i ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ ΣΧΟΛΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΤΟΜΕΑΣ ΙΙΙ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΙ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ
ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ
Περιβαλλοντική Διαχείριση και Νεώτερα Εναλλακτικά Πρότυπα Κοινωνικής και Οικιστικής Οργάνωσης
ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΑΝΑΣΤΑΣΟΠΟΥΛΟΣ
2013
i
Επιβλέπων Καθηγητής ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΜΩΡΑΙΤΗΣ Αναπλ. Καθηγητής ΕΜΠ
Μέλη συμβουλευτικής επιτροπής ΣΟΦΙΑ ΧΑΡΑΛΑΜΠΙΔΟΥ-ΔΙΒΑΝΗ, Καθηγήτρια ΕΜΠ ΣΟΦΙΑ ΑΥΓΕΡΙΝΟΥ-ΚΟΛΩΝΑ, Καθηγήτρια ΕΜΠ
Επταμελής εξεταστική επιτροπή ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΜΩΡΑΙΤΗΣ Αναπλ. Καθηγητής ΕΜΠ ΣΟΦΙΑ ΧΑΡΑΛΑΜΠΙΔΟΥ-ΔΙΒΑΝΗ, Καθηγήτρια ΕΜΠ ΣΟΦΙΑ ΑΥΓΕΡΙΝΟΥ-ΚΟΛΩΝΑ, Καθηγήτρια ΕΜΠ ΘΑΝΟΣ ΒΛΑΣΤΟΣ, Καθηγητής Σχ. Αγρονόμων Τοπογράφων ΕΜΠ ΛΟΗΣ-ΘΕΟΛΟΓΟΣ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ, Καθηγητής, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Πανεπιστημίου Θεσσαλίας ΑΓΝΗ ΠΑΠΑΪΩΑΝΝΟΥ, Επίκουρη Καθηγήτρια, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΕΜΠ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΤΖΙΡΤΖΙΛΑΚΗΣ, Επίκουρος Καθηγητής, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Πανεπιστημίου Θεσσαλίας
iii
Η έγκριση της παρούσας διδακτορικής διατριβής από την επταμελή εξεταστική επιτροπή και τη Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου δεν προϋποθέτει και την αποδοχή των απόψεων του συγγραφέα, σύμφωνα με τις διατάξεις του Ν. 5343/1932, άρθρο 202, παράγραφος 2.
v
Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α
Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α .............................................................................. VII ΠΡΟΛΟΓΟΣ...................................................................................................... XIII ΕΙΣΑΓΩΓΗ...................................................................................................... XV ΜΕΡΟΣ Α .............................................................................................................. ΦΥΣΗ, ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΉ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ............................... 25 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1. ΦΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΟΣ............................................................................................. 27 1.1. Η καταγωγή της υποταγμένης φύσης ............................................................................. 28 1.2. Aγρια και ήμερη φύση .................................................................................................... 31
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2. ΦΥΣΗ, ΜΕΤΑ-ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ....................................... 35 2.1. Ο μετα-βιομηχανικός αναδυόμενος άνθρωπος ............................................................. 38 2.2. Εργασία ........................................................................................................................... 42 2.3. Αναδυόμενα χωρικά δεδομένα ...................................................................................... 46 2.4. Πληροφόρηση- Ψυχαγωγία- Εμπόριο ............................................................................ 48 2.5. Κοινωνία της πληροφορίας και περιβάλλον................................................................... 52 2.6. Πόροι, Φέρουσα Ικανότητα και Οικολογικό Αποτύπωμα .............................................. 54 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3. ΑΝΑΠΤΥΞΗ, ΑΕΙΦΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ .............................................................. 57 3.1. Ανάπτυξη ........................................................................................................................ 57 3.2. Αειφορία ή βιωσιμότητα ................................................................................................ 58 3.3. Βιώσιμη ανάπτυξη .......................................................................................................... 59 3.4. Αντιφάσεις και αδιέξοδα ................................................................................................ 62 3.5. Το περιβαλλοντικό ζήτημα: θεωρίες, κοινωνική αφύπνιση και κινηματα ..................... 65 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4. Η ΟΛΙΣΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΣΤΟ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ .......... 77 4.1. Παγκόσμια αειφορία και τοπική αειφορία .................................................................... 77 4.2. Σχετικά με τις έννοιες του τόπου και του τοπικού ......................................................... 79 4.3. Εναλλακτικές προσεγγίσεις οικονομικής και κοινωνικής συγκρότησης ......................... 85 4.4. Η θεωρία της Αποανάπτυξης .......................................................................................... 90 4.5. Το μοντέλο της στροφής προς την αυτάρκεια ................................................................ 94 4.6. Προσεγγίσεις για το σχεδιασμό ...................................................................................... 97 4.6.1. Βιοκλιματικός σχεδιασμός ............................................................................................ 103 4.6.2. Cradle to cradle: Το κτίριο και η πόλη ως οικοσύστημα και κλειστό σύστημα: ........... 104 4.6.3. Συμμετοχικός σχεδιασμός ............................................................................................ 106 4.6.4. Διαρκής Καλλιέργεια/ Permaculture ............................................................................ 108 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5.
ΔΥΟ ΑΝΑΓΝΩΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ...................................................................... 113
vii
ΜΕΡΟΣ Β .............................................................................................................. ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΚΑΙ ΟΙΚΙΣΤΙΚΕΣ ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΕΙΣ ............... ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6.
Η ΚΑΤΟΙΚΗΣΗ ΚΑΙ Η ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΣΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΤΟΥ 21ΟΥ ΑΙΩΝΑ ........................... 122
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7. ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΙ ΚΑΙ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΙ ΟΡΑΜΑΤΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΟΥΤΟΠΙΚΗΣ ΣΚΕΨΗΣ ........ 131 7.1. Παραδείγματα ουτοπικών θεωριών για το χώρο ......................................................... 136 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8.
ΑΥΤΟΠΡΟΣΔΙΟΡΙΖΟΜΕΝΕΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΕΣ ............................................................... 145
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9. ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΕΣ ΔΟΜΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΚΑΙ ΟΙΚΙΣΤΙΚΗΣ ΟΡΓΑΝΩΣΗΣ ...................... 151 9.1. ΚΙΜΠΟΥΤΣ .............................................................................................................................. 151 9.1.1. Χαρακτηριστικά της δομής των κιμπούτς ..................................................................... 161 9.1.2. Αρχιτεκτονική τυπολογία και χωροταξία ...................................................................... 163 9.1.3. Χαρακτηριστικά περιβαλλοντικής διαχείρισης ............................................................ 162 9.1.4. Σύντομη κριτική προσέγγιση των κιμπούτς .................................................................. 169 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10. ΟΙΚΟΚΟΙΝΟΤΗΤΕΣ ................................................................................................ 171 10.1. Το πρώτο κύμα: 1960-1970 .......................................................................................... 174 10.2. Το δεύτερο κύμα: Νεώτερες οικοκοινότητες (’90-) ...................................................... 177 10.3. Η αρχιτεκτονική ως εργαλείο στη δομή των οικοκοινοτήτων ...................................... 190 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 11.
ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΚΑΙ ΟΙΚΙΣΤΙΚΗΣ ΟΡΓΑΝΩΣΗΣ ΤΟΥ ΑΣΤΙΚΟΥ ΧΩΡΟΥ .................................................................................................... 195 11.1. ΑΡΓΕΣ ΠΟΛΕΙΣ ........................................................................................................................ 204 11.2. ΤΟ ΚΙΝΗΜΑ ΤΗΣ ΜΕΤΑΒΑΣΗΣ ................................................................................................. 206 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 12. Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΑΣΤΙΚΗ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ............................................................ 213 12.1. ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΑ ΑΣΤΙΚΑ ΚΙΝΗΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ.................................................................. 219 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 13. ΤΟΥ «ΚΟΙΝΟΥ»
Η ΤΥΠΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΚΟΙΝΟΥ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΧΩΡΟΥ ΚΑΙ ΤΟ ΑΙΤΗΜΑ ΕΠΑΝΑΚΤΗΣΗΣ 231
ΜΕΡΟΣ Γ ΕΡΕΥΝΑ ΠΕΔΙΟΥ ............................................................................... ΚΕΦΆΛΑΙΟ 14. 14.1. 14.2. 14.3. 14.4. 14.5. 14.6. 14.7. 14.8.
ΈΡΕΥΝΑ ΠΕΔΊΟΥ ΝΕΏΤΕΡΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΏΝ ΚΑΙ ΟΙΚΙΣΤΙΚΏΝ ΣΥΓΚΡΟΤΉΣΕΩΝ ... 238
ARCOSANTI .............................................................................................................................. 243 EVI/ ECOVILLAGE AT ITHACA ................................................................................................ 251 MUNKESØGÅRD ...................................................................................................................... 257 FINDHORN ............................................................................................................................... 263 ZEGG ..................................................................................................................................... 271 ΑΝΑΒΡΑ ΜΑΓΝΗΣΙΑΣ .............................................................................................................. 283 ΕΛΠΙΔΟΧΩΡΙ ΑΡΓΟΛΙΔΑΣ......................................................................................................... 287 ΤΕΛΑΙΘΡΙΟΝ ............................................................................................................................ 291
ΣΥΝΟΨΗ ............................................................................................................................................. 295 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ............................................................................................................................ 301 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ .................................................................................................. 307 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ............................................................................................ 339 ΠΙΝΑΚΑΣ ΕΙΚΟΝΩΝ ...................................................................................... 351 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ .................................................................................................. 359
ix
ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ
Η εργασία αυτή είναι αποτέλεσμα προσπάθειας που έγινε με αίσθημα ευθύνης και επαφής με το θέμα, τόσο θεωρητικής, όσο και έρευνας πεδίου. Σε αυτή τη διαδικασία η συμβολή πολλών ανθρώπων υπήρξε σημαντική και πολύτιμη. Χωρίς αυτή τη βοήθεια η εργασία δεν θα διέθετε έρεισμα στην πραγματικότητα εκεί έξω. Έτσι, οφείλονται ευχαριστίες σε πολλούς ανθρώπους που συνέβαλαν με το τρόπο τους, σε διάφορα στάδια της έρευνας και της συγγραφής. Για βοήθεια στην ανάπτυξη θεωρητικών κεφαλαίων, για πληροφορίες σε σχέση με τις οικοκοινότητες ή τα κιμπούτς, για φιλοξενία, αλλά και για πολύτιμη έμπνευση και στήριξη οφείλονται ευχαριστίες Στους επιβλέποντες καθηγητές, Κωνσταντίνο Μωραΐτη, Σοφία Χαραλαμπίδου-Διβάνη και Σοφία Αυγερινού-Κολώνα, για την υποστήριξή τους ως τριμελή επιτροπή και για την υπομονή που έδειξαν κατά τη διάρκεια αυτής της προσπάθειας. Στα μέλη της επταμελούς επιτροπής για το ενδιαφέρον τους για αυτή την εργασία. Στους Craig Gibsone και Beatriz Gutierrez, Gunilla Heick, Zisula Cordaches, Andrew Clements, Steven Gaarder, Henry Near, Freddy Kahana, Sima Kleiman, Suzanne Riedl, Μαρία Θεοδώρου, Ερατώ Χατζιμιχαλάκη, Φώτη Τερζάκη, Μάχη Καραλή και Δημήτρη Τσουκαλά, Στέλλα Τοπαλίδου, Θοδωρή Πουλή και Μαρία Ληξουριώτη. Ευχαριστίες, ευγνωμοσύνη και αγάπη ανήκουν επίσης στους φίλους της ομάδας από τα Οικολογικά Χωριά. Θα έπρεπε να αναφερθώ ακόμη στους φίλους, συνεργάτες, και συναδέλφους από διάφορες άλλες ομάδες και συλλογικότητες όπως το Αστικό Κενό, η Νομαδική Αρχιτεκτονική, ο Βριλησσός, η Sarcha, οι Free and Real, οι Κάτι Τρέχει, οι Ποδηλάτ-ισσ-ες, οι Λόκαλ Athens, οι Αγρόσχολοι, η ΒΙΟΖΩ, οι φίλοι και συνεργάτες στο ΔΕΝΤΡΟ και πολλοί άλλοι, που πέρα από κοινές διαδρομές, συνεργασίες και δράσεις, η ύπαρξή τους και μόνο αποτελεί έμπνευση...Για την ολοκλήρωση αυτής της μελέτης έχουν με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, αμέσως ή εμμέσως, συμβάλει επίσης καθοριστικά πάρα πολλοί άνθρωποι τα ονόματα των οποίων δεν εμφανίζονται εδώ και δεν θα πρέπει να παρεξηγηθούν για αυτό. Για υποδείξεις κειμένου και ηθική υποστήριξη, στους Έλενα Αναστασοπούλου, Καίτη Μαραγκουδάκη, Δήμητρα Θωμά, Βασίλη Ανδρουλάκη, και Zisula Cordaches. Τέλος, για πολύτιμη βοήθεια στην επιμέλεια του κειμένου στην Αθηνά Ζούγρα και στον Βασίλη Νικολαϊδη.
xi
xiii
ΠΡΟΛΟΓΟΣ Το αντικείμενο αυτής της εργασίας εκτός από προϊόν έρευνας, συνιστά αντανάκλαση μίας φιλοσοφίας και στάσης ζωής πολλών χρόνων. Όχι μόνο τα χρόνια αυτά είναι πολλά, αλλά και οι εξελίξεις κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου ραγδαίες, σε συνθήκες πύκνωσης του ιστορικού χρόνου τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό. Η οικονομική, πολιτική και κοινωνική κρίση που χαρακτηρίζουν την Ελλάδα από το 2009 και μετά, φαίνεται ότι θα αποτελούν συστατικά στοιχεία της ζωής για μεγάλο χρονικό διάστημα στο μέλλον. Η παγκόσμια όψη της κρίσης του καπιταλιστικού συστήματος αλλά και η αμφισβήτηση της νομιμοποίησης των αντιπροσωπευτικών δημοκρατιών και των θεσμών επάνω στους οποίους έχει βασιστεί το Ευρωπαϊκό οικοδόμημα αποτελούν κοσμοϊστορική καμπή, ενώ τα ζητήματα περιβαλλοντικής υποβάθμισης και οικολογικών καταστροφών τόσο παγκόσμια όσο και στον ελληνικό χώρο έχουν διαστάσεις ανυπολόγιστες. Έτσι το θέμα ίσως να φαίνεται επίκαιρο και ξεπερασμένο ταυτόχρονα, αδυνατώντας όπως είναι φυσικό να ανταποκριθεί σε όσα συμβαίνουν, την ίδια στιγμή που γράφεται. Κι αυτό διότι αναπόφευκτα ένα σημαντικό κομμάτι του θέματος δεν μπορούσε παρά να αφορά το γίγνεσθαι και όχι μόνο το παρελθόν και μάλιστα με διαρκώς αυξανόμενη ένταση. Αυτό το γίγνεσθαι τυχαίνει να βρίσκεται σε μία μεταιχμιακή καμπή στον ελληνικό χώρο και διεθνώς. Η έρευνα αυτή αποτέλεσε μία διαδικασία εμβάθυνσης σε σημαντικά ζητήματα που άπτονται θέματα τόσο επιστημονικού και εξειδικευμένου ενδιαφέροντος όσο και της καθημερινότητας και της ίδιας της ζωής. Το αντικείμενο μελέτης στάθηκε αφορμή για ένα οδοιπορικό σε τόπους και επαφές με ανθρώπους από τα οποία οι γνώσεις και οι εμπειρίες που συσσωρεύτηκαν δεν αρκεί να ταξινομηθούν μόνο επιστημονικά αλλά κατανοούνται και βιωματικά. Μέσα από αυτή τη διαδικασία προοδευτικής συνειδητοποίησης του γράφοντος προέκυψαν διάφορες αποφάσεις και αλλαγές που με τη σειρά τους οδήγησαν κάπου αλλού. Η έρευνα οδήγησε σε μία σφαιρικότερη κατανόηση των ζητημάτων, που με τη σειρά τους ανέδειξαν καταστάσεις και ανάγκες που οδήγησαν στη γέννηση μίας Αστικής Μη Κερδοσκοπικής Εταιρείας. Έτσι δημιουργήθηκε το ΔΕΝΤΡΟ, ακριβώς για να επιδιώξει να περάσει τη θεωρία σε πράξη.1 Στην πορεία και για ένα διάστημα δεκατεσσάρων μηνών, προέκυψε η ευκαιρία να συνδεθούν η θεωρία με την πράξη σε ζητήματα Περιβαλλοντικής Διαχείρισης μέσα από μία θητεία του γράφοντος ως Προέδρου του Φορέα Διαχείρισης του Εθνικού Πάρκου Σχινιά Μαραθώνα, ενός φορέα που έχει ιδρυθεί για να διαχειρίζεται ένα νέο Εθνικό Πάρκο με τεράστια σημασία σε μία χώρα που υπολείπεται κατά πολύ στο να έχει ικανοποιητικά οργανώσει τα θέματα προστασίας και διαχείρισης της φύσης της.
1
Πληροφορίες για το αντικείμενο και τις δράσεις της Αστικής Μη Κερδοσκοπικής Εταιρείας Δ.Ε.Ν.Τ.Ρ.Ο. (Δίκτυο Ελεύθερων Χώρων και Ρευστών Οικοκοινοτήτων) | T.R.E.E. (Take Responsibility for Environmental Efficiency) που υπάρχει από τον Απρίλιο του 2009 μπορούν να αναζητηθούν στις διαδικτυακές διευθύνσεις της ελληνικής έκδοσης: http://todendro.blogspot.gr/ και της αγγλικής έκδοσης: life-tree1.blogspot.gr/
xiii
Σημειώσεις κειμένου Η πλάγια γραφή υποδηλώνει όρο ή τίτλο Η ένδειξη [Μ.τ.Σ.] σημαίνει «Μετάφραση του Συγγραφέα» Η ένδειξη ό.π. σημαίνει «όπως προηγουμένως» Τα κύρια ονόματα αποδίδονται στην πρωτότυπη γλώσσα, εκτός από σπάνιες περιπτώσεις που αφορούν ονόματα πολύ γνωστών ανθρώπων, που είθισται να γράφονται στα ελληνικά, όπως για παράδειγμα, ο Μαρξ. Τα ξένα τοπωνύμια αποδίδονται με ελληνικούς χαρακτήρες μόνο όταν κλίνονταιόπως για παράδειγμα, το Λονδίνο.
xv
ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το θεωρητικό πλαίσιο και διεπιστημονικό πεδίο Στόχος της παρούσας διατριβής είναι να καταγράψει τις εννοιακές συνιστώσες των όρων «Περιβαλλοντική Διαχείριση» και «Βιωσιμότητα» όπως αυτές ξεδιπλώνονται στις αρχές του 21ου αιώνα και στη συνέχεια, ιχνηλατώντας την ιστορία και το ιδεολογικό, θεωρητικό και ιστορικό υπόβαθρο των εναλλακτικών κοινοτήτων να διερευνήσει τον ρόλο τους στα πλαίσια της γενικότερης αναζήτησης λύσεων ή διεξόδων για την αντιμετώπιση των κρίσεων (οικονομική, περιβαλλοντική και κοινωνική κρίση, κλιματική αλλαγή) και των αρνητικών συνεπειών της παγκοσμιοποίησης. Όλα τα εγχειρήματα που ερευνώνται στο πλαίσιο της μελέτης για τα Νεώτερα Εναλλακτικά Πρότυπα Κοινωνικής και Οικιστικής Οργάνωσης έχουν ως κοινό μεταξύ τους το γεγονός ότι διαπνέονται από ένα κοινωνικό και περιβαλλοντικό πρόταγμα και η φυσική τους παρουσία στον χώρο ως αρχιτεκτονική και χωροταξική διάταξη εκπορεύεται από αυτά τα προτάγματα. Η αρχιτεκτονική ως πεδίο ανάμεσα στις πιο σημαντικές συνιστώσες που διαπραγματεύεται λαμβάνει υπ’ όψιν τον άνθρωπο, το κτισμένο (ότι ήδη υπάρχει) και το άκτιστο, το περιβάλλον, το τοπίο, την ιστορία και την κοινωνία. Για την κατανόηση ορισμένων θεμάτων απαιτείται ωστόσο η εννοιακή και εργαλειακή συμβολή και άλλων επιστημονικών πεδίων. Το κτισμένο περιβάλλον, η οικονομία, η τεχνολογία, η ιστορία και οι κοινωνικές επιστήμες αντιμετωπίζονται ως άρρηκτα συνδεδεμένα πεδία, με την παραδοχή ότι επιστημονικά ορθές και ολιστικές λύσεις σε προβλήματα προκύπτουν λαμβάνοντας υπ’ όψιν τα δεδομένα από διάφορες περιοχές επιστημονικής έρευνας και καταγραφής που προσεγγίζουν το θέμα μελέτης. Σήμερα λοιπόν, περισσότερο από ποτέ, έχουμε ανάγκη τη διεπιστημονική προσέγγιση. Το αντικείμενο της διατριβής εξελίσσεται στο σταυροδρόμι της ανάλυσης των διαδικασιών παραγωγής χώρου και αρχιτεκτονικής, πολιτισμικής γεωγραφίας, κοινωνιολογίας, φιλοσοφίας και οικολογίας της φύσης και του ανθρώπου. Το εννοιολογικό πλαίσιο και η περιοχή έρευνας Η παγκοσμιοποίηση, η «πρόοδος» και η εξέλιξη όπως συνδέονται μέσα από την έννοια της ανάπτυξης μάς έχουν υποσχεθεί καλύτερη ζωή, περισσότερο ελεύθερο χρόνο και πιο πολλές ανέσεις. Στο μεταξύ, όλο και πιο πολλή τεχνολογία διαμεσολαβεί σε όσα χρειαζόμαστε και σε όσα παράγουμε. Ένα σύστημα μας εξωθεί να προσδεθούμε σε ένα άρμα, το οποίο υποτίθεται ότι «κάπου» μας οδηγεί, χωρίς όμως αυτό το κάπου να είναι εκ των προτέρων γνωστό και σαφές και προ πάντων χωρίς εγγυήσεις. Η αντίσταση ή η άρνηση σε αυτή τη συλλογική και τυφλή συμμετοχή, ως επιβάτες στο ουτοπικό συλλογικό «άρμα της ανάπτυξης» συνιστά ενδεχομένως προσωπική ή ομαδική επανάσταση. Ίσως να είναι πια και ο επίκαιρος ορισμός της ίδιας της επανάστασης. Ωστόσο, οι χρηματοπιστωτικές, πολιτικές, κοινωνικές και περιβαλλοντικές κρίσεις έχουν αποσταθεροποιήσει την πίστη σε xv
βαθειά ριζωμένες αντιλήψεις περί προόδου και ανάπτυξης και το οικοδόμημα μίας πραγματικότητας που βασιζόταν σε αρχές και δεδομένα δεκαετιών καταρρέει. Αντιμέτωποι λοιπόν σήμερα με ένα μέλλον όπου τεράστια και δυσεπίλυτα προβλήματα αναζητούν επίλυση και έχοντας ταυτόχρονα πρόσβαση σε νέες γνώσεις και τεχνολογίες που ίσως παρέχουν καινούργιες ευκαιρίες, δυνατότητες και απαντήσεις, καλούμαστε όλοι να διευρύνουμε το πεδίο αναζήτησης αλλά και την ίδια τη σκέψη μας. Η εργασία αυτή αποτέλεσε την αφορμή για τη σταδιακή αναζήτηση σε θεωρητικές περιοχές και επιστήμες (όπως προαναφέρθηκαν η πολιτισμική γεωγραφία, η φιλοσοφία, η οικονομία) και για ένα ερευνητικό και βιωματικό οδοιπορικό εναλλακτικών κοινωνικών και οικιστικών συγκροτήσεων, που προσέφερε επαφή με τόπους, τρόπους ζωής και ανθρώπους στην Ευρώπη, στην Αμερική και τη Μέση Ανατολή όπου αναζητήθηκαν πληροφορίες σε σχέση με πυρήνες εναλλακτικής κοινωνικής και οικιστικής συγκρότησης που έχουν αμφισβητήσει από τη σύστασή τους τις αρχές της μέχρι πρότινος κυρίαρχης (και με τρέχουσες ενδείξεις καταρρέουσας) πραγματικότητας.2 Η πρώτη τέτοια επίσκεψη στην Arcosanti πραγματοποιήθηκε πολύ πριν επίσημα ξεκινήσει η έρευνα της διατριβής, που όμως αποτέλεσε ένα έναυσμα που επηρέασε τον τρόπο προσέγγισης στα πράγματα τα επόμενα χρόνια και προξένησε την επιθυμία να ανιχνευθεί ο χώρος των εναλλακτικών κοινοτήτων σε βάθος.3 Το φαινόμενο της αστικής συνθήκης αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα χαρακτηριστικά της ανθρώπινης ύπαρξης ως κοιτίδα πολιτισμών, εξέλιξης και προόδου του ανθρώπινου είδους. Σήμερα είμαστε αντιμέτωποι με παγκόσμια φαινόμενα ανεξέλεγκτης αστικοποίησης και ραγδαίας πληθυσμιακής αύξησης, αποσταθεροποίησης ανάμεσα στην παραγωγή της τροφής, ζήτηση ενέργειας και του τρόπου ζωής, σε μία περίοδο έντονων αλλαγών που φαίνεται να αδυνατεί να παράγει λύσεις σε επείγοντα προβλήματα τα οποία όταν παρατηρηθούν από κάποια απόσταση δημιουργούν την εντύπωση ότι εξελίσσονται ανταγωνιστικά ή εις βάρος της φυσικής ισορροπίας και αλληλοσυμπλήρωσης με το περιβάλλον.4 Οι εντατικοποιούμενες διαδικασίες της παγκοσμιοποίησης αντανακλώνται στην αλληλεξάρτηση των οικονομιών τόσο των μητροπόλεων όσο και των μικρών κοινωνιών, ακόμη και των πλέον απομακρυσμένων περιοχών του πλανήτη, στις μετακινήσεις πληθυσμών, και στον επαναπροσδιορισμό της παραγωγικής διαδικασίας. Αυτές οι διεργασίες προξενούν την επανανοηματοδότηση της τοπικότητας, της εντοπιότητας και της παράδοσης και την ακύρωση εδραιωμένων τυπολογιών πολεοδομικής εξέλιξης και αρχιτεκτονικής. 2
Η εμπλοκή με το θέμα της έρευνας στάθηκε αφορμή για επαφή με ανθρώπους και συμμετοχή σε ομάδες με ανάλογες ιδέες, ιδεολογίες, κινήσεις και κινήματα στην Ελλάδα σε μία περίοδο πριν τη κρίση, που ήταν πολύ λιγότερο γνωστά. 3 Η επίσκεψη στην Arcosanti πραγματοποιήθηκε το 1994, αλλά ακολούθησαν διάφορες επισκέψεις σε περιοχές της Pennsylvania και στο βόρειο τμήμα της πολιτείας της Νέας Υόρκης, σε σχετικά απομονωμένες τότε κοινότητες, όπως και σε κοινότητες καλλιτεχνών (artist colonies) όπως το Cape Cod, το Woodstock, το New Paltz, κα. Τέτοιοι οικισμοί ή κοινότητες, ανάμεσα σε πολλές άλλες στις ΗΠΑ, χαρακτηρίζονται από κάποιες κοινές αρχές και τρόπο ζωής που κέντρισαν το ενδιαφέρον και ενέπνευσαν την έρευνα των νεώτερων εναλλακτικών προτύπων οικιστικής οργάνωσης. 4 Ενώ το 1950 υπήρχαν δύο μητροπόλεις με πληθυσμό άνω των δέκα εκατομμυρίων, το 2050 προβλέπεται ότι θα υπάρχουν 27 μητροπόλεις με πληθυσμό που θα ξεπερνά τα 20 εκατομμύρια.
xvii Είναι γεγονός ότι η περίοδος που διανύουμε είναι μία στιγμή άνευ προηγουμένου ραγδαίας αστικοποίησης σε όλα τα μήκη και πλάτη του πλανήτη. Οι οσμώσεις τής παγκοσμιοποίησης και του έντονου αστισμού αποτυπώνονται με την ιλιγγιώδη ανάπτυξη μητροπολιτικών κέντρων και μεγαλουπόλεων στην Ασία, τη Λατινική Αμερική και πολλές πρωτεύουσες στην Ευρώπη. Η Κίνα προσθέτει κάθε χρόνο δύο δισεκατομμύρια τετραγωνικά μέτρα νέων κτιρίων και προβλέπεται ότι στα επόμενα είκοσι χρόνια θα έχει κατασκευάσει το ισοδύναμο μίας δεύτερης Κίνας, μία έκρηξη που αντιπροσωπεύει περίπου το ήμισυ της ετήσιας κατασκευής κάθε χρόνο σε παγκόσμιο επίπεδο.5 Η περιοχή του αντικειμένου ωστόσο εστιάζει σε ορισμένες εναλλακτικές μορφές οικιστικών και κοινωνικών συγκροτήσεων μικρής κλίμακας που αποτελούν συνθήκες εξαίρεσης και εκ πρώτης όψεως έχουν περιορισμένη άμεση επιρροή. Ως αντίστιξη στα φαινόμενα αστικοποίησης και παγκοσμιοποίησης, ανιχνεύεται ένας διαφορετικός λόγος ο οποίος αποκτά αυξανόμενη ισχύ. Οι εναλλακτικές μορφές οικιστικών και κοινωνικών συγκροτήσεων αποτελούν έναν αντίλογο, που αμφισβητεί τη φορά των πραγμάτων και τις τρέχουσες μορφές ανάπτυξης, όπως αυτές διαμορφώνονται από τις επικρατούσες κοινωνικές και οικονομικές διαδικασίες στα μεγάλα αστικά κέντρα και τις παγκόσμιες μητροπόλεις. Βασική κοινή επιδίωξή τους συνήθως είναι μία βιώσιμη σχέση με το περιβάλλον, ταυτόχρονα με προσπάθειες για ένα επαναπροσδιορισμό της έννοιας της κοινότητας. Από μία άποψη, διεκδικούν το δικαίωμα στη συλλογική ζωή, σε μορφές συγκατοίκησης και συνύπαρξης με το περιβάλλον, που κάποτε θεωρούνταν δεδομένα. Η παρούσα προσέγγιση, με αυτές τις αμφισβητήσεις και τα ερωτήματα ως δεδομένα, στοχεύει στη διερεύνηση πιθανών λύσεων και βιώσιμων προοπτικών που θα μπορούσε να είναι εφαρμόσιμες καταρχήν σε μικρότερη κλίμακα. Στη συνέχεια θέτει το ερώτημα κατά πόσο κάποια τέτοια μοντέλα είναι δυνατό να έχουν πρακτικά νόημα, επίδραση, ενδεχομένως και εφαρμογή είτε παρέχοντας τεχνογνωσία είτε με άλλο τρόπο η ύπαρξή τους να αποτελεί γεγονός με αντίκτυπο και σημασία και για άλλες κλίμακες. Είναι χρήσιμο πάντα να προσδιορίζουμε επίσης το πλαίσιο μέσα στο οποίο αναπτύσσουμε ένα επιχείρημα, ένα θέμα συζήτησης. Έτσι, σε ότι αφορά τις εναλλακτικές κοινωνικές και οικιστικές συγκροτήσεις, πρέπει να τονιστεί ότι αναφερόμαστε σε φαινόμενα που έχουν παρατηρηθεί κυρίως στο δυτικό κόσμο, ή ενδεχομένως σε περιοχές που είναι γνωστές ως αναπτυγμένες χώρες, (ένας όρος για την ουσία του οποίου γίνεται συζήτηση στη συνέχεια). Τέτοιου είδους διαχωρισμοί πάντα ενέχουν παρεξηγήσεις και λανθασμένες κατηγοριοποιήσεις. Ωστόσο, σε αυτό το σημείο μας είναι χρήσιμος ο όρος «δυτικός κόσμος» με την έννοια που έχει καθιερωθεί, περιγράφοντας δηλαδή τις χώρες της Δυτικής Ευρώπης, τη Βόρεια Αμερική, την Αυστραλία και τη Νέα Ζηλανδία.
5
Τα στοιχεία προέρχονται από το China Sustainable Energy Program, 2012. Ημερομηνία ανάκτησης:8-9-2012. www.efchina.org/ )
xvii
Μεθοδολογία και θεωρητικές κατευθύνσεις Η εργασία περιλάμβανε βιβλιογραφική έρευνα, παράλληλα με επισκέψεις σε εναλλακτικές κοινότητες και ενεργό συμμετοχή σε διάφορες κοινωνικές ομάδες που αποτελούν διαδικασίες κοινωνικής συγκρότησης από το 2005 μέχρι σήμερα. Η βιβλιογραφική έρευνα αποσκοπούσε στην κατανόηση των εναλλακτικών μορφών κοινωνικής και οικιστικής οργάνωσης και την τοποθέτησή τους σε ένα ιστορικό και θεωρητικό πλαίσιο αναφοράς. Αποσκοπούσε επίσης και στην αναζήτηση των θεωρητικών εργαλείων ανάλυσης και ερμηνείας του υλικού που έχει συγκεντρωθεί και τη συγκρότηση της μεθόδου ανάλυσης και κατάταξής τους. Τόσο οι επισκέψεις και η διαβίωση σε κοινότητες όσο και η συμμετοχή σε ομάδες αποσκοπούσαν σε μία όσο το δυνατό καλύτερη και βιωματική κατανόηση του φαινομένου των εδραιωμένων ή υπό διαμόρφωση εναλλακτικών κοινοτήτων και στην κατανόηση των κοινωνικών διαδικασιών που «παράγουν» κοινότητα και όχι σε μία απλή καταλογογράφηση.6 Η συμμετοχική παρατήρηση ως μέθοδος έρευνας πεδίου αποτελεί μία από τις βασικές μεθόδους της κοινωνικής και πολιτιστικής ανθρωπολογίας και τη βασική μέθοδο της εθνολογίας που περιλαμβάνει τη συστηματική σύγκριση διαφορετικών πολιτισμών. Η συμμετοχή προφανώς ενέχει την προβληματική σχέση του βιωματικού χαρακτήρα που ενδέχεται να αλλοιώνει την αντικειμενικότητα. Έτσι, αναγνωρίζεται αυτή η συνθήκη και ενσωματώνεται με τη μορφή προσωπικών σχολίων ξεχωριστά. Η εργασία περιλάμβανε επίσης τη συμμετοχή σε επιστημονικά συνέδρια και εκδηλώσεις που παρείχαν την ευκαιρία επικοινωνίας και ανάδρασης.7 Η έννοια του εναλλακτικού τοποθετείται έναντι της έννοιας ενός κυρίαρχου συστήματος ή μοντέλου. Αναφερόμαστε σε εναλλακτική ιατρική και εννοούμε τις μεθόδους θεραπείας που δεν αποτελούν μέρος της επίσημης ιατρικής επιστήμης. Αναφερόμαστε σε εναλλακτικές πηγές ενέργειας από την κυρίαρχη πηγή ενέργειας που σήμερα είναι κυρίως το πετρέλαιο. Οι σχέσεις βέβαια ανάμεσα σε κυρίαρχες και σε εναλλακτικές ιδέες και πρακτικές δεν είναι παγιωμένες. Πρέπει να αναρωτηθούμε λοιπόν καταρχήν ως προς τι τοποθετούμαστε εναλλακτικά. Η εναλλακτική ιατρική στη Δύση, αποτελεί κυρίαρχη πρακτική στην Κίνα, ενώ οι εναλλακτικές πηγές ενέργειας σήμερα, όπως η αιολική, ηλιακή, γεωθερμική και άλλες, ενδέχεται να αποτελούν κυρίαρχες πηγές ενέργειας στο μέλλον. Ο όρος συνήθως αναφέρεται λοιπόν στο να καταδείξει τη διαφορά σε ένα τομέα και σε μία
6
Συμμετοχή σε ομάδες με αντικείμενο το δημόσιο χώρο, όπως Αστικό Κενό (από το 1998), τη δημιουργία οικοκοινοτήτων, όπως τα Οικολογικά Χωριά (από το 2006), την εναλλακτική μετακίνηση όπως ομάδες και κινήματα Ποδηλατών, την τοπική πολιτική και κοινωνική κινητοποίηση και αυτοοργάνωση όπως η Δύναμη Πολιτών Νέας Μάκρης, ο Βριλησσός και οι «Αγρόσχολοι», ανάμεσα σε πολλές άλλες ομάδες που αφορούν τη συλλογική οργάνωση και τη διεκδίκηση συγκεκριμένων ο θεμάτων. Οι εναλλακτικές κοινότητες που μελετήθηκαν αναφέρονται στο 3 Μέρος. 7 ο ο ο ο Συνέδριο του δικτύου GEN (Global Eco-village Network,10-2005,Findhorn, Σκωτία), 8 , 9 , 10 , 13 Διεθνή Συνέδρια Utopian Studies Society, (7-2007/Πλυμουθ, 2008/Limerick, 2009/Πόρτο, 2012/Ταραγκόνα), Διάσκεψη COP 15 για την Κλιματική Αλλαγή (12-2009, Κοπεγχάγη) και 3ο Διεθνές Συνέδριο για την Αποανάπτυξη, (9-2012, Βενετία).
xix πρακτική, σε σχέση με ένα κυρίαρχο μοντέλο, σε μία δεδομένη χρονική στιγμή και σε ένα συγκεκριμένο τόπο, σε σχέση δηλαδή με ένα σύστημα αναφοράς. Σε ότι αφορά την ευρύτερη κοινωνική συνθήκη και το εναλλακτικό σήμερα, το σύστημα αναφοράς που μας απασχολεί είναι προφανώς το παρόν κυρίαρχο σύστημα της νέο-φιλελεύθερης παγκοσμιοποιημένης αγοράς και μίας καπιταλιστικής οικονομίας, που χαρακτηρίζει το δυτικό κόσμο στην παρούσα περίοδο. Ωστόσο, εάν στην πολιτική, θεωρήσουμε εναλλακτική πολιτική αυτή της αντιπολίτευσης, τίθεται τότε το ερώτημα πως μεταλλάσσεται η εναλλακτική πολιτική και το εναλλακτικό γενικά, από τη στιγμή που θα έρθει στην εξουσία.8 Στο πλαίσιο της συζήτησης επίσης γύρω από το εναλλακτικό, είναι χρήσιμο να αναρωτηθούμε με βάση τίνος κριτήρια και εργαλεία πραγματοποιούμε την ερμηνεία κάποιων «εναλλακτικών πραγματικοτήτων». Η εναλλακτική σκέψη και πρακτική πάντως εμφανίζεται συχνότερα σε αστικά πλαίσια και σε δυτικές κοινωνίες, εκεί όπου υπάρχει έδαφος για να αναπτυχθεί το διαφορετικό, σε σχέση με ένα περισσότερο συμπαγές κοινωνικό πλαίσιο μικρών και παραδοσιακών κοινωνιών και αντιλήψεων. Με τον όρο Βιωσιμότητα εννοούμε μία προσέγγιση στις ανθρώπινες δραστηριότητες που λαμβάνει υπόψη τις συνέπειες και επιπτώσεις στο περιβάλλον, έχοντας όλο και βαθύτερη γνώση της πολυπλοκότητας, του εύθραυστου χαρακτήρα και του αναντικατάστατου στοιχείου του γήινου περιβάλλοντος. Σε σχέση με την προσέγγιση μέσα από κριτήρια βιωσιμότητας και αειφορίας εμπλέκονται όροι όπως φύση, περιβάλλον, τοπίο, περιβαλλοντική διαχείριση, ανάπτυξη και πρόσφατες έννοιες και πρακτικές, όπως Αειφόρος Ανάπτυξη, Αποανάπτυξη, Οικολογικό Αποτύπωμα και Βιοκλιματικός Σχεδιασμός. Οι εναλλακτικοί (παλιοί ή νέοι) τρόποι κοινωνικής οργάνωσης και κατοίκησης επιδιώκουν να δώσουν απαντήσεις στα σύγχρονα προβλήματα σε ότι αφορά την ανάπτυξη των ανθρώπινων δραστηριοτήτων και σχέσεων σε ένα πεπερασμένο πλανήτη, χρησιμοποιώντας συχνά επίσης εναλλακτικές μεθόδους και εργαλεία από τα κυρίαρχα. Φράσεις και συνθήματα που εμφανίστηκαν κυρίως τη μεταπολεμική δεκαετία τού ‘60 και που χαρακτηρίζονται από τη διαπίστωση του εύθραυστου χαρακτήρα του πλανήτη, όπως το «Σκέψου τοπικά, δράσε πλανητικά» και το «small is beautiful»9 επανεφευρίσκουν την εντοπιότητα και τα μεγέθη μικρής κλίμακας, επανανοηματοδοτούνται και αποκτούν νέα δυναμική, απήχηση και επικαιρότητα. Εκφράζονται μέσα από κινήματα ή αυθόρμητες δράσεις πολιτών. Αποτυπώνονται σε διαφόρων ειδών κοινότητες στην Ευρώπη, την Αμερική και τον υπόλοιπο κόσμο 8
Ενδιαφέρον σε σχέση με το εναλλακτικό παρουσιάζουν επίσης ερωτήματα, που όμως δεν απαντώνται σε αυτή τη διατριβή διότι δεν αποτελούν το αντικείμενό της, όπως: τις στιγμές όπου εναλλάσσονται οι ρόλοι ανάμεσα σε ένα θεωρούμενο κυρίαρχο μοντέλο και σε ένα εναλλακτικό που συχνά ταυτίζεται με το ριζοσπαστικό, πως νομιμοποιείται, και εάν και πως επιτυγχάνεται να διατηρείται ο εναλλακτικός χαρακτήρας και στην περίπτωση αντιστροφής ρόλων και ανάληψης εξουσίας. Επίσης ενδιαφέρον έχει η διερεύνηση της σχέσης του εναλλακτικού (και της ταύτισής του ή όχι) με αυτό της αντιπολίτευσης, του αντίλογου ή του περιθωρίου. 9 Ε.Φ. Σουμάχερ. Το μικρό είναι όμορφο: Η ανθρωπιά και η ομορφιά της μικρής οικονομίας, Μτφρ. Φ. Χοϊδάς, Ό. Τρέμη, Εκδόσεις Γλάρος, 1973.
