во екот на националното будење со собирачка дејност се зафатиле уште и Јордан Х. К. Џинот, Рајко Жинзифов, Кузман Шапкарев, Васил Икономов, Панајот Гиновски. Кон нив ги придодаваме уште и Марко Цепенков, (најголемиот прозен фолклорист), К. П. Мисирков, Петар Драганов (Бугарин, кој се застапувал за посебноста на македонскиот народ и јазик) и многу други. Посебно за истакнување се Кузман Шапкарев, чија собирачка дејност и по обем (во осум тома) и по вредност, не заостанува зад онаа на Миладиновци; Васил Икономов со двата зборника, како и Марко Цепенков кој не доживеал 62

она што го собрал и запишал да излезе на едно место. Желбата му ја исполниле неговите потомци и тоа во Македонија (во 11 тома!). Цитат за овој час: Мнозина луѓе си мијат рацете, за да ручат со владиката, а малцина ќе седнат на негова трпеза. Народна ДИМИТАР МИЛАДИНОВ (1810 – 1862) Димитар Миладинов е роден во семејството на Ристе Миладин. Основно училиште на грчки јазик завршил во манастирското училиште во „Свети Наум“, каде што бил и измеќар. Училиштето го продолжил во Охрид, а по смртта на учителот, го зазел неговото место. Откако ја завршил гимназијата во Јанина, ја продолжил учителската дејност во повеќе места на Македонија. По судирот со грчкиот владика и гркоманите во Битола, ја напуштил родната земја(1855/56), отишол во Мостар, а оттаму за Сремски Карловци и Нови Сад, каде што се запознал со видни српски и хрватски преродбеници. Се вратил со осознаено словенско чувство и работи на воведување на народниот јазик во училиштата. Застанал на чело на народната борба за исфрлање на грчкиот јазик од училиштата и црквите и за поставување на наши свештеници. Почнал да собира народни песни и други умотворби за да ги отпечати во посебна книга, за како што велел „за да остане во спомен на нашето потекло, чунки ние све кај се грчиме и Госпо знаи до крај како ке бидиме“ (цитат од М. Цепенков). Ваквата ревносна посветеност на народното дело било повод фанариотите да го наклеветат кај турските власти дека е руски шпион (праќал на школување во Русија млади Македончиња), кои го затвориле во Цариградскиот зандани. Не помогнале ни интервенциите на надбискупот Ј. Ј. Штросмаер и другите. Во затворот заедно со брата си Константин ги положиле животите во одбрана на нашиот народ од елинизација. Како плод на собирачката дејност на Димитар Миладинов (и Константин), во 1861 година е отпечатен Зборникот под наслов Б`лгарски народни песни, кој содржи 662 народни песни и други умотворби (опис на разни обичаи). Од нив само околу 70 песни се од источните (бугарските) краишта. Песните се запишани од сите делови на Македонија, а најмногу од Струшко, Прилепско и Кукушко. Дел од песните ги запишал Р. Жинзифов. Зборникот содржи предговор напишан од Константин во кој се искажува значењето на народното творештво за еден народ. На крајот е објавен мал македонско-хрватски речник и список на претплатници од кој се гледа дека Зборникот предизвикал голем интерес кај луѓе од сите словенски народи. Цитат за овој час: Бог ет во срцата на тие, што го бараат. Народна 63