xix
και αποτελούν με πλήρη επίγνωση της κυριαρχίας του αστεακού πολιτισμού, αλλά και των αλληλεπιδράσεων ανάμεσα στους δύο αυτούς χώρους, το θέμα αυτής της πραγματείας. Τα όρια του αντικειμένου Το θέμα είναι ευρύ και επιδέχεται προσεγγίσεις μέσα από πολλά γνωστικά πεδία. Ως εκ τούτου αποσαφηνίζεται ότι η προσέγγιση της μελέτης κατάγεται από το πεδίο της αρχιτεκτονικής σκέψης, ωστόσο, για μία σφαιρικότερη κάλυψη του αντικειμένου καταφεύγει με αναφορές και στοιχεία, σε γνωστικά πεδία περιοχών όπως η οικολογία, ιστορία, ανθρωπολογία και άλλες κοινωνικές επιστήμες. Επίσης, ερευνώνται εναλλακτικές κοινωνικές συγκροτήσεις εφήμερου ή μόνιμου χαρακτήρα από τη σφαίρα του αστικού χώρου, πιο συγκεκριμένα τα κινήματα και οι κινήσεις που άπτονται του αντικειμένου των συλλογικοτήτων με συγγενείς ιδεολογικές αρχές, διότι διερευνώνται οι σχέσεις, οι κοινωνικές διαδικασίες και οι οσμώσεις ανάμεσα στο πεδίο των εναλλακτικών μορφών κοινωνικής και οικιστικής οργάνωσης και τον αστικό χώρο. Στην ερμηνεία των σύγχρονων κοινοτήτων συγκαταλέγεται επίσης και το φαινόμενο των εικονικών, ψηφιακών «κοινοτήτων». Στην εργασία αυτή αυτές οι ομάδες με ενίοτε χαρακτηριστικά κοινότητας αντιμετωπίζονται ως διάσπαρτη, ευκαιριακή και νομαδική μορφή κοινότητας, όπου ανιχνεύονται τα σημεία επαφής και αλληλεπίδρασης ή διαπίδυσης τεχνογνωσίας ανάμεσα στις εξωαστικές εναλλακτικές συγκροτήσεις και την κυρίαρχη αστική συνθήκη. Συγκρότηση της Διατριβής Το πρώτο μέρος διαπραγματεύεται το αίτημα της αειφορίας ή βιωσιμότητας και το πλαίσιο που διαμορφώνουν οι σχέσεις ανάμεσα στον ανθρώπινο πολιτισμό, τη φύση και την παραγωγική διαδικασία. Το πρώτο κεφάλαιο ερευνά το πλαίσιο που καθορίζει τις σχέσεις ανθρώπου και φύσης ανιχνεύοντας τις θρησκευτικές και ιδεολογικές κοσμοθεωρίες και καταβολές που νομιμοποιούν την ανθρώπινη επιβολή σε αυτήν και διατυπώνει τις διαφορές ανάμεσα στην ήμερη, τη σχεδιασμένη και εξημερωμένη φύση, έναντι της άγριας φύσης. Το δεύτερο κεφάλαιο εισάγει την ανθρώπινη οικονομική δραστηριότητα που εκπορεύεται από την εκμετάλλευση των φυσικών πόρων και την τοποθετεί στη μετα-βιομηχανική κοινωνία, ενώ εισάγει τις έννοιες της φέρουσας ικανότητας και του οικολογικού αποτυπώματος. Στη συνέχεια, σκιαγραφείται το πλαίσιο ενός μεταιχμιακού μετα-βιομηχανικού πολιτισμού, σε μία παγκοσμιοποιημένη πραγματικότητα της κοινωνίας της πληροφορίας, σε ότι αφορά τους τρόπους που επιδρά στους βασικούς τομείς της ανθρώπινης ύπαρξης Το τρίτο κεφάλαιο διαπραγματεύεται το πρόταγμα της ανάπτυξης και τις έννοιες της αειφορίας και βιωσιμότητας και καταγράφει τα αδιέξοδα που εμπεριέχει η σχετικά πρόσφατη έννοια της βιώσιμης ανάπτυξης. Το τέταρτο κεφάλαιο ανιχνεύει, συνδέει και αναλύει ορισμένες σημαντικές θεωρίες και ιδεολογικές κατευθύνσεις που προέρχονται από εναλλακτικές προσεγγίσεις σε σχέση με την κυρίαρχη της βιώσιμης ανάπτυξης. Επιχειρείται μία προσέγγιση του
xxi θεωρητικού πλαισίου που αφορά τα επιχειρήματα και τα εργαλεία που έχει στη διάθεσή της η ιδεολογία των ομάδων που σχετίζονται με μία μορφή αντίλογου ή και αντίστασης, στα κυρίαρχα δεδομένα κατοίκησης και τρόπου ζωής.. Αναζητά το ρόλο του σχεδιασμού σε σχέση με την αειφορία, τις έννοιες του τόπου και του τοπικού και εισάγει εναλλακτικές θεωρίες σε σχέση που διακρίνονται από μια ολιστική προσέγγιση που εμπνέουν και προσδιορίζουν τις πρόσφατες τάσεις στο σχεδιασμό. Το πέμπτο κεφάλαιο επιχειρεί να αντιπαραθέσει δύο διαφορετικές αναγνώσεις για το μέλλον και στη συνέχεια να εξάγει συμπεράσματα. Το δεύτερο μέρος διαπραγματεύεται το ιστορικό και θεωρητικό υπόβαθρο των σύγχρονων εναλλακτικών προτύπων οικιστικής οργάνωσης, όπως οι οικοκοινότητες, οι αυτοπροσδιοριζόμενες κοινότητες και τα κιμπούτς και ερευνά τις σχέσεις τους με το κοινωνικό γίγνεσθαι. Επίσης διαπραγματεύεται κινήματα σε εξέλιξη, όπως το αναδυόμενο κίνημα των Πόλεων σε Μετάβαση, ανάμεσα σε άλλα, κυρίως στη Δύση. Το έκτο κεφάλαιο ερευνά τις μορφές της κατοίκησης και της κοινότητας όπως αυτές διαμορφώνονται στις αρχές του 21ου αιώνα. Το έβδομο κεφάλαιο αναζητά στην ουτοπική σκέψη και την παράδοση των ουτοπικών θεωριών, θεωρητικές συγγένειες και καταβολές για τις νεώτερες κοινωνικές και οικιστικές συγκροτήσεις μέσω των ουτοπιστών του 19ου αιώνα. Το όγδοο κεφάλαιο ορίζει και περιγράφει τις αυτοπροσδιοριζόμενες κοινότητες ως κατηγορία. Το ένατο κεφάλαιο ανιχνεύει τη κατηγορία των κιμπούτς ως μία σημαντική νεώτερη κατηγορία εναλλακτικών κοινωνικών και οικιστικών συγκροτήσεων που είναι μεν προσδιορισμένη χωρικά και ιστορικά, ωστόσο δομικά και ιδεολογικά είχε και διατηρεί μέχρι σήμερα σημαντική παγκόσμια επιρροή. Το δέκατο κεφάλαιο ερευνά τις οικοκοινότητες ως βασική κατηγορία των εναλλακτικών κοινωνικών και οικιστικών συγκροτήσεων και αναλύει το πρώτο κύμα που προσδιορίζεται γύρω στην περίοδο 1960-70 και το δεύτερο πιο πρόσφατο κύμα που αφορά την περίοδο από τη δεκαετία ‘90 μέχρι σήμερα. Το ενδέκατο κεφάλαιο ερευνά τις σχέσεις των εναλλακτικών κοινωνικών και οικιστικών συγκροτήσεων με την αστική συνθήκη και τα συγγενή ρεύματα εντός των πόλεων όπως τις Αργές Πόλεις και το Κίνημα της Μετάβασης. Το δωδέκατο κεφάλαιο εστιάζει στην ελληνική αστική πραγματικότητα εξετάζοντας κάποιες ιδιαιτερότητές της που συνδέονται με την πρόσφατη ιστορική επικαιρότητα και αναζητούνται οι σχέσεις ανάμεσα σε αυτήν και τα ρεύματα των εναλλακτικών κοινωνικών και οικιστικών συγκροτήσεων κυρίως στον ελληνικό χώρο. Το δέκατο τρίτο κεφάλαιο αναζητά και διατυπώνει μία τυπολογία του «κοινού κοινωνικού χώρου» που εμφανίζεται στις εναλλακτικές κοινωνικές και οικιστικές συγκροτήσεις, σε σχέση με τις πρόσφατες θεωρίες σε σχέση με το κοινό. Το τρίτο μέρος αφορά την έρευνα πεδίου που έχει πραγματοποιηθεί όπου αναλύονται οι κοινότητες που έχουν επιλεγεί ως παραδείγματα. Στην ανάλυση που γίνεται, εκτός από ορισμένα βασικά δεδομένα που αφορούν το ιστορικό, την οικιστική οργάνωση, την αρχιτεκτονική, την οικονομία, την οργανωτική δομή και την περιβαλλοντική διαχείριση, κρίθηκε σκόπιμο να ενσωματωθεί και μία σύντομη xxi
περιγραφή της προσωπικής βιωματικής εμπειρίας από την επίσκεψη, διότι το θέμα οπωσδήποτε έχει και ένα βιωματικό χαρακτήρα. Τέλος, επιχειρείται να αναζητηθούν συμπεράσματα και κατευθύνσεις από την έρευνα, ανάλυση και περιγραφή όλων των στοιχείων, τόσο των θεωρητικών, όσο και της έρευνας πεδίου, έτσι ώστε να προκύψει μία κατεύθυνση χρήσιμη για περαιτέρω έρευνα ή δράση. Συμβολή της εργασίας, ερωτήματα και στόχοι Η περιοχή έρευνας αφορά στη διερεύνηση αφενός των καταβολών των σύγχρονων εναλλακτικών προτύπων κοινωνικών και οικιστικών συγκροτήσεων και αφετέρου των σχέσεων και αλληλεπιδράσεων τους με τη σύγχρονη αστική συνθήκη. Σε εποχές έντονης αμφισβήτησης όπως αυτές της δεκαετίας του ’60 και των χρόνων της παγκόσμιας κρίσης που εκδηλώθηκε στην Αμερική για να εξαπλωθεί στη συνέχεια σε ολόκληρη την Ευρώπη με επίκεντρο την Ελλάδα, οι αλληλεπιδράσεις ανάμεσα σε αστικά κινήματα και σε διάφορες αναζητήσεις τόσο θεωρητικές όσο και εφαρμοσμένες, όπως ορισμένες εναλλακτικές κοινωνικές και οικιστικές συγκροτήσεις στις παρυφές ή έξω από τον αστικό ιστό είναι ιδιαίτερα έντονες και πολύπλοκες. Η εργασία αυτή επιχειρεί να συμβάλει στην κατανόηση αυτών των αλληλεπιδράσεων και στην ανάπτυξη του πεδίου των αλληλεπιδράσεων ανάμεσα στην αρχιτεκτονική και την περιβαλλοντική διαχείριση. Προς αυτή την κατεύθυνση καταγράφονται αναδυόμενες κινήσεις από τον ελληνικό χώρο. Ερευνώνται οι παράμετροι περιβαλλοντικής διαχείρισης που θέτουν και επιχειρείται η αναζήτηση των συσχετισμών ανάμεσα στη σύγχρονη αστική συνθήκη και στις εναλλακτικές κοινωνικές και οικιστικές συγκροτήσεις που απαντώνται στην Ελλάδα. Τα βασικά ερωτήματα που θέτει και που επιχειρεί να απαντήσει η διατριβή διατυπώνονται ως εξής: 1. Ποια είναι η συμβολή των εναλλακτικών προτύπων κοινωνικής και οικιστικής οργάνωσης στην κατεύθυνση μίας εναλλακτικής περιβαλλοντικής διαχείρισης και κοινωνικής συγκρότησης. 2. Πού μπορεί να αναζητηθεί η σημασία των εναλλακτικών προτύπων κοινωνικής και οικιστικής οργάνωσης σε σχέση με το ευρύτερο κοινωνικό σύνολο και με τις αστικές μορφές κοινωνικών και οικιστικών συγκροτήσεων. 3. Πόσο μπορεί να είναι κρίσιμη η ύπαρξη τους και τι είδους συμπεράσματα μπορούν να εξαχθούν από τη λειτουργία τους που να αφορούν την ανθρώπινη συνθήκη, ιδίως σε επίπεδο πλειοψηφίας και αστικών πληθυσμών σήμερα. 4. Ποιες εμφανίζονται ως κοινές ουσιώδεις αρχιτεκτονικές ποιότητες, τυπολογίες και σημαντικές ιδιότητες ανάμεσα σε εναλλακτικά πρότυπα κοινωνικής και οικιστικής συγκρότησης.
xxiii
24
24
ΜΕΡΟΣ Α
ΦΥΣΗ, ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΉ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ
25
26
27
Κεφάλαιο 1.
ΦΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΟΣ
Ο τρόπος που αντιλαμβανόμαστε το περιβάλλον10 είναι άμεσα συνδεδεμένος με τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε τη φύση11 και τη σχέση μας με αυτή ως άτομα και κοινωνικές ομάδες. Έτσι, η σχέση του ανθρώπου με τη φύση και το σύμπαν είναι αντικείμενο διαφορετικής θεώρησης σε διαφορετικούς πολιτισμούς, τόπους και εποχές. Τα εκάστοτε χαρακτηριστικά αυτής της σχέσης καθορίζουν σε σημαντικό βαθμό και τις επιλογές που κάνει μία κοινωνία όσον αφορά την ανάπτυξη, τη χρήση των πόρων, τη σχέση της με τις άλλες κοινωνίες, τους άλλους έμβιους οργανισμούς του οικοσυστήματος της, ακόμη και τη σχέση της με την έννοια του θείου. Η στάση μας και οι πρακτικές μας σε σχέση με την έννοια και την πρακτική της περιβαλλοντικής διαχείρισης επομένως δεν είναι μηχανιστική σχέση αλλά σχέση που πηγάζει από βαθιά ριζωμένες αντιλήψεις και πεποιθήσεις σε σχέση με τη φύση. Η φύση και η ιδέα της μπορεί να μετατραπεί σε αντικείμενο κατάκτησης, εξερεύνησης, θεοποίησης, αποφυγής, επιθυμίας, έρωτα και συμβίωσης. Στο διάβα της ιστορίας ο ίδιος ο άνθρωπος και οι πολιτισμοί που δημιουργεί εξελίσσονται. Ταυτόχρονα αλλάζει και η φύση, τόσο ως απόρροια της ανθρώπινης εξέλιξης και των ίδιων των ενδογενών διαδικασιών της, όσο και ως αποτέλεσμα εξωγενών παραγόντων. Παράλληλα, ο στοχασμός για τη φύση και η προσέγγισή της διανύουν επίσης διάφορες ιστορικές περιόδους εξέλιξης. Χρειαζόμαστε λοιπόν για να κατανοήσουμε την ιστορία αυτής της σχέσης ανθρώπου/ φύσης, να τη θεωρήσουμε ως κοινωνική κατασκευή. Κάθε ιστορική περίοδος μας έχει αφήσει πληθώρα κειμένων που έχουν επηρεάσει την εκάστοτε κοινωνική, πολιτική και πολιτισμική πρακτική, όπως και την καθημερινότητα. Η περιβαλλοντική διαχείριση αναπτύσσεται ως επιστήμη, θεωρία και πρακτική και κατ’ αρχήν έχει να αντιμετωπίσει κάποιες βαθιά ριζωμένες παραδοχές, όπως την επικρατούσα αντίληψη της ανθρώπινης κυριαρχίας στη φύση και αυτήν της ευημερίας των ανθρώπινων κοινωνιών, συνδεδεμένης με την οικονομική μεγέθυνση, ζητήματα που αναλύονται στη συνέχεια. Σε αυτό το κεφάλαιο διερευνώνται το πολιτισμικό υπόβαθρο και οι παραδοχές για τη φύση που επηρεάζουν σημαντικά την τρέχουσα κυρίαρχη αντιμετώπιση που αφορά το περιβάλλον και την περιβαλλοντική διαχείριση σήμερα. Στην ιστορία της εξέλιξης του ανθρώπου είναι δυνατόν να αντιληφθούμε τη σχέση του με τη φύση σε διαφορετικά επίπεδα που σε κάποιες κοινωνίες αποτελούν ταυτόχρονα και εξελικτικά στάδια.
10
Περιβάλλον: το σύνολο των συνθηκών και των παραγόντων μέσα στο οποίο δημιουργείται, υπάρχει και αναπτύσσεται κάποιος ή το σύνολο των φυσικών συνθηκών και παραγόντων που επιδρούν στους ζωντανούς οργανισμούς. Λεξικό Τριανταφυλλίδη της κοινής νεοελληνικής, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών, ΑΠΘ, 1998 11 Η λέξη Φύση ετυμολογικά προέρχεται από το ρήμα «φύω» και «φύομαι», δηλώνοντας έτσι καθετί που φυτρώνει ή γεννιέται αφ’ εαυτού του σε αντίθεση προς καθετί που δημιουργεί ο άνθρωπος και το οποίο συνιστά πολιτιστική ή πολιτισμική κατασκευή. Αιμιλία Ξανθοπούλου, Λεξικό φιλοσοφικών όρων, Εκδόσεις Μέδουσα, 2006, σ. 625.
27
-Ανάγκη προστασίας από τη φύση για λόγους επιβίωσης. -Εξερεύνηση της φύσης και εκμετάλλευση των πόρων της για βελτίωση του επιπέδου διαβίωσης. -Εξερεύνηση και κατάκτηση της φύσης για απόκτηση γνώσης, ανθρώπινης δύναμης, πλούτου και εξουσίας. -Εξερεύνηση της φύσης για την ικανοποίηση της ανθρώπινης περιέργειας, της επιθυμίας της ανακάλυψης και της ανάγκης της υπέρβασης των γνωστών ορίων αλλά και για ψυχαγωγία. -Μεταμόρφωση, χαλιναγώγηση, καταστροφή ή και πλήρης μετασχηματισμός της φύσης, για την πραγματοποίηση συγκεκριμένων ανθρώπινων στόχων συνδεδεμένων συνήθως με την παραγωγή περισσότερων αγαθών ή με την εντατική επέκταση συγκεκριμένων ανθρώπινων δραστηριοτήτων. -Επανεφεύρεση της φύσης με τη διείσδυση στους αναπαραγωγικούς και τους γενετικούς της μηχανισμούς και στη συνέχεια την αξιοποίηση και την τροποποίηση τους για την επίτευξη των ανθρώπινων στόχων.
1.1.
Η καταγωγή της υποταγμένης φύσης
Η διαμόρφωση συγκεκριμένου πολιτισμικού τρόπου θεώρησης προς τη φύση προφανώς σχετίζεται με τα χαρακτηριστικά της ίδιας της φύσης όπως και με τα φιλοσοφικά, θεολογικά και υπαρξιακά χαρακτηριστικά ενός λαού ή μίας κοινωνίας. Ότι υπάρχει γύρω μας είναι το «περιβάλλον». Το περιβάλλον είναι η ανθρωποκεντρική προσέγγιση της φύσης αφού ήδη ετυμολογικά υπονοείται ο άνθρωπος ως το κέντρο, ο οποίος περιβάλλεται από τη φύση ή τον τόπο. Το «τοπίο» δεν νοείται χωρίς τον άνθρωπο, αφού απαιτείται η παρουσία του για να του αποδοθεί αν μη τι άλλο ο χαρακτηρισμός. Το τοπίο είναι η ερμηνευτική -είτε αισθητικά, ιδεολογικά και λογοτεχνικά, είτε υλικά- του τόπου και της φύσης με την ανθρώπινη πολιτισμική παρέμβαση. Είναι δυνατόν λοιπόν να αναζητηθούν οι απαντήσεις σε σχέση με ορισμένες συλλογικές παραδοχές που αφορούν τον τρόπο που αντιλαμβάνεται μία κοινωνία τη σχέση της με τη φύση, τον τόπο και το περιβάλλον. Πολλοί είναι αυτοί που έχουν υποστηρίξει ότι η καταγωγή της ανθρώπινης στάσης προς τη φύση είναι θεολογική και πιο συγκεκριμένα η ανθρώπινη κυριάρχηση και καθυπόταξή της νομιμοποιείται από τις αρχές και τα προτάγματα των μεγάλων μονοθεϊστικών θρησκειών, δηλαδή του Χριστιανισμού, του Ιουδαϊσμού και του Μωαμεθανισμού σχετικά με τη φύση. Σχετικά με αυτό το επιχείρημα, πράγματι όπως φαίνεται από τα σχετικά θεολογικά αποσπάσματα, η νομιμοποίηση αυτή φαίνεται να είναι σαφής: Η φύση υπάρχει έξω από τον άνθρωπο για να τον εξυπηρετεί και στον οποίο είναι σαφής η προτροπή και εντολή προς αυτόν να την κατακυριεύσει. Σύμφωνα με το κείμενο της Γένεσης ο Θεός ευλογεί τον άνθρωπο εξουσιοδοτώντας τον να εκμεταλλεύεται τη Γης και κατ’ ουσία να της επιβάλλεται και να την κυριαρχεί. «αυξάνεστε και πληθύνεσθε και πληρώσατε την γην και κατακυριεύσατε αυτής…».12 12
Για το απόσπασμα των στίχων της Παλαιάς Διαθήκης που προσδιορίζουν το πλαίσιο των σχέσεων του ανθρώπου με τη φύση βλ. Παράρτημα.σ.307.
28
Κεφάλαιο 1
Με αντίστοιχο τρόπο στο Κοράνιο προσδιορίζεται η σχέση ανθρώπου και φύσης όπου επαληθεύουμε το γεγονός ότι ο λόγος ύπαρξης όλων των ζωντανών είναι ο άνθρωπος και η ευημερία του, ενώ ο Θεός χάραξε το ρεύμα των ποταμών και τους δρόμους για να τον οδηγούν.13 Νεώτεροι δυτικοί φιλόσοφοι όπως ο Καρτέσιος και ο Χέγκελ έρχονται αργότερα να εκλογικεύσουν, να θεσμοθετήσουν και να νομιμοποιήσουν αυτή τη θεολογική στάση με ανάλογα φιλοσοφικά ενισχυτικά δόγματα. Για τον Χέγκελ που συνδέεται ιστορικά με την πρώτη βιομηχανική επανάσταση (1770-1831), «η φύση προορίζεται όχι απλώς να κυριαρχηθεί, όπως μέσα στην πρώιμη αστική γνωσιοθεωρία που αντιστοιχούσε ακόμα σ’ ένα μεταποιητικό στάδιο παραγωγής, αλλά να αναλωθεί ολοσχερώς μέσα στη δεσποτική προέλαση του Πνεύματος, το οποίο δηλώνει ακριβώς τον ανθρώπινο πολιτισμό και την ανθρώπινη ιστορία. Τη συλλαμβάνει εξαρχής αρνητικά: στην Εγκυκλοπαίδεια (γραμμένη μεταξύ 1816-19, στη Χαϊδελβέργη) η Φύση τίθεται ως το ετέρως-είναι της Ιδέας, η οποία έχει απόλυτη οντολογική προτεραιότητα.… Σκοπός του Πνεύματος είναι λοιπόν η τελική εκπνευμάτωση της Φύσης, δηλαδή η απαλλοτρίωσή της από το Πνεύμα, και μέσον με το οποίο το Πνεύμα δρα γι’ αυτόν τον σκοπό είναι η έννοια και το εργαλείο (η γνώση και η εργασία): η έννοια, ως να λέμε, κατατρώει λίγο-λίγο την υλική αντίσταση του πράγματος οδηγώντας το στην πλήρη νοητική διαφάνεια – πράγμα που εξωτερικώς αντιστοιχεί στη μετασχηματιστική δύναμη που ασκεί η εργασία πάνω στη φύση… ... Όπως και αν τον φαντάστηκε ο Χέγκελ, φαίνεται πως η τεχνοκεφαλαιοκρατική κοινωνία τού ύστερου δέκατου ένατου αιώνα και κυρίως του εικοστού πήρε κατά γράμμα το αίτημά του, και ο εφιάλτης της σημερινής κατάρρευσης του παγκόσμιου οικοσυστήματος μοιάζει να είναι η σαρδόνια υλοποίηση του εγελιανού προγράμματος για μια ολική απαλλοτρίωση της φύσης».14
Οι θρησκείες και τα φιλοσοφικά ρεύματα που πραγματικά αμφισβητούν την κυρίαρχη θέση του ανθρώπου απέναντι στη φύση και επί όλων των ειδών που την κατοικούν αποτελούν τη μειοψηφία στις αναπτυγμένες δυτικές κοινωνίες. Διαφορετικές στάσεις σε σχέση με τη φύση, πιο κοντά στη σύγχρονη προσέγγιση της οικοσοφίας,15 εκφράζονται και ενυπάρχουν εκτός των άλλων στις πνευματικές πρακτικές των Αμερικανών ιθαγενών, του ζεν-βουδισμού, του ταοϊσμού, ορισμένων προσωκρατικών φιλοσόφων και στις τελετές και τα μυστήρια τροφοσυλλεκτικών λαών. Ενδεικτικά παραθέτουμε ένα μικρό απόσπασμα από τη μυθολογία της δημιουργίας όπως αυτή περιγράφεται στις παραδόσεις πολυνησιακών φυλών: «Φωτιά και νερό ενώθηκαν και από το γάμο τους γεννήθηκαν η γη, τα βράχια, τα δέντρα και όλα τα υπόλοιπα. Η σουπιά πάλεψε με τη φωτιά και νικήθηκε. Η φωτιά πάλεψε με τα βράχια που νίκησαν. Οι μεγάλες πέτρες πάλεψαν με τις μικρές και νίκησαν οι μικρές. Οι μικρές πέτρες πάλεψαν με το χορτάρι και το χορτάρι βγήκε νικητής. Το χορτάρι πάλεψε με τα δέντρα και νικήθηκε. Τα δέντρα πάλεψαν με τις
13
Για το απόσπασμα των στίχων του Κορανίου που προσδιορίζουν το πλαίσιο των σχέσεων του ανθρώπου με τη φύση βλ. Παράρτημα. 14 Απόσπασμα από την εισήγηση του Φώτη Τερζάκη, στο συνέδριο για την Ύπαιθρο, Τμήμα Αρχιτεκτόνων-Μηχανικών του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, 28-30/3/08 15 Ο όρος εξηγείται παρακάτω στο τμήμα που αφορά την Βαθειά Οικολογία, σ. 74.
29
κληματσίδες και νικήθηκαν. Οι κληματσίδες σάπισαν, 16 πολλαπλασιάστηκαν και μεταμορφώθηκαν σε ανθρώπους».
τα
σκουλήκια
Αξίζει σε αυτό το απόσπασμα να επισημάνουμε την ισοδύναμη και ανιμιστική σημασία που αποδίδεται σε όλα τα αντικείμενα άψυχα ή έμψυχα, όπως και την αναφορά στον κύκλο της ζωής που περιλαμβάνει οικοσυστήματα που διαδέχονται το ένα το άλλο, μέσα στα οποία εντάσσεται και ο άνθρωπος. Στα πλαίσια του προβληματισμού και της ανάπτυξης μίας περιβαλλοντικής ηθικής έχει επιχειρηθεί να κατανοηθούν τα δυνατά και αδύνατα σημεία διαφόρων μεγάλων θρησκειών όπως Χριστιανισμός, Ιουδαϊσμός, Ισλάμ, Βουδισμός, Ταοϊσμός, Ινδουισμός, με τις θρησκείες αυτοχθόνων Ινδιάνων της Αμερικής, τον Τζαϊνισμό17 και άλλες.18 Μόνο δευτερευόντως, πρόσφατα και εν όψει της αυξανόμενης επιρροής της ηθικής στην περιβαλλοντική κρίση και τις αποφάσεις για τη θέσπιση περιβαλλοντικής πολιτικής έχει διατυπωθεί η άποψη για την ανάγκη ανάληψης ευθύνης από τις θρησκείες και τους ηγέτες των μεγάλων θρησκειών.19 Στη σύγχρονη ιστορία οι πρώτοι που μέσα από τον λογοτεχνικό και φιλοσοφικό στοχασμό επιχειρούν να γεφυρώσουν το χάσμα ανάμεσα σε μια θεϊκή δημιουργία πραγμοποιημένης φύσης και στο οποιοδήποτε αντικείμενό της είναι οι ρομαντικοί όπου εξυμνούσαν την ικανότητα: «να δεις έναν κόσμο σε ένα κόκκο άμμου, Και ένα ουρανό σε ένα άγριο λουλούδι, Να κρατήσεις το άπειρο στην παλάμη του χεριού σου, 20 Και την αιωνιότητα μέσα σε μία ώρα»
Μία σταθερή αναφορά σε ότι περικλείει ο ορισμός της φύσης είναι η επισήμανση πως η Φύση έχει γυναικεία υπόσταση στις περισσότερες κουλτούρες και πολιτισμούς, όπως άλλωστε δηλώνει το θηλυκό γένος της λέξης (σε αντίθεση με τον Θεό που συνηθέστατα εκφράζεται με αρσενικό γένος). Η φύση, όπως άλλωστε και η γαία/ γη, γένους θηλυκού, από την αρχαιότητα είναι προικισμένη με την καρποφορία, τη γέννα και τη δημιουργία. Η χρήση της μεταφοράς των όρων «παρθένα φύση» και «μητέρα φύση» ενισχύει αυτό το συμβολισμό που παραπέμπει σε γυναικεία υπόσταση που όμως ταυτόχρονα υπονοεί κατ’ αναλογία ότι είναι ποθητά υποκείμενα/ αντικείμενα κατάκτησης ή και δυνάμει θύματα εκμετάλλευσης και βιασμού. Έχει μάλιστα διατυπωθεί η άποψη ότι κατά αναλογία της σχέσης ανάμεσα στα δύο φύλα στις παραδοσιακές κοινωνίες αναπτύσσεται ασυνείδητα η θέση που τοποθετεί τη φύση κάτω από τον έλεγχο του άνδρα. 16
Turner, G., Samoa a Hundred Years ago and Long Before, Λονδίνο 1884. Άγρια Σκέψη, εκδόσεις Παπαζήση, 1977, σ 35. 17 Ο Τζαϊνισμός (Jainism) αποτελεί μία από τις θρησκείες στο στερέωμα των θρησκειών που εμφανίστηκαν στην Ινδία, η οποία πρεσβεύει την οδό της μη βίας προς όλα ανεξαιρέτως τα έμβια όντα. Οι τζαϊνιστές είναι αυστηρά χορτοφάγοι και μάλιστα απαγορεύεται να ξεριζώνουν τα φυτά έτσι ώστε να μην τα θανατώνουν, παραλαμβάνοντας την τροφή τους μόνο από την υπέργεια συλλογή των τμημάτων ενός φυτού. 18 M.E. Tucker, The role of Religion in forming an Environmental Ethics, In Proceedings on Environment and Development, Agenda 21, D.A. Brown, ed. Earth Ethics Research Group, Harrisburg, PA, 1994. σ. 47 19 Ο Πατριάρχης Βαρθολομαίος έχει χαρακτηριστεί «ο πράσινος Πατριάρχης» λόγω της εκτεταμένης δράσης του σε ζητήματα περιβαλλοντικής πολιτικής παγκοσμίως και για αυτή του τη συμβολή τιμήθηκε από την Ελληνική Εταιρεία Προστασίας της Φύσης (6/2011). 20 William Blake, Auguries of Innocence, 1803
30
Κεφάλαιο 1
Η ολοκλήρωση του εξανδραποδισμού και της πραγμοποίησης της φύσης σε υποταγή και άβουλο παραγωγικό κεφάλαιο συντελείται με τη συστηματική αναγωγή της σε εμπόρευμα. Υλοποιείται με την αδιάκοπη αναγωγή ενός απείραχτου ανεκμετάλλευτου δάσους σε όρους κυβικών ξυλείας και τη σταδιακή αποψίλωσή του για οποιαδήποτε χρήση ή τη μετατροπή του σε μονοκαλλιέργεια ενός τύπου δέντρου, συγκεκριμένης ηλικίας, είδους και προδιαγραφών διαστάσεων, χαρακτηριστικών, χρόνου ενηλικίωσης και τρόπου αξιοποίησής τους. Επιβεβαιώνεται με την εντατική βιομηχανική καλλιέργεια τροφής με τη βοήθεια πετροχημικών λιπασμάτων και χημικών φυτοφαρμάκων που θανατώνουν κάθε ζωή στο χώμα και εξαφανίζουν ολοσχερώς τη βιοποικιλότητα. Έναντι αυτής της υποταγής και πραγμοποίησης της φύσης, η σύγχρονη θεωρία της Γαίας αντιτάσσει την ιδέα ενός πλήρους συστήματος που αποτελείται από αναρίθμητες μορφές ζωής και από άψυχα συστατικά. Αυτό το πλήρες σύστημα πίσω από μία φαινομενικά χαοτική ενέργεια που το χαρακτηρίζει, διέπεται από περιορισμούς οι οποίοι χαρακτηρίζουν αυτήν την οντότητα που αυτορυθμίζεται προς όφελος της ζωής. Σύμφωνα με τον James Lovelock, θεμελιωτή της θεωρίας της Γαίας,21 ο μοναδικός γνωστός πλανήτης που φιλοξενεί το φαινόμενο της ζωής, είναι ένας υπεροργανισμός με πολύπλοκους μηχανισμούς αυτοσυντήρησης και επιβίωσης. Ως ένας οργανισμός λοιπόν, η πάσχουσα φύση-Γαία υποφέρει από τις ασθένειες και καταστροφές που προξένησε ο άνθρωπος αλλά ταυτόχρονα, παρά τις καταστροφές στις οποίες υπόκειται, διατηρεί την ικανότητα να φροντίσει τον εαυτό της. Κάθε μορφή ζωής επάνω στον πλανήτη παρακινείται από τα εγωιστικά της γονίδια να αναπαράγεται. Η ίδια η γη λοιπόν μέσω ενός συνδυασμού εξαιρετικά πολύπλοκων μηχανισμών ελέγχου και οριοθετήσεων που προκύπτουν από τον ανταγωνισμό, την αλληλοτροφοδότηση της διατροφικής αλυσίδας φροντίζει για την αυτορρύθμιση των συστημάτων της.
1.2.
Aγρια και ήμερη φύση
Στα όρια του ορισμού της υποταγμένης φύσης μπορούμε να αναζητήσουμε τον προσδιορισμό των εννοιών της άγριας και της ήμερης φύσης. Πίσω από τη ψευδαίσθηση σύμφωνα με την οποία θεωρούμε ένα τόπο, ένα περιβάλλον ή τοπίο φυσικό, στην πραγματικότητα και κατά πάσα πιθανότητα έχει υπάρξει κάποια αλλοίωση η με κάποιο τρόπο απλά έχει επηρεαστεί από τον άνθρωπο. Συχνά χρησιμοποιείται η έννοια φύση ενώ στην πραγματικότητα εννοούμε μία κατάσταση ενός ανθρωπογενούς περιβάλλοντος σε μία δεδομένη χρονική στιγμή από την ήδη μακραίωνη αλληλεπίδραση του ανθρώπου με τη φύση. Θα ήταν λοιπόν πιο σωστό εδώ να κάνουμε τη διάκριση ανάμεσα στην άγρια φύση και την ήμερη φύση22: Ως άγρια φύση εννοούμε ένα περιβάλλον όπου η ανθρώπινη παρουσία είναι πραγματικά δύσκολο να ανιχνευθεί. Όπου υπάρχει, κατά πάσα πιθανότητα υπήρξε απόλυτα προσαρμοσμένη στους νόμους της φύσης με ελάχιστα ή ανύπαρκτα ίχνη, τα οποία δεν διαρκούν για μεγάλο χρονικό διάστημα μετά το πέρασμα της, όπως 21
Βλ. James Lovelock, Η εκδίκηση της Γαίας, Εκδοτικός Οίκος Λιβάνη, 2006. σ. 44 Σχετικά με τις έννοιες της άγριας φύσης, βλ. Φύση, Κοινωνία, Πολιτική, John Rennie Short, επ. Γιάννης Σταυρακάκης, σ. 215-239, Εκδόσεις νήσος, 1998 22
31
συμβαίνει στις αρχέγονες ή και πιο πρόσφατα στις πρωτόγονες τροφοσυλλεκτικές κοινωνίες. Σε αντιδιαστολή με την άγρια, η ήμερη φύση είναι το αγροτικό περιβάλλον, το κατοικημένο περιβάλλον, το καθ’ οιονδήποτε τρόπο έστω και κατ΄ ελάχιστον τροποποιημένο περιβάλλον από τον άνθρωπο και κάτω από τον ανθρώπινο έλεγχο. Ιδωμένες κάτω από αυτό το πρίσμα, η άγρια και η ήμερη φύση ως σήμερα είναι και πάντα υπήρξαν αντίθετες έννοιες και φορτισμένες με πάρα πολλά νοήματα. Τις περισσότερες φορές οι λέξεις που σημαίνουν την άγρια φύση σε διάφορες κουλτούρες ήταν αρνητικά φορτισμένες και «στα εβραϊκά ένας ορισμός της άγριας φύσης είναι άσπαρτη γη, στα αρχαία ελληνικά σήμαινε το μη καλλιεργημένο, στα λατινικά ταυτιζόταν με την άγονη, έρημη έκταση και στα αγγλικά η έκφραση [wilderness] μπορεί να προέρχεται από τον παλαιό αγγλικό όρο wilderoen που αναφέρεται στα άγρια ζώα…»23 ενώ
«…η παραδοσιακή αγροτική αντίληψη αντιμετώπιζε το δάσος ως κατοικία των κακών πνευμάτων… Οι κάτοικοι των δασών αντιμετωπίζονταν από τις αστικές και τις αγροτικές κοινότητες ως απολίτιστοι πληθυσμοί που ζούσαν εντός της άγριας φύσης ίδια περιβαλλοντική στάση πέρασε και στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού όπου πολλοί άποικοι της Νέας Αγγλίας περιέγραφαν το δάσος ως [έρημο], [ζοφερό], [τρομερό]».24 Το άγριο είναι συνώνυμο με το πυκνό δάσος, τα βουνά, τα άγρια θηρία και τις δεισιδαιμονίες. Στην Ελλάδα η άγρια, η μη υποταγμένη φύση υπήρξε εκεί που ελλοχεύουν οι κίνδυνοι, τα πνεύματα και τα άγρια ζώα (τα φίδια, οι αρκούδες και οι λύκοι-ασχέτως αν πρόκειται πια για είδη προς εξαφάνιση) όπως και το καταφύγιοκρησφύγετο των ληστών, των ανταρτών, των περιθωριακών, κλπ. Συνυφασμένοι με την άγρια φύση είναι οι γνωστοί ήρωες και οι μύθοι του Ροβινσώνα Κρούσου, του Ρομπέν των Δασών, μύθοι που αντιπαραβάλλουν τον άγνωστο, σκοτεινό και αδιαπέραστο τόπο που φοβίζει ή προστατεύει, με πράξεις ανταρσίας και επαναστατικού ηρωισμού υπέρ των φτωχών (Ρομπέν των Δασών) ή του αγώνα επιβίωσης στο κατ’ αρχήν αφιλόξενο νησιωτικό περιβάλλον (Ροβινσών Κρούσος). Για τον Ρομπέν των Δασών, τους αντάρτες και τους πειρατές η φύση ήταν το καταφύγιο των ¨επαναστατών¨ και η κρυψώνα των παρανόμων. Αντίθετα για τους Αμερικανούς υπερβατικούς και συγγενείς των ρομαντικών, γνωστούς ως transcendentals, με κύριους εκπρόσωπους τους Emerson και Thoreau, ή [άγρια] φύση ήταν ένα ιδανικό ζωής και μιλούσε για τρόπο ζωής που απεκδύεται τις συμβάσεις και την υποκρισία, στοιχεία που συνοδεύουν την αστική ζωή αλλά και τη ζωή ακόμη των μικρών κοινοτήτων με τους άκαμπτους κανόνες της. Ένας απ΄ ευθείας διάλογος με τη Φύση, ως τον Μέγα Δάσκαλο.25 Η ήμερη φύση λοιπόν, σε αντιδιαστολή με την άγρια ή την ανεξημέρωτη φύση είναι αυτή που έχει εξημερωθεί από τη μακρόχρονη, επίπονη και επίμονη ανθρώπινη παρουσία και έχει σταδιακά μεταμορφωθεί με τις καλλιέργειες, τα δίκτυα και τις ανθρώπινες κατασκευές και επεμβάσεις σε τοπία. Η άγρια φύση όταν εξημερώνεται, γίνεται 23
John Rennie Short, Wilderness, ό.π. John Rennie Short, Wilderness, ό.π. 25 Το κατά βάση Αμερικάνικο κίνημα που αποκρυσταλλώθηκε στην σκέψη του Thoreau μέσα στο Walden, ένα κείμενο που αποθεώνει την απ’ ευθείας, κυρίως μοναχική, επαφή του ατόμου με τη φύση. Henry David Thoreau, Walden, (πρ. εκδ. 1854), Dover Thrift, 1996. 24
32
Κεφάλαιο 1
αντιληπτή στον άνθρωπο ως ένας τόπος που συνδέουμε με τον τόπο της κατοικίας, της καλλιέργειας και γενικά της χρήσης και εκμετάλλευσης, με την ευρύτερη έννοια δηλαδή της εποίκησης. Σύμφωνα με τα φιλοσοφικά, θεολογικά και υπαρξιακά πιστεύω ενός λαού ή κοινωνίας, ο άνθρωπος δίνει λογική και αιτία ύπαρξης στη φύση την αντιλαμβάνεται, την ονομάζει, την αξιολογεί, την περπατά, την κατοικεί. Σε συνδυασμό με τις θεολογικές προτροπές κατακυρίευσης της φύσης διαπιστώνουμε μία παράλληλη συνύπαρξη φόβου για το άγνωστο, το κακό και το επικίνδυνο που λειτούργησε ως ένα ακόμη ισχυρό άλλοθι για την ανθρώπινη επέλαση. Η κοινωνική και πολιτισμική στάση έναντι της φύσης αλλάζει και ερμηνεύεται διαφορετικά, συμπορευόμενη σύμφωνα με θρησκευτικά κελεύσματα ή εθνικιστικές αντιλήψεις. Είναι γνωστό ότι ο Νέος Κόσμος, (Αμερική και Αυστραλία) οικοδομήθηκε κυρίως με βάση τη διάθεση και προοπτική κατάκτησης της άγριας γης, της εξημέρωσής της και της μετατροπής της σε βοσκοτόπια. Η σημειολογία της «Άγριας Δύσης» στον Νέο Κόσμο λειτούργησε ως προορισμός κατακτήσεων και τόπος τυχοδιωκτισμού, το «Ελντοράντο» του πολιτισμένου κόσμου για περισσότερο από δυο αιώνες που στην ποίηση του Walt Whitman, συγχεόταν η ταυτότητα του αποίκου με αυτή του πρωτοπόρου και του τυχοδιώκτη ταυτόχρονα σε μία ατμόσφαιρα ηρωισμού. στο ποίημά του Pioneers! O Pioneers26 «Εμείς που τα αρχέγονα δάση καθαρίζουμε Εμείς που τα ποτάμια φράζουμε: παρενοχλούμε και διεισδύουμε βαθιά μέσα στα ορυχεία Εμείς που την πλατειά επιφάνεια χαρτογραφούμε, εμείς το παρθένο έδαφος αναστατώνουμε Πρωτοπόροι! Ω πρωτοπόροι!»
Εδώ είναι ενδιαφέρον να θυμηθούμε ότι η ελληνική λέξη πρωτοπόρος έχει ταυτιστεί με την έννοια αυτού που καινοτομεί κάνοντας κάτι άξιο θαυμασμού, ενώ κυριολεκτικά ο πρωτοπόρος είναι αυτός που πρώτος χαράσσει μία πορεία εκεί που δεν έχει υπάρξει άλλη πριν και που δεν έχει βρεθεί άλλος στη θέση του. Είναι δηλαδή αυτός που διεισδύει στην άγρια φύση ως εξερευνητής, εν δυνάμει κατακτητής, όπως υποδηλώνει και ο γαλλικός όρος avant-guarde που προέρχεται από τη στρατιωτική ορολογία πιο συγγενική με την έννοια της λέξης εμπροσθοφυλακή. Ο 18ος και 19ος αιώνας με ολοκλήρωση στον 20ο είναι η περίοδος κατά την οποία οι δυτικές κοινωνίες επιδίδονται σε συστηματική λεηλάτηση των πόρων των αποικιών ενώ ταυτόχρονα υπήρξαν περίοδοι ανακάλυψης, επιβολής, εκμετάλλευσης και σταδιακής εξημέρωσης του πλανήτη. Στη σύγχρονη κοινωνία η ανάπτυξη όπως την αντιλαμβάνονται οι δυτικές κοινωνίες, εμπεριέχει επεκτάσεις πόλεων και οικισμών, μεγάλα έργα υποδομών, οδικών συγκοινωνιών, χειραγώγησης υδάτινων πόρων με αλλαγή του ρου ποταμών, φράγματα, αποξηράνσεις, τεχνητές λίμνες, άρδευση, εξόρυξη πρώτων υλών, παραγωγή ενέργειας, δημιουργία αποβλήτων, χαρακτηρισμούς χρήσεων γης κλπ. ¨Ένα
26
Από τη συλλογή ποιημάτων του Walt Whitman, Leaves of Grass, που δημοσιεύτηκε το 1865. Τα ποιήματα της συλλογής είναι ύμνος και φόρος τιμής στην κατάκτηση της Άγριας Δύσης, ήδη πολύ μετά από την περίοδο όπου υπήρχε ανάγκη εξημέρωσης της φύσης για λόγους επιβίωσης.
33
αποτέλεσμα αυτών των διαδικασιών είναι ο ριζικός μετασχηματισμός που προκύπτει στο φυσικό περιβάλλον. Ταυτόχρονα, ο σύγχρονος άνθρωπος ερμηνεύει το περιβάλλον ως τοπίο, έννοια που εμπεριέχει το στοιχείο του ρεμβασμού, του ανθρώπινου στοχασμού πάνω στη φύση κατανοώντας το ως προσλαμβάνουσα εικόνα με αισθητικά χαρακτηριστικά και σηματοδοτημένα με πολιτισμικούς όρους. Η φύση απαιτεί την παρουσία του ανθρώπου για να μετατραπεί σε τοπίο. Η ύπαρξη του ανθρώπου μπορεί να μην είναι παρά υπαινικτική: ένα μονοπάτι η μία γέφυρα, μία βάρκα η ένα σπίτι στον ορίζοντα. Μπορεί να μην γίνεται καν αντιληπτή παρά ως ένα σημείο θέασης (view, vista). Έτσι, ο άνθρωπος είναι ο βασικός συν-υπεύθυνος για τη σημερινή μορφή του πλανήτη και είναι δύσκολο πλέον να πει κανείς με βεβαιότητα ότι κάποια περιοχή παραμένει εντελώς παρθένα, ανεξερεύνητη η ανέγγιχτη από τον άνθρωπο. Χαρακτηριστικά «φυσικά» τοπία στην ελληνική ύπαιθρο είναι αποτέλεσμα καλλιέργειας και συγκράτησης του χώματος ή αποψίλωσης που πιθανόν έλαβε χώρα από την αρχαιότητα και ένθεν, ενώ ανάλογα στοιχεία αρμονίας που θαυμάζει κανείς στην Αγγλική ή την Ιρλανδέζικη εξοχή είναι στην πραγματικότητα το αποτέλεσμα των μακραίωνων και συστηματικών αλλαγών σε ένα φυσικό τοπίο μέσα από καλλιέργειες, φυτεύσεις, χαράξεις δρόμων και μονοπατιών, δημιουργίας κήπων, κλπ. Τα περίφημα και χαρακτηριστικά αγροτικά τοπία περιοχών της Νοτιοανατολικής Ασίας και της Κίνας με τα διαμορφωμένα υδάτινα επίπεδαορυζώνες σε πλαγιές αντίστοιχα, κατηγορίες ήμερης φύσης, είναι το αποτέλεσμα της εντατικής και συστηματικής καλλιέργειας και η επιτυχημένη δημιουργία και εγκατάσταση οικοσυστημάτων που συμπληρώνουν τον κύκλο. Παραμένει ωστόσο κυρίαρχη η διαδεδομένη αντίληψη ότι η φύση -που τότε την ταυτίζουμε με την άγρια φύση- είναι κάτι έξω από εμάς, σε αντιδιαστολή με τα περιβάλλοντα διαβίωσης όπου κυριαρχεί το αστικό και ανθρωπογενές, εκεί όπου η παρουσία του φυσικού υποδηλώνεται ως διακόσμηση ή απεικόνιση έτσι ώστε να μετατρέπεται σε θέμα μυθικό ή ιστορικό με τη νοηματική μετατροπή της φύσης σε τοπίο. Σε αυτή τη διαδικασία μεσολαβεί η μετατροπή φυσικών περιοχών και τόπων σε εμβληματικές εικόνες οι οποίες μέσα από αυτή την αλλαγή ενός τόπου, από τοπωνύμιο σε αντικείμενο του συλλογικού υποσυνείδητου, μετατρέπονται σε μυθικές εικόνες της επιθυμίας που συνήθως ταυτίζονται με μυθολογίες του μαζικού τουρισμού, της κοινωνίας του θεάματος και της ψυχαγωγίας, έτσι ώστε να είναι δύσκολο πλέον να πει κανείς με βεβαιότητα ότι κάποια περιοχή παραμένει εντελώς παρθένα, ανεξερεύνητη η ανέγγιχτη από τον άνθρωπο. Στην πραγματικότητα λοιπόν, ο άνθρωπος είναι ο βασικός υπεύθυνος πλέον για τη σημερινή μορφή του πλανήτη, ακόμη και στις πλέον δυσπρόσιτες περιοχές όπου δεν είναι προφανής μία δική του παρέμβαση.………………………………………………….
34
35
Κεφάλαιο 2.
ΦΥΣΗ, ΜΕΤΑ-ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ
Οι θεολογικές καταβολές της σχέσης του ανθρώπου με τη φύση δεν είναι βέβαια παρά μία πτυχή του θέματος για να επιχειρήσουμε την κατανόηση των συνιστωσών του περιβαλλοντικού ζητήματος. Αρκεί να θυμηθούμε άλλωστε πως τα επίσημα άθεα απολυταρχικά καθεστώτα, όπως ο σοβιετικός κομμουνισμός, είναι γνωστά για την εξαντλητική τους πολιτική στις βιομηχανικές περιοχές εξόρυξης πρώτων υλών και εργοστασίων, όπως στα Ουράλια Όρη και τη Σιβηρία, σε ότι αφορά την περιβαλλοντική υποβάθμιση. Ο πιο σημαντικός παράγων σε ότι αφορά το περιβάλλον και την περιβαλλοντική πολιτική ή την έλλειψή της, που ειδικά στη σημερινή εποχή και από το 2ο μισό του 20ου αιώνα δεν γνωρίζει ούτε θρησκεία ούτε πατρίδα, είναι η ανεξέλεγκτη δραστηριότητα του κεφαλαίου. Σύμφωνα με τον John Bellamy Foster: «το κύριο χαρακτηριστικό του καπιταλισμού, το οποίο παραβλέπεται από όλη αυτή την αγοραία-ουτοπική ιδέα κεφαλαιοποίησης της φύσης, είναι ότι πρόκειται για ένα σύστημα αυτό-επεκτεινόμενης αξίας, στο οποίο η συσσώρευση της οικονομικής υπεραξίας –ριζωμένης στην εκμετάλλευση, και δεδομένης της ισχύος του νόμου του ανταγωνισμού- πρέπει να πραγματώνεται σε μία κλίμακα ολοένα και μεγαλύτερη. Ταυτόχρονα αντιπροσωπεύει μία στενή μορφή επέκτασης που καταλύει όλες τις ποιοτικές σχέσεις, μετατρέποντάς τες σε ποσοτικές, και ειδικά σε νομισματικούς όρους ή όρους ανταλλακτικής αξίας… … Οι περισσότεροι οικονομολόγοι πραγματεύονται την οικονομία ως να ήταν απομονωμένη, και όχι ως ένα υποσύστημα στα πλαίσια μιας ευρύτερης βιόσφαιρας. Επιπλέον πολλοί οικονομολόγοι που αναγνωρίζουν τη σπουδαιότητα του φυσικού κεφαλαίου υιοθετούν παρ’ όλα αυτά μία θέση που είναι γνωστή ως ‘’χαλαρή εκδοχή βιωσιμότητας’’. Σύμφωνα με αυτή την εκδοχή, η μεγέθυνση στην αξία του ανθρωπίνου κεφαλαίου αντισταθμίζει πλήρως τις απώλειες σε φυσικό κεφάλαιο, όπως των δασών, των ιχθυο-αποθεμάτων και του διαθέσιμου πετρελαίου».27
Η οικονομία από τη βιομηχανική επανάσταση ως τη σημερινή εποχή της παγκοσμιοποίησης και του ύστερου καπιταλισμού έχει βασιστεί αφενός σε μία όλο πιο εντατική καταλήστευση φυσικών πόρων, αφετέρου σε μία διαρκώς αυξανόμενη ζήτηση ενέργειας που παρέχεται με κύρια πηγή το έως τώρα φθηνό πετρέλαιο. Η εντατικοποίηση της παραγωγής, σε συνδυασμό με το φαινόμενο της αστικοποίησης, επέφεραν ριζικές αλλαγές στη σχέση του ανθρώπου με τη γη και την παραγωγική διαδικασία. Ο αγροτικός τομέας μεταμορφώθηκε με τις εντατικές καλλιέργειες, τις μονοκαλλιέργειες, τη χρήση χημικών φυτοφαρμάκων και την εκβιομηχάνιση των μεθόδων εργασίας, αλλαγές που έχουν τεράστιες συνέπειες πια στην υπεράντληση νερού, την πτώχευση του χώματος και τη μόλυνση του υδροφόρου ορίζοντα. Η σημερινή λοιπόν πολυδιαφημιζόμενη ρητορική της «πράσινης επιχειρηματικότητας» δεν είναι παρά η πρόσφατη μετάλλαξη της στρατηγικής του κεφαλαίου που αναπτύσσεται ακριβώς με την εκμετάλλευση της μελλοντικά διαρκώς αυξανόμενης ζήτησης για καθαρά προϊόντα, καθαρές τροφές, καθαρό νερό και καθαρό αέρα. Με άλλα λόγια, οι πρόσφατες μεταλλάξεις του 27
Βλ. John Bellamy Foster, Οικολογία και καπιταλισμός, Εκδόσεις Μεταίχμιο 2003 σ. 75, 76.
35
συστήματος μέσω του μεταρρυθμιστικού περιβαλλοντισμού επιχειρούν να εφεύρουν τρόπους διαιώνισης του, χωρίς ούτε μία στιγμή να αμφισβητήσουν τις θεμελιώδεις αρχές λειτουργίας του. Οι χρηματοπιστωτικές και δημοσιονομικές κρίσεις που έχουν ξεσπάσει από το 2008, αρχής γενομένης στις ΗΠΑ και με γενίκευση σε ολόκληρη την Ευρώπη, και βέβαια η βαθύτατη οικονομική κρίση στην Ελλάδα, συνεχίζουν να αντιμετωπίζονται ως απομονωμένες κρίσεις καθαρά οικονομικών μεγεθών. Δεν γίνεται η διασύνδεση της οικονομικής κρίσης, από την πλειοψηφία και βέβαια από τις κυβερνήσεις, με την πολιτισμική, κοινωνική και βέβαια την περιβαλλοντική κρίση. Μέχρι τώρα, όλες οι κλασικές θεωρίες οικονομίας αντιλαμβάνονται την οικονομική διαδικασία παραγωγής στα πλαίσια του καπιταλιστικού συστήματος ως διαδικασία που, προς χάριν της ανάπτυξης, παράγει κατ’ ανάγκην καταστροφή. Όπως επισημαίνει ο Bill McKibben, και όπως επιβεβαιώνουν οι πολιτικές στη διαχείριση της χρηματοπιστωτικής κρίσης, έχουμε καταλήξει να αντιστρέψουμε ως κοινωνίες τα πράγματα, αντιμετωπίζοντας την οικονομία ως το πραγματικό, και το περιβάλλον σχεδόν ως εικονική αφηρημένη οντότητα, ως κάτι που υπάρχει στο φόντο και που μετά βίας γίνεται αντιληπτό.28 Η θεωρία του ιδανικού καπιταλισμού είναι σαφές ότι επιδιώκει την τιμολόγηση κάθε φυσικού είδους και την ακριβή λογιστική με την εγκαθίδρυση ενός ισολογισμού που θα λαμβάνει υπ’ όψιν όλα αυτά τα στοιχεία, συμπεριλαμβανομένων των περιβαλλοντικών επιπτώσεων. Σύγχρονοι οικονομολόγοι προσπαθούν να επιβάλουν μία νέα αντίληψη σχετικά με το κόστος διαφόρων επιχειρήσεων και να κάνουν αντιληπτό το προστιθέμενο κόστος από ζημιές που προκύπτουν στο περιβάλλον, ως έξοδο που επωμίζονται ο επιχειρηματίας και η κοινωνία.29 Η οικονομία σε σχέση με τη φύση μεταβάλλεται από οικο-νομία, μία νομή δηλαδή για τα περί του οίκου, και μία φιλοσοφία που υπαινίσσεται και μία οικολογική προσέγγιση, σε μία αδηφάγο οικονομία που επιδιώκει με απληστία την κατάκτηση ολόκληρου του πλανήτη, κάθε του γωνιάς και κάθε πλουτοπαραγωγικού του πόρου, εγκαθιδρύοντας ταυτόχρονα, οικονομικά δίκτυα ηγεμονίας. Αρνούμαστε να δούμε το πρόβλημα συνολικά και συνεχίζουμε να ζούμε ως άτομα και ως κοινωνίες μία τεράστια παρεξήγηση και άρνηση της πραγματικότητας. Περιγραφικό της διφορούμενης και συχνά αντιφατικής χρήσης των λέξεων «Γη», «Πλανήτης» και κόσμος/ παγκόσμιο και των αντιφατικών επιδιώξεων που υποθάλπουν είναι το παράδειγμα των τρόπων απεικόνισης του πλανήτη ως δορυφορική εικόνα ή αφαιρετική σφαίρα με γεωγραφικές παραλλήλους ή σχηματοποιημένες ηπείρους και των σκοπών όπου χρησιμοποιείται η κάθε μία, ως σύμβολο που εικονογραφεί αυτήν ακριβώς την αντίφαση. Στα χέρια των τεχνοκρατών γίνεται σύμβολο επιχειρηματικής δύναμης και οικονομικής ανάπτυξης, ένα πεδίο δραστηριοποίησης που κάθε εταιρία με φιλοδοξία ονειρεύεται να ‘κατακτήσει’ σε όσο το δυνατόν μεγαλύτερο εύρος. Στα χέρια των οικολόγων, των φιλελεύθερων και της αριστερής κριτικής το ίδιο σύμβολο μεταφέρει το νόημα της
28
Bill McKibben, The end of Nature, Random House, NY, 2006 Amory B. Lovins, L. Hunter Lovins, Paul Hawken, A Road Map for Natural Capitalism, Harvard Business Review, May-June 1999. 29
36
Κεφάλαιο 2
πλανητικής οικολογικής συνείδησης και απεικονίζει ταυτόχρονα το αντικείμενο που χρήζει προστασίας.30 Σημειολογικά, η αφαιρετική ή χαρτογραφημένη με μεσημβρινούς υδρόγειος παραπέμπει, πρώτον σε παγκόσμια εμβέλεια και ευρύ πεδίο δραστηριοτήτων, δεύτερον σε κυριαρχία και τρίτον σε ανάπτυξη. Αντίθετα, η εικόνα του πλανήτη φωτισμένου μετωπικά από τον ήλιο που δείχνει ηπείρους, ωκεανούς και ατμοσφαιρικά φαινόμενα φέρνει στο νου το περατό και εύθραυστο στοιχείο της βιόσφαιρας και είναι περισσότερο προσφιλής σε οικολογικής φύσεως θεματολογία.
Εικόνα 1 Σήματα και λογότυπα με αναφορά στην υδρόγειο ως πεδίο επιχειρήσεων ή τον πλανήτηοίκο ζωής.
Ωστόσο, όπως επισημάνθηκε, το παγκόσμιο καπιταλιστικό ή νεοφιλελεύθερο σύστημα από τη φύση του δεν αναγνωρίζει όρια και περιορισμούς αλλά δεσμεύεται μόνο με νομοθετήματα ή με την άφιξη του ορίου της φέρουσας ικανότητας. 31 Στην πραγματικότητα λοιπόν είμαστε αντιμέτωποι με την ανάγκη αλλαγής εν μέρει της ανθρώπινης συμπεριφοράς και τη θεσμοθέτηση σειράς μέτρων που λαμβάνουν υπόψη λεπτούς και πολύπλοκους συσχετισμούς ανάμεσα στα πεδία της ηθικής, της οικονομίας, των επιστημών και του διεθνούς δικαίου.32 Παρακάτω θα σταθούμε σε τρεις όρους-κλειδιά που εμμένουν και συγκρούονται πίσω από πολιτικές κρατών, στρατηγικές πολιτικών και θεωρίες οικονομολόγων, οικολόγων και άλλων θεωρητικών, την ανάπτυξη, την αειφορία (βιωσιμότητα) και τη βιώσιμη ανάπτυξη.
30
Δήμος Τσαντίλης, Η Διπλή Όψη της Παγκοσμιοποίησης, Παγκοσμιοποίηση και Περιβάλλον, επ. Η.Ευθυμιόπουλος & Μ.Μοδινός, Ελληνικά Γράμματα-ΔΙΠΕ, 2002 σ.15 31 Martin O’ Connor, Is Capitalism sustainable? Political economy and the politics of ecology, 1994 32 Sustainable Development: Science, Ethics and Public Policy, ed. Lemons, J. & Brown, A.D., Kluwer Academic Publishers, 1997.
37
38
2.1.
Ο μετα-βιομηχανικός αναδυόμενος άνθρωπος
Ο 21ος αιώνας βρίσκει τον άνθρωπο των περισσότερων δυτικών κοινωνιών, σε περίοδο σύγχυσης και αναπροσαρμογής, να αλλάζει προτεραιότητες και να απειλείται σε διάφορα επίπεδα ενώ έχει κατακτήσει πρωτόγνωρα επίπεδα τεχνολογικής εξέλιξης. Τα βασικά χαρακτηριστικά της εποχής συντίθενται μέσα από τις διαδικασίες που συνδέονται με την παγκοσμιοποίηση, τον ύστερο καπιταλισμό, τη ραγδαία υπερεκμετάλλευση πόρων, και τα χαρακτηριστικά ενός μεταβιομηχανικού ψηφιακού πολιτισμού. Οι τεχνολογίες της πληροφορίας έχουν επιφέρει, ανεπιστρεπτί, τέτοιες αλλαγές στην ανθρώπινη εμπειρία που προσομοιάζουν το μέγεθος επανάστασης, ενώ παράλληλα η ίδια η ανθρώπινη κατάσταση μετέρχεται αλλεπάλληλες και κοσμοϊστορικές αλλαγές. Ο άνθρωπος του 21ου αιώνα, παρότι το ίδιο ανασφαλής όσο και σε προηγούμενες ιστορικές περιόδους, εξοπλίζεται με συσκευές-εξαρτήματα που προεκτείνουν τα φυσικά και βιολογικά του όρια δύναμης, φωνής, ακοής, δυνατότητας μνήμης και υπολογισμών. Στο ίδιο το ανθρώπινο σώμα του έχουν ήδη αυξηθεί οι πιθανότητες επεμβάσεων για ιατρικούς ή ακόμη συχνά και για αισθητικούς λόγους με αντικαταστάσεις οργάνων, προσθετικές συσκευές ή επεμβάσεις πλαστικής χειρουργικής αναδόμησης. Σε πάμπολλες εφαρμογές χρησιμοποιούνται πλέον τεχνητά εξαρτήματα ανθρώπινων μελών ή οργάνων. Τέτοιες συσκευές ή εξαρτήματα όσο εξελίσσονται τόσο πλησιάζουν την ανθρώπινη φύση. Η εξέλιξή τους αυτή φαίνεται να είναι ολοένα και πιο στενά συνυφασμένη με τη βιοτεχνολογία. Είναι λοιπόν φυσικό επακόλουθο και επόμενο βήμα η σύγκλιση ανάμεσα στις επιστήμες και τις αντίστοιχες τεχνολογίες. Τα προϊόντα αυτών των διασταυρώσεων δεν είναι εύκολο να προβλεφθούν, ενώ οι εξελίξεις αυτές και οι συνέπειες που θα έχουν δεν είναι προβλέψιμες, ούτε ακόμη επαρκώς αξιολογήσιμες. Ωστόσο είναι σαφές ότι η οντότητα του ανθρώπου ως είδους με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά, όπως κύκλου ζωής, επικοινωνίας, αναπαραγωγής και αναγκών διαβίωσης, αλλάζει. Οι γενετιστές έχουν εστιάσει στην αποδόμηση, και στη συνέχεια την αναδόμηση του ανθρώπινου γενετικού υλικού. Η ιατρική, οι επιχειρήσεις και οι νόμοι της αγοράς παρακολουθούν στενά αυτές τις εξελίξεις. Σύμφωνα με όσα προειπώθηκαν, ο άνθρωπος ως οντότητα δρομολογεί μία διαδικασία σταδιακής μετάλλαξης, τροποποίησης της ίδιας της ύπαρξής του. O Kevin Kelly επιχειρεί να συνθέσει τους δύο φαινομενικά ξένους κόσμους των φυσικών οικοσυστημάτων και των ανθρώπινων δομών, εφευρέσεων και λειτουργιών όπως οι πολυεθνικές επιχειρήσεις, οι οικονομίες και τα κυκλώματα υπολογιστών, σε νέες πολύπλοκες μορφές συμβιωτικών συστημάτων που ονομάζει "vivisystems". Τις περισσότερες φορές οι εικονικοί κόσμοι στα παραδείγματα που αναφέρει, έχουν ως πηγή έμπνευσης και αφετηρία την ίδια την πραγματικότητα που εκκολάπτει δομές απίστευτης πολυπλοκότητας. Αυτές οι περιγραφές αναδεικνύουν ψήγματα από σενάρια πιθανών πραγματικοτήτων που επιφυλάσσει το μέλλον.
38
Κεφάλαιο 2
Εικόνα 2 Εικόνες από πραγματικές διαφημίσεις (εξάρτημα bluetooth της NOKIA και κράνος με κάμερα και μικρόφωνο), ταινίες επιστημονικής φαντασίας (Aliens, 1986) και νουάρ (Το δέρμα που κατοικώ/ Almodovar, 2010), έρευνες καλλιτεχνών (Stellarc, Wodicko) που προτείνουν προσθετικές συσκευές που τροποποιούν ή επεκτείνουν το βιολογικό ανθρώπινο σώμα.
Σύμφωνα με τον Kevin Kelly, το βασίλειο των γεννημένων –όλα όσα είναι η φύση- και το βασίλειο των κατασκευασμένων όλα όσα είναι ανθρώπινα δημιουργήματα- σταδιακά γίνονται ένα ενιαίο σύνολο. Οι μηχανές γίνονται βιολογικές ενώ τα βιολογικά όντα αποκτούν μηχανικά μέλη ή ακόμη κατασκευάζονται μηχανικά. Η φύση ανέκαθεν προσέφερε την ‘σάρκα’ της στους ανθρώπους. Αρχικά αφορούσε τα προϊόντα της φύσης ως τροφή, φυτικές ίνες και καταφύγιο. Στη συνέχεια όμως μάθαμε ως όντα να εξάγουμε πρώτη ύλη από την βιόσφαιρά της για να κατασκευάσουμε νέα συνθετικά υλικά. Τώρα, στην ύστερη φάση της εξέλιξής μας, μας αποκαλύπτει τον ‘νου’ της με την έννοια ότι κληρονομούμε τη λογική της. Αυτό που είναι όμως σημαντικό να γίνει κατανοητό είναι ότι η φύση δεν παραμένει απλά μία τράπεζα γονιδιωμάτων όπου ακόμη φυλάσσονται ανεξερεύνητες θεραπείες βοτάνων για ασθένειες ακόμη άγνωστες.33 Σύμφωνα όμως με τον Ray Kurzweil, ο οποίος αναλύει ιστορικά την τεχνολογική και βιολογική εξέλιξη, βρισκόμαστε μπροστά σε ένα μεταίχμιο όπου μια τεχνολογική μοναδικότητα Singularity που βρίσκεται σε εξέλιξη αυξάνεται με ρυθμούς γεωμετρικής προόδου. Το επόμενο λογικό βήμα που προκύπτει σύμφωνα με αυτούς τους ρυθμούς εξέλιξης είναι ότι κάποια στιγμή θα δημιουργηθεί η δυνατότητα στην τεχνολογία, ένα ανθρώπινο εφεύρημα να αυτοβελτιώνεται με τη βοήθεια της τεχνητής νοημοσύνης (Artificial Intelligence). Τέτοιες ανακοινώσεις βεβαίως αποτελούν απλά και μόνο προβλέψεις οι οποίες βασίζονται σε τεκμηριωμένες παρατηρήσεις που αφορούν ρυθμούς αύξησης συγκεκριμένων 33
Βλ. Kevin Kelly, Out of Control, Perseus Books, 1999, σ.22 [Μ.τ.Σ]
39
δεικτών. Το διάγραμμα της εικόνας για παράδειγμα, περιγράφει τη μεγέθυνση του Internet Backbone Bandwidth από το 1965 έως το 2005, ενός δείκτη που παρουσιάζει τη θεαματική αύξηση των επικοινωνιών μετάδοσης πληροφορίας στον κόσμο και που δικαιώνει τον χαρακτηρισμό του πολιτισμού του ύστερου 20ου αιώνα και των αρχών του 21ου, ως κοινωνίας της πληροφορίας. Οι παρούσες και διαφαινόμενες αλλαγές στην ανθρώπινη φύση μέσω τεχνολογικών και βιολογικών εφαρμογών και μεταλλάξεων δεν μπορεί παρά να έχουν κάποιες αντιστοιχίες ή αντανακλάσεις στο ανθρωπογενές περιβάλλον. Υπάρχει λοιπόν, προς το παρόν, ένα χάσμα και μία απροσδιοριστία σχέσεων επαφής και συνδέσμων ανάμεσα στο φυσικό μας περιβάλλον και το ολοένα διογκούμενο εικονικό, που οφείλεται στη μεταιχμιακή αυτή κατάσταση ανάμεσα σε έναν κόσμο με γνωστές ιστορικά δομές και λειτουργίες, που μας είναι γνώριμος και εξηγήσιμος και έναν νέο, εν πολλοίς άγνωστο, με μεταβλητές που δεν ελέγχουμε, αν και είμαστε εμείς, ως είδος, οι δημιουργοί του. Το ζήτημα όμως της επιλογής σε ζητήματα τεχνολογικής εξέλιξης, όπως για παράδειγμα ανάμεσα σε τεχνολογίες παραγωγής πυρηνικής, ηλιακής, αιολικής ή υδροηλεκτρικής ενέργειας, με τα πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα που συνοδεύει κάθε τεχνολογία, όπως επίσης και τους κινδύνους και τις συνέπειες, για να αναφέρουμε ένα μόνο παράδειγμα, επανέρχεται. Ωστόσο συχνά παραβλέπεται το γεγονός ότι η τεχνολογική εξέλιξη και η παραγωγή δεν είναι ένας αναπόδραστος μονόδρομος και στα πλαίσια αυτής της εργασίας υπενθυμίζεται η έννοια της επιλογής που υπάρχει και στην ίδια την έρευνα. Ο πολιτισμός δεν αποτελεί αντικειμενικό προϊόν ανθρώπινης παραγωγής. Το ίδιο και η τεχνολογία. Πρόκειται για μία σειρά από επιλογές που οδηγούν προς κάποια κατεύθυνση και όχι προς κάποια άλλη. H Hannah Arendt, στον πρόλογο της κλασικής πραγματείας της για την ανθρώπινη συνθήκη, ήδη αντιλαμβάνεται την εκτόξευση του πρώτου δορυφόρου το 1957 και την αυτοματοποίηση με τη διαμεσολάβηση της τεχνολογίας, ως την επανάσταση εναντίον της ανθρώπινης φύσης όπως ήταν αντιληπτή έως τότε, και ως το προοίμιο της εποχής κατά την οποία τα ανθρώπινα όντα θα υπερβούν τη φύση τους με απρόβλεπτες συνέπειες.34 Όπως άλλωστε προειδοποίησε ο Heidegger, «η παθητική ή ενεργητική σχέση της ανθρωπότητας με τη σύγχρονη τεχνολογία προσδιορίζει τον κίνδυνο ή τη λύτρωση της».35
34 35
Βλ. Hannah Arendt, The Human Condition, The University of Chicago Press, 1957. Martin Heidegger, The Question about Technology, Harper Collins Publishers, 1993 [Μ.τ.Σ]
40
Κεφάλαιο 2
Εικόνα 3 Το διάγραμμα αναπαριστά τη συνολική υπολογιστική ανάπτυξη που εκφράζει την ανθρώπινη ικανότητα παραγωγής υπολογισμών από την αρχή του 20ου αιώνα μέχρι το 2100 (βάσει 36 προβλέψεων) (Πηγή: Singularity is Near, Ray Kurzweil)
37
Εικόνα 4 Διάγραμμα που εμφανίζει την ανάπτυξη του Internet από το 1985 μέχρι το 2005. (Πηγή: Singularity is Near, Ray Kurzweil)
36
Ray Kurzweil, Singularity is near, Duckworth&Co. Ltd, 2005 σ.70
37
Βλ. Ray Kurtzweil, Singularity is near, Gerald Duckworth & Co, Ltd, 2005, σ.81
41
42
2.2.
Εργασία
Η πτυχή της ανθρώπινης δραστηριότητας που ονομάζουμε εργασία συνδέεται με την οικονομία και με ειδοποιούς τάσεις αλλαγών. Στη συνέχεια επιχειρείται η καταγραφή ορισμένων τάσεων που μαζί με την εργασία αποτελούν πτυχές του σύγχρονου πολιτισμού. Η ανάλυση αυτή βοηθά στην κατανόηση του πλαισίου μέσα στο οποίο γίνεται αντιληπτή η περιβαλλοντική διαχείριση και όπου αναπτύσσονται οι εναλλακτικές μορφές προτύπων κοινωνικής και οικιστικής οργάνωσης που μελετώνται στη συνέχεια. Από την αρχή της δεκαετίας του 1990 ένα νέο φαινόμενο, όσον αφορά την αγορά εργασίας και την επιχειρηματικότητα, έκανε την εμφάνισή του πρώτα στην Αμερική και έγινε γνωστό ως μοναχικός αετός (lone eagle). Ο όρος αυτός περιέγραφε άτομα με ευέλικτη εργασία που δουλεύουν στο σπίτι τους, σε καφέ, χώρους αναμονής και μεταφορικά μέσα και χρησιμοποιούν το ταλέντο και την ευφυΐα τους για να επιβιώσουν, σε ένα νέο εργασιακό πλαίσιο που διαμορφώνει ένα συγκεκριμένο τύπο επιχειρηματικής καριέρας. Οι επαγγελματίες αυτού του τύπου ενδέχεται να είναι ιδιοκτήτες της δικής τους κατοικίας και να έχουν υψηλό επίπεδο μόρφωσης. Χαρακτηριστικό τους είναι ο νομαδισμός. Θα μπορούσε να θεωρηθούν απόγονοι της γενιάς των yuppies και εμβληματικές φιγούρες τους ήταν ορατές σε αεροδρόμια ή σε δημόσιους χώρους, όπου συχνά εν κινήσει διεκπεραίωναν άυλες χρηματιστηριακές αγοραπωλησίες και έδιναν εντολές.38 Εκείνη την εποχή η συμπεριφορά αυτή είχε θεωρηθεί η σημαντικότερη αλλαγή που συνέβη στην αγορά εργασίας από την εποχή της «οικογένειας με τους δύο μισθούς». Το φαινόμενο έχει πολλά αίτια και πολλοί είναι οι παράγοντες που το ευνόησαν σε μία όλο και πιο γενικευμένη κλίμακα με την πάροδο του χρόνου. Η παγκoσμιοποιημένη οικονομία, η διεθνοποίηση των αγορών και του κεφαλαίου, η αποβιομηχάνιση της Δύσης και η αποδέσμευση υπηρεσιών από ένα χαρακτηρισμένο και εξειδικευμένο σημείο παροχής τους, είναι μερικά από τα πιο εμφανή αίτια. Αυτά τα χαρακτηριστικά ενός νέου εργασιακού πλαισίου, αποκαλύπτουν τις βασικές όψεις της εποχής του μεταφορντισμού. Η περίοδος του μεταφορντισμού σηματοδοτεί το πέρασμα από την εργασία της «γραμμής παραγωγής» του εργοστασίου και του καθορισμένου ωραρίου, σε μία ευέλικτη μορφή παραγωγής και ελευθερίας, την ελαστική εργασία και τις επισφαλείς εργασιακές σχέσεις. Αυτήν την περίοδο συντελούνται σημαντικές ανακατατάξεις στην παγκόσμια κατάσταση της οικονομίας και της εργασίας, προαναγγέλλοντας μέσω των κρίσεων την ανάγκη της ριζικής αναθεώρησης των παραδοσιακών δομών, ενδεχομένως και ολόκληρων οικονομικών και πολιτικών συστημάτων.39 Είναι σαφές ότι πολλές πλευρές της 38
Yuppy=Young Urban Professional. Ο δημοφιλής όρος κατά τις δεκαετίες ’80 και ’90, περιέγραφε το διαδεδομένο κοινωνιολογικό φαινόμενο μίας γενιάς φιλόδοξων νέων, με περιζήτητα προσόντα στην παγκοσμιοποιημένη οικονομία, κυρίως μάνατζερς, χρηματιστές και δικηγόροι που διεκδίκησαν και επέβαλαν ένα ανανεωμένο είδος αστικής ζωής,αισθητικής, καταναλωτισμού και απόλαυσης. 39 Ο όρος «μεταφορντισμός» αναφέρεται σε μία νέα φάση εργασιακών συνθηκών από εκείνη που όφειλε το όνομά της στον Henry Ford. Ο Ford οποίος εισήγαγε στο εργοστάσιό του παραγωγής αυτοκινήτων την κινούμενη ταινία παραγωγής, την εξειδικευμένη και ασφαλή εξαρτημένη εργασία του εργάτη στην αλυσίδα παραγωγής. Βλ. Post-Fordism, A Reader, 1994, ed. Ash Amin, Oxford: Blackwell Publishers.
42
Κεφάλαιο 2
εργασίας αποδεσμεύονται από την αναγκαιότητα της φυσικής παρουσίας και οι εργασιακές σχέσεις βρίσκονται σε περίοδο μεγάλων ανακατατάξεων. Σταδιακά οι περιορισμοί που συσχετίζονταν με την τοποθεσία για το εμπόριο και τη βιομηχανία αίρονται, με την εμφάνιση περισσότερο ευέλικτων μορφών παραγωγής, διαφήμισης και διάθεσης που επιτρέπουν τη διαμόρφωση νέων χωρικών σχέσεων. Στο παρελθόν τα βασικά συστατικά παραγωγής πλούτου ήταν η γη, η εργασία και το κεφάλαιο. Σήμερα σε αυτά προστίθεται, και ενίοτε τα αντικαθιστά, η ταχεία μεταφορά της πληροφορίας. Ένα μέρος από τις συναλλαγές είναι άυλο, έτσι κι αλλιώς, αν αφορά συγκεκριμένες υπηρεσίες ή αγαθά, όπως αγοραπωλησίες μετοχών και το χρηματιστήριο, ασφάλειες, κλπ αλλά και πολλές άλλες υπηρεσίες και προϊόντα αποκτούν παρουσία και εμπορευματική αξία μέσα στο εικονικό περιβάλλον του Διαδικτύου. Έχουμε πλέον μόνιμα και εμφανή στοιχεία διαμεσολάβησης της τεχνολογίας και της διαρκούς μεταφοράς πληροφορίας στους περισσότερους τομείς εργασίας. Η μεταφορά του «μοναχικού αετού» προέβαλε για ένα διάστημα ως μία αισιόδοξη προοπτική και έτσι απέκρυπτε τις πραγματικές αιτίες που τη δημιούργησαν. Η δομική ανεργία, η επισφάλεια, η κατάργηση μονιμότητας και του συγκεκριμένου τόπου εργασίας, η απασχόληση μερικού χρόνου, το καθεστώς εφεδρείας αποτέλεσαν τα άλλα παράπλευρα συμπτώματα μίας αγοράς εργασίας σε κρίση και σε πλήρη ανασχηματισμό, όπως και ο νομαδισμός του βιοπολιτικού δυναμικού σε γενικευμένο πλέον επίπεδο. Επιπλέον, ο μοναχικός αετός, όπως άλλωστε υποδηλώνει και η μεταφορά, περιγράφει μια μοναδικότητα, ένα άτομο που επιβιώνει ανταγωνιστικά έναντι των άλλων και δεν είναι σε θέση να συνεργαστεί, ή ακόμη περισσότερο, να δράσει συλλογικά. Όπως και στην περίοδο της Βιομηχανικής Επανάστασης και των τότε ανακατατάξεων, σε μία περίοδο κρίσης γίνεται ξεκάθαρο, ότι η εργασία μετατρέπεται σε «κούρσα» ή «εμπόρευμα», η τιμή του οποίου καθορίζεται πλήρως από τους νόμους προσφοράς και ζήτησης και από τις δυνάμεις της καπιταλιστικής αγοράς. Οι παρενέργειες του αυτοματισμού και της αποδόμησης του παραδοσιακού χαρακτήρα της εργασίας φαίνεται πλέον πως υποθάλπουν και συντηρούν μία δομική ανεργία που σταδιακά τείνει να γενικεύσει την επισφάλεια και τον κίνδυνο προλεταριοποίησης του συνόλου του κοινωνικού σώματος. Το αποθεματικό ανέργων ή των εφεδρικά, ευκαιριακά, προσωρινά ή μερικώς εργαζόμενων που έχει μόνιμα αυξητικές τάσεις, αποσταθεροποιεί τις εργασιακές σχέσεις και ενισχύει τους μοχλούς πίεσης για συρρίκνωση του εισοδήματος και των εργασιακών δικαιωμάτων.40 Εν τούτοις, οι κανόνες της αναζήτησης εργασίας, εκεί που είναι φθηνότερο το κόστος της, δεν φαίνεται πιθανό ότι θα πάψουν να ισχύουν, όσο λειτουργούμε σε συνθήκες καπιταλιστικής αγοράς. Οι νέες τεχνολογίες απλά έρχονται συχνά να υποβοηθήσουν τη μετοίκηση του διεθνοποιημένου κεφαλαίου σε φτηνότερους τόπους.41 Οι τομείς της εργασίας, των υπηρεσιών, του εμπορίου και της διασκέδασης υπήρξαν μέχρι τώρα καθοριστικοί στη διαμόρφωση κριτηρίων σύμφωνα με τα οποία ένας τόπος εδραιώνεται ως επιθυμητός τόπος κατοίκησης. Πέρα από τα επαγγέλματα που παραδοσιακά βασίζονται στην επικαιρότητα και την 40
Τόνι Νέγκρι , Από τον εργάτη μάζα στον κοινωνικό εργάτη , Εναλλακτικές Εκδόσεις , 2008. Όπως για παράδειγμα τα call centres, τηλεφωνικές υπηρεσίες όπου φτηνό ανθρώπινο δυναμικό στην Ινδία διαχειρίζεται κρατήσεις δωματίων ξενοδοχείων και υπηρεσιών στην Αγγλία, κάτι που είναι γεγονός εδώ και πολλά χρόνια. 41
43
επικοινωνία όπως η δημοσιογραφία και οι υπηρεσίες εξυπηρέτησης κοινού και πελατών, η εκπαίδευση, η ιατρική, όπως και άλλες εργασίες φαίνεται ότι με διάφορους τρόπους μπορεί να αποδεσμευθούν από την ανάγκη της φυσικής παρουσίας. Επίσης είναι σαφές ότι τα όρια ανάμεσα στον χρόνο εργασίας και στον χρόνο ψυχαγωγίας ή προσωπικού χρόνου γίνονται όλο και περισσότερο δυσδιάκριτα. Οι επιλογές κατανομής του χρόνου ανάμεσα σε τομείς εργασίας και επικοινωνία με τρίτους, ενημέρωση, ηλεκτρονικά παιχνίδια, πλοήγηση σε ιστοσελίδες ποικίλου περιεχομένου και άπειρες άλλες δυνατότητες που δημιουργούνται και παρελαύνουν μπροστά από την οθόνη του υπολογιστή περιορίζονται μόνο από το αίσθημα ευθύνης, αυτοπειθαρχίας και βέβαια από τις υποχρεώσεις που προκύπτουν από την εργασία ή τα μέτρα ελέγχου που χρησιμοποιούνται από έναν εργοδότη για τη διαπίστωση του τρόπου χρήσης του χρόνου εργασίας από το προσωπικό. Η άμεσα διαθέσιμη πληροφορία με τη μορφή κώδικα ή επιστημονικής γνώσης έχει κλονίσει την έννοια της αξίας και της αγοραπωλησίας αφού μέχρι πρότινος αποτελούσαν πνευματική ιδιοκτησία και ανταλλάξιμο προϊόν με αξία στην αγορά, κάτι που πλέον ή εύκολα καταστρατηγείται ευρέως με τη μορφή της ψηφιακής πειρατείας γνωστής ως hacking ή θεωρείται από ιδεολογική θέση, κοινό ψηφιακό αγαθό. Ο όρος open source περιγράφει τις πρακτικές στην παραγωγή και την ανάπτυξη που προάγουν την πρόσβαση στα συστατικά στοιχεία ενός τελικού ψηφιακού προϊόντος. Ορισμένοι θεωρούν ότι αποτελεί φιλοσοφία, ενώ άλλοι πιστεύουν ότι είναι μια ρεαλιστική μεθοδολογία που αναδύθηκε ως φυσιολογική εξέλιξη των πραγμάτων. Πριν ο όρος open source γίνει ευρέως γνωστός, οι προγραμματιστές και οι παραγωγοί χρησιμοποιούσαν μια ποικιλία από φράσεις για να περιγράψουν τόσο την πρακτική όσο και την έννοια. Το άνοιγμα του κώδικα με τη μορφή διαθέσιμης πληροφορίας επέτρεψε την ανάπτυξη της πολυμορφίας των μοντέλων παραγωγής, τύπων επικοινωνίας, και διαδραστικών κοινοτήτων. Στη συνέχεια, το λογισμικό ανοιχτού κώδικα (open-source software) γεννήθηκε για να περιγράψει ένα νέο περιβάλλον που αναδύθηκε από την επαναδιαπραγμάτευση σε θέματα όπως τα πνευματικά δικαιώματα, τη χορήγηση αδειών και τα θέματα των σχέσεων καταναλωτών και δημιουργών. Το μοντέλο του ανοικτού κώδικα περιλαμβάνει την έννοια της ταυτόχρονης, ακόμη και με διαφορετικές ατζέντες και προσεγγίσεις, πρόσβαση στην παραγωγή, σε αντίθεση με τα πιο κεντρικά ελεγχόμενα μοντέλα ανάπτυξης όπως αυτά που χρησιμοποιούνται συνήθως στις εμπορικές εταιρείες λογισμικού. Μια βασική αρχή και διαδεδομένη πρακτική που σχετίζεται με το λογισμικό ανοικτού κώδικα είναι η οριζόντια και ισότιμη παραγωγή που προέρχεται από ανταλλαγή πληροφορίας και συνεργασία, έτσι ώστε το τελικό προϊόν, η πηγή του κώδικα και τα σχεδιαγράμματα της ίδιας της δομής αλλά και η τεκμηρίωση τους, να διατίθενται δωρεάν. Σύμφωνα με τον Antonio Negri μέσα από τέτοιες πρακτικές αναδύεται μία δυναμική έννοια του κοινού του 21ου αιώνα στη νέα, ψηφιακή του εκδοχή.42 Η εύκολη πρόσβαση στην πληροφορία πάσης φύσεως στο διαδίκτυο καθιστά την ίδια την πληροφορία και κατ’ επέκταση τη γνώση, την εκπαίδευση και πολύ συχνά την ίδια την έννοια της εργασίας, μία πολύ ρευστή πλέον διαδικασία, απόλυτα 42
Βλ. Antonio Negri & Michael Hardt, Commonwealth, The Belknap Press of Harvard University Press, 2009, σσ. 139-40.
44
Κεφάλαιο 2
αποδομημένη σε σχέση με τα παραδοσιακά της πλαίσια σε σχέση με τον χρόνο και τον τόπο. Η ανθρώπινη δραστηριότητα σύμφωνα με τον Paolo Virno κατατάσσεται στις τρεις κατηγορίες Εργασία(ή ποίηση)/ Labor, Δράση(ή πράξη)/Action και Διάνοια(ή ζωή του νου)/ Intellect. Τα όρια όμως ανάμεσα στην εργασία (που εκλαμβάνεται ως ο μόχθος και χειρωνακτική εργασία), την πνευματική δραστηριότητα και την πολιτική δραστηριότητα έχουν διαρραγεί. Ο Paolo Virno μετά το φορντικό μοντέλο παραγωγής διαβλέπει ένα νέο μοντέλο εργασίας που εισάγεται στη μετα-βιομηχανική εποχή και υπαγορεύεται από τους νέους μηχανισμούς της κοινωνίας της πληροφορίας. Το νέο μετα-φορντικό μοντέλο εργασίας στηρίζεται σε μεγάλο βαθμό στα εργαλεία της πληροφορίας και χαρακτηρίζει ότι συνδέεται με ασχολίες όπως αυτές του σχεδιασμού προγραμμάτων και κώδικα, της διαχείρισης πληροφοριών αλλά και της γενικευμένης διείσδυσης, χρήσης και εξοικείωσης με τα ψηφιακά μέσα. Αυτό το νέο είδος εργασίας που περιγράφει ο Virno ως την ευφυή εργασία, την ευέλικτη ή ακόμη και ελαστική εργασία κυοφορεί εν δυνάμει –σύμφωνα με τον Virno- και τη διαπαιδαγώγηση των μαζών προς τη χειραφέτηση, εξυψώνοντας το πνεύμα και εισάγοντας το στη σφαίρα του πολιτικού, γεγονός που κατευθύνει κατ’ επέκταση δυνητικά στην αυτονομία. Για τον Negri, το νέο κοινό που αναδύεται στη σφαίρα του ψηφιακού κόσμου και της πληροφορίας περιέχει εν δυνάμει και το κλειδί στην πόρτα της απελευθέρωσης από τη σύγχρονη δουλεία. Η καθιέρωση αυτού του άυλου κοινού ή της Δημόσιας Διάνοιας, όπως αναπτύχθηκε, ίσως να εμπεριέχει πράγματι μία ελπίδα που διαθέτει η ανθρωπότητα για να βγει από τον φαύλο κύκλο και τα ψευδεπίγραφα διλήμματα. Ωστόσο, πέραν μίας «ρομαντικής» και ουτοπικής τέτοιας ευχής, διαπιστώνουμε και τις δυσκολίες για να επιτευχθεί κάτι τέτοιο. Η επιβίωση επιτυγχάνεται στον υλικό κόσμο και εκεί οι ανισότητες και δυσκολίες παραμένουν. Εξασκώντας κριτική, ο Sylvère Lotringer ισχυρίζεται ότι οι ισχυρισμοί περί κομμουναλισμού του κεφαλαίου είναι ανόητοι διότι «ο μεταφορντισμός είναι σε θέση να ικανοποιήσει τις ανάγκες ενός εικονικού κομμουναλισμού. Μία ισότιμη πρόσβαση στη δημόσια διάνοια, χωρίς υλική ισότητα. Πόσο κομμουνιστικό μπορεί να είναι κάτι τέτοιο;» 43
43
Από την εισαγωγή του Sylvère Lotringer, στην εισαγωγή του στην αγγλική έκδοση της Γραμματικής του Πλήθους του Virno Paolo Virno, ό.π., σ.17. [Μ.τ.Σ]
45
2.3.