КОНСТАНТИН МИЛАДИНОВ (1830 – 1862) Константин Миладинов е основоположник на македонската уметничка поезија и заедно со својот брат Димитар го издале Зборникот од народни песни (1861, Загреб). Константин е најмладиот меѓу шесте синови на Ристе Миладин и Султана (покрај Димитар и Наум, како и Тане, Мате и Апостол; и двете сестри Ана и Крста). Основното образование го стекнал кај својот брат Димитар, а гимназија завршил во Јанина. Кратко време е учител, потоа студира класична филологија во Атина, каде што дипломирал 1852 год. Извесно време повторно е учител во с. Магарево, Битолско, а потоа, откако добил стипендија, заминува за Русија, каде што во Москва студира словенска филологија. Тука ги редактирал народните песни што ги собрале заедно со својот брат Димитар и се надевал дека ќе најде издавач за да ги отпечати. За жал, руската јавност не била многу заинтересирана за народните умотворби на Браќата. Во Москва се дружел со македонски и бугарски студенти и заеднички го уредувале списанието Братски труд. Овде Константин почнал да ги создава своите творби, под влијание на народните песни. Тогаш и таму се родила неговата антологиска песна Т`га за југ. Повод за песната било писмото на неговиот брат да остави сѐ и да се врати назад во родниот крај. На враќање во Македонија, во Хрватска се сретнал со надбискупот Јосип Ј. Штросмаер, голем подржувач на сесловенската култура. Штросмаер ќе го помогне издавањето на Зборникот. Но, Константин немал многу време за радување. Во Белград разбрал дека брат му Димитар е затворен во Цариград, наклеветен од гркоманите како руски шпион. Со помош на некои влијателни луѓе (меѓу кои и Штросмаер) се обидел да го ослободи брата си. Но и самиот попаднал во затворот. Во тешки затворски услови починале речиси во исто време. Првин, понежниот Константин, а неколку дена подоцна и Димитар. Константин живеел многу кратко и напишал само петнаесетина песни. Но тие се многу искрени, со длабок лиризам, испеани во духот на народната песна и на народен јазик (струшки говор). Тоа го прави поетот близок до народот на кој му припаѓа. Цитат за овој час: Народните песни се показаљка на степенот на умственото развитие од народот и огледало на неговиот живот. К. Миладинов Литературното творештво на Константин Миладинов е мало по обем. Песните според мотивите, можеме да поделиме на љубовни (Бисера, Голапче, Желание, На чуждина, Думание); на социјални (Сираче, Скрсти); на родољубиви (Т`га за југ) и т.н. Т`га за југ е песната во која авторот ја искажува силната желба час поскоро да се врати во родниот крај: 64

Орелски крилја как да си метнех, и в наши ст`рни да си прелетнех на наши места ја да си идам, да видам Стамбол, Кукуш да видам, да видам дали с`нце и тамо мрачно угревјат, како и вамо. Во наредните стихови Константин ја опишува својата тешка душевна состојба, предизвиканаод суровата руска зима (но и од студениот прием на кој наидувал во врска со објавувањето на Зборникот). Ако и во родниот крај сонцето мрачно свети, тој е подготвен да замине на пат далечен, каде тоа светло грее. Во песната сонцето истовремено е симбол на слободата, по која копнее поетот. Песната завршува со стиховите: Таму по с`рце в кавал да свирам, с`нце да зајдвит, ја да умирам. Во песната Голапче поетот ги опева најнежните љубовни трепети, обраќајќи му се гулапчето (кое пак е симбол на моминска убавина): Ја ке те тебе назобим се со дробнаго бисера, ја ке те чува секога, мое ми мило, в пазува. Во песната Бисера најубаво се гледа влијанието на народната песна врз неговата поезија. И овде поетовата љубов е искрена и чиста. Во Желание е опишана срамежливата љубов на едно момче кое копнее по средба со саканата девојка, но и се плаши како ќе излезе пред неа. Во една од социјални песни (Сираче), авторот пее за тешката положба на децата, кои останати без родители, биле изложени на сурова експлоатација и навреди. Значењето на Константин Миладинов како поет, меѓу другото, се состои и во тоа што тој во својот поетски опит целосно се потпира на духот на народната поезија. Неговата лирика е со издржана форма и со современа тематика. За разлика од некои други преродбеници, го користи народниот јазик, без примеси од други јазици и затоа песните му се така едноставни и разбирливи. Цитат за овој час: Ваќај пријатели арни и чесни, да ако се и троа сиромаси. Народна РАЈКО ЖИНЗИФОВ (1839 – 1877) Рајко (Ксенофон) Жинзифов е современик на Константин Миладинов и Григор Прличев. Забележлив е неговиот придонес како поет и како борец за ослободување од турското (политичко) и грчкото (духовно) ропство.