Αναδυόμενα χωρικά δεδομένα
Παρατηρούμε, πλέον με μεγάλη συχνότητα, ότι υφιστάμενες κτιριακές υποδομές, λειτουργίες και ολόκληροι τομείς του αστικού ιστού μετατρέπονται σε απολιθώματα και λείψανα του εαυτού τους. Εκκενώνονται χώροι βιομηχανικής παραγωγής αλλά και χώροι εμπορίου και κατοικίας. Είναι επίσης χαρακτηριστικό ότι ορισμένες τυπολογίες κτιρίων αποτελούν εντελώς παρωχημένη υπόθεση, αλλά σε μεγάλο βαθμό διατηρούνται επειδή δεν έχουν εφευρεθεί ακόμη νέοι χώροι ή θεσμοί που θα τις αντικαταστήσουν. Κάποια παραδείγματα τυπολογιών που τίθενται υπό αμφισβήτηση συναντώνται στην οργάνωση βιβλιοθηκών και τη σταδιακή ηλεκτρονική τους καταλογοποίηση, αναζήτηση και ανάκληση υλικού μέσω διαδικτύου, ακόμη και τη σταδιακή μετάβαση στα ηλεκτρονικά έντυπα και βιβλία, τους χώρους ασφαλείας και την εξ αποστάσεως επιτήρηση μέσω κλειστών κυκλωμάτων τηλεόρασης, σε τράπεζες και τις συναλλαγές μέσω ATM και e-banking. Η νέα μορφή πραγμάτων, ο ανατέλλων κόσμος και οι αναδυόμενες τυπολογίες χώρων όπως είναι φυσικό αποτελούν αντικείμενο έρευνας από αρχιτέκτονες, πολεοδόμους, θεωρητικούς, νομοθέτες και θεσμικούς φορείς. Στην αρχή του 21ου αιώνα ο W. J. Mitchell προσπάθησε να φανταστεί πως θα «…μπορούμε να προσδιορίσουμε την κατάσταση μίας εξελιγμένης αστικότητας λιγότερο σε σχέση με τη συσσώρευση αγαθών και περισσότερο σε σχέση με τη διακίνηση πληροφορίας, λιγότερο σε σχέση με την κεντρική γεωγραφική θέση και περισσότερο σε σχέση με τις ηλεκτρονικές διασυνδέσεις, λιγότερο σε σχέση με την κατανάλωση πόρων που είναι σε έλλειψη και περισσότερο σε σχέση με την έξυπνη διαχείρισή τους».44
Μια νέα ανθρώπινη πολιτική και πολιτισμική υπόσταση υφαίνεται μέσα από μία απειρία τέτοιων επικοινωνιών που αποκτά ολοένα και πιο πολύπλοκη, ολοένα και πιο πολυσχιδή ταυτότητα. Φαίνεται πως όλοι διαισθάνονται ή αντιλαμβάνονται σε κάποιο ποσοστό τις βαθιές αλλαγές σε προϋπάρχουσες ισορροπίες και τη μετάλλαξη στις ανθρώπινες σχέσεις και το ανθρώπινο γίγνεσθαι, ανάλογα με τον βαθμό συμμετοχής τους σε αυτές τις αλλαγές, παρόλα αυτά μία σφαιρική αντίληψη των συντελούμενων αλλαγών μας διαφεύγει. Στο επίπεδο της αντίληψης που διαθέτουμε του χώρου, είναι αντίστοιχα δύσκολο να γίνει αντιληπτό ποιές από τις μέχρι τώρα παραδοσιακές χωρικές σχέσεις και τυπολογίες είναι ακόμη έγκυρες και τι έχει πέσει σε αχρηστία ή σύντομα πρόκειται να εκπέσει ως λειτουργία, συνεχίζει όμως να χρησιμοποιείται από κεκτημένη ταχύτητα και από την αποτυπωμένη στις μέχρι τώρα ζωές μας συνήθεια. Στην ατομική και συλλογική μας εμπειρία, πραγματοποιείται μία απειρία δραστηριοτήτων που λαμβάνουν χώρα στο άυλο περιβάλλον, όπως αγοραπωλησίες και επαγγελματικές συναλλαγές, διάλογοι και συνδιασκέψεις, πάσης φύσεως επικοινωνίες, διακίνηση ποσών, πληροφορίες, γνώση, συναισθήματα, απόψεις, χρηματιστήριο, ταινίες, μουσική, τέχνη, εικόνες, έρευνα, εκπαίδευση, έχοντας μεταναστεύσει εκεί από ένα παραδοσιακά υλικό περιβάλλον. Ωστόσο, μέχρι τώρα δεν είναι σαφές το πόσο θα παραμείνει ισχυρή η έννοια της τοπικότητας ή πώς θα μεταλλαχθεί κάτω από νέους όρους, πώς και εάν θα γεφυρωθεί το διαφαινόμενο χάσμα ανάμεσα στην έννοια του τοπικού και στην ανθρώπινη δραστηριότητα και κοινωνικότητα που δεν γνωρίζει πλέον γεωγραφικά όρια. Αυτή είναι και η καθημερινή απόδειξη της εδραιωμένης πια διττής μας 44
Βλ. W. J. Mitchell, Our town tomorrow. E-topia, MIT Press, 2000, σ. 155. [Μ.τ.Σ].
46
Κεφάλαιο 2
υπόστασης που καθιστά σαφές ότι μπορούμε πλέον νόμιμα να αναφερόμαστε σε δύο παράλληλους κόσμους που «κατοικούμε» και περνούμε μέρος της ζωής μας. Ωστόσο, τα διαθέσιμα εργαλεία μίας άυλης οικονομίας, σε συνδυασμό με την οικονομία που έχει βασιστεί στα ορυκτά καύσιμα και επιδοτεί το παγκοσμιοποιημένο εμπόριο και το φαινόμενο ανάπτυξης των παγκοσμιουπόλεων, χαρακτηρίζουν την νέα πραγματικότητα των αρχών του 21 ου αιώνα. Υπάρχουν δύο σημεία στα οποία αξίζει να σταθεί κανείς, επισημαίνοντας ειδοποιούς διαφορές ανάμεσα στους παράλληλους αυτούς κόσμους, ειδικά σε σχέση με τα θέματα περιβάλλοντος και περιβαλλοντικής διαχείρισης που διαπραγματευόμαστε: Ο πραγματικός χώρος είναι το αποτέλεσμα της συνύπαρξης του ανθρώπινου είδους με μία απειρία άλλων μορφών ζωής, σε ένα μέγα-οικοσύστημα που αποτελεί τον πλανήτη. Ο εικονικός κόσμος, ένα αποκλειστικά ανθρώπινο δημιούργημα, είναι ένα σύμπαν που ανθίσταται στα χαρακτηριστικά οικοσυστήματος. Εμφανίζει όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά που επιβεβαιώνουν ότι πρόκειται για μία αντανάκλαση του κόσμου μέσα από τα ενδιαφέροντα και τα εργαλεία της ανθρώπινης κοινωνίας όπου δεν αντιπροσωπεύονται άλλα είδη ή απόψεις εκτός από την ανθρώπινη. Ο πραγματικός κόσμος είναι περατός και διαθέτει πόρους, κάποιοι από τους οποίους είναι μη ανανεώσιμοι, ενώ μία τέτοια αναλογία ή περιορισμός, προς το παρόν τουλάχιστον, δε φαίνεται να ισχύει για το εικονικό περιβάλλον, το οποίο μπορεί να υποθέσει κανείς ότι είναι απεριόριστα εκτατό. Η ρευστότητα ανάμεσα στον εσωτερικό και τον εξωτερικό χώρο που παρέδωσε η Νεωτερικότητα σήμερα επεκτείνεται και στη ρευστότητα ανάμεσα στον ιδιωτικό και τον δημόσιο χώρο, όπως διαφαίνεται από πληθώρα ενδείξεων στην καθημερινότητα αλλά και από εικασίες για πράγματα που συμβαίνουν ή που θα μπορούσαν να συμβούν σε ένα σύμπαν που δεν είναι μόνο αποτέλεσμα συνύπαρξης των πραγματικών και εικονικών κόσμων. Στις σύγχρονες κοινωνίες ένα κινητό τηλέφωνο έχει κάνει κοινό το φαινόμενο της ‘εισβολής’ στον «προσωπικό χώρο» από τη στιγμή που μία προσωπική ανθρώπινη σχέση συνομιλίας λαμβάνει χώρα μέσα σε ένα δημόσιο περιβάλλον, συχνά σε ακατάλληλες ώρες. Στο μεταξύ υπάρχουν ήδη πολλά νέα εργαλεία που εισάγονται στον σχεδιασμό και είναι βέβαιο ότι για μεγάλο χρονικό διάστημα εξελίξεων θα προκύπτουν συνεχώς καινούργια. Μία συνεχιζόμενη συζήτηση που αντανακλά ανάλογη εντατική έρευνα αφορά τον «αόρατο υπολογιστή» (the disappearing computer) και τον ‘εμπλουτισμό’ εξοπλισμού αναρίθμητων καθημερινών συσκευών και εργαλείων με microchips που θα τους προσδίδουν ευφυΐα όσον αφορά τη λειτουργία που καλούνται να επιτελέσουν. Το επόμενο στάδιο που υλοποιείται σταδιακά αφορά τη διαδικτύωση όλων αυτών των συσκευών και την επικοινωνία αφενός μεταξύ τους, αφετέρου με ένα κεντρικό πρόγραμμα ελέγχου τους που συνδέονται με άλλα κέντρα ελέγχου που θα έχουν να κάνουν με συστήματα ασφάλειας, ανεφοδιασμού, κλπ.
47
2.4.
Πληροφόρηση- Ψυχαγωγία- Εμπόριο
Τρεις εμβληματικές εικόνες σηματοδότησαν την επικαιρότητα της πρώτης δεκαετίας του 21ου αιώνα: Η απ' ευθείας τηλεοπτική μετάδοση της επίθεσης στους δίδυμους πύργους του Παγκόσμιου Κέντρου Εμπορίου (World Trade Center Twin Towers) της Νέας Υόρκης (11/9/2001). Η απ' ευθείας τηλεοπτική μετάδοση της επίθεσης της Αμερικής στη Βαγδάτη εναντίον του καθεστώτος του Σαντάμ Χουσεΐν με το πρόσχημα της κατοχής όπλων μαζικής καταστροφής και παροχής ασύλου στην Αλ Κάϊντα (19/3–1/5/2003) και η φωτογραφία στην οποία το επιτελείο του Λευκού Οίκου παρακολουθεί απευθείας σε οθόνη την επιχείρηση εξόντωσης του Οσάμα μπιν Λάντεν (2/5/2011). Η κατάρρευσή των δίδυμων πύργων του Διεθνούς Κέντρου Εμπορίου (World Trade Center) στη Νέα Υόρκη μεταδίδεται τηλεοπτικά σε όλο τον πλανήτη και μετατρέπεται σε θέαμα που συναγωνίζεται με τα καλύτερα εφέ σε υπερπαραγωγή ταινίας καταστροφής. Οι εικόνες κοσμοϊστορικών γεγονότων, καταστροφής και πολέμου μεταδίδονται απ' ευθείας και μόνο έτσι φαίνεται να καταγράφονται πλέον στη συνείδηση του κοινού ως πραγματικά. Η δεύτερη φωτογραφία στιγμιότυπο απευθείας μετάδοσης μέσα από τα τηλεοπτικά δελτία ειδήσεων βομβαρδισμού της Βαγδάτης. Η τρίτη, διάσημη πια, φωτογραφία που αναμεταδόθηκε από τα μέσα ενημέρωσης διεθνώς, δείχνει το επιτελείο της Αμερικής (τον Πρόεδρο Ομπάμα, την υπ. Εξ. Χίλαρι Κλίντον και αξιωματούχους τους) να παρακολουθούν την επιχείρηση εξόντωσης του Οσάμα μπιν Λάντεν. Το εθισμένο στην εικόνα κοινό νιώθει καθησυχασμό με το οικείο θέαμα των θεατών των γεγονότων, πράγμα που φαίνεται να κάνει η ηγεσία. Στην εικόνα αυτή όμως οι «θεατές» δεν είναι οι συνήθεις παθητικοί αποδέκτες της πληροφορίας αλλά οι δημιουργοί της, αυτοί που έχουν δώσει εντολή για τη διεξαγωγή της επιχείρησης της εξόντωσης του Μπιν Λάντεν. Επιπλέον –και το σημαντικότερο- με τις τεχνολογίες αναμετάδοσης και αναπαραγωγής της πληροφορίας καλλιεργείται η ψευδαίσθηση της προσέγγισης της αλήθειας, παρά το ότι είναι γνωστό ότι η ψηφιακή εικόνα είναι πια απόλυτα εύπλαστη και αναπροσαρμόσιμη, δεν αποτελεί δηλαδή πλέον αποδεικτικό στοιχείο και τεκμήριο. Πόσα λοιπόν είναι γνωστά για τα πραγματικά αίτια, τους υπεύθυνους, τα κίνητρα και το παρασκήνιο σε υποθέσεις που έχουν στιγματίσει την ιστορία από την αρχή του 21ου αιώνα;
Εικόνα 5 Εικόνα και πληροφόρηση, την εποχή της κοινωνίας της πληροφορίας και της παγκοσμιοποίησης. (Πηγή: www).
48
Κεφάλαιο 2
Ο μεταφορικός «βομβαρδισμός» εικόνων και πληροφορίας, σήμερα, ισοδυναμεί με διαρκή χειραφέτηση, παραπληροφόρηση και παραποίηση της πραγματικότητας και της αλήθειας. 45 Στον τομέα της «επίσημης πληροφόρησης» και της ψευδαίσθησης της αντικειμενικότητας το φαινόμενο επαναλαμβάνεται σταθερά τόσο σε τοπικό όσο και σε διεθνές επίπεδο. Μόνο αποσπασματικά και μεροληπτικά έχουν παρουσιαστεί εκδηλώσεις από τα κινήματα των Αγανακτισμένων και τα κινήματα Occupy τόσο στην Ευρώπη όσο και στην Αμερική, μέσα από τον τρόπο μετάδοσης της πληροφορίας που είτε έχουν υποβαθμιστεί είτε έχει επιχειρηθεί να εξουδετερωθεί η δύναμη τους.46 Η πληροφορία άλλωστε συχνά πλέον, ενδύεται τον μανδύα της ψυχαγωγίας, ενώ δεν αποκλείεται και το αντίθετο. Μέσα από τέτοιου είδους μεταλλάξεις όπου τα όρια γίνονται όλο και περισσότερο θολά και δυσδιάκριτα γεννιέται το φαινόμενο του infotainment.47 Δύο σημαντικά ζητήματα που αναδύονται στην εποχή της άυλης παραγωγής και της άυλης ιδιοκτησίας αντίστοιχα είναι τα προβλήματα ασφάλειας που τίθενται και της αναπαραγωγιμότητας της άυλης ψηφιακής πληροφορίας. Οι ανθρώπινες δραστηριότητες που σχετίζονται με τους τομείς των επικοινωνιών, της εργασίας, των συναλλαγών, του εμπορίου και μεταφορών έχουν συνδεθεί με τον ένα η τον άλλο τρόπο με τον ψηφιακό πολιτισμό, σε βαθμό που να είναι δύσκολο πλέον να φανταστεί κανείς τη λειτουργία τους έξω από ένα τέτοιο πλαίσιο. Αλλά και οι ίδιες οι ανθρώπινες σχέσεις, όπως και η ανθρώπινη συμπεριφορά, περιοχές που είναι πολύ πιο δύσκολα μετρήσιμες, είναι εκτεθειμένες στο σαρωτικό κύμα των δυνατοτήτων αλλά και αβεβαιοτήτων και ανασφαλειών που αναδύονται μέσα από τη ψηφιακή εποχή. Οι αλλαγές που έχουν επιφέρει οι τεχνολογίες επικοινωνίας και πληροφορίας έχουν αλλάξει τα γεωπολιτικά δεδομένα όσον αφορά τον τρόπο με τον οποίο οργανώνονται κάθε είδους κινήματα τα οποία τα χαρακτηρίζει περισσότερο η ιδεολογική σύμπλευση και λιγότερο η τοπική γειτνίαση. 48 Ο συντονισμός των ανθρώπων πραγματοποιείται λιγότερο με βάση την κοινή αστική 45
Οι πόλεμοι που πρόσφατα διεξήγαγε η Αμερική, στη Σερβία, στο Αφγανιστάν και στο Ιράκ, επίσης μεταδόθηκαν απευθείας παντού, γεγονός με έντονο σημειολογικό περιεχόμενο σε σχέση με την έννοια της θέασης, του πολέμου και του δικαίου του πολέμου ως τιμωρίας του φερόμενου ως «κακού». 46 Από την δεκαετία του 1990 και ύστερα όλες οι σημαντικές αυθόρμητες κινητοποιήσεις, ως αποτέλεσμα ατομικής πρωτοβουλίας και όχι κομματικών παρατάξεων, διοργανώθηκαν μέσω ψηφιακών κοινωνικών δικτύων και άλλων εργαλείων επικοινωνίας όπως sms, blogs και e-mails. Το 2005, διοργανώθηκε ένα τεράστιο «λευκό δείπνο» μπροστά στη Πλατεία Πάνθεον στο Παρίσι μέσω sms, ενώ το καλοκαίρι του 2007 με παρόμοιο τρόπο διοργανώθηκε η «μαύρη» διαμαρτυρία μπροστά στην Βουλή των Ελλήνων για το περιβάλλον μετά τις πυρκαγιές στην Πάρνηθα και την Ηλεία. Οι εξεγέρσεις στην Ελλάδα με αφορμή τον θάνατο του Αλέξη Γρηγορόπουλου, τα φαινόμενα των διεθνών εξεγέρσεων της «αραβικής άνοιξης» στην Πλατεία Ταχρίρ του Καΐρου και στις άλλες αραβικές χώρες, το κίνημα των Αγανακτισμένων από την Πούερτα ντελ Σολ της Μαδρίτης μέχρι την Πλατεία Συντάγματος και όλες τις ελληνικές πλατείες, οι εξεγέρσεις στο Λονδίνο και σε άλλες βρετανικές πόλεις του 2011 και το κίνημα “Occupy Wall street”, ηλεκτρονικά δημοψηφίσματα, συγκεντρώσεις ηλεκτρονικών υπογραφών διαμαρτυρίας ή υποστήριξης ενός σκοπού, κοινοποιήθηκαν και συντονίστηκαν ψηφιακά. 47 info-rmation και enter-tainment 48 Όλες οι κινητοποιήσεις που έχουν πραγματοποιηθεί σε αντίδραση κατά της παγκοσμιοποίησης και της φιλελεύθερης οικονομικής πολιτικής της Αμερικής σε διάφορες πόλεις ανά τον κόσμο ενάντια στους G8 και ενάντια σε απολυταρχικά καθεστώτα οργανώνονται μέσα από sms, blogs και e-mails.
49
τους εμπειρία, την εθνικότητα και άλλα παραδοσιακά στοιχεία συγγένειας και περισσότερο με βάση την κοινή τους ιδεολογική αναφορά. Οι εξελίξεις στο πεδίο των τεχνολογιών επικοινωνίας και του Διαδικτύου επιδρούν στην ανθρώπινη συμπεριφορά και τον τρόπο ζωής των ανθρώπων αφενός παρέχοντας σημαντικό βαθμό ελευθερίας και ευελιξίας σε συγκεκριμένες ενέργειες, αφετέρου διαβρώνοντας ορισμένα χαρακτηριστικά της ανθρώπινης ελευθερίας που μέχρι τώρα εθεωρούντο απαράβατα. Προσωπικά δεδομένα, τράπεζες πληροφοριών και υπολογιστικά συστήματα οργανισμών είναι ευάλλωτα στον κίνδυνο της ηλεκτρονικής εισβολής ενώ ένα όλο και μεγαλύτερο εμπορικό μερίδιο του Διαδικτύου δραστηριοποιείται στο πεδίο της συλλογής προσωπικών δεδομένων.49 Όσο, το διαδίκτυο, η κινητή τηλεφωνία και κάθε είδους επικοινωνίες, εξελίσσονται και εμπλέκονται βαθύτερα στη ζωή, τόσο διάφορες τεχνολογίες της πληροφορίας θα γίνονται διαμεσολαβητές των ανθρωπίνων σχέσεων. Οι διάφοροι ιοί που μεταδίδονται μέσα από το διαδίκτυο είναι μία σύγχρονη μορφή σαμποτάζ που λειτουργεί ψηφιακά. Σε τέτοιες περιπτώσεις, ο εισβολέας μπορεί να λειτουργεί «στοχευμένα» επιδιώκοντας να εισχωρήσει και ενδεχομένως να καταστρέψει συγκεκριμένο στόχο ή και όχι. Στη δεύτερη περίπτωση, στη θέση του θύματος μπορεί να βρεθεί δυνητικά οποιοσδήποτε χρήστης. Στο ζήτημα της αναπαραγωγιμότητας οποιασδήποτε ψηφιακής εγγραφής, αυτή ακριβώς η ιδιότητα που έφερε την επανάσταση στη μεταφορά πληροφορίας με τη δυνατότητα απεριόριστης αναμετάδοσης και πολλαπλασιασμού της εμπεριέχει και την υπονόμευση ενός ολόκληρου συστήματος με το οποίο λειτούργησαν έως τώρα κολοσσιαίες βιομηχανίες του εικοστού αιώνα, όπως αυτή της ψυχαγωγίας, στους χώρους της μουσικής βιομηχανίας και του κινηματογράφου. Ανάμεσα στα μέλη μίας εικονικής κοινότητας ή δικτυακού τόπου οι ενδιαφερόμενοι χρήστες απλά εντοπίζουν το υλικό που τους ενδιαφέρει και το «κατεβάζουν» με τη βοήθεια του υπολογιστή τους. Έτσι, στον τομέα των βιομηχανιών της μουσικής και του κινηματογράφου η κρίση συνδέεται με το γεγονός ότι η μουσική και οι ταινίες διακινούνται ελεύθερα και ανεξέλεγκτα μέσα από το διαδίκτυο έτσι ώστε ένα μεγάλο μερίδιο της αγοράς να χάνεται. Σε ένα μεγάλο βαθμό, η μουσική, οι ταινίες, τα υπολογιστικά προγράμματα και πολλά άλλα άυλα αγαθά, χάνουν το πάλαι ποτέ κραταιό αγοραστικό τους αντίκρισμα. Αυτή η σταδιακή μετατόπιση μεγάλου μεριδίου τομέων ψυχαγωγίας στο άυλο περιβάλλον παρατηρείται παντού. Οι θαμώνες των καζίνο έχουν εδώ και καιρό ανακαλύψει τους πειρασμούς των τυχερών παιχνιδιών και της προσομοίωσης του αγαπημένου τους περιβάλλοντος του τζόγου στην οθόνη ενός υπολογιστή. Κάθε είδους γνωριμίες πραγματοποιούνται σε εικονικούς τόπους συνεύρεσης (chat rooms) και με ηλεκτρονικές μηχανές αναζήτησης συντρόφου (match-making engines), ενώ τα video games και η ηλεκτρονική εκδοχή παραδοσιακών παιχνιδιών όπως το σκάκι είναι εξαιρετικά δημοφιλείς στον κυβερνοχώρο διότι παρέχουν τη δυνατότητα αναμέτρησης με καθημερινούς φίλους αλλά και με πρωταθλητές που 49
Σχετικά με το ζήτημα της υπονόμευσης της ιδιωτικότητας και της παρακολούθησης στο όνομα της ασφάλειας ή άλλων συμφερόντων, βλ. Philip E. Agre ‘’The Architecture of Identity: Embedding Privacy in Market Institutions’’ Department of Information Studies, UCLA , Information, Communication and Society2(1), 1999, σσ. 1-25
50
Κεφάλαιο 2
μπορεί να ζουν σε ένα άλλο σημείο του πλανήτη. Ο τουρισμός και τα ταξίδια επίσης έχουν επηρεαστεί καταλυτικά από τη ψηφιακή εποχή. Πληροφορίες, κρατήσεις, εισιτήρια και συγκρίσεις ανάμεσα σε προορισμούς, τόπους διαμονής, υπηρεσίες και πολλά άλλα, αλλάζουν τόσο τη διαδικασία όσο και την ίδια την εμπειρία του ταξιδιού αναψυχής. Τα ταξίδια εργασίας και συνεδρίων δεν έχουν μειωθεί όπως ίσως θα περίμενε κανείς, αλλά οι ψηφιακές δυνατότητες καθιστούν τέτοια ταξίδια μία ρευστή εμπειρία σε ότι αφορά τόσο την προετοιμασία, όσο και τη, συχνά ζωντανή, συμμετοχή ή παρακολούθηση από αλλού, αλλά και την τεκμηρίωση μετά την ολοκλήρωση τους. Κάποια στιγμή στο μέλλον ενδέχεται να δούμε εξελιγμένες όσο και φθηνές τεχνολογίες διαθέσιμες που, πιθανόν, θα υποκαθιστούν επαρκέστερα την ολοκληρωμένη εμπειρία ενός ταξιδιού. Ωστόσο, η ψυχολογία της φυσικής παρουσίας θα παραμείνει καθοριστικός παράγων. Στις περιπτώσεις παρακολούθησης συνεδρίων όπου, παρότι συχνότατα υπάρχει πλήρης κάλυψη με ηλεκτρονικά μέσα –ετεροχρονισμένη και ταυτόχρονητων ανακοινώσεων, η φυσική παρουσία και συνεύρεση σε ένα τόπο είναι αυτή που συμπληρώνει τη μέχρι τώρα βασική ανθρώπινη εμπειρία του τρίπτυχου: εργασίακοινωνικότητα-ψυχαγωγία, έτσι όπως αυτά προσφέρονται μέχρι τώρα μέσα από την περιπέτεια ενός ταξιδιού. Στις μέρες μας πάντως η ολιστική εμπειρία του ταξιδιώτη που κινητοποιεί όλες τις αισθήσεις με νέα ερεθίσματα, υπονομεύεται και αυτή εν μέρει εξ αιτίας της απώλειας της τοπικότητας.
Εικόνα 6 Μία παραδοσιακή σχέση καταναλωτή-εμπορεύματος όπου η όψη του μαγαζιού έχει μετατραπεί εξ ολοκλήρου σε έκθεση εμπορεύματος και μία εισαγωγική σελίδα «πύλης» εμπορίου παγκόσμιας κλίμακας (e-bay.com).
Ένας σημαντικός όγκος του τομέα του εμπορίου έχει μεταφερθεί σε έναν παράλληλο εικονικό κόσμο. Εκεί προσφέρονται υπηρεσίες και αγαθά, συγκρίνονται τιμές ποιότητα και πρωτοτυπία, όπως αντίστοιχα συμβαίνει στους εμπορικούς δρόμους της πόλης. Ίσως γι’ αυτό σε κάποιες περιπτώσεις μπορεί κανείς να διακρίνει ότι εγκαθίσταται ένα ολόκληρο σύστημα τυπολογίας εικονικού εμπορικού κόσμου όπως συμβαίνει σε ένα παραδοσιακό δρόμο. Ωστόσο, στην πράξη η υπόστασή του εικονικού κόσμου στον υλικό, αντανακλάται σε διαμετακομιστικά κέντρα αποθήκευσης και μεταφόρτωσης αγαθών μέσω του ταχυδρομείου, συνήθως αθέατα, σε απομακρυσμένες περιοχές με φτηνό ενοίκιο, το αντίθετο ακριβώς από την παραδοσιακή έννοια της Αγοράς. Από τα εκατομμύρια πελατών τέτοιων ηλεκτρονικών αγορών, ελάχιστοι γνωρίζουν πού πραγματικά βρίσκονται οι χώροι όπου διακινούνται τα εμπορεύματα και εργάζονται οι άνθρωποι που τα 51
μεταπωλούν, εκτός πιθανόν από μία ασαφή ιδέα ότι είναι ‘κάπου στην Αμερική’. Οι συγκεκριμένες εταιρίες αλλά και πολλές άλλες του είδους, αρχικά στην Αμερική και στη συνέχεια και στη Δυτική Ευρώπη, διαθέτουν χώρους σε πολιτείες με πολύ χαμηλό κόστος γης και εργατικού δυναμικού έξω από αστικά κέντρα που παραδοσιακά συγκέντρωναν το εμπόριο, σε ένα οποιοδήποτε σημείο με μοναδικό κριτήριο το χαμηλό κόστος. Το amazon και το e-bay για παράδειγμα, το μεγαλύτερο διαδικτυακό κατάστημα στον κόσμο και «ηλεκτρονικό παζάρι» αντίστοιχα, αλλά και πολλές εμπορικές οντότητες που δραστηριοποιούνται αποκλειστικά μέσω καταλόγων και ιστοσελίδων είναι γνωστές διεθνώς από ένα λογότυπο και ένα δικτυακό τόπο, αλλά σχεδόν κανείς δεν είναι σε θέση να πει που εδρεύουν.
2.5.
Κοινωνία της πληροφορίας και περιβάλλον
Δεν είναι απόλυτα σαφές πώς μπορεί να προσδιοριστεί ή να επαναδιατυπωθεί η σχέση του ανθρώπου με το φυσικό περιβάλλον στα πλαίσια ενός ψηφιακού μεταβιομηχανικού πολιτισμού, με την έννοια ότι δεν λειτουργούν φαινόμενα ενός μόνο τύπου. Ωστόσο, παρατηρούμε ότι οι ανθρώπινες σχέσεις, η εργασία και η κοινωνικότητα επαναπροσδιορίζονται. Πώς όμως επηρεάζονται οι σχέσεις του ανθρώπου με το φυσικό περιβάλλον; Ο νεότοκος όρος Open Source Ecology,50 κατ’ αναλογία του λογισμικού ανοικτού κώδικα που εξετάστηκε παραπάνω σε σχέση με τον τομέα της εργασίας, εισάγει τη λογική του δικτύου και τη δυνατότητα της επί τόπου αναπαραγωγής των εργαλείων που προωθούν τη σύζευξη της οικολογικής ισορροπίας με την ανθρώπινη παραγωγικότητα μέσα από μικρές, ανεξάρτητες, τοπικές οικονομίες που μπορούν να αποτελέσουν το μέσο για την αντιμετώπιση πιεστικών ζητημάτων στον κόσμο, τη μεταμόρφωση των κοινωνιών, και μία σύγχρονη εκδοχή της ελευθερίας. Η αναφορά στην ελευθερία ως ιδέα στη ψηφιακή εποχή, παραδόξως φαίνεται να επιστρέφει ξανά και ξανά με αναφορές στην άγρια φύση. Μία κοινότυπη και προσφιλής μέθοδος διαφήμισης, σε μία περιβαλλοντικά επιβαρημένη περίοδο, αποτελεί η ευρέως γνωστή εικόνα ενός μοναχικού εξερευνητή σε απάτητες περιοχές με μόνη παρέα ένα φορητό υπολογιστή. Πιθανότατα, οδηγούμαστε έτσι να αντιληφθούμε την πολυτιμότητα και το δυσπρόσιτο ανάλογων τόπων στους οποίους όμως πλέον η κοινωνία της πληροφορίας δεν γνωρίζει φραγμούς. Η αμφίσημη ερμηνεία που μπορεί να δοθεί σε αυτήν την κατηγορία εικονογράφησης υποδεικνύει ότι:
50
Βλ. http://opensourceecology.org/wiki/
52
Κεφάλαιο 2
Εικόνα 7 Φόντο οθόνης και διαφήμιση για laptop της Toshiba. (Πηγή: laptop Toshiba).
Το σλόγκαν «διάλεξε την ελευθερία» εικονογραφείται με φωτογραφίες από άσπιλα περιβάλλοντα της Αλάσκας, της θάλασσας, μιας ζούγκλας και μίας βουνοκορφής.
Ίσως είναι δύσκολο να είσαι εκεί αλλά, εφόσον πας, τίποτα δεν θα σε εμποδίσει να συνεχίσεις να κάνεις ενέργειες ανάλογες με αυτές που έκανες στο γραφείο σου ή στο σπίτι σου ανακαλώντας πολλά από τα χαρακτηριστικά μίας καθημερινής ρουτίνας. Πουθενά λοιπόν δεν είναι αρκετά μακριά για να υπάρχει απώλεια επαφής με τον πολιτισμό και τις εξελίξεις του και η εμπειρία του ‘εκεί’ διατηρεί δεσμούς με το ‘εδώ’, όποια κι αν είναι αυτά, με πολύ μεγάλη πλέον ευκολία, εγκαθιδρύοντας μία συμβατότητα ανάμεσα στην τοπικότητα και την παγκοσμιότητα και ενισχύοντας μία συνείδηση συγχρονικότητας. Ένα περιβάλλον που ανασύρει από το ασυνείδητο την απολεσθείσα καταγωγή και την ανάλογη νοσταλγία που τη συνοδεύει, όπως ο μετανάστης που έχει εγκαταλείψει τα πάτρια, μεταφέρει συνήθως μαζί του ως ενθύμια προσφιλείς εικόνες προσώπων και τοπίων.
Προς το παρόν, είναι σαφές ότι οι αβέβαιες, παρότι επιθετικές, αλλαγές που λαμβάνουν χώρα στον ψηφιακό πολιτισμό και όσες ακόμη είναι δυνατό να συμβούν, είναι δυνάμει εργαλεία για διαφόρων ειδών ενέργειες. Πρόκειται για επιλογές στις οποίες ίσως θα έπρεπε να παρεμβαίνει η ηθική, η νομοθεσία, ακόμη και συνταγματικές ρυθμίσεις, αλλά, κυρίως, η συλλογική συνείδηση και οι από κοινού επιλογές της πλειοψηφίας που καθορίζουν τη γραμμή πλεύσης μίας κοινωνίας. Πάντως, η απόσταση που δημιουργείται ανάμεσα στο πραγματικό και το εικονικό περιβάλλον, μπορεί να αποβεί εις βάρος της φύσης ή ακριβέστερα εις βάρος του τρόπου που αντιλαμβανόμαστε τη φύση και την εξάρτησή μας από αυτήν. Φαίνεται ότι οι νεότερες γενιές που μεγαλώνουν με video games και gameboy θα έχουν μία αρχική δυσκολία εξοικείωσης με τη φύση και άντλησης χαράς από αυτή. Κάτι απόλυτα φυσικό και αναμενόμενο για τα παιδιά που μέχρι την απόλυτη επικράτηση της Κοινωνίας της Πληροφορίας, έπαιζαν ακόμη στις αυλές, στα πάρκα και γενικά ανυπομονούσαν πάντα να βρεθούν έξω αντί να ανυπομονούν να στηθούν μπροστά σε μία οθόνη υπολογιστή ή να κρατήσουν στα χέρια τους διάφορα τεχνολογικά εφευρήματα. Τα κινητά με κάμερες και Bluetooth, τα ηλεκτρονικά παιχνίδια και κάθε λογής περισσότερο ή λιγότερο χρήσιμες εφευρέσεις και προϊόντα, αποτελούν πράγματα που εισέβαλαν σε κάθε σπίτι.
53
Τα παιδιά που συμμετέχουν σε εκδρομές φυσιολατρικού συλλόγου για πρώτη φορά, στην αρχή αντιμετωπίζουν χαρακτηριστική δυσκολία συγκέντρωσης και άντλησης ικανοποίησης από τους περιπάτους σε φυσικά τοπία, ενώ βιώνουν σύνδρομο στέρησης από τα καθημερινά τους τεχνολογικά υποβοηθούμενα παιχνίδια. Για τα περισσότερα από αυτά, σταδιακά η χαρά της αγάπης για τη φύση κερδίζει έδαφος, αλλά αυτό αφορά τα παιδιά που έχουν τουλάχιστον την τύχη να βρεθούν σε κάποια τέτοια εκδρομή.
2.6.
Πόροι, Φέρουσα Ικανότητα και Οικολογικό Αποτύπωμα
Σύμφωνα με την οικονομική θεώρηση της έννοιας πόρος, στον ορισμό αυτό αντιλαμβανόμαστε τους φορείς ή συντελεστές της παραγωγής που χρησιμοποιούνται σε μία οικονομία ή σε μία επιχείρηση για να παράγουν και να διανέμουν αγαθά και υπηρεσίες. Ως πόροι λοιπόν νοούνται τα υλικά ή οι υπηρεσίες που είναι απαραίτητα για μία αναπτυξιακή διαδικασία. Τέτοια υλικά ή υπηρεσίες θα μπορούσε να θεωρηθούν ότι αναφέρονται σε βασικά συστατικά όπως ο αέρας και το νερό, όπως και υλικά που υπάρχουν σε συγκεκριμένες ποσότητες κατανεμημένα στον πλανήτη όπως ας πούμε κοιτάσματα πετρελαίου ή ορυκτά, πετρώματα που χαρακτηρίζονται μη ανανεώσιμα, όπως επίσης και τα υλικά που αναπαράγονται όπως η ξυλεία, τα φαγώσιμα υλικά, γενετικά ή άλλα που προέρχονται από ζωντανούς οργανισμούς που είναι ανανεώσιμα. Ως φέρουσα ικανότητα –για τους ανανεώσιμους πόρους- εννοούμε το μέγιστο ποσοστό κατανάλωσης ανά μονάδα χρόνου ενός ανανεώσιμου πόρου, χωρίς να τίθεται σε κίνδυνο η επιβίωση του είδους και η αναπαραγωγή του. Στο σημείο αυτό καλό είναι να επανέλθουμε στο γεγονός ότι ολόκληρη η Δύση βασίζεται σε μία κοσμοθεωρία σύμφωνα με την οποία η ανάπτυξη αποτελεί βασική επιδίωξη και κεφαλαιώδη αξία. Το οικολογικό αποτύπωμα51 είναι ένας δείκτης που επιχειρεί να συνδέσει την ανθρώπινη ζήτηση σε πόρους με την ικανότητα της γης να τους αναπαράγει. Εκφράζει τις ποσότητες βιολογικά παραγωγικής γης και θάλασσας που χρειάζονται για να αναπαραχθούν οι πόροι που ένας ανθρώπινος πληθυσμός καταναλώνει. Πρακτικά, επιχειρεί να εκφράσει επίσης τα μεγέθη βιολογικά παραγωγικής γης και θάλασσας που χρειάζονται για να απορροφηθούν και να γίνουν αβλαβείς οι ποσότητες απορριμμάτων (συμπεριλαμβανομένων και των εκπομπών αερίων), σε συνδυασμό με τις συγκεκριμένες τεχνολογίες που είναι διαθέσιμες και εμπλέκονται σε αυτές τις διαδικασίες.52
51
Ο όρος Ecological Footprint εμφανίστηκε για πρώτη φορά το 1992 από τον William Rees. Αποτέλεσε το αντικείμενο διατριβής του Mathis Wackernagel ο οποίος, με επιβλέποντα τον William Rees στο Πανεπιστήμιο του British Columbia του Καναδά, προσδιόρισε τον όρο και την υπολογιστική μέθοδο. Βλ. Mathis Wackernagel και William E. Rees, Our écological footprint: reducing human impact on the earth, New Society Publishers, 1996. 52 Οι πίνακες που παρατίθενται στο Παράρτημα από την έκθεση Living Planet Report 2008 WWF έχουν αξία στο να γίνουν κατανοητές οι εξελίξεις σε σχέση με τους δείκτες που ελέγχονται για την εξαγωγή του οικολογικού αποτυπώματος, τόσο σε παγκόσμιο όσο και εθνικό επίπεδο.
54
55 Προσφάτως επιδιώκεται το οικολογικό αποτύπωμα μίας χώρας να αποκτήσει την αναγνωρισιμότητα και την ευρεία χρήση που σήμερα έχει η έννοια του Ακαθάριστου Εθνικού Προϊόντος. (GDP/ Gross Domestic Product). Ενώ το οικολογικό αποτύπωμα ως όρος χρησιμοποιείται ευρέως, οι μέθοδοι μέτρησης προς το παρόν διαφέρουν. Εν τούτοις είναι σε εξέλιξη μία τυποποίηση στους υπολογισμούς που θα επιτρέπει πλέον να είναι τα αποτελέσματα περισσότερο συγκρίσιμα και συνεπή. Το οικολογικό αποτύπωμα θα αποκτά διαρκώς και μεγαλύτερη βαρύτητα δεδομένου του ότι είναι ένας δείκτης-εργαλείο κατανόησης τρόπων κατανάλωσης και τρόπων ζωής ατόμου, ομάδας, γεωγραφικής περιοχής ή έθνους με τον τρόπο που γίνεται χρήσιμη η ενεργειακή ταυτότητα ενός κτιρίου ή μίας συσκευής που φέρνει στο φως χρήσιμα δεδομένα για τη χάραξη κατάλληλων στρατηγικών. Η λογική του τρόπου υπολογισμού του οικολογικού αποτυπώματος που συνυπολογίζει αποστάσεις μεταφοράς πόρων φέρνει στο φως και καθιστά πλέον προφανές το γεγονός της αλληλεξάρτησης ανάμεσα σε όλες τις περιοχές, χώρες και οικονομίες του πλανήτη. Γίνεται αντιληπτό ότι τόσο η τοπική όσο και η παγκόσμια αειφορία είναι άμεσα εξαρτημένες από την τοπική και παγκόσμια φέρουσα ικανότητα και ότι το οικολογικό αποτύπωμα μικραίνει ανάλογα με το πόσο η τοπική οικονομία βασίζεται σε τοπικούς πόρους. Υπό τις παρούσες συνθήκες, οι περισσότερες πόλεις χαρακτηρίζονται σε σημαντικό βαθμό αντιοικολογικές, με ένα πολύ μεγάλο οικολογικό αποτύπωμα που αντανακλά την ανάγκη μεταφοράς πόρων όπως νερό, ενέργεια και τρόφιμα από τεράστιες αποστάσεις όπου παράγονται για να εξυπηρετηθεί η επιβίωσή τους.53 Χρησιμοποιώντας το οικολογικό αποτύπωμα ως δείκτη, είναι θεωρητικά δυνατόν να υπολογιστεί πόσοι πλανήτες αντίστοιχης αναπαραγωγικής ικανότητας με τη γη θα χρειάζονταν για τη στήριξη της ανθρωπότητας, αν όλοι ζούσαν με έναν συγκεκριμένο τρόπο ζωής. Οι παραπάνω διαπιστώσεις αποτελούν ενδείξεις του προβλήματος τόσο σε τοπικό όσο και σε παγκόσμιο επίπεδο σε ότι αφορά τη δομή των κοινωνιών σε σχέση με την παραγωγή και την κατανάλωση μη ανανεώσιμων πόρων και ενέργειας για τη συντριπτική πλειοψηφία των κρατών, ενώ αποκαλύπτει τον προβληματικό ρόλο που έμμεσα διαδραματίζει η παγκοσμιοποιημένη οικονομία, η οποία ευνοεί, πριμοδοτώντας κατά κάποιο τρόπο, την αύξηση των εισαγωγών και εξαγωγών, ακόμη και σε προϊόντα που παράγει ένας τόπος. Ακόμη και αν υποτεθεί ότι η οικονομική κρίση επιφέρει επιβράδυνση σε ότι αφορά την κατανάλωση μη ανανεώσιμων πόρων, είναι απαραίτητη μία αλλαγή αναπτυξιακής πολιτικής τόσο στον πλούσιο Βορρά και τη σπάταλη Δύση, όσο και στις αναπτυσσόμενες χώρες, κυρίως Κίνα και Ινδία.
53
Η τρέχουσα έρευνα σε επίπεδο αστικού και πολεοδομικού σχεδιασμού, δανειζόμενη από την θερμοδυναμική, προσανατολίζεται στα λεγόμενα «κλειστά αστικά συστήματα», με την αντιμετώπιση των πόλεων ως ζωντανών οργανισμών ή οικοσυστημάτων και με την επιστράτευση μεθόδων που ελαχιστοποιούν την εξάρτηση βασικών αναγκαίων πόρων από μακριά.
55
56
56
57
Κεφάλαιο 3. 3.1.
ΑΝΑΠΤΥΞΗ, ΑΕΙΦΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ
Ανάπτυξη
Η ανάπτυξη πρεσβεύει την αρχή της διαρκούς επέκτασης και μεγέθυνσης που σήμερα είναι κυρίως οικονομική. Στο παρελθόν εκφραζόταν κυρίως ως κυριαρχική και εδαφική επέκταση και μεγέθυνση. Το ιδεολόγημα της ανάπτυξης με τη σημερινή της έννοια είναι σχετικά πρόσφατο και εμφανίζεται με το τέλος του 2ου Παγκόσμιου Πολέμου. Κατ’ αρχήν είναι σημαντικό να αποσυνδεθεί η ανθρώπινη πρόοδος από την οικονομική ανάπτυξη, μία διαδικασία που υπονοεί τη μεγέθυνση που προκύπτει με υλική παραγωγή, κατανάλωση πόρων και κατά κανόνα, με εκτεταμένη περιβαλλοντική επιβάρυνση και καταστροφή. Η διαρκής ανθρώπινη εργαλειοτεχνική και τεχνολογική εξέλιξη και «πρόοδος», ως ανάπτυξη με τον τρόπο που έχει καθιερωθεί να γίνεται κατανοητή και μετρήσιμη σήμερα, είναι αναπόφευκτα πεπερασμένη διότι βασίζεται σε περατούς πόρους. Μόνο αν αποσυνδεθεί η ανάπτυξη με την οικονομική μεγέθυνση και τη καπιταλιστική οικονομία και παραγωγή και εφόσον αναφέρεται σε μη υλικά μεγέθη γνώσης και πραγμάτωσης στόχων είναι δυνατόν να θεωρήσουμε ότι μπορεί να εξελίσσεται στο διηνεκές. Ως έννοια άλλωστε, μεταξύ των μέσων του 18 ου και 19ου αιώνα «περιέγραφε τη δυναμική ενός αντικειμένου ή όντος που αγωνίζεται να βρει την πραγματική του θέση και να εκδιπλώσει τις ικανότητές του».54 Πίσω από τη σημερινή καθιέρωση και ρητορική του όρου υπήρξε η ανησυχία για την εξέλιξη των οικονομιών κυρίως των Δυτικοευρωπαϊκών κρατών μετά από τον 2ο Παγκόσμιο Πόλεμο και η έμφαση τότε της ανάπτυξης αφορούσε στην ανάγκη μετά από την καταστροφή του πολέμου, εξασφάλισης της ευημερίας των λαών της Δύσης. Η κοινωνική δομή που παρήγαγε όμως την ιδεολογία της ανάπτυξης είναι πολύ παλαιότερη και συναφής με τις δομές των Δυτικών κοινωνιών όπως περίπου τις γνωρίζουμε στους ιστορικούς χρόνους, δομές που γέννησαν τις αποικίες, τις εξερευνήσεις και τις κατακτήσεις νέας γης. Έτσι, από τη δεκαετία του ’50 μέχρι σήμερα είναι σε εξέλιξη το έργο της ανάπτυξης σε συνάρτηση με δυνάμεις και ιδεολογίες που την υποστηρίζουν διεθνώς. Οι αποικιοκρατικές χώρες της Δύσης πρωτοστάτησαν σε ένα έργο «της ανάπτυξης των τοπικών κοινωνιών και της εξασφάλισης ευημερίας των ιθαγενών… …Ο πολιτισμός εξισωνόταν με την παραγωγική ικανότητα, η ευθύνη της ανάπτυξης των ιθαγενών οικονομιών ανελαμβάνετο επισήμως από τις αποικιοκρατικές δυνάμεις. Έτσι, οι τοπικές κοινωνίες τοποθετήθηκαν οριστικά στην αναπτυξιακή κλίμακα ως δρομείς σε μία κούρσα της οποίας δεν είχαν τον έλεγχο. Και η έννοια της «υπανάπτυξης» θα γεννιόταν αμέσως μετά τον πόλεμο για να περιγράψει τα τρία τέταρτα της ανθρωπότητας ως προς ‘αυτό που δεν είχαν».55 Στις τελευταίες δύο δεκαετίες του 20ου αιώνα, αφού πλέον οι συνέπειες τέτοιων αλλαγών είναι χειροπιαστές και αφού η επιστήμη έχει τεκμηριώσει την αλληλεπίδραση διαφόρων φαινομένων, καθώς και την πολύπλοκη και ευάλωτη ισορροπία των οικοσυστημάτων, είμαστε πια σε θέση να κάνουμε μία αποτίμηση 54 55
Βλ. Μιχάλης Μοδινός, 1996, Η αρχαιολογία της Ανάπτυξης, ΙΤΕ, Παν/κές Εκδόσεις Κρήτης,σ 45. Μιχάλης Μοδινός, ό.π., σ. 47.
57
των αλλαγών και να αρχίσουμε να συζητάμε για μέτρα. Ποτέ όμως δεν είχε αναπτυχθεί έως τότε, τουλάχιστον σε ευρεία κλίμακα, ένας προβληματισμός που να θέτει σε άμεση συσχέτιση τις ανθρώπινες δραστηριότητες με την κατάσταση στην οποία βρίσκονται τα οικοσυστήματα, το περιβάλλον και το κλίμα. Σοβαρή πρόνοια για το μέλλον ή για τις επιπτώσεις των αλλαγών που προκύπτουν από μεγάλης κλίμακας ανθρώπινες παρεμβάσεις στο περιβάλλον, (όπως ας πούμε από την άντληση πετρελαίου, την υλοτόμηση ξυλείας, τις αποξηράνσεις λιμνών και μεγάλες γεωφυσικές επεμβάσεις όπως φράγματα και αλλαγές του ρου ποταμών) δεν υπήρξε παρά μόνο μετά το τέλος του 2ου Παγκόσμιου πολέμου. Πώς λοιπόν είναι δυνατόν κατόπιν τούτων των διαπιστώσεων να εξελίσσεται η ανάπτυξη; Αυτή τη στιγμή, έχει αποδειχθεί με βάση την κατανάλωση πόρων σε επίπεδο χωρών, ότι η κατανάλωση πόρων της ανθρωπότητας χρειάζεται στην πραγματικότητα τρεις πλανήτες για να τους αναπληρώσει, πράγμα που με απλούς όρους θα μπορούσαμε να πούμε πως σημαίνει ότι ζούμε με «δανεικούς» πόρους, πολύ απλά αγνοώντας ή μεταθέτοντας το πρόβλημα στο εγγύς αύριο.
3.2.
Αειφορία ή βιωσιμότητα
Αειφορία είναι η κατάσταση στην οποία επιθυμεί να φτάσει στο μέλλον ο Δυτικός κόσμος, μία κατάσταση που ακόμη δεν έχει κατακτήσει. Το αντίθετο της αειφορίας ή της βιωσιμότητας, το μη βιώσιμο, ισοδυναμεί με την οριστική απώλεια, τον αφανισμό. Στην ιστορία της ανθρωπότητας υπάρχουν παραδείγματα-ορόσημα στην πορεία της σχέσης του ανθρώπου με τη φύση, όπου έχουν καταγραφεί ως αποτέλεσμα των ανθρώπινων ενεργειών, φαινόμενα βαθμιαίας υποβάθμισης περιοχών, οικολογικών καταστροφών και αφανισμού οικοσυστημάτων και ολόκληρων πολιτισμών λόγω μη βιώσιμων πρακτικών.56 Η αειφορία επιτυγχάνεται όταν οι ανθρώπινες δραστηριότητες και η οικονομία εντάσσονται στο πλαίσιο των ικανοτήτων που διαθέτουν τα οικοσυστήματα της γης να αυτοαναπαράγονται. Ο όρος αειφορία ή βιωσιμότητα ως απόδοση του όρου sustainability που εμφανίζεται για πρώτη φορά το 1947, γίνεται δόκιμος τη μεταπολεμική περίοδο ως έννοια που αν και πρόσφατη, θεωρείται πλέον εδραιωμένη και ανεξάρτητη από την ανάπτυξη. Πρόκειται για την εποχή όπου στα πλαίσια της οικονομικής ανασυγκρότησης καλλιεργείται ένα σύστημα εντατικοποίησης της παραγωγής, των υλικών αξιών και του καταναλωτισμού που εξυπηρετεί την πορεία της οικονομικής ανάπτυξης στην οποία αναφερθήκαμε παραπάνω. Για πρώτη φορά εμφανίζεται τότε και ο συσχετισμός της προσπάθειας για την άντληση της μέγιστης δυνατής ωφέλειας από
56
Στην αρχαιότητα έχει καταγραφεί η αποψίλωση δασών και η ανατροπή οικοσυστημάτων για την προετοιμασία της εκστρατείας κατά της Τροίας που φέρεται να ευθύνεται για την κατάρρευση του Μυκηναϊκού πολιτισμού. Παρόμοιες μαζικές αποψιλώσεις φαίνεται να έχουν γίνει από τους Ινδιάνους Ανασάζι στις νοτιοδυτικές ΗΠΑ τον 13 αι. μ.Χ. και ανάλογες ενδείξεις υπάρχουν για πολλά άλλα παραδείγματα. Βλ. Diamond, J., Ecological Collapses of Past Civilizations, Proceedings of the American Philosophical Society, Vol. 138, No. 3, 1994.
58
Κεφάλαιο 3
τα φυσικά αποθέματα, με την προσπάθεια για την ορθολογική διαχείριση των διαθέσιμων φυσικών πόρων.57 Ο προβληματισμός περί αειφορίας μαζί με τα συμπτώματα που αφορούν την επιδείνωση των προβλημάτων των σχετικών με το περιβάλλον, τους φυσικούς πόρους και το κλίμα διαφαίνεται ήδη με τη λήξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Η εξέλιξη των ακραίων καιρικών φαινομένων, των τεράστιων σε κλίμακα περιβαλλοντικών καταστροφών, με συνέπειες σε μεγάλα πληθυσμιακά στρώματα, είναι ραγδαία από τις τελευταίες δύο δεκαετίες του 20ου αιώνα. Στο πρόβλημα της περιβαλλοντικής υποβάθμισης σε παγκόσμιο επίπεδο γίνεται πλέον αντιληπτή η σε βάθος χρόνου ιστορική ευθύνη των προηγμένων κοινωνιών –που όμως υποκριτικά αρνούνται να αναλάβουν- όπου με την υπερεκμετάλλευση των πόρων από την εποχή της αποικιοκρατίας μέχρι σήμερα και με στόχο τη βραχυπρόθεσμη ή μακροπρόθεσμη επίτευξη κέρδους, έχουν επιφέρει καταστροφές και αναπτύξει ζημιογόνες δραστηριότητες σε ολόκληρο τον πλανήτη.
3.3.
Βιώσιμη ανάπτυξη
Για πρώτη φορά το 1960 επιχειρείται η διασύνδεση της έννοιας της αειφορίας με την έννοια της ανάπτυξης.58 Είμαστε λοιπόν αντιμέτωποι με δύο στόχους, την αειφορία και την ανάπτυξη που προβάλλονται με έμφαση περίπου την ίδια εποχή, λίγο πριν ή μετά από το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, από τις οποίες υπερίσχυσε μέχρι σήμερα στη ρητορική της κυρίαρχης ιδεολογίας η δεύτερη. Με το πρόσχημα των κρίσεων και της ύφεσης, η ανάπτυξη είναι η κυρίαρχη σχεδόν προφανής λύση που επικαλούνται κράτη και πολιτικοί, ενώ ταυτόχρονα αναζητούνται μέθοδοι έτσι ώστε η αειφορία να χαρακτηρίζει την αδιαπραγμάτευτη προς το παρόν μέχρι σήμερα ανάπτυξη. Για την επικράτηση της θεωρίας της βιώσιμης ανάπτυξης καθοριστική ιστορικά χαρακτηρίζεται μία έκθεση που είναι γνωστή ως ‘’Our Common Future’’ (Το κοινό μας Μέλλον). Η έκθεση υπήρξε το προϊόν της μελέτης της Παγκόσμιας Επιτροπής για το Περιβάλλον και την Ανάπτυξη (World Commission on Environment and Development /WCED, 1987) που συστάθηκε κατ’ εντολή του Οργανισμού των Ηνωμένων Εθνών και είναι γνωστή με το όνομα έκθεση Brundtland.59 Στο κείμενο αυτής της έκθεσης, για πρώτη φορά εντοπίζεται το πρόβλημα που θα αντιμετωπίσουν οι άνθρωποι στο μέλλον εξ αιτίας των επιλογών των προηγούμενων γενεών και των επιλογών και πρακτικών του σήμερα. Αναδύεται δηλαδή το ζήτημα της ευθύνης του σημερινού ανθρώπου για το μέλλον της ανθρωπότητας με την επισήμανση ότι:
57
Βλ. Θεωρητικές Προσεγγίσεις μιας Κρίσιμης Έννοιας, Επ., Κωνσταντίνος Λάσκαρις, Εκδόσεις Παπασωτηρίου, 1996 58 Αρχικά ο όρος που χρησιμοποιήθηκε ήταν highest sustainable growth: ‘’Recognizing the economic recovery and progress of Europe … so as to promote the highest sustainable growth of their economies and improve the economic and social well-being of their peoples…’’ 59 Η Gro. Harlem. Brundtland υπήρξε πρωθυπουργός της Νορβηγίας σε τρεις θητείες και το όνομά της έχει συνδεθεί με την έκθεση ‘’Our Common Future’’ (1981, 1986-89, 1990-96).
59
« Αειφόρος Ανάπτυξη είναι η ανάπτυξη η οποία ικανοποιεί τις ανάγκες του παρόντος χωρίς να θέτει σε κίνδυνο την ικανότητα των μελλοντικών γενεών να ικανοποιήσουν τις δικές τους ανάγκες».
Από την ανακοίνωση της συγκεκριμένης έκθεσης η οποία είχε μεγάλη απήχηση, σε επιστήμονες και ευρύ κοινό, η έννοια της βιώσιμης ανάπτυξης έχει μπει στο καθημερινό λεξιλόγιο και στην επικαιρότητα κυρίως στις λεγόμενες προηγμένες κοινωνίες της Ευρώπης, της Αμερικής και της Ασίας.60 Ως Agenda 21 είναι γνωστό ένα αναλυτικό σχέδιο δράσης και κατευθυντήριες γραμμές που πρέπει να υιοθετηθούν σε παγκόσμιο, εθνικό και τοπικό επίπεδο από τους οργανισμούς των Ηνωμένων Εθνών, τις κυβερνήσεις και σημαντικούς φορείς σε κάθε περιοχή όπου ο άνθρωπος επιδρά στο περιβάλλον.61 Από τη στιγμή που τέθηκε το ζήτημα έχει ενταθεί η αγωνία και ο προβληματισμός και η συζήτηση, σχετικά με το αν η αειφόρος ανάπτυξη αποτελεί για την ανθρωπότητα ενδεδειγμένη πορεία, μονόδρομο ή ακόμη, για το αν δεν αποτελεί παρά ιδεολόγημα που εμποδίζει στην πράξη, να δούμε την ουσία και το πραγματικό εύρος του προβλήματος. Είναι σαφές ότι η Βιώσιμη Ανάπτυξη έχει σημαντική πολιτική διάσταση. Ο Οργανισμός των Ηνωμένων Εθνών, πολλές κυβερνήσεις κρατών και βέβαια τα ΜΜΕ όλου του κόσμου έχουν αφιερώσει σημαντικό χρόνο και πόρους για να συζητήσουν τους στόχους της βιώσιμης ανάπτυξης. Τα βασικά κράτη-μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης έχουν διαδραματίσει πρωταρχικό ρόλο στην εδραίωση και θεσμοθέτηση αρχικά της έννοιας και στη συνέχεια όλων των δράσεων, νομικών θεσμοθετήσεων και χρηματοδοτήσεων που απορρέουν από την ανάλογη πολιτική βούληση προς αυτήν την κατεύθυνση. Σε επίπεδο πρωτοβουλίας κρατών στη συνέχεια έχει υιοθετηθεί θεωρητικά σε συνολική κοινή γραμμή η κατεύθυνση της Βιώσιμης Ανάπτυξης και έχουν προκηρυχθεί προγράμματα με σημαντικούς προϋπολογισμούς που χρηματοδοτούν την έρευνα και την εφαρμογή της.62 Ανάμεσα σε πολλά άλλα έχει συσταθεί η Commission on Sustainable Development των Ηνωμένων Εθνών, λειτουργεί το Διεθνές Ινστιτούτο Αειφόρου Ανάπτυξης (IISD) και πολλές χώρες (συμπεριλαμβανομένης και της Ελλάδας), έχουν εγκαθιδρύσει θεσμούς που αναλαμβάνουν να προάγουν ή να μελετήσουν και να συστήσουν μεθόδους και πρακτικές για την αειφορία. Στο διάστημα δύο δεκαετιών έχουν γίνει κάποια βήματα από έναν αριθμό χωρών προς την κατεύθυνση της δέσμευσης που
60
Η έννοια αυτή είναι παιδί των ομάδων και επιτροπών που προέκυψαν από τους κόλπους διεθνών οργανισμών όπως ο ΟΗΕ και ο ΟΟΣΑ και έχει αποτελέσει το αντικείμενο της Agenda 21, της Διακήρυξης που προήλθε από την πρώτη Παγκόσμια Συνδιάσκεψη που συγκάλεσε ο Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών με τη συμμετοχή 178 κυβερνήσεων στο Ρίο. 61 Η Agenda 21, η Διακήρυξη του Ρίο για το Περιβάλλον και την Ανάπτυξη, και η Δήλωση των αρχών για τη βιώσιμη διαχείριση των δασών εγκρίθηκαν από περισσότερες από 178 κυβερνήσεις στη Διάσκεψη των Ηνωμένων Εθνών για το Περιβάλλον και την Ανάπτυξη (UNCED) που πραγματοποιήθηκε στο Ρίο ντε Τζανέιρο το 1992. Βλ. UN General Assembly/ Programme for the Further Implementation of Agenda 21. Ημερομηνία Ανάκτησης: 5-7-2011. http://www.un.org/documents/ga/res/spec/aress19-2.htm 62 Η πολιτική της ΕΕ είναι ότι η Βιώσιμη Ανάπτυξη θα αποτελέσει απαραίτητο πλαίσιο στην εξέλιξη της ανθρωπότητας μέσα στον 21ο αιώνα, αλλά ταυτόχρονα θα είναι και ένα εργαλείο οικονομικής ανάπτυξης εφόσον θα γίνει από μόνο του ως πεδίο τεχνογνωσίας, ένα εξαγώγιμο προϊόν προς τρίτες χώρες που θα επιθυμούν ή θα υποχρεούνται να συμπλεύσουν προς τη Βιώσιμη Ανάπτυξη.
60
Κεφάλαιο 3
ανέλαβαν, ενώ κάποιοι μεγάλοι παίκτες με κύριο εκπρόσωπο αυτόν της Αμερικής απέσυραν στο μεταξύ τη δέσμευση του Συμφώνου του Κιότο.63 Παράλληλα γίνονται διάφορες κινήσεις σε κρατικό/ διακρατικό επίπεδο, ή σε επίπεδο δραστηριοποίησης ομάδων με τη δημιουργία μη κερδοσκοπικών οργανώσεων. Παρόλα αυτά στο διεθνές πια στερέωμα που αφορά περιβάλλον, ενέργεια και τρόφιμα, η μεγάλη αλλαγή που συντελείται αφορά όπως είναι γνωστό τις αχανείς νέες αγορές κυρίως της Κίνας και δευτερευόντως της Ινδίας που διεκδικούν πια πόρους, ενέργεια (πετρέλαιο) και τρόφιμα με ρυθμούς και ποσοστά που θα τείνουν να πλησιάζουν τη Δύση, μόνο που θα απευθύνονται σε πληθυσμούς δισεκατομμυρίων. Η 2η συνάντηση Κορυφής του Ρίο εντόπισε επτά κρίσιμα σημεία όπου διακυβεύεται το μέλλον σε σχέση με την ανθρώπινη ύπαρξη, τις ανάγκες και τις δραστηριότητές της στον πλανήτη: περιβαλλοντικές καταστροφές, ωκεανοί, νερό, διατροφή, πόλεις, ενέργεια και εργασία.64 Οι έννοιες και όροι λοιπόν της περιβαλλοντικής διαχείρισης, της αειφόρου ανάπτυξης και δεικτών όπως η φέρουσα ικανότητα και το οικολογικό αποτύπωμα/ecological footprint αποτέλεσαν γέννημα του νέου κλίματος που χαρακτηρίζεται ταυτόχρονα από τη διάθεση για διαρκή οικονομικό επεκτατισμό, αλλά και από την επίγνωση των ορίων του πλανήτη και την ανάγκη ελέγχου των ανθρώπινων δραστηριοτήτων σε σχέση με αυτά.65 Παρότι υπάρχει μία γενική αντίληψη του μηνύματος που μεταφέρει ο όρος βιώσιμη ανάπτυξη, με την έως τώρα προσπάθεια παραμένει νεφελώδες τι ακριβώς επιδιώκεται και από ποιους, όπως και το πώς όλα όσα συζητιούνται θα μπορούσαν να είναι εφαρμόσιμα, με τι προϋποθέσεις και ποιο εν τέλει είναι το επιδιωκόμενο αποτέλεσμα. Έχουμε λοιπόν τα δύο αυτά σε μεγάλο βαθμό αντιφατικά συστατικά της Αειφορίας και της Ανάπτυξης που συνθέτουν τον όρο Αειφόρος Ανάπτυξη. Μπορούν άραγε οι δύο αυτοί όροι να συντεθούν σε έναν βιώσιμο και ειλικρινή όρο; Η διττή υπόσταση της έννοιας Αειφόρος Ανάπτυξη που θέλει να συγκεράσει την αειφορία με την ανάπτυξη βασίζεται σε ορισμένες παραδοχές: 63
Το Πρωτόκολλο του Κιότο αποτελεί έναν «οδικό χάρτη», στον οποίο περιλαμβάνονται τα απαραίτητα βήματα για τη μακροπρόθεσμη αντιμετώπιση της αλλαγής του κλίματος που προκαλείται λόγω της αύξησης των ανθρωπογενών εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου. Σύμφωνα με αυτό, τα κράτη που το έχουν συνυπογράψει δεσμεύονται να ελαττώσουν τις εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου την πρώτη περίοδο ανάληψης υποχρεώσεων (2008-2012) κατά ένα συγκεκριμένο στόχο σε σχέση με τις εκπομπές του 1990 (ή του 1995 για ορισμένα αέρια). 64 Είκοσι χρόνια αργότερα, η Συνάντηση Κορυφής των Ηνωμένων Εθνών για τη Βιώσιμη Ανάπτυξη (Rio+20 United Nations Conference on Sustainable development) ολοκληρώθηκε μη αφήνοντας περιθώρια αισιοδοξίας και αποκαλύπτοντας τα αδιέξοδα που σχετίζονται με τα οικονομικά συμφέροντα. Βλ. Rio+20, UN Conference on Sustainable Development. Ημερομηνία ανάκτησης: 3-62012. http://www.uncsd2012.org/ 65 Οι κύριοι και αρχικοί παγκόσμιοι ή διεθνείς οργανισμοί που έχουν εκφράσει κατευθυντήριες γραμμές, η έχουν εμπλακεί με το θέμα του περιβάλλοντος και της περιβαλλοντικής διαχείρισης είναι οι Food and Agriculture Organization (FAO), World Health Organization (WHO), UNESCO (UN Educational Scientific and Cultural Organization), Οργανισμός για την Ευρωπαϊκή Οικονομική Συνεργασία (OEEC) και Οργανισμός Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (OECD). Σε αυτούς τους οργανισμούς καθοριστικό ρόλο έχουν παίξει οι χώρες που αποτελούν τον πυρήνα του πλουσιότερου 20% του κόσμου.
61
-Ότι η αειφορία είναι επιτεύξιμη. Αρκεί να διαφοροποιηθούν κάποιες ισχύουσες πρακτικές και να τεθούν υπό έλεγχο μη ελεγχόμενες δραστηριότητες. -Ότι η αειφορία δεν αντίκειται στην ανάπτυξη, απεναντίας παρέχει πεδίο δράσης για αυτήν.
3.4.
Αντιφάσεις και αδιέξοδα
Από πολλούς έχει υποστηριχτεί ότι η βιώσιμη ανάπτυξη είναι σχήμα οξύμωρο. Επιχειρώντας μία προσέγγιση των εννοιών που διαπραγματευόμαστε, όσον αφορά τη Βιώσιμη (ή αειφόρο) Ανάπτυξη (Sustainable Development), είναι σκόπιμο να δούμε από την αρχή πώς διαμορφώνεται το σημερινό πλαίσιο και στη συνέχεια να τολμήσουμε κάποιες υποθέσεις για το πού μας οδηγεί.66 Θα προσπαθήσουμε στη συνέχεια να αποδομήσουμε αυτή την έννοια με στοιχειώδη επιχειρήματα. Ο όρος «βιώσιμη ανάπτυξη» αφήνει να καταλάβουμε ότι για να είναι μετρήσιμη η ανάπτυξη, όπως πιθανόν και κάποιο μέγιστο όριό της, δεν απομένει παρά να δημιουργήσουμε κάποια προηγμένα εργαλεία μέτρησης που θα μας βοηθήσουν να ελέγχουμε και να διαχειριζόμαστε αυτές τις ενέργειες, τα μεγέθη, τους ρυθμούς και τις επιπτώσεις τους επιχειρώντας μία απλοϊκή σύγκριση, όπως περίπου το όριο της μέγιστης ταχύτητας και το καντράν του αυτοκινήτου που με την ένδειξη του δείκτη υποδεικνύει την ταχύτητα που έχουμε αναπτύξει σε σχέση με το εκάστοτε όριο ταχύτητας και κινδυνεύουμε να πληρώσουμε πρόστιμο, εάν το υπερβούμε, αλλά και εφόσον γίνουμε αντιληπτοί! Έτσι λοιπόν μέσα από αυτούς τους υπό διαμόρφωση συσχετισμούς ήδη εξάγεται εμμέσως πλην σαφώς το συμπέρασμα της έννοιας του αυτοπεριορισμού η τουλάχιστον του ελέγχου της ανάπτυξης, μέσα από κάποια εργαλεία που πρέπει να τεθούν σε εφαρμογή. Υπάρχει μία σειρά από τέτοια εργαλεία που έχουν επινοηθεί με τη λογική της χρηματικής ποινής που λειτουργεί ως εισπρακτικό εργαλείο του κράτους η με τη λογική της πρόληψης. Η ιστορία μίας τέτοιας αμηχανίας ως προς τη διευθέτηση ανάμεσα στην ανάπτυξη και τους κώδικες λειτουργίας μέσω περιορισμών, κανονισμών, ελέγχων κλπ είναι μία κατάσταση στην οποία βρισκόμαστε μέχρι σήμερα, όπως διατυπώνεται από τις προσπάθειες καθιέρωσης πιστοποίησης σε βιομηχανίες.67 Η συζήτηση περί βιώσιμης ανάπτυξης εμπεριέχει την αναφορά στους ανανεώσιμους ή μη ανανεώσιμους πόρους (renewable, non-renewable resources) και τις ανανεώσιμες ή μη ανανεώσιμες πηγές ενέργειας (renewable, non-renewable energy sources). Τα στοιχεία που αφορούν τους πόρους μέσα σε ένα τέτοιο πλαίσιο προσπάθειας εκλογίκευσης της εκμετάλλευσής τους, θα έπρεπε να υπόκεινται σε ένα είδος διαχείρισης που θα μπορούσε να το προσομοιάσει κανείς με ισολογισμό 66
Βλ. Wolfgang Sachs, Sustainable Development and the Crisis of Nature: On the Political Anatomy of an Oxymoron, Living with Nature, 1999. 67 Πριν από την επινόηση της αειφόρου ανάπτυξης έχουμε αναφορά της έννοιας του Maximum sustainable yield (MSY) το 1955 για το δίκαιο της θαλάσσης, σχετικά με ρυθμούς αλιείας που δεν θα απειλούσαν την αναπαραγωγιμότητα των ψαριών σε μία απόπειρα διευθέτησης ανάμεσα στα αλληλοσυγκρουόμενα συμφέροντα της αλιευτικής βιομηχανίας και της φύσης. Το 1960, εμφανίζεται το «Multiple-Use Sustained Yield Act» που αφορά επικαιροποίηση του τρόπου διαχείρισης των δασών στις ΗΠΑ μετά από την αρχική θεσμοθέτηση του 1897. (OECD, 1960)
62
Κεφάλαιο 3
εισροών- εκροών ή παραγωγής-γέννησης πόρων και κατανάλωσής τους. Αυτό όμως σημαίνει ότι, αντίστοιχα με την εφαρμογή ενός τέτοιου μηχανισμού σε μία εταιρεία που διαθέτει οικονομικό τμήμα και λογιστήριο, ένας τόπος αλλά και ο πλανήτης ολόκληρος εν τέλει θα αντιμετωπίζεται πλέον ως κάτι ανάλογο: ως ένας μεγάλος μηχανισμός, ή πιθανώς μέσα στο πλαίσιο της λογικής της παγκοσμιοποίησης, μία υπερ-εταιρεία με στόχο τη δημιουργία οικονομικής μεγέθυνσης, όπως νοείται η ανάπτυξη, η οποία υπόκειται σε αντίστοιχους μηχανισμούς διαχείρισης εισροών, εκροών των εμπορεύσιμων πόρων της, αυτών που συμβάλλουν στην ανάπτυξη και στην παραγωγή κέρδους. Από μία άποψη η Βιώσιμη Ανάπτυξη επιδιώκει δηλαδή να διασφαλίσει την πλήρη εμπορευματοποίηση του πλανήτη, αναλαμβάνοντας ταυτόχρονα και την ευθύνη της απαραίτητης συντήρησης και διαχείρισης του πεδίου δράσης της, που είναι πάλι ολόκληρος ο πλανήτης. Οι διαπιστώσεις για τον κίνδυνο εξάντλησης αποθεμάτων πόρων έγιναν για πρώτη φορά απότομα επίκαιρες με την πετρελαϊκή κρίση του ’70. Οπωσδήποτε βέβαια οι κινητοποιήσεις και οι προβληματισμοί επιταχύνονται από την ωμή συνειδητοποίηση του περατού και σε κάποιες περιπτώσεις του μη ανανεώσιμου ορισμένων φυσικών στοιχείων που είναι πηγές πλούτου ή ενέργειας, όπως το πετρέλαιο, το νερό, τα δάση, ο αέρας. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα τον επαναπροσανατολισμό και την έντονη ερευνητική δραστηριότητα προς την κατεύθυνση των εναλλακτικών μορφών ενέργειας, όπως η ηλιακή, αιολική, κλπ. Η προφητική όσο και τρομακτική εικόνα που σκιαγραφεί ο Felix Guattari αρχίζει να μοιάζει με ένα κοντινό μέλλον ή για ορισμένες περιπτώσεις ζοφερό παρόν: Οι φυσικές ισορροπίες θα υπόκεινται ολοένα και περισσότερο στις ανθρώπινες επεμβάσεις. Θα έρθει μία εποχή που θα είναι απαραίτητο να επιστρατευτούν τεράστια προγράμματα για να ρυθμιστούν οι σχέσεις ανάμεσα στο οξυγόνο, το όζον και το διοξείδιο του άνθρακα στη γήινη ατμόσφαιρα. Θα μπορούσαμε κάλλιστα να επαναπροσδιορίσουμε την περιβαλλοντική οικολογία ως μηχανογενή οικολογία [écologie machinique] αφού τόσο από την πλευρά του σύμπαντος όσο και από την πλευρά των ανθρώπινων πράξεων τίθεται διαρκώς και μόνο ζήτημα μηχανών, θα τολμήσω να πω πολεμικών μηχανών. Ανέκαθεν η «φύση» βρισκόταν σε πόλεμο ενάντια στη ζωή! Αλλά η επιτάχυνση των τεχνικο-επιστημονικών «προόδων», σε συνδυασμό με την τεράστια δημογραφική ανάπτυξη συνεπάγεται ότι αρχίζει χωρίς καθυστέρηση μία φυγή προς τα εμπρός για να ελεγχθεί η μηχανόσφαιρα.68
Εδώ και αρκετό καιρό, όπως είναι γνωστό πλέον, πράγματι η ανθρωπότητα διαθέτει τεχνολογίες που παρέχουν τη δυνατότητα της μαζικής καταστροφής, ενώ ταυτόχρονα με τη γενετική επιστήμη αρχίζει να διεισδύει στα μυστικά των μηχανισμών της ζωής και δεν υπάρχει πλέον η δικαιολογία της αθωότητας ή της άγνοιας. Η προφητική προειδοποίηση του Guattari για την ανάγκη εκτεταμένης μηχανογενούς οικολογίας βρίσκει υλοποίηση στην αγορά διοξειδίου του άνθρακα, με τεχνολογίες δέσμευσης και αποθήκευσης άνθρακα και άλλες τεχνολογίες που θα επηρεάζουν την ατμόσφαιρα, μία μεγάλη ομολογουμένως ευθύνη, πιθανότατα 68
Βλ. Φελίξ Γκουαταρί, Τρεις Οικολογίες, Μτφρ. Μάντα Σολωμού, Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, 1991. σσ. 67-68.
63
αναγκαία ίσως για το ανθρώπινο είδος και τον πλανήτη.69 Κάτι που προς το παρόν ακόμη ακούγεται ουτοπικό και αποτελεί θέμα επεξεργασίας σε περιορισμένο επίπεδο, ίσως να αρχίσει κάποια στιγμή να γίνεται αντιληπτό και να συζητιέται ευρέως. Η ιδέα ενός κοινωνικού συμβολαίου σε παγκόσμια κλίμακα, που θα περιλαμβάνει την ανακατανομή, τον αυτοπεριορισμό, την αξιοποίηση όλων των ικανών και αναγκαίων εργαλείων που υπάρχουν στη διάθεσή μας. Τέλος και κυριότερα, την κοινωνική αφύπνιση και συναίνεση που θα επιτρέψει ριζοσπαστικές αλλαγές στις σχέσεις των κρατών μεταξύ τους, στη νομοθεσία και στις μεθόδους παραγωγής, στον τρόπο ζωής και στις σχέσεις, μία συστημική δηλαδή αλλαγή των πολιτικών, αξιακών και οικονομικών δομών των κοινωνιών. Με τα σημερινά δεδομένα, η αειφορία για τον αναπτυγμένο κόσμο, του οποίου η κατανάλωση συνολικά κατά πολύ ξεπερνά ένα αποδεκτό όριο είναι ανεδαφική και προς το παρόν θα μπορούσε να θεωρηθεί ότι κάνει χρήση των αναλογούντων πόρων του υπόλοιπου κόσμου. Ανεδαφική είναι και για τον Τρίτο κόσμο όπου οι ρυθμοί αύξησης του πληθυσμού είναι τέτοιοι, που εφόσον συνεχιστούν αμείωτοι, είναι επίσης βέβαιο ότι με τα σημερινά δεδομένα θα οδηγήσουν σε αδιέξοδο. Σε αυτό ακριβώς το σημείο εντοπίζεται η δυσκολία εφαρμογής των αρχών της Βιώσιμης Ανάπτυξης. Φαίνεται λοιπόν πως σε παγκόσμιο πολιτικό επίπεδο οι μέχρι σήμερα επιχειρούμενες συζητήσεις και οι δράσεις που απορρέουν από αυτές δε θα οδηγήσουν σε ουσιαστικό αποτέλεσμα αν δεν τεθούν επί τάπητος βασικές διαρθρωτικές επεμβάσεις και αλλαγές στον τρόπο διαβίωσης του δυτικού κόσμου και όλων των άλλων χωρών. Μία σημαντική δυσκολία προκύπτει ωστόσο αφενός από την αδυναμία για τον μέσο άνθρωπο της σύνδεσης των επί μέρους πληροφοριών και αφετέρου της σύνθεσής τους σε βιώσιμες και συγκροτημένες προτάσεις ή πρωτοβουλίες αλλαγής και αντίστασης. Δεν είναι εύκολο να γίνει κατανοητή η σχέση των περιβαλλοντικών καταστροφών, της κλιματικής αλλαγής αλλά και της πολιτικής και οικονομικής κατάστασης σε χώρες παραγωγής πετρελαίου με την πολιτική, οικονομική και πολιτισμική καθημερινότητα του κάθε ανθρώπου στη Δύση που έχει να αντιμετωπίσει τα δικά του καθημερινά προβλήματα, αντιφάσεις και αδιέξοδα. Εξ άλλου η κυρίαρχη πολιτική, οικονομία αλλά και πληροφόρηση κάθε άλλο παρά διαφωτίζει για την άμεση σχέση όλων αυτών των παράλληλων εξελίξεων αλλά και τα μεγαλύτερα ποσοστά του πληθυσμού δεν θα απολέσουν εύκολα κάποια προνόμια εύκολης και φτηνής κατανάλωσης που τη θεωρούν κεκτημένο δικαίωμα για να υπάρξει μία πιο δίκαιη κοινωνία και οικονομία στις χώρες παραγωγής πολλών αγαθών που απορροφώνται στη Δύση. Έτσι, συνήθως αυτό πια συμβαίνει σε επίπεδο ερευνητών, ΜΚΟ και ομάδων ακτιβιστών και μόνο μέσω τέτοιων καναλιών διαχέεται μία πληροφορία που συγκεκριμενοποιείται με τη μορφή ψηφισμάτων (Petitions), δράσεων ακτιβισμού ή ανυπακοής και πολιτικών κινητοποιήσεων (lobbying).
69
Η πρακτική της τιμολόγησης και αγοραπωλησίας των εκπομπών GHG μέσω συστημάτων με «ανώτατα όρια και δικαιώματα εμπορίας» αποτελεί πλέον επίσημη και επιθυμητή πρακτική των Υπουργείων Περιβάλλοντος. Βλ. Οι θέσεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης για τη Διάσκεψη της Κοπεγχάγης Αγορά διοξειδίου του άνθρακα. Ημερομηνία ανάκτησης: 5-11-2012. http://www.minenv.gr/cop15/EE_default6.html
64
Κεφάλαιο 3
3.5.
Το περιβαλλοντικό ζήτημα: θεωρίες, κοινωνική αφύπνιση και κινήματα
Η πρώιμη περιβαλλοντική κίνηση προστασίας της φύσης εκδηλώθηκε στη Δυτική Ευρώπη προς το τέλος του 19ου αιώνα με τη μορφή ρυθμιστικών κανόνων που αφορούσε την πανίδα και αργότερα τη χλωρίδα για να αντιμετωπιστούν τα πρώτα συμπτώματα κόπωσης και εξάντλησης συγκεκριμένων πόρων ή ειδών που αποτελούσαν θηράματα. Αυτά τα πρώτα βήματα οδήγησαν σταδιακά στη συγκρότηση του μεταρρυθμιστικού περιβαλλοντικού κινήματος. Πρώιμες ομάδες περιβαλλοντικού χαρακτήρα υπήρξαν η Βρετανική Ορνιθολογική Εταιρεία, ο Σύλλογος για την Προστασία των Πουλιών (1889), ο Ολλανδικός Σύνδεσμος για την Προστασία των Πουλιών και οι ανάλογοι σύλλογοι ή ομοσπονδίες σε Γερμανία και Ιρλανδία (1899).70 Σταδιακά θεσπίστηκε η αντίστοιχη νομοθεσία με στόχο τη διατήρηση συγκεκριμένων ειδών και της άγριας φύσης. Αυτές οι κινήσεις οδήγησαν στη συγκρότηση ενός νέου τρόπου αντίληψης για τη φύση που αγκάλιασε και περιοχές δασών και περιοχές ιστορικής ή περιβαλλοντικής σημασίας. Ο 1 ος Παγκόσμιος Πόλεμος όμως και στη συνέχεια η περίοδος του μεσοπόλεμου υπήρξαν περίοδοι ύφεσης για το νεόκοπο περιβαλλοντικό κίνημα που χαρακτηρίζεται ακόμη από συντηρητικές και όχι συγκρουσιακές τάσεις. Μετά το τέλος του 2ου Παγκόσμιου Πολέμου εμφανίζεται να έχει προτεραιότητα η οικονομική ανασυγκρότηση των κρατών που έχουν υποστεί τεράστιες ζημιές, αλλά δευτερευόντως και το περιβάλλον, φυσικό και ανθρωπογενές. Η αλληλοεπικάλυψη ανάμεσα στο φοιτητικό και στο περιβαλλοντικό κίνημα, η ιδεολογικοποίηση του περιβαλλοντισμού, οι σημαντικές οικολογικές καταστροφές στη Βόρεια Ευρώπη που αφυπνίζουν τον κόσμο - όπως η μόλυνση των ακτών της Κορνουάλλης και της Βρετάνης από πετρελαιοκηλίδα το ’67 και πιο πρόσφατα στον Περσικό κόλπο και τον κόλπο του Μεξικού, η διαρροή τοξικών ουσιών στον Ρήνο το ’69, τεράστιος αριθμών νεκρών πουλιών στην Ιρλανδική θάλασσα- οδηγούν σε μαζικές κινητοποιήσεις και στην ίδρυση οργανισμών που παίζουν σημαντικό ρόλο μέχρι τώρα.71 Νέες προσπάθειες οργανώνονται που εστιάζουν στην κινητοποίηση και την αφύπνιση όσο το δυνατόν μεγαλύτερων αριθμών ανθρώπων σε αντίθεση με τις αρχές του περιβαλλοντικού κινήματος που αποτελούσε μία ενασχόληση της κοινωνικής ελίτ και των διανοουμένων. Η έκδοση σημαντικών βιβλίων όπως η Σιωπηλή Άνοιξη της Rachel Carson,72 εκλαΐκευσε το ζήτημα του περιβάλλοντος, ενώ αναδύεται και η διεθνοποίηση του περιβαλλοντισμού με την ίδρυση διεθνών οργανισμών όπως η WWF, η GREENPEACE και η FoE (Friends of the Earth). Η 70
Κάποιες από αυτές τις πρώτες κινήσεις είχαν καθαρά ωφελιμιστικό χαρακτήρα, όπως πχ το ότι οι κανονισμοί που αφορούσαν την εποχή του κυνηγιού θεσπίστηκαν έτσι ώστε το κυνήγι ως σπορ να συνεχίσει να υφίσταται. Αποτελούσαν παράλληλα μέτρο για την διατήρηση ειδών που είχαν γίνει στόχος ανελέητου κυνηγιού για επιφανειακούς λόγους όπως η εποχή της μόδας στη Δυτική Ευρώπη που υπαγόρευε διαφόρων ειδών φτερά σε καπέλα και είδη ένδυσης. 71 Για μία συνοπτική εποπτική εικόνα των μεγάλων περιβαλλοντικών καταστροφών στον πλανήτη, βλ. πίνακες Παραρτήματος σσ317-21. 72 Ρέητσελ Κάρσον, Σιωπηλή άνοιξη, Εκδ. Κάκτος, Αθήνα, 1981.