65

Роден е во Велес во семејство на фанариотски учител. Кога татко му Јоан Ѕинѕиф станал учител во Прилеп, неговиот син Ксенофон се запознал со Димитар Миладинов, кој ја разбудил кај него словенската народна свест. Го сменил грчкото име, со словенското Рајко. Во следните две години Рајко е помошник учител во Кукуш, а кога добива стипендија со помош на Д. Миладинов и П. Зографски, заминува за Русија за да студира словенска филологија во Москва. Во Русија се дружи со студенти од Македонија и Бугарија и посебно со Константин Миладинов кому му ги предава собраните песни од Димитар Миладинов и своите, за да бидат редактирани и отпечатени во Москва. Соработува и бил уредник на Братски труд во кој ги објавува песните и дел од публицистичките трудови. Студиите ги завршил во 1865 година. Следната година ја посетил родната земја. И повеќе не се вратил. Во Русија работел како гимназиски професор во повеќе градови. Со својата писателска и новинарска дејност целосно бил посветен на напорите за ослободување на својата татковина. Разочаран што Русија не покажувала интерес за да помогне, осамен и далеку од роднините, умира во Москва. Литературната дејност на Жинзифов е разновидна и, сепак, не толку скромна. Тој се јавува како поет, раскажувач, публицист, собирач на народни умотворби, преведувач од руски, украински и чешки јазик и т.н. Жинзифов напишал 39 песни, една поема, Крвава кошуља, расказот Прошедба и повеќе препеви. Иако песните немаат еднаква уметничка вредност, сите имаат еднаков емотивен и родољубив набој, почнувајќи од првата Питање и одговор. Во многу од нив се пее за тешката положба на нашите селани, подеднакво експлоатирани од турските поробувачи и грчките фанариоти: „Кому он дават свој имот? На агата и в Царев град и на хитар, зол фанариот“. Љубовта кон родната земја е опеана во песните Охрид, Сон. Во песните Бессоница, На чуждина, го искажува немирот и страдањето во бессоните ноќи што не може да му помогне на својот народ: ...„Што ви направихте книги многубројни? Ви каков донесохте плод? Усмалихте ли м9ки безбројни На горкијѓт тој ми народ“...

66

Со таква интонација е испеана и песната Глас. Нејзината содржина можеме да ја поделиме на два дела: во првиот дел ја опишува својата душевна состојба, а во вториот слуша повик (глас) од татковината да не се разочарува, туку да се врати и да се бори за нејзиното ослободување: ...„Безумец, безумец, душа ти ленива, Јас чух невиден и таен глас“-... Народниот глас го повикува: „Истреби трнје, исчисти троскот, изорај бесплодна нива да дадит плод“. Во случајов бесплодната нива е поробената татковина, трњето и троскотот турскиот поробувач и фанариотите. Во расказот Прошедба, Жинзифов дава верна слика на положбата на македонското село од средината на 19. век. Иако ги нема сите елементи на расказ ( повеќе прилега на репортажа), во Прошедба преку интересни дијалози Жинзифов ги прикажува односите меѓу селаните и свештениците (владиците). Повод била венчавањето на последниот син на дедо Стојан, кој морал да плати и натплати, зашто синот донел дома бегалка! Женидбата го чинела 3000 гроша иако владиката (Грк) барал многу повеќе. Темата во расказов е прошетката до едно македонско село, а пораката се открива преку поговорката: На зол трн, зла копачка. Односно, само со борба народот може да се ослободи од тиранијата и ропските пранги. Творештвото на Жинзифов го одразува настроението на страдалник, кој се прекорува самиот, кој е далеку од татковината и кој сака да се стави на располагање на својот народ. Што се однесува до јазикот во неговите дела, тој е народен македонски. Но, во него има многу примеси од бугарскиот и од рускиот јазик. Самиот Жинзифов го нагласува бугарофилството во многу творби. Но, тоа не може да биде пречка да не се почитува и сака човекот што страдал и што ја делел судбината со својот народ. Цитат за овој час: Ако сакаш голема лажица, тогаш земи и голема мотика. Народна ГРИГОР ПРЛИЧЕВ (1830 – 1893) Григор Прличев е, без сомнение, најголемото поетско име на македонскиот 19. век. Со поемата Сердарот си обезбеди место меѓу најзначајните творци кај јужнословенските народи од времето на националната преродба. Прличев истовремено е голем борец против грчкото духовно ропство и за воведување на народниот јазик во училиштата. Тој ќе се откаже од сите почести што му припаѓале како лауреат на конкурсот за најдобра поема на грчки јазик, за да го продолжи преродбенското дело на браќата Миладиновци.