65
δεκαετία του ’60 που υπήρξε πλούσια σε αμφισβήτηση, πρωτοποριακή έρευνα, πολιτική δράση και πειραματισμούς κάθε είδους, συνέτεινε στην ιδεολογικοποίηση του περιβαλλοντικού κινήματος και τη συμπαράταξή του με άλλα κινήματα, όπως το φοιτητικό και δανείζεται χαρακτηριστικά από αυτά τα κινήματα μαχητικότητας και έντονης παρουσίας. Στη συνέχεια, η περίοδος από τα τέλη της δεκαετίας του ’70 μέχρι τις μέρες μας χαρακτηρίζεται από άνευ προηγουμένου περιβαλλοντικές κρίσεις (βλ. πίνακα για περιβαλλοντικά ατυχήματα στο Παράρτημα). Τα κινήματα ανταποκρινόμενα σε αυτά τα γεγονότα γίνονται πλέον πιο μαζικά και αποκτούν έντονο ακτιβιστικό χαρακτήρα. Σε αυτές τις περιπτώσεις τα οικολογικά προβλήματα που εντείνονται έρχονται να λειτουργήσουν ενισχυτικά των κινήσεων των περιβαλλοντιστών. Η ανάπτυξη περιβαλλοντικής συνείδησης πάντως, τουλάχιστον όσον αφορά το τελευταίο τέταρτο του 20ου αιώνα, σύμφωνα με τον David Holmgren73 μπορεί να συνοψιστεί σε περιόδους έντονης δραστηριότητας που τις έχουν διαδεχθεί μεγαλύτερες και πιο ήσυχες περίοδοι αφομοίωσης ή εφησυχασμού. Τέτοιες περίοδοι έντονης δραστηριότητας συνήθως συμπίπτουν με περίοδο οικονομικής ύφεσης. Μία τέτοια πρώτη περίοδος ήταν η δεκαετία του ’70 που είχε σχέση με την πετρελαϊκή κρίση του 1973 και του 1975. Στη συνέχεια αυτήν την περίοδο τη διαδέχεται η οικονομική ανάπτυξη των Ronald Reagan/ Margaret Thatcher τη δεκαετία του ’80 όπου όμως αποκτάται η πρώτη ευρεία αντίληψη του φαινομένου του θερμοκηπίου με σαφείς και έντονες πλέον αποδείξεις. Μία νέα περίοδος σοβαρής περιβαλλοντικής ανησυχίας διαμορφώθηκε μετά από μία περίοδο αποπροσανατολισμού της κοινής γνώμης που οφειλόταν στην εντυπωσιακή ανάπτυξη των νέων ψηφιακών τεχνολογιών. Ωστόσο η μεγάλη οικονομική ύφεση που ξέσπασε από το 2008 στην Αμερική για να εξαπλωθεί στη συνέχεια στην Ευρώπη και στον υπόλοιπο κόσμο είχε ως συνέπεια μία αλλαγή προτεραιοτήτων. Η μεταφορά πληροφορίας και τεχνογνωσίας από το ένα σημείο του κόσμου στο άλλο, επιτρέπει πλέον σε οικολογικά και ακτιβιστικά κινήματα να βρουν μιμητές και υποστηρικτές αλλού. Ο περιβαλλοντικός ακτιβισμός που πήρε μεγάλες διαστάσεις από τη δεκαετία του ’60 και έπειτα έχει χρησιμοποιήσει πολλές μεθόδους συμπεριλαμβανομένης της χρήσης οργανωμένων δράσεων ειρηνικής ανυπακοής, εκμετάλλευσης των ΜΜΕ και των κοινωνικών δικτύων ή και ημι-παράνομων δράσεων. Το κίνημα της «αντάρτικης κηπουρικής» Guerilla Gardening74 λόγου χάριν, επιχειρεί να δραστηριοποιηθεί αναλαμβάνοντας ακριβώς τον ρόλο του συμμάχου και συνήγορου της φύσης, έστω και με μορφές «παράνομης» κηποτεχνίας σε μη προβλεπόμενους δημόσιους χώρους, αλλά και με μη απόλυτα ελέγξιμες εξελίξεις.75 Οι μαζικές εθελοντικές αναδασώσεις, οι αστικές καλλιέργειες, συχνά σε χώρους που 73
Βλ. David Holmgren, Permaculture: Principles and Pathways beyond Sustainability, H. D. Services, 2002 σ. 17 74 Περισσότερα για την αντάρτικη κηπουρική, διεθνώς γνωστή ως Guerilla Gardening, βλ.: www.guerrillagardening.org (Ημερομηνία ανάκτησης:5-6-2012) 75 Με χρήση του seed-bombing όπου χωμάτινοι «σβόλοι-σφαίρες» από μεγάλη ποικιλία σπόρων εκτοξεύονται και στη συνέχεια αφήνονται στην τύχη της συγκυρίας. Στην Ελλάδα εκπρόσωπος της μεθόδου αυτής είναι ο Παναγιώτης Μανίκης όπου από το Κέντρο Φυσικής Καλλιέργειας στο Κλησοχώρι Έδεσσας οργανώνει τακτικές συναντήσεις εθελοντών και μαζική σπορά με σβόλους σε διάφορα μέρη στην Ελλάδα (π.χ. όρος Αιγάλεω, Κερατέα, Πάρος, Μανιάκι Βεγορίτιδος και αλλού). Βλ. www.naturalfarming.eu, maniakinaturalfarming.blogspot.com (Ημερομηνία ανάκτησης:5-6-2012)
66
Κεφάλαιο 3
τελούν υπό κατάληψη, η διεκδίκηση δημόσιου χώρου για την απόδοσή του στην κοινωνία και τη φύτευσή του, είναι πλέον καθημερινές ιστορίες παρά η εξαίρεση. Εν τούτοις, εν όψει της οικονομικής ύφεσης και των ναυαγίων από πλευράς Ηνωμένων Εθνών σε όλες τις πρόσφατες συνδιασκέψεις για τη Κλιματική Αλλαγή, το περιβαλλοντικό κίνημα περνά μία περίοδο αναθεώρησης τακτικών και προσέγγισης των ζητημάτων. Καθίσταται πλέον σαφές το σύμφυτο του προβλήματος με μεγάλα προβλήματα όπως τα ανθρώπινα δικαιώματα και αποτελεσματικότεροι θεσμοί και μέθοδοι για την ειρήνη, την εξισορρόπηση και ανακατανομή του πλούτου και την απονομή δικαιοσύνης. Από την εξέλιξη του περιβαλλοντικού κινήματος με αριθμούς και ημερομηνίες (βλ. Πίνακα Χρονολογικής Ιστορίας του Περιβαλλοντικού Κινήματος, στο Παράρτημα) είναι εύκολο να καταλήξουμε στο συμπέρασμα ότι η άμεση επιβίωση ως πρώτη προτεραιότητα για τον άνθρωπο και όχι η μακροπρόθεσμη επιβίωση πολύ συχνά έχουν αλληλοσυγκρουόμενες στρατηγικές. Πρακτικά, αυτό σημαίνει ότι αν έχει να διαλέξει κανείς ανάμεσα στην επιβίωσή του σήμερα σε βάρος του περιβάλλοντος, θα διαλέξει την επιβίωση και αν ασχοληθεί με το μέλλον ή το πρόβλημα της επιβίωσης των επόμενων γενεών θα το κάνει σε περιόδους ασφάλειας και ευημερίας. Το γεγονός όμως πως πίσω από τέτοια διλήμματα κρύβονται το κέρδος και η υπερκατανάλωση, σε βάρος των αναγκών για την επιβίωση μίας ομάδας ή ενός έθνους, ανάγουν το περιβαλλοντικό πρόβλημα σε ηθικό και πολιτικό πρόβλημα μείζονος σημασίας. Ωστόσο η πλήρης αποδέσμευση αιτίου και αιτιατού έχει ως αποτέλεσμα να μην γίνονται ακόμη αντιληπτές τέτοιες σχέσεις για τον μέσο άνθρωπο. Οι «πράσινες» πολιτικές, τα πράσινα κόμματα και οι μη κερδοσκοπικοί οργανισμοί λειτουργούν ως συνήγοροι σε ζητήματα προστασίας ενώ αναλαμβάνουν και διάφορες δράσεις και εκστρατείες ενημέρωσης. Πρόκειται για ένα σύγχρονο φαινόμενο με εντυπωσιακή άνοδο, που εκλαϊκεύει τον θεωρητικό προβληματισμό στο επίπεδο της καθημερινότητας και εκτονώνει την ανησυχία του απλού ανθρώπου. Το μεγαλύτερο ποσοστό του κόσμου κινητοποιείται μόνο με τα απτά και άμεσα παραδείγματα που «του έχουν χτυπήσει τη πόρτα» και που έχουν επηρεάσει με εντυπωσιακό τρόπο ή με τραγικές συνέπειες τη ζωή του (θάνατοι, ασθένειες, υλικές ζημιές, κλπ) ή με επικείμενες απειλές. Η πράσινη πολιτική και η πράσινη οικονομία αντανακλούν τον αυξανόμενο διάχυτο ή εξειδικευμένο «πράσινο» προσανατολισμό στα πάντα, όπου όροι με συγκεχυμένο ή ασαφές οικολογικό περιεχόμενο έχουν μεγάλη απήχηση αλλά δεν είναι πάντα κατανοητό το περιεχόμενό τους. Τα ευρωπαϊκά κοινοβούλια όλο και περισσότερο διαθέτουν πλέον αντιπροσώπους πράσινων κομμάτων. Ένα όλο και μεγαλύτερο κομμάτι της κοινωνίας και των πολιτικών αντιμετωπίζει το θέμα του περιβάλλοντος όχι ως δευτερεύον, αλλά ως κύριο θέμα γύρω από το οποίο συγκροτείται ο δημόσιος βίος και χαράσσονται οι οικονομικές πολιτικές. Το περιβαλλοντικό ζήτημα μετατρέπεται σε κεντρικό άξονα της πολιτικής με τον ένα ή τον άλλο τρόπο για όλες τις παρατάξεις στα περισσότερα κράτη της Δύσης. Έτσι, έχει ανατείλει μία νέα περίοδος άσκησης πολιτικής μέσα από το πρίσμα του περιβάλλοντος με την αξιοσημείωτη παρουσία και επιρροή των κομμάτων των οικολόγων πρασίνων στην
67
Ευρώπη. Από μόνη της η εξέλιξη αυτή βέβαια θα μπορούσε να χαρακτηριστεί θετική. Ωστόσο, στην πράξη ο πολιτικός λόγος των πράσινων κομμάτων έχει ανάγκη ωρίμανσης και γείωσης στον ρεαλισμό της εξαιρετικά δύσκολης και σύνθετης πραγματικότητας, για να έχει ευρύτατη απήχηση και να μπορεί να αντιπροσωπεύσει πλατιά στρώματα του πληθυσμού της Ευρώπης και των χωρών της Δύσης, έτσι ώστε να ασκήσει σοβαρή πολιτική. Οι ΜΚΟ, που έχουν αποκτήσει κύρος «συνηγόρου» του λαού σε αγώνες ενάντια στα ιδιωτικά συμφέροντα που βάζουν υποθήκη το περιβάλλον, έχουν συνήθως περιορισμένες δυνατότητες. Στην πράξη όλα κρίνονται σε επίπεδο πολιτικής και συνειδητοποίησης της πλειοψηφίας. Εν τούτοις, οι γνώμες διίστανται. Υπάρχει η πιθανότητα ο ρόλος των ΜΚΟ να έχει στο μέλλον όλο και μεγαλύτερη σημασία και επίπτωση στον δημόσιο βίο, αξιοποιώντας τη δυνατότητα να συσπειρώνουν πολύ πιο άμεσα ομάδες πολιτών γύρω από θέματα ειδικού ενδιαφέροντος. Ταυτόχρονα, τα κινήματα βάσης με τη μορφή περιβαλλοντικού ακτιβισμού αποκτούν μία κρίσιμη μάζα και την ικανότητα όχι μόνο να επηρεάσουν την κοινή γνώμη και την επίσημη χάραξη πολιτικής, αλλά και να αλλάξουν σε σημαντικό βαθμό την πραγματικότητα σε ζητήματα περιβάλλοντος, ποιότητας ζωής και κοινωνικού οφέλους. Έχει εκφραστεί η άποψη ότι μετά από μία ολοσχερή καταστροφή και εξάλειψη του ανθρώπινου γένους, η ζωή θα μετασχηματιστεί με την επικράτηση ανθεκτικών μορφών ζωής και ειδών (όπως λόγου χάριν οι κατσαρίδες) και θα προκύψει έτσι μια νέα ισορροπία μέσω νέων συσχετισμών που θα διαμορφώσουν νέα οικοσυστήματα. Προς το παρόν όμως η ανθρωπότητα αμφιταλαντεύεται ανάμεσα στη λογική της ανεμπόδιστης εκμετάλλευσης της φύσης και των πόρων της και στην απόπειρα εκλογίκευσης και υιοθέτησης περιορισμών σε αυτές τις ενέργειες. Πάντως, μέσα από τη μακραίωνη και καταλυτική παρουσία του, ο άνθρωπος έχει φέρει τα πράγματα σε ένα σημείο όπου η σχέση του με τη φύση θα μπορούσε να περιγραφεί ως συμβιωτική. Η τύχη της φύσης σήμερα σε μεγάλο βαθμό εξαρτάται από τον άνθρωπο και αντίστροφα η τύχη του ανθρώπου εξαρτάται από τη φύση. Το χαρακτηριστικό της συμβιωτικής σχέσης ανάμεσα στον άνθρωπο και τη φύση εντοπίζεται από το γεγονός ότι στην παρούσα κατάσταση, όπως αυτή έχει διαμορφωθεί στον 19ο και τον 20ο αιώνα, ο άνθρωπος έχει αλλάξει οριστικά και αμετάκλητα με τη φυσική του παρουσία και με τις επεμβάσεις του στο φυσικό περιβάλλον τη φυσιογνωμία της γης και σήμερα πλέον από ανίσχυρο ον ή φοβισμένος εξερευνητής μετατρέπεται σε εν δυνάμει καταστροφέα ή προστάτη της. Με άλλα λόγια υπάρχει πια μία αμφίδρομη και αναγκαία σχέση αλληλοϋποστήριξης για την επιβίωση τόσο του ανθρώπου όσο και της φύσης. Σύμφωνα με τον Urlich Beck δεν είναι δυνατόν να μιλάμε πλέον για τη φύση έξω από τα πλαίσια μίας συζήτησης που αφορά την κοινωνική πραγματικότητα, δεδομένου του ότι η φύση έχει «κοινωνικοποιηθεί».76 Μπορούμε να μιλάμε για απομεινάρια πλέον φύσης, θραύσματα δηλαδή όσων προηγουμένως περιγράφηκαν ως «Άγρια Φύση» διότι, 76
Βλ. Ούρλιχ Μπεκ, Τι είναι παγκοσμιοποίηση, λανθασμένες αντιλήψεις και απαντήσεις, Αναστοχασμός, Προλ. Νίκος Κοτζιάς, εκδόσεις Καστανιώτη 1999 και Beck, Urlich, Για την νατουραλιστική παρεξήγηση του οικολογικού κινήματος: Η περιβαλλοντική κριτική ως κοινωνική κριτική: Das naturalistische Misβerstandnis der Okologiebewegung: Umweltkritik als Gesellschaftskritik, στο Gegengifte, Die organisierte Unverantwortlichkeit, Suhrkamp, 1988, σ. 62-95, Μτφρ. Γιάννα Καλομοίρη.
68
Κεφάλαιο 3
«η αφύσικη καθ’ όλα ανανεωμένη φύση με την οποία έχουμε να κάνουμε σήμερα, δεν είναι παρά η κοινωνικά εσωτερικευμένη επίπλωση (sic) του πολιτισμένου κόσμου: η εργασία, η παραγωγή, η διακυβέρνηση και η επιστήμη, την ίδια στιγμή την αναδομούν και της προσδίδουν τις νόρμες με βάση τις οποίες κρίνεται αργότερα ως απειλούμενη και κατεστραμμένη. Η διαδικασία αλληλεπίδρασης με τη φύση την καταβρόχθισε και την κατάργησε, μετατρέποντάς την σε μία πολιτισμική μετα-πραγματικότητα, η οποία δεν μπορεί πλέον να ξεφύγει από τις ιδιότητες της ανθρώπινης (συν) δημιουργίας……O αναπόδραστος τεχνητός χαρακτήρας της φύσης επαληθεύεται –ακούσια- και στην οικολογική της διαφύλαξη. ¨Έτσι, δημιουργούνται οικολογικά, κεντρικά διευθυνόμενα «μουσεία πραγματικής φύσης», «πολιτισμικές κιβωτοί» με όντα, τόπους, σπόρους, κλπ που τείνουν να εκλείψουν...» Ένα άλλο κριτήριο του βαθμού στον οποίο η φύση έχει μετατραπεί σε κοινωνία είναι το γεγονός ότι οι καταστροφές «κλασσικού τύπου» -κατολισθήσεις, πλημμύρες, δάση που πεθαίνουν κλπ- κρίνονται πλέον ως καταστροφές, για τις οποίες ευθύνεται η πολιτική και αντιμετωπίζονται ως τέτοιες. Αυτό εκφράζει όχι μόνο το μέτρο της κοινωνικής ολοκλήρωσης της φύσης, αλλά και της κοινωνικής αντίληψης αυτού του βασικού γεγονότος. Η υπερθέρμανση του πλανήτη -παρά τις επιφυλάξεις που έχουν διατυπώσει ορισμένοι για τη διασύνδεση του φαινομένου με την ανθρώπινη δραστηριότητα και πιο συγκεκριμένα με την αύξηση του διοξειδίου του άνθρακα στην ατμόσφαιρα και την ένταση του φαινομένου του θερμοκηπίου- θα μπορούσε να εκληφθεί ως μία ένδειξη αυτής της συμβιωτικής σχέσης και της δύσκολης περιόδου αυτής της σχέσης. Η περιβαλλοντική διαχείριση λοιπόν γεννάται κατ’ αρχήν από την παραδοχή της συμβιωτικής σχέσης ανθρώπου και φύσης και ενέχει τη διαπίστωση ότι η φύση έχει πράγματι την ανάγκη της ανθρώπινης διαχείρισης όπως ο άνθρωπος έχει την ανάγκη της φύσης, μία αμοιβαία αναγκαιότητα που προκύπτει πλέον από την εντατική σχέση ανάμεσα στις δομές των δυο αυτών συστημάτων. «Η φύση είναι πρωτίστως μία τράπεζα μίμησης για τον άνθρωπο και ένα εργαστήριο ιδεών για την αναζήτηση επίλυσης κάθε είδους προβλημάτων. Ζωτικής σημασίας παραδείγματα είναι κρυμμένα σε κάθε κοινωνία μερμηγκιών. Τα πολύπλοκα οικοσυστήματα που περιλαμβάνουν αναρίθμητα είδη ζωυφίων και χορταριών και οι ανθρώπινες κοινωνίες ιθαγενών σε σημεία του πλανήτη, αξίζει να διασωθούν –ακόμη και από ωφελιμιστική σκοπιά αν μη τι άλλο- για τις μεταμοντέρνες αλληγορίες που δεν μας έχουν ακόμη αποκαλύψει. Η καταστροφή ενός οικοσυστήματος σημαίνει όχι μόνο την καταστροφή του γενετικού υλικού αλλά και των θησαυρών για μελλοντικές αναφορές και αναλογίες, και μοντέλα για ένα νέο-βιολογικό πολιτισμό».77
77
Βλ. Kevin Kelly, Out of Control, Perseus Books, 1999, σ.22-23 [Μ.τ.Σ.].
69
Σε αυτό το πλαίσιο γίνεται αντιληπτή η έννοια των «κοινών» σε ότι αφορά τους φυσικούς πόρους του πλανήτη, όπως ο αέρας, το νερό και ο βιογεννετικός πλούτος. Ανέκαθεν υπήρξε κατανοητή η έννοια των κοινών στους περισσότερους πολιτισμούς, όπου γινόταν λογική, συχνά θεσμοθετημένη ως προς τους όρους, τις αναλογίες, την εποχή του χρόνου, ακόμη και τον τρόπο πρόσβασης, χρήση των πόρων για την επιβίωσή τους και έβρισκε εφαρμογή με διάφορους τρόπους στις ανθρώπινες κοινότητες. Από τη δεκαετία του 1960 ωστόσο έχει γίνει πλέον σαφές το πρόβλημα της υπερεκμετάλλευσης και ο πιθανός μελλοντικός κίνδυνος εξουθένωσης ή καταστροφής των φυσικών κοινών πόρων σε συνδυασμό με το εκρηκτικό πλέον πρόβλημα του υπερπληθυσμού στον πλανήτη.78 Ο 21ος αιώνας ανέτειλε με το τερατώδες διακύβευμα της κλιματικής αλλαγής που βιώνεται με μαζικές καταστροφές και απώλειες ανθρώπινης ζωής από πυρκαγιές,79 πλημμύρες, ξηρασία και τυφώνες.80 Στην επιστημονική κοινότητα εκτός από την πλειοψηφία που αναγνωρίζει την εγκυρότητα των δεδομένων για την κλιματική αλλαγή, εμφανίζονται και οι σκεπτικιστικές ή απορριπτικές θέσεις για την κλιματική αλλαγή.81 Ωστόσο, ακόμη και να είναι αληθινό το γεγονός ότι δεν επαληθεύεται ή τεκμηριώνεται επιστημονικά η ανθρώπινη επίδραση στο κλίμα εξ αιτίας της αύξησης των εκπομπών των αερίων του θερμοκηπίου, έτσι ώστε να μιλάμε για κλιματική αλλαγή για την οποία ευθύνεται ο άνθρωπος ως είδος, είναι αναντίρρητη και αυταπόδεικτη η καταστροφική επίδραση του ανθρώπου στη φύση σε πάρα πολλά σημεία του πλανήτη. Αναντίρρητη επίσης είναι και η επίδραση του ανθρώπου επάνω στα υπόλοιπα είδη που τον κατοικούν, με τις τεράστιες απώλειες των δασών που, ως οικοσύστημα, αποτελούν τόπο κατοικίας για πολλά είδη, εξαιτίας του οποίου μειώνεται ραγδαία η βιοποικιλότητα. Τέτοια φαινόμενα σε συνδυασμό με τη σταδιακή αύξηση της θερμοκρασίας του πλανήτη και την τήξη των πάγων στους πόλους απειλούν με τον εκτοπισμό πληθυσμών, τη δημιουργία περιβαλλοντικών προσφύγων, την απειλή αφανισμoύ ολόκληρων πόλεων όπως η Βενετία και το Λονδίνο, την ερημοποίηση μεγάλων εκτάσεων με τη μετατροπή τους σε άγονο έδαφος και τη δραματική μείωση του πόσιμου νερού για ορισμένες περιοχές με τους συνεπακόλουθους κινδύνους για εξαθλίωση μεγάλου ποσοστού του πληθυσμού της ανθρωπότητας. Αυτό που σήμερα ονομάζουμε Περιβαλλοντική Διαχείριση έχει θεωρητικές καταβολές στην οικολογία, την οικονομία, το οικολογικό κίνημα και την κοινωνιολογία.
78
Το πρόβλημα της βιωσιμότητας στη χρήση των πόρων αναλύθηκε για πρώτη φορά στο δοκίμιο του Garrett Hardin, Tragedy of the Commons, 1968. 79 Στην Ελλάδα οι πυρκαγιές του 2007 υπήρξαν οι καταστροφικότερες της νεώτερης ιστορίας, ενώ αυτές του 2009 αποτελείωσαν μεγάλα τμήματα από τα εναπομείναντα κομμάτια χλωρίδας στην Βορειοανατολική Αττική. Ταυτόχρονα η Αυστραλία και η Καλιφόρνια αλλά και η Ρωσία έχουν υποστεί ζημιές από πυρκαγιές ανυπολόγιστων διαστάσεων μέσα στην δεκαετία 2000-10. 80 Βλ. Πίνακες σε Παράρτημα σ312. 81 Οι επιφυλάξεις, σκόπιμες ή όχι, συνδέονται με μία πληθώρα επιχειρημάτων όπως για παράδειγμα την θέση ότι το κλίμα είναι ένα τόσο σύνθετο φαινόμενο που είναι πρακτικά αδύνατο έως και αλαζονικό για τον άνθρωπο να θεωρεί ότι επιδρά επάνω σε αυτό, ή το ότι δεν πρόκειται παρά για ένα κύκλο που εμφανίζεται κάθε 1500 χρόνια, πέραν δηλαδή των δυνατοτήτων των έγκυρων παρατηρήσεων και επιστημονικής καταγραφής, ανάμεσα σε πολλές άλλες θέσεις. Βλ. Beyond Kyoto: advancing the international effort against climate change, JE Aldy, J Ashton, R Baron, D Bodansky, Pew Center, 2003 και John Cook, The Scientific Guide to Global Warming Skepticism, 2010.
70
Κεφάλαιο 3
Οι θεσμοί των Ηνωμένων Εθνών82 από το Πρωτόκολλο του Κιότο και ύστερα, είναι ενδεικτικοί της παγκόσμιας σημασίας και του επείγοντος του ζητήματος παρά το γεγονός ότι δεν έχουν επιτευχθεί ουσιαστικές αλλαγές και δεσμεύσεις του νομοθετικού πλαισίου για την εκπομπή αερίων του θερμοκηπίου. Οι αναπτυγμένες χώρες ενδιαφέρονται να διατηρήσουν το status quo ή να μετασχηματίσουν το πεδίο συναλλαγών τους με τον υπόλοιπο κόσμο, μέσω της εξαγωγής της τεχνογνωσίας πράσινης ανάπτυξης την οποία αναπτύσσουν, ενώ οι αναπτυσσόμενες χώρες διεκδικούν το δικαίωμα τους στη ρύπανση και την εκμετάλλευση των φυσικών πόρων. Σήμερα πλέον τα εγκλήματα κατά της φύσης γίνονται κατανοητά και ως εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας. Στο Klimaforum09 στη Σύνοδο Κορυφής για το κλίμα στην Κοπεγχάγη το 2009 η «Διακήρυξη των Ανθρώπων για το κλίμα» με τίτλο «Συστημική αλλαγή-όχι κλιματική αλλαγή», έκανε λόγο για αίτημα αναγνώρισης, αποπληρωμής και αποζημίωσης του «κλιματικού χρέους» για την υπερκατανάλωση και την εξάντληση πόρων, την ανισότητα ατμοσφαιρικών αναλογιών διοξειδίου του άνθρακα και για τις αντίξοες συνθήκες που προξενούνται σε ομάδες πληθυσμού από περιβαλλοντικές καταστροφές. Το ολισθηρό πεδίο της οικολογίας είναι μία περιοχή που διαπραγματεύεται τα ζητήματα που αφορούν τη σχέση του ανθρώπου με τη φύση και τα προβλήματα που προκύπτουν από διάφορες δραστηριότητές του στο περιβάλλον. Η οικολογία δεν είναι ένας κόσμος τόσο αθώος και συμπαγής, αλλά συγκροτείται και αυτή από αντίπαλες ομάδες και θεωρίες, που άλλωστε εν τέλει δεν είναι και πάρα πολλές. Όλο και πιο σύνθετες και γιγαντιαίες αλλαγές των οποίων γινόμαστε μάρτυρες δεν βρίσκουν θέσεις και απαντήσεις, ιδιαίτερα όσο γίνεται αντιληπτή πλέον η σχέση των φαινομένων αυτών με την τοπική και διεθνή πολιτική και οικονομία. Τα οικολογικά κινήματα και οργανώσεις αναγκάζονται να τρέχουν πίσω από τα γεγονότα και τις εξελίξεις, χωρίς να υπάρχει πάντα ο απαραίτητος χρόνος και ο κατάλληλος τρόπος ώριμης αξιολόγησης τους. Ολοένα και πιο σύνθετα διλήμματα ανακύπτουν από τις επιστημονικές ανακαλύψεις και τεχνολογικές εφαρμογές. Θεωρίες που είναι σε ισχύ και με οπαδούς και εκπροσώπους που διαμορφώνουν απόψεις και έχουν επίδραση σε ομάδες και κινήματα είναι η Κοινωνική Οικολογία και η Βαθιά Οικολογία. Και οι δύο θεωρίες έχουν ριζοσπαστικό περιεχόμενο που έρχεται σε ρήξη με τις κυρίαρχες δομές του συστήματος. H Μεταρρυθμιστική Οικολογία, ως επικρατέστερη τάση με τη μεγαλύτερη απήχηση τόσο ως θεωρητική στάση όσο και ως εκφραστής πολιτικών, είναι αυτή των μεταρρυθμιστών οικολόγων οι οποίοι τηρούν και εκφράζουν μία συντηρητική, εύληπτη και σχετικά ανώδυνη προσέγγιση στο ζήτημα, αναζητώντας τοπικές λύσεις σε αδιέξοδα και επιδιώκοντας τον συμβιβασμό της γρήγορης οικονομικής ανάπτυξης με κάποια προστασία του τοπίου και των δημόσιων πράσινων χώρων και θεσμοθετώντας μέτρα και πολιτικές που αποσκοπούν στην υγεία και την ευημερία των ανθρώπων -κυρίως ως καταναλωτών- στις αναπτυγμένες χώρες. Οι γενικότερες
82
UNFCCC (United Nations Framework Convention on Climate Change)
71
συνέπειες ενεργειών σε τόπο και χρόνο είναι κατά συνέπεια έξω από τη σφαίρα δράσης των μεταρρυθμιστών. Η πολιτική και φιλοσοφική θέση των περισσότερων περιβαλλοντικών οργανώσεων και της οικολογίας είναι στο μεγαλύτερο μέρος της μεταρρυθμιστική. Πρόκειται δηλαδή για έναν αντίλογο που επιδιώκει μέσα στα πλαίσια του πολιτικού συστήματος και της οικονομίας να συγκεράσει την οικονομική ανάπτυξη με επιλεγμένη προστασία του τοπίου και των δημόσιων πράσινων χώρων, δράσεις που αποσκοπούν στην υγεία και την ευημερία των ανθρώπων στις αναπτυγμένες χώρες. Στα πλαίσια αυτού του μεταρρυθμιστικού περιβαλλοντισμού δεν έχουν αμφισβητηθεί ιδιαίτερα οι βασικές κοινωνικές και φιλοσοφικές προϋποθέσεις του αστεακού βιομηχανικού πολιτισμού, ούτε αυτού που ο Claude Levi Strauss προσδιορίζει ως την επιδίωξη της διατήρησης μίας αέναης απόστασης στον δυτικό πολιτισμό,83 «ενός διαφοροποιητικού συστήματος που κατά καιρούς έχει επιτευχθεί είτε με τη δουλεία, είτε με τη δουλοπαροικία, είτε με τη δημιουργία προλεταριάτου αλλά και την αποικιοκρατία, και την υποδούλωση κατακτημένων λαών, τη δημιουργία μίας απόστασης ανάμεσα στην κυρίαρχη και μία κυριαρχούμενη ομάδα». Η μεταρρυθμιστική
οικολογία αποτελεί κυρίως την έκφραση της πολιτικής του αναπτυγμένου κόσμου, των χωρών δηλαδή του Βορρά και της Δύσης και επιδιώκει να καθησυχάσει κυρίως τις ανησυχίες του μέσου όρου του πληθυσμού των χωρών αυτών χωρίς να αναζητά ουσιαστικές λύσεις, μεταθέτοντας έτσι το πρόβλημα όπως έχει, αλλού. Βασίζεται κυρίως σε μηχανιστικά εργαλεία και ακόμη περισσότερη τεχνολογία για την αντιμετώπιση των περισσότερων προβλημάτων. Τα περιβαλλοντικά προβλήματα αντιμετωπίζονται αποσπασματικά και απομονωμένα από τα αίτιά τους. Κοινωνική Οικολογία είναι η προσέγγιση εκείνη του οικολογικού κινήματος που θεωρεί ότι οι αιτίες των προβλημάτων που αντιμετωπίζει σήμερα το φυσικό περιβάλλον (π.χ. η κλιματική αλλαγή, η περιβαλλοντική ρύπανση κλπ), είναι κοινωνικές, δηλαδή οφείλονται στο κυρίαρχο σήμερα κοινωνικό, πολιτικό και οικονομικό σύστημα, τον καπιταλισμό αλλά εξ ίσου και στον μαρξιστικό λενινιστικό κομμουνισμό, όπως αυτός εφαρμόστηκε στις λαϊκές δημοκρατίες κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα υπό τη μορφή της «δικτατορίας του προλεταριάτου». Η κοινωνική οικολογία, όπως και οι άλλες τάσεις του οικολογικού κινήματος, αναδύθηκε μέσα από τα νέα κοινωνικά κινήματα της δεκαετίας του 1960. Η κοινωνική οικολογία εντάσσεται ιδεολογικά στον πράσινο αναρχισμό και αποτελεί σήμερα μία από τις βασικές και περισσότερο στέρεα θεωρητικά θεμελιωμένες κατευθύνσεις του. Ωστόσο, πολλές από τις ιδέες της τις ενστερνίζονται και ομάδες της ευρύτερης Αριστεράς. Μέσω του έργου του Murray Bookchin, κύριου θεωρητικού της κοινωνικής οικολογίας μετά τη δεκαετία του 1960, η τελευταία έχει συνδεθεί με τη δική του εκδοχή ελευθεριακού σοσιαλισμού, τον ελευθεριακό κοινοτισμό. Η κοινωνική οικολογία, αντιπαραθέτει στην αναγκαιοκρατούμενη, ανταγωνιστική Δαρβίνεια ορθόδοξη οπτική της φύσης ένα φυσικό κόσμο που γίνεται σφαιρικότερα αντιληπτός ως δημιουργικός, αλληλοβοηθητικός, γόνιμος και θεμέλιο μιας ηθικής της ελευθερίας και αντιπροσωπεύει μία ανθρωποκεντρική προσέγγιση προσπάθειας επαναπροσδιορισμού των σχέσεων ανθρώπου-φύσης. Η φιλοσοφία της συνοψίζεται 83
Βλ. Lévi-Strauss, 1961, Georges Charbonnier, Entrentiens avec Lévi-Strauss, Paris: Union générale d’éditions, σσ. 46-47.
72
Κεφάλαιο 3
«στην οικολογική αρχή της ενότητας στη διαφορά που κλιμακώνεται σε μία σύνθετη μεσολαβητική αρχή από την οποία πηγάζει και η χρήση του όρου όπου…η εικόνα που έχουμε για τη φύση είναι διαμορφωμένη από την κοινωνία μέσα στην οποία ζούμε καθώς και από τη σταθερή φυσική βάση κάθε μορφής κοινωνικής ζωής. Η εξέλιξη της κοινωνίας μέσα από τη φύση και η αέναη αλληλεπίδραση μεταξύ κοινωνίας και φύσης κινδυνεύουν να θαφτούν κάτω από λέξεις οι οποίες δεν εξηγούν πόσο ζωτική είναι αυτή η αλληλεπίδραση και πόση μεγάλη σημασία έχει να προσδιορίζονται τόσο με φυσικούς όσο και με κοινωνικούς όρους επιστημονικοί κλάδοι όπως τα οικονομικά, η ψυχολογία και η κοινωνιολογία».84
Ο Murray Bookchin στην ουσία αναδεικνύει τη συνθήκη της συμβιωτικής σχέσης ανάμεσα στον άνθρωπο και τη φύση και τη σημασία τής αλληλεξάρτησης και αλληλοϋποστήριξης. Ταυτόχρονα ο Bookchin μέσα από την ανάπτυξη της Κοινωνικής Οικολογίας είναι υπέρμαχος της έννοιας της ολότητας και θα μπορούσε να πει κανείς ότι υπαινίσσεται μία σταδιακή ωρίμανση του ανθρώπου, μέσα από την οποία επιβάλλεται πια, χρησιμοποιώντας τις συνθετικές του ικανότητες και τις δεξιότητες έρευνας, τις επαγωγικές μεθόδους αλλά και το πρωτόγονο αίσθημα της αυτοσυντήρησης να επανανακαλύψει την «ολότητα στη διαφορά» που θα ενημερώνει τις πράξεις και τις επιλογές του. Σύμφωνα με τον John Clark η Κοινωνική Οικολογία υποστηρίζει τη δημιουργία οικοκοινοτήτων και οικοτεχνολογιών τέτοιων που θα είναι ικανές να αποκαταστήσουν την ισορροπία μεταξύ ανθρώπου και φύσης και να αντιστρέψουν την πορεία υποβάθμισης της βιόσφαιρας. Μία οικοκοινότητα αντί να διαιωνίσει το σύστημα της μανιακής, ανεξέλεγκτης παραγωγής και κατανάλωσης, θα ασκήσει την πραγματική οίκο-νομία, την προσεκτική δηλαδή τήρηση και εφαρμογή των νόμων του «οίκου».85 Η Πολιτική Οικολογία είναι μία τάση του οικολογικού κινήματος που στηρίζεται σε ένα σύνολο πολιτικών θεωριών που αναπτύχθηκαν από τη δεκαετία του 1970 κι έπειτα, οι οποίες βασίζονται στις σχέσεις αλληλεπίδρασης μεταξύ φυσικού περιβάλλοντος και ανθρώπινων κοινωνιών. Η πολιτική οικολογία αποτελεί τη βάση των πράσινων πολιτικών κομμάτων και αποτελεί ένα βασικό πυλώνα της θεωρίας της αποανάπτυξης. Η πολιτική οικολογία έρχεται σε αντίθεση με την επικρατούσα λογική του νεωτερικού δυτικού κόσμου, σύμφωνα με την οποία η κοινωνία διακρίνεται από τη φύση και επομένως είναι λογικό και αναγκαίο ο άνθρωπος να μεταπλάθει το περιβάλλον του κατά βούληση. Η πολιτική οικολογία στηρίζεται στην υπόθεση ότι αυτή η μετάπλαση στη σημερινή της έκταση μπορεί να έχει άμεσες και καταστροφικές συνέπειες στη λειτουργία των ανθρώπινων κοινωνιών, εισάγοντας έτσι τη διάσταση της βιωσιμότητας στις ανθρώπινες δραστηριότητες. Υποστηρίζει την ανάγκη για αποκέντρωση και διαφοροποίηση του συστήματος παραγωγής και κατανάλωσης σε μικρότερη κλίμακα (τοπική οικονομία) και σε περισσότερες από μία εναλλακτικές (πολυκαλλιέργεια, πολλαπλές μορφές ενέργειας και μετακίνησης 84
Βλ. Μάρεϊ Μπούκτσιν, Τι είναι κοινωνική Οικολογία, Μτφρ: Μάκης Κορακιανίτης, Εκδόσεις Βιβλιοπέλαγος, σ 31. 85 Βλ. Clark, J., Τι είναι η Κοινωνική Οικολογία; Φύση, Κοινωνία, Πολιτική, Εκδόσεις νήσος, 1998, σ. 117.
73
κλπ). Τα πιο ριζοσπαστικά ρεύματα, επεκτείνουν την ανάλυσή τους στους θεσμούς και τις σχέσεις στο εσωτερικό της κοινωνίας και στον πολιτισμό. Με αυτό τον τρόπο διεκδικούν και πειραματίζονται με διαφορετικούς τρόπους οργάνωσης της κοινωνίας, όπως εναλλακτική εκπαίδευση, πολυπολιτισμικότητα, συμμετοχική δημοκρατία κλπ. Ανάμεσα στους πολλούς θεωρητικούς της πολιτικής οικολογίας, διακρίνονται δύο κυριότερα ρεύματα. Το πρώτο, με κύριο εκπρόσωπο τον Nicholas GeorgescuRoegen, στηρίζεται σε μια κριτική της οικονομίας μέσω της επιστήμης της οικολογίας, κι ένα δεύτερο αντιπροσωπευόμενο από τους Ιβάν Ίλιτς και Αντρέ Γκορζ που εισάγει τη διάσταση της κοινωνικής οργάνωσης και των σχέσεων εξουσίας στην οικολογική τους κριτική της πολιτικής οικονομίας. Η Βαθιά Οικολογία του Arne Naess με καταβολές στους υπερβατικούς Thoreau και Emerson είναι μία σύγχρονη σχολή στοχασμού σχετικά με τα θέματα φύσης και ανθρώπου που δίνει φωνή στην πραγματοποιημένη φύση αποδίδοντάς της αυθύπαρκτη αξία. Ο Νορβηγός φιλόσοφος Arne Naess εκπροσωπεί τη θεωρία της Βαθιάς Οικολογίας, γνωστής επίσης και ως οικοσοφία,86 σύμφωνα με την οποία ο άνθρωπος αποτελεί ένα μόνο στοιχείο σε ένα περίπλοκο σύστημα σχέσεων έμβιων οργανισμών, των οποίων η ύπαρξη πρέπει να θεωρηθεί αυτονόητη και έξω από τη λογική που περιγράφηκε παραπάνω, της ύπαρξής τους μόνο σε σχέση με την ωφέλεια που τυχόν έχουν ή δεν έχουν για τον άνθρωπο. Ο Bill Devall συνεργάτης του Arne Naess και συνιδρυτής της θεωρίας της βαθιάς οικολογίας διευκρινίζει τις αρχές και τα επί μέρους σημεία της: 1. Η ευημερία και η άνθηση της ανθρώπινης και της μη ανθρώπινης ζωής στη Γη αποτελούν αυταξίες (συνώνυμα: έμφυτη και εγγενής αξία). Αυτές οι αξίες είναι ανεξάρτητες της χρησιμότητας του μη ανθρώπινου κόσμου για ανθρώπινους σκοπούς. 2. Ο πλούτος και η ποικιλότητα των μορφών ζωής συντελούν στην πραγμάτωση αυτών των αξιών και είναι επίσης αξίες αυτές καθ’ αυτές. 3. Οι άνθρωποι δεν έχουν το δικαίωμα να μειώσουν αυτόν τον πλούτο και την ποικιλότητα παρά μόνο για να καλύψουν ζωτικές ανάγκες. 4. Η άνθηση της ανθρώπινης ζωής και των πολιτισμών είναι συμβατή με μία ουσιαστική μείωση του ανθρώπινου πληθυσμού. Η άνθηση της μη ανθρώπινης ζωής αξιώνει μια παρόμοια μείωση. 5. Η παρούσα ανθρώπινη παρέμβαση στον μη ανθρώπινο κόσμο είναι υπερβολική και η κατάσταση επιδεινώνεται ραγδαία. 6. Η πολιτική πρακτική πρέπει γι’ αυτόν τον λόγο να αλλάξει. Οι αλλαγές στην πολιτική πρακτική επηρεάζουν τις βασικές οικονομικές, τεχνολογικές και ιδεολογικές δομές. Η κατάσταση των πραγμάτων που θα προκύψει θα είναι πολύ διαφορετική από την παρούσα.
86
Ο όρος οικοσοφία αργότερα διεκδικήθηκε κάτω από διαφορετικούς όρους από τον Felix Guattari, ο οποίος προτιμά την υιοθέτηση μίας φιλοσοφικής στάσης που αναγνωρίζει το πολύπλοκο και αξεδιάλυτο που χαρακτηρίζουν τη φύση των σχέσεων ανάμεσα στους ανθρώπους και το περιβάλλον τους. Έτσι, διακρίνει μία δυαδική υπόσταση που αφορά τα ανθρώπινα και τα φυσικά συστήματα: «μόνο μία ηθικο-πολιτική συνάρθρωση- που ονομάζω οικοσοφία- ανάμεσα στα τρία οικολογικά φάσματα, δηλαδή το περιβάλλον, τις κοινωνικές σχέσεις και την ανθρώπινη υποκειμενικότητα, θα μπορούσε ενδεχομένως να φωτίσει ικανοποιητικά αυτά τα ζητήματα». Βλ. Felix Guattari, ό.π., σ. 10
74
Κεφάλαιο 3
7. Η ιδεολογική αλλαγή συνίσταται κατά κύριο λόγο στην εκτίμηση της ποιότητας ζωής (βίωση καταστάσεων εγγενούς αξίας) παρά στην προσκόλληση σε ένα ολοένα υψηλότερο επίπεδο ζωής. Θα υπάρξει μια βαθιά συναίσθηση της διαφοράς ανάμεσα στο μεγάλο και το μεγαλειώδες. 8. Αυτοί που συμφωνούν με τα παραπάνω σημεία έχουν την υποχρέωση να συμμετάσχουν έμμεσα ή άμεσα στην προσπάθεια να πραγματοποιηθούν οι απαραίτητες αλλαγές.87
Στις παραπάνω θέσεις της, η Βαθειά οικολογία έχει δεχθεί έντονη κριτική από το μέτωπο της κοινωνικής οικολογίας εκ μέρους του Murray Bookchin που εκπροσωπεί την κοινωνική οικολογία, ειδικά με την τέταρτη θέση που αφορά το θέμα της μείωσης του ανθρώπινου πληθυσμού.88 Την κατηγορεί για νεομαλθουσιανές απόψεις, που στο παρελθόν έχουν στρώσει το έδαφος για ακραία εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας είτε με τη μορφή του ναζισμού, είτε με τις πρακτικές της αποικιοκρατίας στις χώρες του λεγόμενου Τρίτου κόσμου. Επιπλέον ο Bookchin ισχυρίζεται ότι οι θέσεις της βαθιάς οικολογίας αποτυγχάνουν στο να αντιληφθούν τη σύνδεση ανάμεσα στις περιβαλλοντικές κρίσεις και στα πολιτικά καθεστώτα και στην προβληματική πολιτική μίας οικολογικά ευαίσθητης κοινωνίας που συνεχίζει να επιδεικνύει φαινόμενα εκμετάλλευσης σε κοινωνικό επίπεδο. Εκπρόσωποι της βαθιάς οικολογίας αντιτείνουν πως το ανάποδο επιχείρημα επίσης αληθεύει, καθώς είναι απόλυτα αληθές ότι μία κοινωνία με ιδανικά και αρχές κοινωνικής ισότητας μπορεί χωρίς αναστολές να συνεχίζει να εκμεταλλεύεται άνισα τους πόρους της γης. Ο Malthus αναπτύσσοντας την θεωρία του για την πίεση που ασκείται από την ανεξέλεγκτη και μεγάλη πληθυσμιακή αύξηση του πλανήτη προκάλεσε μεγάλες αντιδράσεις από την προοδευτική σκέψη στις αρχές του 19ου αιώνα.89 Ωστόσο σήμερα δεν χωρά αμφιβολία πως ζητήματα που αφορούν την ανθρώπινη ευημερία, τις κοινωνικές δομές, τις τοπικές, υπερτοπικές και διεθνείς πολιτικές διαχείρισης των ανανεώσιμων και μη πόρων και το οικολογικό αποτύπωμα σε σχέση με πληθυσμιακά δεδομένα και γεωπολιτικά δεδομένα (και τάσεις υπερπληθυσμού ή υπογεννητικότητας) αγγίζουν σημαντικά και ευαίσθητα ζητήματα που δεν γίνεται να αγνοούνται.
87
Βλ. Το βαθύ, ευρέος φάσματος οικολογικό κίνημα, Devall, Bill, Φύση, Κοινωνία και πολιτική, επ. Γιάννης Σταυρακάκης, εκδόσεις Νήσος 1998, σσ. 165-166. 88 Βλ. Μ. Μπούκτσιν, Ο Μύθος του υπερπληθυσμού, Εκδόσεις Ελεύθερος Τύπος, 1997, σσ. 50-57, 69-78. 89 Thomas Robert Malthus, Essay on Population, (1766 - 1834). Η θεωρία του Malthus δέχθηκε δριμεία κριτική από και από τον Μαρξ, τον Ένγκελς, τον Bookchin και πολλούς άλλους που θεωρούν ότι υποθάλπει τον ολοκληρωτισμό και τον ευγονισμό. Βλ. The Population Myth I, Murray Bookchin, Green Perspectives, Anarchy Archives, #8, 1988 και Marxism, Metaphors and ecological Politics, David Harvey, Monthly Review, Vol. 49, #1, 1998.
75
76
77
Κεφάλαιο 4.
Η ΟΛΙΣΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΣΤΟΝ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟ ΚΑΙ ΤΟ
ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ
4.1.
Παγκόσμια αειφορία και τοπική αειφορία
Από το παράδειγμα της πεταλούδας που χρησιμοποιείται στη θεωρία του χάους, γνωρίζουμε πλέον με βεβαιότητα ότι μικρές αποκλείσεις από τα αρχικά δεδομένα ενός συστήματος είναι δυνατόν να καταλήξουν σε τεράστιους, δυναμικούς μετασχηματισμούς στα τελικά γεγονότα.90 Η ιστορία της ανθρωπότητας αποτελεί πρωτίστως απόδειξη για την αλήθεια αυτού του ισχυρισμού. Αυτό είναι βέβαια στοιχείο που έχει κατ’ εξοχήν εφαρμογή και σε ότι αφορά θέματα κλίματος και περιβάλλοντος, διότι είναι γεγονός ότι γνωρίζουμε πλέον την αλληλεξάρτηση των φαινομένων του κλίματος και των οικοσυστημάτων ανάμεσα σε γεωγραφικές περιοχές με μεγάλες αποστάσεις μεταξύ τους. Μέσα από ένα τέτοιο πρίσμα θεώρησης μοιάζει να είμαστε αντιμέτωποι με έναν αγώνα δρόμου ενάντια σε εξαιρετικά δυσοίωνες προβλέψεις.91 Τα σημερινά δεδομένα παρουσιάζουν ένα τέτοιο μέλλον κατά το οποίο η ανθρωπότητα θα γίνει μάρτυρας κοσμογονικών αλλαγών όπως η εξαφάνιση περιοχών που θα πνιγούν από την υπερχείλιση των υδάτων από την τήξη των πάγων, ή στο άλλο άκρο όπως η ερημοποίηση92 εκτεταμένων περιοχών και οι πάμπολλες καταστροφικές συνέπειες ακραίων καιρικών φαινομένων. Το μεγαλύτερο μέρος των ευθυνών και συνεπειών απορρέει και καταλήγει στον πλανήτη ως σύνολο, στην πραγματικότητα όμως έχουμε να κάνουμε, όπως είναι επίσης γνωστό, με ένα σύστημα με αρκετές παραμέτρους ελευθερίας και με παρουσία άπειρων μικροσυστημάτων. Ταυτόχρονα, κάθε άτομο, ομάδα και τοπική κοινωνία έχει ένα μερίδιο ευθύνης, που πιθανόν δεν αναιρεί τη γενική εικόνα, ενώ μπορεί εν δυνάμει να τη μετριάσει σημαντικά ή να την επιδεινώσει. Κάθε τόπος λοιπόν θα χρειαστεί να αναζητήσει τις λύσεις στα προβλήματα που αντιμετωπίζει διαφορετικά από όλους τους άλλους, σύμφωνα με τα δικά του δεδομένα, χωρίς να παραβλέπουμε βέβαια το γεγονός ότι οι λύσεις αυτές θα είναι προϊόντα συνδυασμού παραγόντων τόσο τοπικών όσο και υπερτοπικών. Ο πλανήτης είναι δυνατόν να γίνει αντιληπτός ως ένας υπεροργανισμός με άπειρα συστήματα και υποσυστήματα που αλληλοσυσχετίζονται συμβιωτικά. Το σύνολο δε των επί μέρους συμπεριφορών των μικροσυστημάτων, μπορεί να επηρεάσει ή και να αλλάξει την πορεία του συστήματος του υπεροργανισμού γη. Με την έννοια αυτή η αθροιστική δύναμη της συμπεριφοράς των τοπικών συστημάτων είναι τεράστια. Επιπλέον, η έρευνα και επιλογή των κατάλληλων εργαλείων για κοινότητες και τόπους μικρής κλίμακας είναι προφανές 90
Βλ. Gleick, J., Chaos Theory, Making a New Science, Viking, 1987. Από την έναρξη της παρούσας μελέτης μέχρι σήμερα σε ότι έχει να κάνει με το περιβάλλον, τη κλιματική αλλαγή και τις συζητήσεις γύρω από την περιβαλλοντική διαχείριση έχει υπάρξει μία πέρα από κάθε προβλέψεις επιτάχυνση των εξελίξεων. 92 Ως ερημοποίηση ορίζεται η υποβάθμιση του εδάφους και του περιβάλλοντος στις ξηροθερμικές και ύφυγρες περιοχές (περιοχές με λόγο ετήσιων κατακρημνισμάτων προς τη δυνητική εξατμισιδιαπνοή μεταξύ 0.05 και 0.65). 91
77
ότι είναι πολύ ευκολότερα επιτεύξιμη και ελέγξιμη από αντίστοιχους στόχους για μεγάλες αστικές περιοχές. Η έννοια αειφορία είναι άμεσα συνδεδεμένη με οικονομικές παραμέτρους και δραστηριότητες που με τη σειρά τους είναι επίσης εξαρτώμενες από όσα συμβαίνουν σε έναν τόπο. Όμως, όπως είναι γνωστό από παλιά και κυρίως από την εποχή της αποικιοκρατίας και ακόμη περισσότερο τελευταία με την επικράτηση του φαινομένου της παγκοσμιοποίησης, οι οικονομικές δραστηριότητες ενός τόπου δεν είναι ποτέ περιορισμένες μέσα στα όριά του αλλά διέπονται από αναρίθμητες άμεσες ή έμμεσες σχέσεις του τόπου, με πάρα πολλά άλλα σημεία στον πλανήτη. Για αυτούς τους λόγους καθίσταται εύκολα κατανοητό ότι η επιδίωξη της αειφορίας σε ένα τόπο μακροπρόθεσμα είναι αδύνατη αφού τα περιβαλλοντικά προβλήματα και οι απειλές δεν μπορούν να περιοριστούν γεωγραφικά και κατά συνέπεια δε θα τα αποφύγουν κάποιες τάξεις ή ομάδες λόγω προνομιακής κοινωνικής ή γεωγραφικής θέσης. Η παρούσα κατάσταση χαρακτηρίζεται από μία οικονομική δραστηριότητα που υποβαθμίζει τα οικοσυστήματα, παρεμβαίνοντας με φυσικές διεργασίες που είναι κρίσιμες για διάφορες υπηρεσίες υποστήριξης της ζωής. Τα δεδομένα της επιδείνωσης του περιβάλλοντος ως αποτέλεσμα της ασύδοτης εκμετάλλευσης στα πλαίσια των αρχών τής μέχρι τώρα διαρκούς συμβατικής ανάπτυξης υποδηλώνουν και ένα τέλος. Το κόστος ζημιών που προέρχονται από καταστροφές που σχετίζονται με την κλιματική αλλαγή από ένα σημείο και πέρα ξεπερνά οποιαδήποτε προοπτική περαιτέρω ανάπτυξης. Η τοπική αειφορία λοιπόν είναι σαφές ότι δεν μπορεί να υπάρξει αυτόνομα για πολύ, χωρίς την επίτευξη της παγκόσμιας αειφορίας. Η δε παγκόσμια αειφορία δεν μπορεί να υπάρξει εφόσον δεν προηγηθούν ριζικές αλλαγές στη λειτουργία του πολιτικού και του οικονομικού συστήματος του Δυτικού πρωτίστως μοντέλου αλλά και του υπόλοιπου κόσμου, αλλαγές που θα αφορούν την ίδια τη δομή της οικονομίας και τη δομή της κοινωνίας.
Εικόνα 8 Κοινωνία, Περιβάλλον, Οικονομία: οι τρεις πυλώνες στους οποίους στηρίζεται η αειφορία, σύμφωνα με την Διαρκή Καλλιέργεια και η αλληλεξάρτηση της τοπικής με την παγκόσμια αειφορία. (Πηγή: διάγραμμα ΝΑ.)
78
79
4.2.
Σχετικά με τις έννοιες του τόπου και του τοπικού
Ο τόπος δεν είναι παρά δοχείο ζωής, «οίκος» όπου φιλοξενεί κάποια οικοσυστήματα, ανάμεσα σε αυτά και τις ανθρώπινες κοινωνίες.93 Οι πόλεις, οι δρόμοι, τα πεζοδρόμια, οι ελεύθεροι χώροι και οι δημόσιοι χώροι είναι επίσης δοχεία ζωής, αλλά φτιαγμένα από τον άνθρωπο. Ως τέτοια, παρέχουν το κατάλληλο πλαίσιο για να ξετυλιχτούν ορισμένα σενάρια και όχι κάποια άλλα. Το κτίριο είναι επίσης δοχείο ζωής στη μικροκλίμακα της μεγάλης κλίμακας που είναι ο τόπος και τα οικοσυστήματά του. Η αρχιτεκτονική παρέχει το κατάλληλο πλαίσιο για να ξετυλιχτούν ορισμένα σενάρια και όχι κάποια άλλα. Ας φανταστούμε μία σκηνή θεάτρου: χρειάζεται κάποιες αναλογίες, ορισμένα ικανά μεγέθη και ορισμένες προδιαγραφές όπως για παράδειγμα συνθήκες φωτισμού και ακουστικής έτσι ώστε να υποδεχθεί ικανοποιητικά μία παράσταση. Αν δεν τις έχει, αισθανόμαστε ότι η παράσταση είναι δυσλειτουργική και ότι κάτι της έλειπε ή ότι αδικήθηκε από εξωγενείς παράγοντες. Είναι άραγε τότε όλα νομοτελειακά; Μάλλον όχι. Τα σενάρια που μπορούν να ξετυλιχτούν συνήθως σε μία θεατρική σκηνή συνεχίζουν να είναι πάρα πολλά και να υπάρχουν πάντα επιλογές. Οι σχέσεις παρόλα αυτά του ανθρώπου με τον τόπο ήταν πάντα καθοριστικές και αμφίδρομες. Ο τόπος διαμόρφωνε τον άνθρωπο και ο άνθρωπος αντίστοιχα ανέπτυσσε μία σχέση με τον τόπο. Τον καλλιεργούσε για να παράγει τροφή και έκτιζε με τα διαθέσιμα υλικά κτίσματα για να ζει και για να στεγάσει τις ιδιωτικές και τις συλλογικές του ανάγκες. Επίσης τον διαμόρφωνε με δρόμους και κάθε είδους παρεμβάσεις χρήσης και εκμετάλλευσης. Εξ αιτίας αυτής της τόσο στενής σχέσης με τον τόπο, η αντίληψη κάθε ανθρώπου για το περιβάλλον και τη ζωή είναι σαφώς καθορισμένη από τον τόπο καταγωγής και κατοίκησης. Civitas και Urbs είναι δύο λατινικοί όροι που έχουν περάσει στο λεξιλόγιο των γλωσσών του Δυτικού κόσμου από τα λατινικά (πχ. civil, civilized, civilization, urban, urbanism, urbanity).94 Οι αποχρώσεις όμως των εννοιών τέτοιων όρων σύμφωνα με τον Fustel de Coulanges, στη σημερινή τους χρήση δεν μεταφέρουν την αυθεντική τους σημασία που τις κάνει να μην είναι συνώνυμες: «Civitas και Urbs γενικά αποδίδονται με την έννοια ‘πόλις’. Όμως τα στοιχεία που συνθέτουν την κοινωνική οργάνωση, τη θρησκεία και τις παραδόσεις μίας ¨φυλής¨, μίας ράτσας, ενός έθνους είναι Civitas».
93
Ο H.T.Odum, θεωρητικός των οικοσυστημάτων, επιχείρησε να αναγάγει τις παρατηρήσεις που έκανε σε μοντέλα οικοσυστημάτων, σε μεγαλύτερες κλίμακες, με στόχο να μπορέσει να κάνει γενικευμένες προβλέψεις όπως στην περίπτωση του κόσμου μας. 94 Βλ. Numa Denis Fustel de Coulanges, La Cité Antique, Etude sur Le Culte, Le Droit, Les Institutions de la Grèce et de Rome, 1864. Project Gutenberg EBook, 2005 κεφ. IV., σ. 110
79
Συνήθως τα στοιχεία αυτά είναι συνδεδεμένα με ένα τόπο και γεννιούνται μέσα από τον τόπο. Αυτό όμως δεν συμβαίνει πάντα. Η ιστορία είναι γεμάτη από κατακτήσεις και οι κατακτητές μεταφέρουν πάντα τρόπους, τεχνογνωσία, θρησκεία, το δικό τους δηλαδή Civitas στον τόπο υπό κατοχή. «Urbs υπήρξε ο τόπος συνάθροισης, κατοικίας και πάνω απ’ όλα ο ναός ή ο ιερός χώρος που αντιστοιχούσε με τη φυλή, τη ράτσα ή το έθνος». Η εποίκηση ενός τόπου από ένα Civitas, έναν αστικά οργανωμένο πολιτισμό, δημιουργεί την αστική εγκατάσταση/ urban settlement, την αποτύπωση της παρουσίας ενός ανθρώπινου πολιτισμού, αυτόχθονα ή όχι στον χώρο με τη δημιουργία κοινοτήτων. Ωστόσο, η σημερινή αστική συνθήκη ενώ μπορεί να χαρακτηριστεί Urbs δεν εξυπακούεται ότι διαθέτει Civitas διότι πολλές πόλεις λειτουργούν κυρίως ως συναθροίσεις ατόμων και δραστηριοτήτων, παρά ως κοινωνικά σύνολα με χαρακτηριστικά κοινότητας και θεσπίζουσας κοινωνίας. Το τοπικό ως προσδιορισμός, αφορά την ταύτιση συγκεκριμένων χαρακτηριστικών τόσο φυσικών όσο και ανθρωπογενών με ένα τόπο και ανιχνεύεται τόσο στην υλική όσο και στην άυλη σφαίρα. Η αρχιτεκτονική, ο δημόσιος χώρος, ο τρόπος μετακίνησης, η τροφή, οι συνήθειες, οι ήχοι και πολλές λεπτομέρειες της καθημερινότητας συνθέτουν από κοινού το τοπικό. Ο τόπος σχετίζεται με τους ανθρώπους που τον ζουν ως μόνιμοι ή περαστικοί, αλλά και με όσους έχουν ζήσει άλλοτε εκεί και οι προσωπικές τους ιστορίες συνδιαμορφώνουν τη συλλογική τοπική ιστορία μέσα από τον τρόπο ζωής, τη λογοτεχνία, το μουσικό ιδίωμα και άλλες εκφάνσεις της ανθρώπινης ύπαρξης. Ταυτόχρονα, δεν μπορεί να υπάρχει οποιαδήποτε αντίληψη για το τοπικό χωρίς να μιλήσουμε για το πολιτικό –αλλά και την ιστορία του τοπικού- διότι το τοπικό έχει μία πολιτική διάσταση, αφού αποτελεί πεδίο έντονων διεκδικήσεων. Η συζήτηση για το τοπικό στρέφει το ενδιαφέρον στην εξερεύνηση και την κατανόηση των συστατικών του τόπου και των δυνατοτήτων καλλιέργειας του «λεξιλογίου» και της «γλώσσας» που πηγάζουν από αυτό. Η ισοπεδωτικά δημοκρατική δορυφορική εικόνα που παρέχει το Google Earth για οποιοδήποτε σημείο του πλανήτη αποτελεί ένδειξη για το ότι το τοπικό -αν μη τι άλλο- δεν είναι πλέον ότι αντιλαμβάνονταν οι περισσότεροι άνθρωποι μέχρι πρόσφατα. Έχει μετατραπεί σε ένα σφαιρικό εικονικό παιχνίδι στα χέρια του παρατηρητή που είναι σε θέση να το περιεργαστεί από διαφορετικές γωνίες και αποστάσεις με άνεση, πλησιάζοντας σε απόσταση όρασης τέτοιας που οι τόποι με τα γεωγραφικά τους χαρακτηριστικά, οι πόλεις με την πολεοδομία τους, τα μνημεία και τους δρόμους τους, τα κτίρια, τα αυτοκίνητα και οι άνθρωποι είναι ορατά.95 Ο πλανήτης είναι πλέον «επισκέψιμος» σε κάθε του άκρη με απλές κινήσεις και συντομία χρόνου και σε βαθμό πυκνότητας πληροφόρησης που μέχρι το τέλος του 20ου αιώνα κάτι τέτοιο ήταν ακόμη ασύλληπτο.
95
Το Google Earth είναι μια εικονική υδρόγειος, εμπλουτισμένη με γεωγραφικές και άλλες πληροφορίες που μπορεί να ανασύρει ο χρήστης. Αρχικά λεγόταν EarthViewer 3D, δημιουργήθηκε από την Keyhole, Inc, με χρηματοδότηση της Αμερικανικής Κεντρικής Υπηρεσίας Πληροφοριών (CIA) και στη συνέχεια το 2004 αποκτήθηκε από την εταιρεία Google.
80
Κεφάλαιο 4
Το Google Earth παρέχει πλέον άμεση πρόσβαση σε ένα στιγμιαία επισκέψιμο πλανήτη με ένα σετ εντολών που προσομοιάζουν video game ή και το χειριστήριο της καμπίνας αεροσκάφους.
Εικόνα 9 Η εμφάνιση της γης στο Google Earth. (Πηγή: Google Earth)
Από τη δορυφορική εικόνα του πλανήτη, ο εικονικός περιηγητής μπορεί να προσεγγίσει με αξιοσημείωτη ευκολία και ταχύτητα οποιοδήποτεσημείο του πλανήτη. Οι δρόμοι πολλών πόλεων είναι πλέον επισκέψιμοι σε ύψος ματιού, πράγμα που έχει ως συνέπεια τη δημιουργία Εικόνα 10 Η καθημερινή εικόνα δρόμου στην Ρώμη. εντελώς νέων σχέσεων του (Πηγή: Google Earth) ατόμου με τον τόπο.
Η διείσδυση αγαθών, γνώσεων, τρόπων ζωής και συνηθειών, αλλά και οι αλυσίδες πολυεθνικών brand names, μαζί με όλα τα υπόλοιπα σημεία της παγκοσμιοποίησης και της κοινωνίας της πληροφορίας, θολώνουν την εικόνα του τοπικού και την κάνουν να μοιάζει με παραλλαγή της ίδιας εικόνας μετατρέποντας έτσι τόπους σε τοπικά παραρτήματα του ίδιου παγκοσμιοποιημένου μοντέλου ζωής και εμπορίου. Τα ζητήματα του «τοπικού» και της κοινότητας σήμερα πρέπει να προσεγγιστούν κάτω από νέους όρους, τόσο θεωρητικά όσο και πρακτικά, σε σχέση με τα ζητήματα της καθημερινότητας, του περιβάλλοντος, της κοινωνίας της πληροφορίας, της παγκοσμιοποιημένης αγοράς, των φαινομένων της μετανάστευσης και της κλιματικής αλλαγής. Αναζητείται ο επαναπροσδιορισμός τους κάτω από νέους όρους σε ένα ασταθές πεδίο κοινωνικών και τεχνολογικών εξελίξεων που θα αφορά την πραγματικότητα του 21 ου αιώνα. Φαινόμενα όπως η οπισθοχώρηση της εθνικής κυριαρχίας υπέρ των αγορών, η αποεδαφικοποίηση και απογύμνωση των ατόμων από την αίσθηση του «ανήκειν», η απαξίωση των τοπικών στοιχείων υπέρ των διεθνών ονομάτων (brand names) και των πολυεθνικών
81
προϊόντων έδωσαν την αφορμή για την άρθρωση μίας νέας ταυτότητας που εκφράζεται με μία φιλοσοφία και ένα κίνημα και συμβαδίζει με την λέξη glocal.96 Ο όρος αυτός αποτελεί μια απόπειρα συμφιλίωσης του παγκόσμιου με το τοπικό που επανενεργοποιεί το «περιφερειακό» και το «τοπικό». Οι βασικοί παράγοντες που επηρεάζουν το τοπικό και αποτελούν ταυτόχρονα κίνδυνο διάβρωσής του θα μπορούσε να συνοψιστούν στους εξής: o η νεοφιλελεύθερη πολιτική της εποχής που έχει επιπτώσεις στο περιβάλλον, την οικονομία αλλά και τις ανθρώπινες σχέσεις. o Η παγκοσμιοποίηση όπως εκδηλώνεται στην αρχιτεκτονική, τη μαζική κουλτούρα, τις αγορές, που απαλείφει την τοπική ιδιομορφία, τις τοπικές εκφράσεις, τέχνες, τη μικρή κλίμακα, την τοπική αγορά, τα επαγγέλματα τοπικών υπηρεσιών κλπ. o Τα διεθνή και εικονικά κοινωνικά δίκτυα σε μία τους εκδοχή, τείνουν επίσης να διαβρώσουν την δύναμη του τοπικού (Ο αμφίσημος ρόλος της κοινωνίας της πληροφορίας αναλύεται παρακάτω). Προς αυτή τη κατεύθυνση, η λεγόμενη Σχολή της Εδαφικής Ενότητας, (Territorialist School) είναι μια σύγχρονη προσέγγιση στον αστικό και περιφερειακό σχεδιασμό που προέκυψε από το έργο ιταλών μελετητών.97 Ξεκινώντας από μια κριτική της έννοιας της βιώσιμης ανάπτυξης, όπου τόσο ένα αυστηρά περιβαλλοντικό όραμα της αειφορίας όσο και η παγκόσμια ποσοτική ανάπτυξη έχουν αμφισβητηθεί, η συγκεκριμένη σχολή σκέψης έχει επικεντρωθεί στον όλο και πιο σημαντικό ρόλο της τοπικής ποιοτικής ανάπτυξης και επεξεργάζεται την έννοια της «τοπικής αειφόρου αυτονομίας της ανάπτυξης». Αυτή η έννοια τονίζει την ισορροπία ανάμεσα στις θεμελιώδεις ανθρώπινες ανάγκες -που δεν μπορεί να εξομοιωθούν μόνο με υλικές ανάγκες, την ευημερία, την αυτοδυναμία και την ανάπτυξη της αυτοδιοίκησης από την τοπική κοινωνία. Τονίζει τον ολοένα αυξανόμενο ρόλο της ίδιας της εδαφικής ενότητας, όταν συζητούνται ζητήματα βιωσιμότητας και υποστηρίζει τις τέχνες και τεχνικές που θα αναδείξουν την εδαφική ιδιομορφία, μοναδικότητα και ποιότητα ως κλειδί για τη βιώσιμη ευημερία ενός τόπου. Η προσέγγιση της σχολής της εδαφικής ενότητας στοχεύει στο να συνδυάσει αυτούς τους τρεις στόχους, αναδεικνύοντας τη σημασία της συνείδησης του ατόμου σε σχέση με τον τόπο. Επιδιώκεται δηλαδή μια αντανακλαστική σχέση με την τοπική ταυτότητα και την πολιτιστική κληρονομιά, (σε σχέση με τις έννοιες του βιο-τοπικισμού όπως αναπτύσσονται από τον Patrick Geddes98), κλειδιά μίας στρατηγικής των κοινωνιών για ένα βιώσιμο μέλλον.
96
Βλ. local vs global και νεολογισμούς όπως glocal and glocalization, Hampton, Keith and B Wellman. 2002. The Not So Global Village of Netville σ. 345-371. 97 Ο Alberto Magnaghi μεταξύ αυτών, για πολλά χρόνια τακτικός καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Φλωρεντίας, είναι η πιο εξέχουσα φυσιογνωμία. 98
Ο Patrick Geddes μαζί με τον John Ruskin μοιράζονταν την πεποίθηση ότι οι κοινωνικές διεργασίες και η χωρική μορφή συνδέονται. Ως εκ τούτου, πίστευαν πως αλλάζοντας τη χωρική μορφή ήταν δυνατόν να αλλάξει και η κοινωνική δομή. Αυτό ήταν ιδιαίτερα σημαντικό στα τέλη του 19ου και αρχές του 20ου αιώνα, όταν η εκβιομηχάνιση άλλαζε δραματικά τις συνθήκες διαβίωσης. Ο Geddes
82
Κεφάλαιο 4
Ο ορισμός της «κληρονομιάς» έτσι όπως έχει υιοθετηθεί από αυτή τη σχολή σκέψης που προσδιορίζει κάθε εδαφική ενότητα «Territorio», σχετίζεται με τους ανθρώπους και τους τόπους, συμπεριλαμβανομένων των χαρακτηριστικών του περιβάλλοντος, του τοπίου, των αστικών χαρακτηριστικών, της τοπικής γνώσης, του πολιτισμού και της τοπικής βιοτεχνίας και παραγωγής που από κοινού προσδιορίζουν ένα μοναδικό χαρακτήρα μίας ζωντανής εδαφικής οντότητας. Πρέπει όμως να γίνει ένας σαφής διαχωρισμός -προς αποφυγή παρεξηγήσεωνανάμεσα σε μία προσέγγιση για το τοπικό και σε έννοιες όπως ιστορία, παράδοση και εθνική ταυτότητα, με τις οποίες υπάρχουν περιοχές αλληλοεπικάλυψης διότι αφορούν άλλες ιδεολογικές κατευθύνσεις. Η σύγχρονη έννοια του τόπου εμπεριέχει στοιχεία μνήμης και παράδοσης που ενσωματώνει δημιουργικά στο σήμερα, όπως μπορεί να είναι σε θέση να κάνει και με τους μετανάστες και ανθρώπους με άλλη εθνική καταγωγή που αποτελούν μέρος του «εδώ και τώρα» στην τοπική κοινωνία, παραγωγή και οικονομία και στόχος είναι να αναδυθεί η θέση τους. Εικόνα 11 Ecosistema Urbano. (Πηγή: Green Architecture for the Future, Κατάλογος έκθεσης Louisiana Museum of Modern Art, 2009).
Κατά μία έννοια, όλα τα ζητήματα που αφορούν μία κοινωνία μπορούν να εξεταστούν μέσα από το πρίσμα της συζήτησης για το τοπικό. Αν κατανοήσουμε πως αντιλαμβανόμαστε το τοπικό και την κοινότητα μικρής κλίμακας ως μία άλλη προσέγγιση για τη βιωσιμότητα και διάφορες άλλες έννοιες, τότε είναι ίσως πιο εύκολο να «δούμε» τα προβλήματα που συνωμοτούν σε μία σταδιακή και σταθερή διάβρωση και αποστέωσή τους σήμερα. Είναι μία πραγματικότητα που αντανακλάται στη διαρκή υποβάθμιση του τόπου όπως τη βλέπουμε να εκφράζεται στην απαξίωση του περιβάλλοντος, την κατάρρευση των μηχανισμών της κοινότητας, την εξατομίκευση και πολλά άλλα. Το αξιοπερίεργο βέβαια είναι ότι αυτό συντελείται με συμμετοχή, συναίνεση, ανοχή ή άγνοια της πλειοψηφίας, είναι δηλαδή κάτι που καθημερινά συντελείται από όλους και ίσως να είναι αναγνωρίσιμα τα συμπτώματα, όλα αυτά δηλαδή από τα οποία αναγνωρίζουμε την ασθένεια στα επί μέρους συμπτώματα αλλά όχι στο σύνολό της!
έθεσε σε εφαρμογή τη θεωρία του σε ανάπλαση τμήματος της παλιάς πόλης του Εδιμβούργου ενώ είναι υπεύθυνος και για το γενικό πολεοδομικό σχεδιασμό για την πόλη του Τελ Αβίβ (1925).
83
Το τοπικό δεν είναι απαραίτητα έξω από τους προβληματισμούς για τον αστικό χώρο. Αντίθετα μάλιστα. Μέσα από την έρευνα για το τοπικό, αναζητούνται δίαυλοι επανάκτησής του σε όλες τις κλίμακες της ανθρώπινης εμπειρίας, σημαντικό μέρος της οποίας είναι οι αστικοί πολιτισμοί. Προπάντων και κυρίως όμως, είναι η υπέρβαση, η άρνηση, η κατάσταση ελέγχου και καθυπόταξης της φύσης ή ακόμη σε ακραίες εκφάνσεις της, η συνθετική αναπαραγωγή της.99 Εξ άλλου, οι βοτανικοί και ζωολογικοί κήποι από τον 19ο αι. επιδιώκουν να μεταφέρουν μέσα στο ελεγχόμενο αστικό περιβάλλον τη φύση ταξινομημένη ως πεδίο παρατήρησης, ψυχαγωγίας και μάθησης. Στην αποθέωση της αστικής συνθήκης και της συνθετικής αναπαραγωγής της υπαίθρου κατά το δοκούν, στη Νέα Υόρκη, είναι χαρακτηριστικό το περίφημο σχόλιο-διαφήμιση σχετικά με την εμπειρία των θεατών του συνθετικού ηλιοβασιλέματος του Μητροπολιτικού Θέρετρου και απόλυτου βασιλιά της διασκέδασης των πρώτων δεκαετιών του 20ου αιώνα, του Radio City Music Hall: «Μία επίσκεψη στο Radio City Music Hall αξίζει όσο ένας μήνας στην εξοχή!»100 Ο κήπος αποτελεί τη διαμεσολάβηση ανάμεσα στον άνθρωπο και τη φύση, την πόλη και την ύπαιθρο. Οι κήποι μέσα στη πόλη, δημόσιοι ή ιδιωτικοί, είναι ένα ακόμη σημείο πρόσκλησης του φυσικού μέσα στο ανθρωπογενές, πάντα βέβαια με τις ελεγχόμενες συνθήκες της ανθρώπινης παρέμβασης και οργάνωσης. Πράγματι ο κήπος ιστορικά πάντα διατηρούσε μία θέση στην ανθρώπινη δημιουργία που πιστά αντανακλούσε την ανθρώπινη αντίληψη για τη φύση και τη θέση του ανθρώπου μέσα σε αυτήν. Εξάλλου, επανερχόμενοι στις θεολογικές καταβολές των σχέσεων ανθρώπου-φύσης, μπορούμε να δούμε τη δυνατότητα λύτρωσης από την άγρια φύση μέσω της δημιουργίας του κήπου ως συμβολική επιστροφή στον κήπο της Εδέμ και κατ’ επέκταση και πνευματική λύτρωση στο πλαίσιο της κυρίαρχης ιουδαιοχριστιανικής θεματικής. Ο μετασχηματισμός του αγριότοπου σε κήπο ενείχε το στοιχείο της λύτρωσης με θεολογική σημασία για τους αγροτικούς πληθυσμούς από την Αναγέννηση και μετά.101Αναμφίβολα ο κήπος είναι το πεδίο της ήμερης φύσης, εκεί όπου ο άνθρωπος υλοποιεί τις φαντασιώσεις του με υλικά το χώμα και τον φυτικό κόσμο, το νερό και άλλα στοιχεία. Στον κήπο συναντάται το ανθρώπινο πνεύμα, η καλλιτεχνική δημιουργία και η επιστήμη με το φυσικό στοιχείο και τον χρόνο, όπου σε συνεργασία παράγουν τόπους, τοπία που μιλούν για κάτι ιδιαίτερο και οργανώνουν το φυσικό με τους νόμους ενός μικρού σύμπαντος. Παρακάτω περιγράφονται και αναλύονται οι θεωρίες στις οποίες στηρίζεται ως επί το πλείστον η άνθηση των εναλλακτικών προτύπων κοινωνικής και οικιστικής συγκρότησης έτσι ώστε να γίνει καλύτερα κατανοητό το πλαίσιο τους.
99
Aπό τους συνθετικούς κήπους με πλαστικό χλοοτάπητα, μέχρι την απομίμηση φυτών ή τις προβολές και ηχητικές εγκαταστάσεις φύσης και την συνθετική αναπαραγωγή της όπως το τεχνητό κλίμα και χιόνι στο Ντουμπάι κοκ. 100 Βλ. Rem Koolhaas, Delirious New York, The Monacelli Press, 1978. σ 209 101 Ο Derek Jarman, ο σκηνοθέτης που απεβίωσε, θύμα του AIDS, θεώρησε ως το ύστατο έργο του και ταυτόχρονα ένα έργο λύτρωσης τον κήπο του, στο Dungeness της επαρχίας Kent, σε απόσταση μάλιστα βολής από ένα πυρηνικό εργοστάσιο. Βλ.“The Garden”, ταινία του 1990.
84
Κεφάλαιο 4
4.3.
Εναλλακτικές προσεγγίσεις οικονομικής και κοινωνικής συγκρότησης
Η ανάπτυξη αναφέρεται σχεδόν αποκλειστικά σε οικονομικούς δείκτες όπως το κατά κεφαλήν εισόδημα, το Ακαθάριστο Εθνικό Προϊόν (ΑΕΠ), το Ισοζύγιο Εισαγωγών/ Εξαγωγών, ο Δείκτης Πληθωρισμού, είναι δηλαδή πρωτίστως ποσοτική έννοια. Αντιπροσωπεύει ένα σύνολο από πρακτικές, (που κάποιες φορές εμφανίζονται αντιφατικές, οι οποίες απαιτούν για την πρόοδο της κοινωνίας τη γενική μεταμόρφωση -και καταστροφή- του φυσικού περιβάλλοντος, τη διαρκή αναπροσαρμογή του τρόπου ζωής και των κοινωνικών σχέσεων. Το βασικό πρόβλημα με την εφεύρεση του όρου, την εφαρμογή του αδιακρίτως ως μέτρο σύγκρισης όλων των λαών και ανθρώπων και την επικράτησή του, είναι ότι αποτελεί μία αφηρημένη ποσοτική έννοια και μάλιστα επιλεκτική ως προς κάποια μεγέθη. Όλοι οι άλλοι όχι ποσοτικοί αλλά ποιοτικοί παράγοντες, άρα λιγότερο εύκολα μετρήσιμοι, ωστόσο εξαιρετικά σημαντικοί ως συντελεστές για την ανθρώπινη ευημερία και ευτυχία, όπως οι κοινωνικές δομές μίας κοινωνίας, το περιβάλλον και οι φυσικοί πόροι δεν λαμβάνονται υπ’ όψιν. Εκτός από την παραπάνω διαπίστωση χονδροειδούς παράλειψης και διαστρέβλωσης απεικόνισης μίας πραγματικότητας, είναι ενδιαφέρον ότι η ανάπτυξη είναι «τυφλή» ως προς το είδος των ποσοτικών οικονομικών συναλλαγών. Δεν ενδιαφέρει αν αφορούν κοινωφελή έργα υποδομής ή εμπόριο όπλων και ναρκωτικών. Η έννοια της ανάπτυξης με δείκτη το ΑΕΠ τοποθετεί τους λαούς σύμφωνα με τα συγκεκριμένα κριτήρια σε μία κλίμακα κατάταξης και με βάση αυτά τα κριτήρια κάποιες χώρες είναι αναπτυγμένες (Δυτική Ευρώπη, Αμερική, κλπ) και σε σύγκριση μαζί τους, με τα ίδια κριτήρια οι υπόλοιπες είναι είτε αναπτυσσόμενες, είτε υπανάπτυκτες. Ένα ουσιώδες σφάλμα αυτής της κατηγοριοποίησης είναι ότι όλες οι χώρες αξιολογούνται ως κοινωνίες στο ίδιο μοντέλο εξέλιξης, όπου απλά βρίσκονται σε ένα διαφορετικό χρονικά στάδιο εξέλιξης. Επομένως οι αναπτυσσόμενες χώρες τείνουν να φτάσουν τις αναπτυγμένες και να εξομοιωθούν με αυτές (ανεξαρτήτως πολιτισμικών αξιών, παραδόσεων και ιστορίας). Οι μη αναπτυγμένες (αναπτυσσόμενες ή υπανάπτυκτες χώρες) βρίσκονται σε κατάσταση ένδειας και σπανιότητας των αγαθών που απολαμβάνουν οι αναπτυγμένες χώρες, των προϊόντων δηλαδή της αναπτυξιακής διαδικασίας της παραγωγής. Όμως, σε κατάσταση αυτονομίας και δικής τους ισορροπίας, ορισμένες τέτοιες χώρες είναι δυνατό να έχουν και να απολαμβάνουν υλικά και άυλα αγαθά που ενσωματώνονται στη δική τους κοινωνική δομή και που εξασφαλίζουν την ευημερία και την ευτυχία στους πολίτες, αγαθά που για την αναπτυξιακή διαδικασία και τους δείκτες της ανάπτυξης αγνοούνται παντελώς. Από την άλλη, η υλική σπάνις (η κατάσταση έλλειψης) ή η τεχνητή δημιουργία της, δεν είναι παρά ο ιδανικός μηχανισμός για την παραγωγή κέρδους σύμφωνα με τους νόμους της προσφοράς και της ζήτησης. Κατ’ επέκταση, η αυτάρκεια και η βιωσιμότητα είναι όροι αντίθετοι προς τους μηχανισμούς του κέρδους και του καπιταλιστικού συστήματος όπως ήδη έχει προαναφερθεί. Ανακύπτει λοιπόν ένα κεντρικό πρόβλημα θεώρησης σύμφωνα με το οποίο οι χώρες του Τρίτου Κόσμου αποτελούν
85
κοινωνίες σε στάδια εξέλιξης που τείνουν προς τη συνθήκη ωρίμανσης των Δυτικών κοινωνιών. Πρόκειται βέβαια για μια λανθασμένη προσέγγιση την οποία έχουν ανατρέψει με καθοριστικό επιστημονικό τρόπο οι νεώτερες ανθρωπολογικές στρουκτουραλιστικές θεωρήσεις. Ο τρόπος εξέλιξης των δυτικών κοινωνιών δεν μπορεί ούτε θα έπρεπε να αποτελέσει τον «χάρτη πορείας» για οποιαδήποτε κοινωνία στο πλανήτη, ανεξαρτήτως των ιστορικών της καταβολών και παραδόσεων. Στην πράξη, έχει αποδειχθεί πως όπου αυτό επιχειρήθηκε, έχει συχνά οδηγήσει σε κίνδυνο πλήρους κατάρρευσης του κοινωνικού ιστού και εν τέλει, της ίδιας της κοινωνίας.102 Αυτού του είδους οι απλοϊκές θεωρήσεις εξέλιξης των κοινωνιών έχουν εγείρει έντονη αμφισβήτηση της εγκυρότητας και του πραγματικού νοήματος του ΑΕΠ (Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν). Τα τελευταία χρόνια, ιδιαίτερα μετά από τις Διεθνείς Συνδιασκέψεις του Κιότο, Ρίο, Γιοχάνεσμπουργκ και Μπαλί, διαφαίνεται το αφελές του ιδεολογικού οικοδομήματος της ανάπτυξης ιδιαίτερα σε σχέση με τον δείκτη κατάταξης χωρών με βάση τα δεδομένα το ΑΕΠ με αποκλειστικά οικονομικά κριτήρια. Ενδεικτικό της παράνοιας και παρεξήγησης σε ότι αφορά το νόημα, τη χρησιμότητα και την αξιοπιστία που μπορεί να μεταφέρει ο δείκτης αυτός, είναι το γεγονός ότι η Ελλάδα το 2010, εν μέσω δημοσιονομικής κρίσης, ραγδαίας κατάρρευσης κοινωνικών θεσμών και κεκτημένων, γενικευμένης δυσαρέσκειας και αναταραχών, εμφανίζεται σύμφωνα με τον πίνακα κατάταξης του ΔΝΤ να καταλαμβάνει την 29 η θέση, αμέσως μετά την Ιταλία και το Ισραήλ.103 Σε αυτές τις μετρήσεις όμως δεν λαμβάνονται υπ’ όψιν πολλά άλλα δεδομένα που αφορούν πληθυσμιακά χαρακτηριστικά, ικανότητα παραγωγής, τύπο οικονομίας, πολιτικά, κοινωνικά και αξιακά στοιχεία, παραδόσεις και πολιτιστικός πλούτος μίας χώρας ή και μίας περιοχής. Τέτοιου είδους διαπιστώσεις χονδροειδών αντιφάσεων έχουν οδηγήσει στη σύλληψη άλλων δεικτών όπως αυτό του Εθνικού Δείκτη Ευτυχίας/ GNH (National Happiness Index)104 ή του Δείκτη Ανθρώπινης Ανάπτυξης/ HDI (Human Development Index)105 που συνυπολογίζουν μία πληθώρα δεδομένων με πρώτο τη ψυχική υγεία του πληθυσμού και στη συνέχεια την κατάσταση της οικολογίας, της υγείας, της εκπαίδευσης, του τοπικού πολιτισμικού ιδιώματος, το επίπεδο διαβίωσης, τον τρόπο διάθεσης του χρόνου ενός εικοσιτετραώρου για τον μέσο άνθρωπο, τη ζωτικότητα της κοινότητας και τη χρηστή διακυβέρνηση. ¨Όλα αυτά υπολογίζονται με λεπτομερείς επί μέρους μετρήσεις έτσι ώστε να καταλήγουν σε όσο το δυνατόν πιο αντικειμενικά στοιχεία.106
102
Οι Ladakh, μία απομακρυσμένη και ευημερούσα κοινότητα του Κασμίρ στην Ινδία, έχουν μελετηθεί από το 1975 σε μία πορεία εκμοντερνισμού και στη συνέχεια υποβάθμισης και αποδόμησης του ιστού της κοινότητας εξ αιτίας των συνεπειών της παγκοσμιοποίησης. Βλ. Ancient Futures: Learning from Ladakh, Helena Norberg-Hodge,Sierra Club Books, 2009. Επίσης, αντίστοιχες τέτοιες μαρτυρίες προκύπτουν από αυτόχθονες πληθυσμούς στη Νότιο Αμερική και Αυστραλία. 103
Βλ. σχετικό πίνακα στο Παράρτημα. Ο δείκτης GNH υπάρχει από το 1972 και υπήρξε έμπνευση του βασιλιά του Μπουτάν Jigme Singye Wangchuck. Βλ. www.grossnationalhappiness.com (Ημερομηνία ανάκτησης:4-6-2011) 105 Ο δείκτης HDI εμφανίστηκε το 1990 από τον Πακιστανό οικονομολόγο Mahbub-ul-Haq. Βλ. Human Development Reports. (Ημερομηνία ανάκτησης: 12-5-2012), http://hdr.undp.org και σχετικό πίνακα με δείκτες κατάταξης χωρών σύμφωνα με τους υπολογισμούς του HDI στο Παράρτημα. 106 Βλ. δείγμα υπολογιστικού φύλλου παραγόντων στο Παράρτημα, σ 316 104
86
Κεφάλαιο 4
Εικόνα 12 (Πηγή: ενημερωτικό φιλμ για τον Δείκτη Ευτυχίας, Wikipedia)
Σχηματοποιημένη αναπαράσταση ορισμένων βασικών παραγόντων που συνυπολογίζονται στον προσδιορισμό του Δείκτη Ευτυχίας (GNH) ενός κράτους: εισόδημα, ασφάλιση, κατοικία, περίθαλψη, περιβάλλον, ελεύθερος χρόνος. (Εκτός από τις ενδεικτικές αυτές κατηγορίες λαμβάνονται υπόψη πολλοί ακόμη παράγοντες, πχ. κοινωνικός ιστός, διακυβέρνηση, βιοποικιλότητα, κλπ )
Το ασυμβίβαστο προκύπτει από το γεγονός ότι οι αναπτυσσόμενες χώρες δυνητικά θα διεκδικούν στο μέλλον, πόρους σε επίπεδα που θα τείνουν να πλησιάζουν την κατανάλωση του Δυτικού κόσμου που εφηύρε και επαγγέλλεται την αειφορία, εφόσον επιδιώξουν να παίξουν δηλαδή με τους όρους του παιχνιδιού της ανάπτυξης που θέτει η Δύση και με τον τρόπο που αυτή τους αντιλαμβάνεται, όπως ας πούμε συμβαίνει ως γνωστόν πλέον με την Κίνα και την Ινδία. Ασυμβίβαστο, εφόσον ο όποιος προβληματισμός, δεν θίγει στο ελάχιστο μία πιθανή διαφοροποίηση των ίδιων των αναπτυξιακών διαδικασιών και τρεχόντων ρυθμών κατανάλωσης, τις οποίες θεωρεί δεδομένες και απαραβίαστες, που ισχυρίζεται όμως ότι είναι δυνατόν να μετατραπούν σε βιώσιμες. Αν δεν αλλάξουν οι συνήθειες και διαδικασίες παραγωγής και κατανάλωσης της Δύσης και βεβαίως των νεόκοπων καπιταλιστικών «δημοκρατιών» που τη μιμούνται, επίκειται εξάντληση πόρων που θα επιταχυνθεί κατά πολύ εφόσον οι αναπτυσσόμενες χώρες και ο Τρίτος Κόσμος επιτύχουν σύγκλιση ρυθμών ανάπτυξης και κατανάλωσης με αυτών της Δύσης, πράγμα που βλέπουμε να συμβαίνει ιλιγγιωδώς με τον πληθυσμιακό γίγαντα της Κίνας. Όπως επισημαίνει ο Μιχάλης Μοδινός, η αισιοδοξία της ανάπτυξης «πάσχει τόσο από μαθηματική όσο και από φιλοσοφική σκοπιά. Θέτει όμως ταυτόχρονα, ορισμένα θεμελιώδη ζητήματα σχετικά με τον τρόπο που οι κοινωνίες βλέπουν τον εαυτό τους, με τον τρόπο που αναγνωρίζουν το παρελθόν τους, με εκείνον που αντιλαμβάνονται την ιστορία τους και κατασκευάζουν το μέλλον τους».107 Ενώπιον αυτής της πασιφανούς πλέον διαπίστωσης, που όμως δυσκολεύεται να συμβιβάσει και κατ’ επέκταση να δεχθεί ως αληθινά ορισμένα δεδομένα, βρίσκεται η διεθνής κοινότητα. Παραμένει συνδεδεμένη με τη δυτικού τύπου αντίληψη για το μέλλον της, στην οποία η έννοια της βιώσιμης ανάπτυξης επιχειρεί να λύσει τον γρίφο της εξίσωσης. Υπάρχουν όμως και διαφορετικές αναγνώσεις της παγκόσμιας πολιτισμικής ιστορίας. Ενώ σύμφωνα με τα κριτήρια της ανάπτυξης υπάρχουν υπανάπτυκτες ή τριτοκοσμικές κοινωνίες που εμφανίζονται στάσιμες ή με αρνητικό δείκτη ανάπτυξης, για τον Levi-Strauss οι κοινωνίες κατατάσσονται σε «θερμές» και «ψυχρές», σύμφωνα με ένα διαχωρισμό που προκύπτει ανάλογα με τον τρόπο
107
Βλ. Μοδινός, Μιχάλης, Η Αρχαιολογία της ανάπτυξης, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 1996, σ. 142
87
ανάπτυξής τους και διαχείρισης πόρων.108 Θερμές κοινωνίες είναι αυτές που χαρακτηρίζονται έντονα από το στοιχείο της αλλαγής και της προόδου, οι κοινωνίες δηλαδή που ανήκουν στη Δύση η χρησιμοποιούν το δυτικό μοντέλο οργάνωσης. Ψυχρές αντίθετα είναι οι κοινωνίες που εμφανίζονται μάλλον στάσιμες, δηλαδή οι πρωτογονικές. Ο Levi-Strauss χρησιμοποιεί τη μεταφορά του τρένου και του ρολογιού για να κάνει τη διαφορά κατανοητή: «Οι ‘ψυχρές’ κοινωνίες, ως τα ρολόγια, χρησιμοποιούν την ενέργεια που διαθέτουν από την αρχή, δημιουργώντας ελάχιστη αταξία- αυτό που στη φυσική ονομάζεται εντροπία- και έχουν την τάση να διατηρούν την αρχική τους κατάσταση, πράγμα που εξηγεί γιατί μας φαίνονται ως κοινωνίες χωρίς ιστορία και χωρίς πρόοδο. Οι ‘θερμές’ κοινωνίες, από την άλλη, όπως οι ατμομηχανές, λειτουργούν βάσει της διαφοράς θερμοκρασίας ανάμεσα στα μέρη τους-διαφοράς που πραγματοποιείται μέσω διαφόρων μορφών κοινωνικής ιεραρχίας, είτε αυτό λέγεται δουλεία, δουλοπαροικία ή ταξικές διακρίσεις. Οι ‘θερμές’ κοινωνίες –όπως οι θερμοδυναμικές μηχανές- παράγουν πολύ περισσότερο έργο από τις ‘ψυχρές’, καταναλώνουν όμως και προοδευτικά καταστρέφουν τις πηγές της ενέργειάς τους … …Οι πρωτόγονοι παράγουν λίγη τάξη με τον πολιτισμό τους. Τους ονομάζουμε σήμερα υπανάπτυκτους. Αλλά παράγουν πολύ λίγη εντροπία στον πολιτισμό τους. Σε γενικές γραμμές οι κοινωνίες αυτές βασίζονται στην ισότητα μεταξύ των μελών τους, είναι μηχανικού τύπου και διέπονται από τον κανόνα της ομοφωνίας. Αντίθετα, οι πολιτισμένοι παράγουν πολλή τάξη στον πολιτισμό τους, όπως δείχνει η εκμηχάνιση και τα μεγάλα έργα του πολιτισμού, αλλά παράγουν επίσης πολλή εντροπία στην κοινωνία τους: κοινωνικές συγκρούσεις, πολιτικοί αγώνες, όλα τα πράγματα για τα οποία οι πρωτόγονοι, όπως είδαμε, παίρνουν όλα τα προφυλακτικά τους μέτρα, ίσως μάλιστα με τρόπο πολύ πιο συνειδητό από όσο θα μπορούσαμε να υποθέσουμε. Το μεγάλο πρόβλημα του πολιτισμού υπήρξε λοιπόν η διατήρηση μίας απόστασης, ενός διαφοροποιητικού συστήματος. Είδαμε ότι το διάστημα αυτό επιτεύχθηκε με τη δουλεία, έπειτα με τη δουλοπαροικία και κατόπιν με τη δημιουργία του προλεταριάτου. Αλλά, καθώς οι αγώνες της εργατικής τάξης τείνουν ως ένα σημείο να εξισώσουν το επίπεδο, η κοινωνία μας ήταν αναγκασμένη να βγει σε αναζήτηση καινούργιων διαφοροποιητικών διαστημάτων, με την αποικιοκρατία, με τη λεγόμενη ιμπεριαλιστική πολιτική, ήταν δηλαδή αναγκασμένη να αναζητεί συνεχώς, στο πλαίσιο της ίδιας της κοινωνίας, η με την υποδούλωση των κατακτημένων λαών, τη δημιουργία μιας απόστασης ανάμεσα σε μία κυρίαρχη και μία κυριαρχούμενη ομάδα. Η απόσταση όμως αυτή είναι πάντοτε προσωρινή, όπως συμβαίνει σε μία ατμομηχανή, που τείνει να ακινητοποιηθεί, επειδή η ψυχρή πηγή θερμαίνεται και η θερμή πηγή βλέπει τη θερμοκρασία της να κατεβαίνει».109
108
Ο Levi-Strauss εμβάθυνε ως ανθρωπολόγος στις κοινωνίες των Ινδιάνων του Αμαζονίου καταλήγοντας εν τέλει να αναπτύξει ανθρωπολογικές συγκρίσεις με την δική του κοινωνία της ου Γαλλίας του 20 αιώνα και γενικότερα προσεγγίσεις των δυτικών κοινωνιών ερμηνευόμενες σε αντίστιξη με τις λεγόμενες «πρωτόγονες» κοινωνίες. 109 Οι συσχετισμοί του Lévi-Strauss προέρχονται από συνεντεύξεις του στον Georges Charbonnier για το γαλλικό ραδιόφωνο το 1961, Entretiens avec Claude Lévi-Strauss. Paris: Union générale d’editions (10/18). Βλ. Άγρια Σκέψη, (Εισαγωγή: σχόλια Άλκη Κυριακίδου-Νέστορος), Εκδόσεις Παπαζήση, 1977, σ. 29-31.