67

Неговата замисла да се создаде еден општословенски јазик како благородна идеја за зближување на сите Словени ќе му донесе исмејување и потполно разочарување. Прличев неспорниот свој талент ќе го подреди на таа идеја, бидејќи не го познавал добро, и не сакал да го прифати како таков, бугарскиот јазик, за што ќе биде силно исмејуван од младите бугарски критичари. Основните податоци за себе поетот ни ги дава во својата Автобиографија, напишана во Солун. Во неа дознаваме и за многу општествени настани од тоа време. Тој уште од мал, без татко, ги почувствувал социјалните неправди што им се нанесувале на сиромашните луѓе. Солидно образование стекнал кога за учител во Охрид дошол Д. Миладинов. Самиот Прличев малку време ќе биде учител, а потоа заминал за Атина да студира медицина и да ја лекува болната нога. Таму повеќе се интересирал за литературата, отколку за медицината. Во 1860 год. за поемата Сердарот (О Арматолос) бил овенчан со ловоров венец и бил прогласен за „втор Хомер“. Се здобива со слава која набргу ќе ја замени со тага и гнев поради смртта на своите сонародници, браќата Миладиновци. Се вратил во Охрид и застанал на чело на сограѓаните за исфрлање на грчкиот јазик од училиштата. Како одмазда, од фанариотите бил наклеветен кај турските власти и затворен во охридскиот, а потоа во дебарскиот затвор. Покрај писателската и преведувачката дејност (ги препевал Сердарот и Илијадата повеќе пати), Прличев долги години бил учител и професор во Тирана, Охрид, Битола, Струга, Габрово и Солун. Последните години ги поминал во Охрид, осамен и разочаран. Прличев е автор и на поемата Скендербег (3702 стиха), на песни за деца со дидактичка содржина (збирката Воспитание или 12 песни), и на повеќе слова. Неодминлива е и песната 1762. лето, своевидна химна против грцизмот тогаш и секогаш. Сепак, поемата Сердарот, во чија основа е вткаена херојската борба на легендарниот јунак Кузман Капидан, на авторот ќе му донесе бесмртна слава. Прличев успеал со едноставни изразни средства, со лапидарен стил, но и на мирен, епски начин да пренесе детали од подвизите на Кузман Капидан. Основната тема во делото е борбата на нашиот народ против насилствата на разбојничките банди на Гегите. Темите за борбата се општи и ги има кај многу народи. Но, во поемата таа е силно возвишена, со спојување на хомеровското и народното изразување. Идејата на авторот е да се слави човечкото достоинство, храброста и јуначката саможртва за татковината. Сердарот е над сѐ прослава на народната слобода и повик на поетот таа да се брани. Поемата има само 912 стиха кои се распоредени во строфи од по четири стиха кои се римувани. Првиот и третиот стих се со по петнаесет слогови, вториот и четвртиот имаат по осум слога.

68

Поемата започнува со приказ на положбата на народот од Галичник и Река. За да биде поуверлив Прличев при описот на трагедијата, ја користи стилската фигура словенска антитеза, карактеристична за народната поезија.

Пискотници се слушаат од Галичник во Река. Што тешка несреќа ги збра и мажите, и жените, та гласи тажна ека и навева сал коб и зла? Во завршната строфа на проширената фигура поетот ја искажува причината за загриженоста на селаните: „Та Кузман, јунак славен, падна убиен од Гега, Тој сердар прочут падна в бој, и ќе ги гази пљачкашот планините ни сега, а да ги брани нема кој“... Понатаму со епска спокојност, својствена на Хомеровиот стил, а на места со силна драматика, Прличев ни го предава сижето на поемата. Во основата на поемата, слично на сижето на Крвава кошуља на Жинзифов, се прикажува судбината на мајка вдовица чиј син единец е убиен од разбојници и кој зад себе остава свршеница. Во Сердарот Прличев успеал да прикаже повеќе ликови: Кузман Капидан, мајката Неда, свршеницата на Кузман, Марија. Патем верно ги отсликува четворицата Албанци; Томе, таткото на Марија и т.н. Кузман е храбар и достоинствен. Тој бара чесна борба со разбојниците. Тој е гласник за одмазда на угнетените. Сепак, хероина, главен лик во поемата е мајката на Кузман, Неда. Таа е храбра и одважна жена, спремна да го продолжи делото на својот син единец. Но и други борци ќе воскресне Река и водач нивни ќе излезам в гора... Прличев за Кузмановата мајка ќе каже на едно место во Автобиографијата дека опишаната во „Арматолос“ Неда не е друга, освен мајка ми. При крајот на поемата Прличев го внесува ликот на Марија, свршеницата на Кузман. Откако судбината ја разделува од свршеникот,таа се заветува: „Ќе служам јас во домот божји, во црна руба ќе бидам вечно тажна јас“. Поемата завршува со импресивна слика. По многу години на гробот на Кузман изникнале цвеќиња; доаѓале девојки и со песни го кителе гробот. Но секоја приквечер некаква сенка во расо в раце маслениче носи. Нажалена гледа кандилото да не се згаси; гробот со солзи го роси.

69

Несреќниот створ го познаваат овдека сите: Марија, беше, на Томе. Поемата Сердарот е напишана во класичен стил, но е срасната со нашето поднебје и го одразува духот на нашиот народ. Цитат за овој час: Вера имало од века и ќе има до века. Народна поговорка Трајан Божинов, учебна 2008/2009 http://trajan-vapcar.blogspot.com http://www.slideshare.net/trajce www.issuu.com./trajce

70