88
Κεφάλαιο 4
Ως επαλήθευση της παραπάνω θεωρίας, η Ευρωπαϊκή Ένωση με την καθιέρωση μίας ενιαίας αγοράς έζησε μία αύξηση της μετανάστευσης από τρίτες χώρες προς το εσωτερικό της, γεγονός που παρέχει τη δυνατότητα μίας προς το παρόν διατήρησης της απόστασης που περιέγραψε ο Stauss ανάμεσα στους πολίτες της ΕΕ και τους μετανάστες. Σήμερα πλέον με επιστημονικά δεδομένα η εξάντληση πόρων και η φέρουσα ικανότητα είναι αντικείμενα προβληματισμού με βάση την αρνητική εμπειρία του 20ου αιώνα αφού στο μεταξύ έχει ήδη υπάρξει αφανισμός ή κίνδυνος αφανισμού τεράστιου αριθμού ειδών λόγω της υπέρβασης της φέρουσας ικανότητας, ή λόγω καταστροφής των οικοσυστημάτων που τα υποστήριζαν, αποκαλύπτοντας έτσι στην πραγματική της διάσταση την παραγόμενη εντροπία από τις δυτικές κοινωνίες σε σχέση με τον υπόλοιπο κόσμο. Υπάρχουν και άλλες θεωρίες που δεν τυγχάνουν υποστήριξης, ωστόσο σε ορισμένες περιπτώσεις παρουσιάζονται πειστικές. Έναντι της ανάπτυξης των δυτικών κοινωνιών τοποθετείται η οικονομία σταθερής κατάστασης/steady state που πλησιάζει την κατάσταση και τις αρχές των παραδοσιακά βιώσιμων κοινωνιών και η Θεωρία της Αποανάπτυξης. Μία σταθερή κατάσταση οικονομίας χαρακτηρίζεται από ένα σταθερό ή ελαφρά κυμαινόμενο μέγεθος, η οποία έχει αποκηρύξει τις τάσεις της διαρκούς μεγέθυνσης, ιδέες που έχουν εκφραστεί με τη θεωρία της μηδενικής ανάπτυξης.110 Ο Herman Daly, ένας από τους ιδρυτές της έννοιας της οικονομίας σταθερής κατάστασης στον τομέα της οικολογικής οικονομίας και βασικός επικριτής της νεοκλασικής θεωρίας περί ανάπτυξης, ορίζει μία κατάσταση σταθερής οικονομίας ως «μία οικονομία με σταθερά αποθέματα ανθρώπων και αγαθών που διατηρείται σε κάποια επιθυμητά, επαρκή επίπεδα σε ένα σημείο όπου συναντώνται οι ανάγκες της οικονομίας με τις δυνατότητες αναπαραγωγής των ανανεώσιμων πόρων του γήινου οικοσυστήματος με το χαμηλότερο δυνατό ποσοστό ροής ύλης και ενέργειας από το πρώτο στάδιο της παραγωγής στο τελευταίο στάδιο της κατανάλωσης». Η ιστορία της εξέλιξης της έννοιας της σταθερής οικονομίας σύμφωνα με το Κέντρο για την προώθηση της Κατάστασης Σταθερής Οικονομίας (CASSE/ Center for the Advancement for a Steady State Economy) είναι πλούσια. Σπέρματα της ιδέας μίας εποχής όπου θα πρέπει η ανθρωπότητα να υιοθετήσει μία κατάσταση σταθερής οικονομίας υπάρχουν στη σκέψη των κλασικών οικονομολόγων από τους Adam Smith και John Stuart Mill μέχρι τον John Maynard Keynes, θεμελιωτή της νεοφιλελεύθερης οικονομίας. Ο Adam Smith, πατέρας της πολιτικής οικονομίας, στο κλασικό έργο του An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations, που εκδόθηκε το 1776, προβλέπει ένα τέλος στην οικονομική ανάπτυξη, που μάλιστα προέβλεψε σε 200 χρόνια από την εποχή του.111
110
Ηerman Daly, Miller, G.T. . Living in the Environment: An Introduction to Environmental Science, Wadsworth, 1990. 111 Βλ. CASSE, Center for the Advancement of the Steady State Economy. (Ημερομηνία ανάκτησης: 204-2011). http://steadystate.org/
89
Εικόνα 13 Διάγραμμα σχέσεων τριών κοινωνικών μοντέλων: η "πρωτόγονη κοινωνία", η βιομηχανοποιημένη κοινωνία , η μετα-βιομηχανική κοινωνία και η σχέση τους με την ενέργεια. (Πηγή: Permaculture: Principles & Pathways Beyond Sustainability, David Holmgren)
4.4.
Η θεωρία της Αποανάπτυξης
Αν το αντίθετο της αειφορίας είναι η κατάσταση στην οποία βρισκόμαστε, τότε ποιο είναι το αντίθετο της ανάπτυξης; Εκτός από αναπτυγμένες, αναπτυσσόμενες και υπανάπτυκτες χώρες μήπως υπάρχει και τρίτος δρόμος; Όποιος δεν αναπτύσσεται τι είναι; Η έννοια της αποανάπτυξης και το τι μπορεί να σημαίνει αποτελούν αντικείμενο τόσο έγκυρης επιστημονικής έρευνας όσο και θέμα κινηματικής ή ευρέως πλέον διαδεδομένης σχεδόν καθημερινής συζήτησης. Η θεωρία της από-ανάπτυξης είναι απλή. Μπορούμε να ζήσουμε καλύτερα χωρίς να χρειάζεται να παράγουμε ή να καταναλώνουμε όλο και περισσότερο. Όταν βασικοί πόροι και αγαθά αναγκαία για τη ζωή όπως ο αέρας, το νερό και ο ήλιος διακυβεύονται και γίνονται δυσεύρετα και επικίνδυνα εξ αιτίας της αχαλίνωτης ανάπτυξης, είναι σαφές ότι η ανάπτυξη μπορεί να εξελίσσεται πλήρως αποδεσμευμένη από τη βελτίωση της ποιότητας ζωής ενώ αντανακλάται σε υποβάθμιση του περιβάλλοντος. Ο όρος «απο-ανάπτυξη» μεταφράζει στα ελληνικά το γαλλικό «decroissance» (που ερμηνεύεται ως
90
Κεφάλαιο 4
ελάττωση, φθίση, μαρασμός) και το αγγλικό «degrowth».112 Στις αρχές του 21ου αιώνα με την απώλεια των κεκτημένων και την κατάρρευση των δεδομένων πολλών δεκαετιών, που συνοδεύτηκαν με την απομυθοποίηση της καταναλωτικής φρενίτιδας, όλο και περισσότερος κόσμος αντιλαμβάνεται πλέον ότι η αύξηση του ΑΕΠ δεν έχει ιδιαίτερη σχέση με τον δείκτη του πραγματικού βιοτικού του επιπέδου. Η από-ανάπτυξη αναφέρεται πρωτίστως στην ανάγκη αποσύνδεσης του στόχου της κοινωνικής ευημερίας από τον στόχο της οικονομικής μεγέθυνσης, της αύξησης δηλαδή του ΑΕΠ. Oι Nicholas Georgescu-Roegen και E. F. Schumacher θεωρούνται οι βασικοί θεωρητικοί εκφραστές αυτής της κατεύθυνσης. Πρώτος ίσως ο André Gorz ισχυρίζεται ότι το μέτωπο απέναντι στον καπιταλισμό διαθέτει για όπλα τη βραχυκύκλωση της ανάπτυξης και την αμφισβήτηση του καταναλωτισμού, εκφράζοντας ιδέες που αποκρυσταλλώνονται στη θεωρία της αποανάπτυξης το 1975 προς την κατεύθυνση μίας ριζοσπαστικής οικολογίας.113 «Όσον καιρό ακόμα θα σκεφτόμαστε με τους όρους αυτής της κοινωνίας της ανισότητας, η μη ανάπτυξη θα σημαίνει για τη μεγάλη μάζα των ανθρώπων την καταδίκη τους σε μια χωρίς ελπίδα μετριότητα. Έτσι εκείνο που πρέπει πρώτα απ' όλα να χτυπηθεί, δεν είναι η οικονομική μεγέθυνση αλλά ένα κοινωνικό σύστημα που συντηρεί αυτή την ανάγκη εφευρίσκοντας ασταμάτητα τα κατ' εξοχήν σπάνια αγαθά, τα οποία μάλιστα διαφοροποιούνται απ' αυτά που έχει όλος ο κόσμος. Το έμβλημα της σύγχρονης κοινωνίας θα μπορούσε να είναι: "αυτό που είναι καλό για όλους δεν αξίζει τίποτα για σένα».114 Η αποανάπτυξη θεωρεί ότι για να ευδοκιμήσει απαιτείται μία «έξοδος» από το κυρίαρχο φαντασιακό, αυτό του καταναλωτισμού, της ιδεολογίας της μεγέθυνσης, της ανάπτυξης, της ενιαίας σκέψης. Πρόκειται σύμφωνα με τον Κορνήλιο Καστοριάδη για μία αυθεντική πολιτιστική επανάσταση, η οποία όμως για να υπάρξει πρέπει να γίνουν βαθιές αλλαγές στη ψυχοκοινωνική οργάνωση του δυτικού ανθρώπου, στη στάση του απέναντι στη ζωή, στο φαντασιακό του. Η ιδέα ότι ο μόνος σκοπός της ζωής είναι να παράγουμε και να καταναλώνουμε περισσότερο –ιδέα που είναι ταυτόχρονα παράλογη και εξευτελιστική- πρέπει να εγκαταλειφθεί.115 Η αποανάπτυξη προτάσσει μία ποιότητα ζωής που χαρακτηρίζεται από ευημερία και αφθονία, όχι όμως βασισμένη σε υπερκατανάλωση, διαρκή ανάπτυξη και επεκτατισμό.116 Η αποανάπτυξη, ακόμη πιο ριζοσπαστικά σε σχέση με την κυρίαρχη ιδεολογία, προτείνει την ανάστροφη διαδικασία από-μεγέθυνσης, ή συρρίκνωσης της οικονομίας, δηλαδή της ελάττωσης της συνολικής παραγωγής και κατανάλωσης.117 112
Ο όρος εισήχθη από τους οικονομολόγους Jacques Grinevald του Πανεπιστημίου της Ζυρίχης και Serge Latouche του Πανεπιστημίου της Σορβόννης. 113 Αντρέ Γκορζ (με το ψευδώνυμο: Αντρέ Μποσκιέ), Οικολογία και πολιτική, Εκδόσεις Λιβάνης, 1975. 114 André Gorz, Michel Bosquet, Οικολογία και πολιτική, Μτφρ. Άννα Ξανθάκη, Νέα Σύνορα, Αθήνα, 1984. 115 Βλ. Research and Degrowth. (Ημερομηνία ανάκτησης: 15-4-2011) http://www.degrowth.net/ 116 Βλ. Valérie Fournier, ‘Escaping from the economy: the politics of degrowth’, International Journal of Sociology and Social Policy 28, τχ. 11/12 (Οκτώβριος 24, 2008) σ. 528-545. 117 Λατούς, Σερζ, Το στοίχημα της αποανάπτυξης, Εκδόσεις Βάνιας 2008.
91
Τέτοιες ιδέες βρίσκουν υποστηρικτές σε κινήματα που έχουν ενεργό ρόλο στην ανάπτυξη δικτύων ανταλλαγών και κοινοτικών νομισμάτων, κοινοτήτων οικισμών, και οικολογικών καταλήψεων και είναι στη ρίζα της ιδεολογίας που βρίσκει εφαρμογές στην καθημερινότητα σε τέτοιες δράσεις όπως ή ομαδική χρήση αυτοκινήτων, οι συνεταιριστικές τράπεζες, οι συνεταιρισμοί ανάμεσα σε καταναλωτές και βιοκαλλιεργητές για την απ’ ευθείας διάθεση βιολογικών προϊόντων χωρίς τη διαμεσολάβηση μεσαζόντων. Στη Γαλλία, στην Ιταλία και στην Ισπανία,118 έχουν γεννηθεί κινήματα πολιτών τα οποία σήμερα αριθμούν χιλιάδες μέλη και τα οποία εργάζονται και εφαρμόζουν καθημερινά, μακριά από ακαδημαϊκές συζητήσεις, την ιδέα της απoανάπτυξης. Προφανώς, ενώ η πρόταση αποανάπτυξης είναι απλή, η εφαρμογή της προσκρούει στο ισχύον πολιτικό και οικονομικό σύστημα του ύστερου καπιταλισμού αλλά και τη λογική της επέκτασης που έχει ισχύσει στον Δυτικό κόσμο από την εποχή των εξερευνήσεων και της ανακάλυψης της Αμερικής. Σε κάθε μεγάλη διεθνή διοργάνωση πλέον, όλα αυτά τα ζητήματα, μαζί με τις θεωρίες που αντιπροσωπεύουν και την ιστορία που φέρουν μαζί τους, αναφύονται και συγκρούονται.119 Στη συλλογιστική που αναπτύσσεται σε κινήματα που είναι υποστηρικτές της θεωρίας της αποανάπτυξης (Πόλεις σε μετάβαση, Οικοκοινότητες, κλπ), χρησιμοποιείται ως σημαντικό επιχείρημα η πορεία μείωσης των αποθεμάτων σε κοιτάσματα πετρελαίου και οι συνέπειές της, η στιγμή του “Peak Oil” όπου η αυξανόμενη ζήτηση αρχίζει να έχει αναντιστοιχία με τη διαρκώς μειούμενη παραγωγή ενώ ο παγκόσμιος πληθυσμός ακολουθεί και αυτός μία παρόμοια αυξητική καμπύλη. Εν τούτοις, συνθήκες αποανάπτυξης ορισμένες φορές προκύπτουν εκ των πραγμάτων, λόγω ιστορικών συνθηκών. Η Κούβα έζησε τέτοιες συνθήκες εξ αιτίας της κατάρρευσης της Σοβιετικής Ένωσης και της εξάρτησης της σε αγαθά και ενεργειακούς πόρους από αυτήν. Αντίστοιχα, για την Ελλάδα του 2012 έχει εκφραστεί ο φόβος μίας αναγκαστικής αποανάπτυξης (forced degrowth) ως αποτέλεσμα της οικονομικής κρίσης και της απομόνωσης της χώρας από τις «αγορές». Πώς θα μπορούσε όμως να μοιάζει μία πόλη που διανύει αποανάπτυξη; Οι περισσότερες πόλεις σε μεγάλα τους τμήματα είναι κατασκευασμένες έτσι ώστε να λειτουργούν ως μηχανές κατανάλωσης. Ας σκεφθούμε διεθνείς μητροπόλεις και κέντρα λήψης αποφάσεων όπως το Λονδίνο, το Βερολίνο, το Παρίσι, αλλά και πόλεις που προσελκύουν τουρισμό και έχουν αναπτύξει την τουριστική τους βιομηχανία που περιλαμβάνει το εμπόριο και τη ψυχαγωγία, γενικώς την πάσης φύσεως κατανάλωση. Εκτός από τα μαγαζιά που προσκαλούν τον επισκέπτη ή περαστικό να καταναλώσει, τα μουσεία, οι χώροι εστίασης, τα θέατρα και τα νυκτερινά κέντρα, αποτελούν επίσης υποδομές που μετατρέπουν την κουλτούρα, την ιστορία, την τέχνη, τον πολιτισμό και τη διασκέδαση σε εμπορευματικό καταναλωτικό προϊόν. Μία λογική λοιπόν που ασπάζεται την αποανάπτυξη θα βρίσκεται σε διαρκή σύγκρουση στις πόλεις όπου λειτουργούν κάτω από αυτούς τους όρους. Αυτός είναι και ο μεγάλος κοινωνικός, οικονομικός και αρχιτεκτονικός 118
Για την ευρωπαϊκή διάσταση της θεωρίας και των εφαρμογών της, βλ. François Schneider, Giorgos Kallis και Joan Martinez-Alier, "Crisis or opportunity? Economic degrowth for social equity and ecological sustainability. Introduction to this special issue", Journal of Cleaner Production 18, τχ. 6 (2010) σ. 511-518. 119 Στις πρόσφατες Συνδιασκέψεις για την Κλιματική Αλλαγή (Μπαλί-3-14/12/07, Ποζνάν-1-12/12/08, Κοπεγχάγη-7-18/2/09), αυτές οι τάσεις είναι πολύ έντονες και σαφείς.
92
Κεφάλαιο 4
γρίφος των πόλεων σε ότι αφορά ένα ενδεχόμενο ή μία προοπτική όπου εξετάζεται η αστική αποανάπτυξη. Εάν θα έπρεπε αύριο ή κάποια στιγμή σύντομα να αλλάξουν οι μηχανισμοί λειτουργίας των πόλεων, έτσι ώστε να αρχίσουν σταδιακά να καταναλώνουν λιγότερη ενέργεια και λιγότερους πόρους σε ότι αφορά καθημερινά είδη διατροφής, νερό, ενέργεια, αλλά και πάσης φύσεως καταναλωτικά αγαθά, μία υιοθέτηση δηλαδή ενός «σπαρτιάτικου» μοντέλου ζωής, τότε θα αποτελούσε μία τεράστια πρόκληση να φανταστούμε και μία ριζική αλλαγή στην εικόνα της πόλης. Αυτό, πιθανότατα θα προϋπέθετε, μεγάλες ανατροπές σε επίπεδο χρήσης σε κτιριακές υποδομές. Φαίνεται λοιπόν πως καλούμαστε να φανταστούμε και να αναζητήσουμε τρόπους, εργαλεία και τυπολογίες που θα επιδιώξουν να μετασχηματίσουν τις υπάρχουσες υποδομές έτσι ώστε να εξυπηρετήσουν το μέλλον. Κυρίως όμως, θα πρέπει να είναι το φαντασιακό της κοινωνίας μαζί με το δυναμικό των διανοουμένων και των δημιουργών της (αρχιτεκτόνων, καλλιτεχνών, κλπ) ο βασικός μοχλός οραματισμού και αλλαγής. Θα πρέπει δηλαδή να οικοδομηθεί ένα εξ ολοκλήρου νέο σύστημα αξιών από την κοινωνία που όμως θα πρέπει να κατοικήσει εν πολλοίς μέσα σε υπάρχουσες υποδομές της πόλης που οι αρχιτέκτονες θα κληθούν να επαναπροσδιορίσουν. Με δεδομένο το ότι όπως αναλύθηκε, οι πόλεις έχουν ένα τεράστιο οικολογικό αποτύπωμα, αντλώντας πόρους από τεράστιες αποστάσεις και αποβάλλοντας απόβλητα ή επιβαρύνοντας το περιβάλλον σε μεγάλη ακτίνα, η επιδίωξη που θα έπρεπε να είναι πρώτη προτεραιότητα για κάθε πόλη, είναι η μείωση με κάθε τρόπο του οικολογικού της αποτυπώματος. Η απάντηση σίγουρα δεν είναι αμιγώς αρχιτεκτονική, ωστόσο, οι αρχιτέκτονες με σημαντική καθυστέρηση έχουν αρχίσει να συζητούν ευρέως τέτοιου είδους προβληματισμούς. Κάποιοι έχουν επιχειρήσει να περιγράψουν ή να οραματιστούν ή και να κατασκευάσουν την κοινωνία και την πόλη της αποανάπτυξης, ενώ, εν όψει της απότομης προσγείωσης στην πραγματικότητα της σπάνης πόρων, οι αρχιτέκτονες πλέον γράφουν και σχεδιάζουν σύμφωνα με αυτές τις εκτιμήσεις και προβλέψεις.120
120
Το τεύχος του Ιουλίου και Αυγούστου 2012 του αρχιτεκτονικού περιοδικού AD με τίτλο “Scarcity: Architecture in an age of depleting resources”, είναι αφιερωμένο στα ζητήματα των πεπερασμένων και εξαντλούμενων φυσικών πόρων.
93
4.5.
Το μοντέλο της στροφής προς την αυτάρκεια
Η παγκοσμιοποίηση αποτελεί το επιχείρημα και το κίνητρο για την αλληλοσυμπλήρωση της παραγωγής ανάμεσα σε οικονομίες κρατών. Ωστόσο, οι διεθνείς και τοπικές οικονομικές κρίσεις και η κατάρρευση κοινωνιών συνηγορούν υπέρ της επιδίωξης όσο δυνατόν μεγαλύτερης αυτάρκειας. Το ότι πολιτική αυτονομία, σημαίνει ενεργειακή αυτονομία, που με τη σειρά της σημαίνει οικονομική αυτονομία, είναι μία πραγματικότητα που για την Κούβα έχει κατανοηθεί στην πράξη μέσα από το σοκ της αποσύνδεσης του συστήματος της οικονομίας της που υπήρξε απόλυτα εξαρτημένη από το Ανατολικό μπλοκ και την πρώην Σοβιετική Ένωση.121 Μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης η Κούβα ξαφνικά βρέθηκε σε μία κατάσταση όπου διακόπηκαν απότομα το 80% εισαγωγών και εξαγωγών ενώ υποβλήθηκε και σε καθεστώς εμπάργκο από τις ΗΠΑ. Έμοιαζε με ελεύθερη πτώση της οικονομίας και στην αρχή υπήρχε απερίγραπτη ένδεια. Χρειάστηκαν 3-4 χρόνια προσπαθειών και η συνδρομή οργανώσεων και εμπειρογνωμόνων για να εξομαλυνθεί η κατάσταση και να αρχίζει να ανθίζει ένα νέο είδος τοπικής οικονομίας. Μέσα από αυτήν την κρίση, με κρατική υποστήριξη και μετάδοση τεχνογνωσίας, η Κούβα άρχισε να μετατρέπεται από χώρα μαζικής αγροτικής παραγωγής που βασιζόταν στις μεθόδους της λεγόμενης «πράσινης επανάστασης» (βαριά μηχανήματα, εντατική χρήση λιπασμάτων και μονοκαλλιέργεια) σε χώρα μικροκαλλιεργητών που μάλιστα λάμβαναν χώρα σε μεγάλο ποσοστό σε αστικό περιβάλλον.122 Η επιτυχία στην αλλαγή πλεύσης που αφορά στην παραγωγή τροφίμων (80-100% αυτονομία) είχε θετικό αντίκτυπο και σε άλλους τομείς όπου αναζητήθηκαν εναλλακτικές μέθοδοι λειτουργίας και αποδέσμευσης από την πετρελαϊκή εξάρτηση όπως στη μετακίνηση, (υιοθέτηση ποδηλάτων για τις διαδρομές στην πόλη, μοίρασμα διαδρομών με αυτοκίνητο, ειδικά λεωφορεία που μεταφέρουν μεγαλύτερο αριθμό επιβατών), στην ενέργεια (αναζήτηση εναλλακτικών και ανανεώσιμων πηγών ενέργειας με ανανεώσιμη βιομάζα, αιολική και ηλιακή ενέργεια), κα. Παρόμοια παραδείγματα αξιοπρόσεκτων επιδόσεων σε αυτάρκεια μπορούν να διαπιστωθούν και σε άλλα λιγότερο συζητημένα παραδείγματα, σε ορισμένες χώρες του πρώην ανατολικού μπλοκ όπως η Σερβία, έναν τόπο που έχει ταλαιπωρηθεί καθόλη τη διάρκεια της ιστορίας του.
121
Σχετικά με την στροφή της Κούβας προς την αυτάρκεια βλ.: Sustainable cities, Havana:Feeding the city on urban agriculture. Ημερομηνία ανάκτησης: 15-5-2011. http://sustainablecities.dk/en/cityprojects/cases/havana-feeding-the-city-on-urban-agriculture και The Power of Community: How Cuba survived the Peak oil crisis, The Community Solution, ντοκιμαντέρ, 2006. 122 Τα προγράμματα που υιοθετήθηκαν κυρίως από οργανισμούς όπως το Community Solution και ειδικούς σε συστήματα permaculture έχουν δημιουργήσει παράπλευρα κοινωνικά, οικονομικά και οικολογικά οφέλη πέραν όσων αρχικά υπολόγιζαν. Σχετική αναφορά, Βλ. Project Censored, Media democracy in action. Ημερομηνία ανάκτησης: 3-2-2012. www.projectcensored.org/intro.htm
94
Κεφάλαιο 4
Ταξιδεύοντας στην επαρχία της διαπιστώνει κανείς ότι τα χωριά, έχοντας αναγκαστεί να ζήσουν σε σχετική απομόνωση, έχουν διατηρήσει και εξασφαλίζουν ένα υψηλό ποσοστό αυτάρκειας σε φρούτα και λαχανικά με πλήρως αναπτυγμένες μικροκαλλιέργειες, ακολουθώντας τις γνώσεις και παραδόσεις αιώνων και καλλιεργώντας όπως πάντα με φυσικές μεθόδους και χωρίς καμία χρήση φυτοφαρμάκων.
Εικόνα 14 Καλλιέργειες οικιακής κλίμακας εξασφαλίζουν την επιβίωση και ποιοτική τροφή στην Σερβία, μετά την κατάρρευση του Ανατολικού μπλοκ και κατά τη διάρκεια του οικονομικού αποκλεισμού της χώρας. (Πηγή: φ.ΝΑ)
Εικόνα 15 Ουτοπική μελέτη για μετατροπή της Νέας Υόρκης σε πόλη με διατροφική, ενεργειακή αυτάρκεια και ανακύκλωση νερού από τους terreform/ Center for Advanced Urban Research. (Πηγή: http://terreform.info )
95
Εικόνα 16 Αστικοί Λαχανόκηποι στην Αβάνα. (Πηγή: http://sustainablecities.dk )
Εικόνα 17 Μία νέα πολεοδομική και οικονομική πραγματικότητα για το Ντιτρόϊτ: από πόλη αυτοκινητοβιομηχανίας μετατρέπεται σε πόλη κατοικίας και αστικής καλλιέργειας, 2010. (Πηγή: vimeo)
Εικόνα 18 Οι ομάδα "Αγρόσχολοι" μετέτρεψε τη πρώην Ναυτική Βάση στα Βριλήσσια σε αστικό αγρό, 2012. (Πηγή: Αγρόσχολοι)
Εικόνα 19 Εικόνα 20 Φυτεμένες και καλλιεργημένες στέγες στην Αθήνα (Πηγή: www.oikosteges.gr)
96
Κεφάλαιο 4
4.6.
Προσεγγίσεις για τον σχεδιασμό
Η αρχιτεκτονική και ο σχεδιασμός γενικότερα, για το μεγαλύτερο μέρος του 20 ου αιώνα έχουν αντιμετωπιστεί ανεξάρτητα και ξεκομένα από οποιαδήποτε πιο συνολική αντίληψη σε ότι αφορά τη σχέση της παραγωγής υλικού πολιτισμού και των επιπτώσεων της παραγωγής αυτής στο περιβάλλον. Επιπλέον, η άγρια φύση για το μοντέρνο κίνημα πολλές φορές αποτέλεσε το απαιτούμενο και επιδιωκόμενο φόντο σε μία φορμαλιστική ενσωμάτωσή της στον σχεδιασμό, παρέχοντας το καταφύγιο του αστού από την αστική συνθήκη, με συνθήκες όμως πόλης με ένα τρόπο περίπου παρόμοιο με το πρόσφατο φαινόμενο του glamping.123 Η εμμονή της ουτοπίας του απέραντου και συνάμα πολύτιμου της άγριας φύσης υπήρξε μέχρι τώρα η εμμονή του σύγχρονου ανθρώπου, ο οποίος βλέπει τη φύση ως τρόπαιο και την αρχιτεκτονική ως το μέσο επικοινωνίας μαζί της. Αυτό συμβαίνει διότι εισάγονται εντελώς νέες αντιλήψεις και κριτήρια που μας υποχρεώνουν να μεταβάλουμε ποιοτικά και μεθοδολογικά τόσο τα αναλυτικά όσο και τα συνθετικά εργαλεία του σχεδιασμού. Η αρχιτεκτονική όμως είναι άμεσα εξαρτημένη (ή τουλάχιστον έτσι θα έπρεπε) με ένα γενικότερο εργαλείο που σήμερα ονομάζουμε χωροταξία, αλλά γενικότερα θα μπορούσε να δούμε ως τις πρακτικές και ιδεολογικές συλλογικές προσδοκίες, επιθυμίες, στόχους και φιλοδοξίες ενός λαού ή μίας ομάδας ανθρώπων, έτσι όπως αυτή εκφράζεται μέσα από ένα δημοκρατικό σύστημα εκπροσώπησης και έκφρασης ιδεών που μεταφράζονται σε χάραξη στρατηγικής πολιτικής, κατευθυντήριας όλων των επί μέρους αποφάσεων και δραστηριοτήτων. Μία αρχιτεκτονική πρόταση ως προς την ιδέα της αειφορίας ενδέχεται να είναι αναποτελεσματική, έστω και αν χρησιμοποιεί τα πλέον έξυπνα μέσα εξοικονόμησης ενέργειας, ενώ διαιωνίζει λανθασμένα πρότυπα ζωής. Το θέμα με την αρχιτεκτονική ως επιστημονικό πεδίο, όπως αυτό εξασκείται σε μεγάλο βαθμό από την περίοδο του Μοντερνισμού μέχρι σήμερα, είναι ότι φαίνεται να συνδέεται ακόμη με την έννοια της ανάπτυξης (οικονομικής και χωροταξικής) ως φυσική συνέπεια και εργαλείο του οικονομικού μοντέλου που έχει ακολουθηθεί μέχρι σήμερα. Μέχρι στιγμής η αρχιτεκτονική έχει και αυτή λειτουργήσει ως εργαλείο ανάπτυξης. Εφόσον λοιπόν το μοντέλο της ανάπτυξης αποδεικνύεται αδιέξοδο, τα εργαλεία αυτού του μοντέλου πρέπει να αλλάξουν χρήση. Φαίνεται όμως ότι το κλειδί για την αλλαγή σε αυτόν τον αγώνα δρόμου όπως ήδη επισημάνθηκε, είναι πρωτίστως συστημικό. Αφορά ένα εξ ολοκλήρου μαζικό και κοινωνικό αίτημα αλλαγής στάσης και βέβαια πολιτική βούληση από πλευράς εξουσίας. Ταυτόχρονα απαιτείται μία πλατειά και κοινή αποδοχή και μαζική αλλαγή συμπεριφοράς. Ο σχεδιασμός όπως τον γνωρίζουμε και ο ρόλος της αρχιτεκτονικής και του σχεδιασμού, καθώς και ο ρόλος του αρχιτέκτονα στη σχέση του με τον «πελάτη» πρέπει να αλλάξουν.
123
Το glamping αποτελεί το σύγχρονο φαινόμενο της δυνατότητας πολυτελούς κατασκήνωσης στην «άγρια φύση» μαζί με όλες τις σύγχρονες ανέσεις και πολυτέλειες. Νεολογισμός που προέρχεται από τις λέξεις glamour=χλιδή και camping=κατασκήνωση.
97
Παράλληλα, δεδομένης της εκτεταμένης επίδρασης που είχε ο άνθρωπος στο περιβάλλον σε συνδυασμό με την αναπτυξιακή του στρατηγική και την επεκτατική πολιτική της κατασκευής και των εντατικών μορφών εκμετάλλευσης στο περιβάλλον και το τοπίο, οι νέες αναζητήσεις τόσο της αρχιτεκτονικής όσο και της πολεοδομίας και χωροταξίας θα πρέπει να αναπτύσσονται σε τέτοιες περιοχές επανάχρησης, σε συνδυασμό με αντικατάσταση των υπαρχουσών υποδομών έτσι ώστε να μπορούν να λειτουργήσουν και να υποστηρίξουν ένα εντελώς νέο τρόπο ζωής ανάμεσα στα ίχνη του παλιού! Με τις γνώσεις που έχουν κατακτηθεί τις τελευταίες δεκαετίες, μέσα από μία οικολογική ολιστική προοπτική είναι δυνατό να ισχυριστεί κανείς πως τα πάντα θα έπρεπε να εμπεριέχουν την έννοια του σχεδιασμού, όρο που συνήθως φέρνει στη σκέψη μέσω της αρχιτεκτονικής μόνο τα κτίρια. Μπορούμε λοιπόν να διακρινούμε κλίμακες οικο-σχεδιασμού στο επίπεδο του ντιζάϊν που συνήθως ταυτίζουμε με τη μικρή κλίμακα αντικειμένων και επίπλων, στο επίπεδο της αρχιτεκτονικής, στο επίπεδο της κατασκευής και των κατασκευαστικών λεπτομερειών, στο επίπεδο του κοινωνικού σχεδιασμού και στα επίπεδα της βιομηχανικής κλίμακας, της πολεοδομικής κλίμακας και της χωροταξικής κλίμακας. (Ecodesign, eco-architecture, construction ecology, community design, industrial ecology, urban ecology, bioregional planning αντίστοιχα).124
Εικόνα 21 Η ουτοπία της αρχετυπικής εικόνας μίας μοναδικής κατοικίας στο τοπίο, πειθαρχημένης στις αρχές της γεωμετρίας και των εσωτερικών κανόνων της ίδιας της αρχιτεκτονικής ως υπόλειμμα του μοντέρνου κινήματος υπαινίσσεται την κατάκτηση της φύσης, την αποστασιοποίηση από αυτήν και τον ρεμβασμό του τοπίου στον όποιο επιδίδεται ο σύγχρονος άνθρωπος της μετα-βιομηχανικής εποχής. Phantom House, πρόταση ενεργειακά "έξυπνης" κατοικίας στην Αριζόνα. Αρχιτέκτονες, Diller+Scofidio. (Πηγή NY Times)
Εικόνα 22 Το γραφείο του Norman Foster, από τα μεγαλύτερα αρχιτεκτονικά γραφεία παγκοσμίως, λειτουργεί με όρους πολυεθνικής εταιρείας: έχει πραγματοποιήσει projects σε όλα τα μήκη και πλάτη, λειτουργεί 24 ώρες το εικοσιτετράωρο και διαθέτει προσωπικό που αθροιστικά μιλά σαράντα γλώσσες. (Πηγή: www.fosterandpartners.com).
Δύο όψεις της αρχιτεκτονικής, ως αντίληψη σχεδιασμού και τρόπου ζωής και ως 124 διαδικασία παραγωγής λειτουργύν2002, υπεράνω τηςPlublications. φύσης καισ26-9. των ιδιαιτεροτήτων Βλ. Janis Birkeland, Designόπου for Sustainability, Earthscan της κλίμακας που απαιτεί η μοναδικότητα του τόπου. 98
Κεφάλαιο 4
Εικόνα 23 Φωτογραφίες του Ντουμπάϊ γύρω στο 1900 και φωτορεαλιστικές απόψεις, σήμερα και στο μέλλον.. (Πηγή: www.dubaiarchitecture.com) Ημερομηνία Ανάκτησης:3-4-2011
Εικόνα 24 Dynamic Tower (ή Da Vinci Tower), αρχιτέκτων, David Fischer. Άποψη πρότασης για ένα περιστρεφόμενο και ενεργειακά αυτόνομο ουρανοξύστη 420 μέτρων και 80 ορόφων κατοικίας στο Ντουμπάϊ. Η πρόταση παρέμεινε ανεκπλήρωτη λόγω της οικονομικής κρίσης. (Πηγή: Youtube).
Το Ντουμπάϊ αποτελεί κατ’ εξοχήν παράδειγμα χρήσης της αρχιτεκτονικής ως εργαλείου εξουσίας και οικονομικής ανάπτυξης όπου παραποιείται κάθε έννοια περιβαλλοντικής διαχείρισης και αγνοείται ή έννοια του ολιστικού σχεδιασμού.Οι εργαζόμενοι σε ένα «οικολογικά σχεδιασμένο» ουρανοξύστη, όπως το Dynamic Tower, για την καθημερινότητα και τις υπηρεσίες των επιθυμητών εύπορων πελατών του πύργου, προφανώς δε θα διαθέτουν δυνατότητα εγγύτητας. Οι μακρινές, αθέατες γειτονιές από όπου θα ταξιδεύουν αναπαράγουν μία, οριζόντια και κατακόρυφα, έντονα διαστρωματωμένη ταξικά κοινωνία. 99
Εάν επιχειρηθεί να δούμε τα τμήματα που συνθέτουν τη γήινη και την ανθρώπινη δραστηριότητα ολιστικά με διαρκή αναγωγή των μερών στο σύνολό τους και των επί μέρους συνόλων στο υπερσύνολο του πλανήτη που φέρει τόσο τις ανθρώπινες κοινωνίες, όσο και τα οικοσυστήματα και τα χαρακτηριστικά του κύκλου ζωής με τα φυσικά στοιχεία και τους φυσικούς πόρους, τότε όλες οι επί μέρους δραστηριότητες αποκτούν μία διαφορετική σημασία. Μέσα σε ένα τέτοιο πλαίσιο η αρχιτεκτονική και ο σχεδιασμός είναι δυνατόν να προσφέρουν πολύτιμη υπηρεσία στον άνθρωπο ως κάτοικο και μέλος του γενικότερου συνόλου της ζωής στον πλανήτη. Η λέξη «ολότητα» σημαίνει το σύνολο. Στη θεωρητική της εκφορά δηλώνει την ιδιότητα των πραγμάτων ή συστημάτων, τα οποία παρόλο που αποτελούνται από διαφορετικά μέρη, συνθέτουν ένα σύνολο. Το ζήτημα της ολότητας, αρχικά εμφανίζεται στον διάλογο Θεαίτητος του Πλάτωνα αλλά αναπτύσσεται από τον Αριστοτέλη ο οποίος σε αντίθεση προς τη μηχανική διδασκαλία του Δημόκριτου διατυπώνει τη θεωρία της ολότητας, με την οποία ερμηνεύει την κοσμική ανέλιξη συνδέοντάς την με τη θεωρία της ενέργειας και της εντελέχειας. 125 Στον 20ο αιώνα το ζήτημα της ολότητας αποκτά νέα διάσταση μέσα από τη θεωρία των συστημάτων όπου επιχειρείται να μελετηθούν μεμονωμένα φαινόμενα ως εκδηλώσεις που αφορούν την πολυπλοκότητα ενός ευρύτερου συνόλου. 126 Η θεωρία των συστημάτων προέρχεται από την παρατήρηση αυτορυθμιζόμενων συστημάτων όπως τα φυσιολογικά συστήματα του σώματος και τα επί μέρους συστήματα που συναντώνται σε ένα οικοσύστημα και βρίσκει εφαρμογή στις περισσότερες επιστήμες. Ως σύστημα μπορεί να γίνει αντιληπτή «η σχέση ανάμεσα σε επί μέρους τμήματα τα οποία ενδέχεται να είναι πολύ διαφορετικά το ένα από το άλλο, ενώ αποτελούν ένα σύνολο, μία ολότητα που ταυτόχρονα μέσα από κάποιους νόμους είναι οργανωμένη, οργανώνει και οργανώνεται».127 Το περιβαλλοντικό ζήτημα είναι πλέον στο επίκεντρο της καθημερινότητας, αν και δεν αντανακλάται πάντα από ανάλογες ενέργειες. Εν τούτοις, το γεγονός αυτό αποτελεί εκτός των άλλων όχημα διαφήμισης προϊόντων ως «οικολογικών», «πράσινων» και «περιβαλλοντικά ευαίσθητων» και το ίδιο αφορά πλέον και τον κατασκευαστικό τομέα. Οι κατασκευαστές γνωρίζουν ότι ο χαρακτηρισμός μίας κατασκευής ως οικολογικής ή η χρήση του βιοκλιματικού σχεδιασμού ως μεθοδολογίας και εφαρμογών στο κτίριο, ανεξάρτητα από την ουσία και τα αντικειμενικά χαρακτηριστικά του κτιρίου αποτελεί αγοραστικό πλεονέκτημα. Οι αγοραστές από τη πλευρά τους θα αναζητούν όλο και περισσότερο προϊόντα, υπηρεσίες και βέβαια κατ’ αντιστοιχία κτίρια διαβίωσης για τα οποία έχουν 125
Αιμιλία Ξανθοπούλου, Λεξικό φιλοσοφικών όρων, Εκδόσεις Μέδουσα, 2006. σ408. Η θεωρία συστημάτων είναι μία διεπιστημονική προσέγγιση με στόχο να αναλυθούν οι αρχές, σχέσεις και τα επίπεδα σχέσεων και να προκύψουν συμπεράσματα που θα αφορούν την συμπεριφορά συστημάτων εν γένει. Αν και αναφορές στα συστήματα ήδη κάνει ο Μαρξ, η θεωρία εδραιώνεται κυρίως μετά τον 2ο Παγκόσμιο Πόλεμο από το έργο βιολόγων, μαθηματικών, ψυχολόγων, ανθρωπολόγων και επιστημόνων άλλων πεδίων όπως οι Ludwig von Bertalanffy, Anatol Rapoport, Kenneth E. Boulding, William Ross Ashby, Margaret Mead, Gregory Bateson και C. West Churchman. Σε συστήματα έχει αναφερθεί πρώτος ο Saint Simon (1760-1825) αλλά πρωτοπόροι θεωρούνται ο Norbert Wiener, ιδρυτής της επιστήμης της Κυβερνητικής και ο Kurt Lewin, που ερευνά τις ανθρώπινες ομάδες ως συστήματα. 127 Βλ. Edgar Morin, Restricted Complexity, General Complexity, Colloquium “Intelligénce de la complexité: épistemologie et pragmatique”, Cerisy-La-Salle, 2005. σ.11 126
100
Κεφάλαιο 4
διαβεβαιώσεις «οικολογικής συμπεριφοράς» και «βιοκλιματικού σχεδιασμού». Ωστόσο, συχνά τα θέλγητρα ενός οικολογικού σχεδιασμού δεν είναι παρά καλά καλυμμένες με άλλο τρόπο οι ανισότητες και τα προβλήματα που μας έφεραν ως εδώ. Γενικώς είναι αποδεκτό ότι συγκεκριμένες αρχές σχεδιασμού ευνοούν την αειφορία με την έννοια του ότι το κτίριο που βασίζεται πχ στον βιοκλιματικό σχεδιασμό δεν επιβαρύνει το περιβάλλον κατά την διάρκεια του κύκλου ζωής του. Έχουμε συνηθίσει να πιστεύουμε ότι οι παραδοσιακοί οικισμοί και η παραδοσιακή αρχιτεκτονική διαθέτουν υψηλό δείκτη αειφορίας δεδομένου του ότι έχουν ενσωματώσει την συσσωρευμένη ανθρώπινη εμπειρία, μέσω σταδιακής δοκιμής και τελειοποίησης ανά τους αιώνες. Σύγχρονες προσεγγίσεις στον σχεδιασμό αναζητούν είτε ένα συγκερασμό της τεχνογνωσίας της παράδοσης με τις σύγχρονες τεχνολογίες σε μία επαναδιατύπωση και συνέχιση, με βάση το εδώ και τώρα, είτε εντελώς νέες κατευθύνσεις που τείνουν να ανατρέψουν ή να αγνοήσουν το παρελθόν με καινοτόμες προτάσεις. Εργαλεία όπως αυτά της ενεργειακής ταυτότητας των κτηρίων ή του οικολογικού αποτυπώματος (που αναλύθηκε παραπάνω) συνδέουν παραπέρα την προσπάθεια χάραξης μίας πολιτικής για την αειφορία με χειροπιαστές εφαρμογές και μετρήσιμα μεγέθη στην περιοχή του κτισμένου περιβάλλοντος και στην παραγωγή χώρου, ευθέως συνδεδεμένα όλα με την αρχιτεκτονική. Νέες τεχνολογίες και υλικά μας αφήνουν να αισιοδοξούμε για τη δυνατότητα του να δημιουργήσουμε τόπους που ζούμε και εργαζόμαστε που καταναλώνουν την ελάχιστη δυνατή ενέργεια για την παραγωγή τους και στη συνέχεια για θέρμανση, ψύξη και λειτουργία συστημάτων μέσω χρήσης ανανεώσιμων μορφών ενέργειας και ‘’έξυπνων’’ μέσων διαχείρισης πόρων όπως το νερό. Είναι πιθανό, σε ένα όχι μακρινό μέλλον, τα κτίρια να είναι συστήματα όχι μηδενικής ενέργειας που ήταν ένας σχεδόν ουτοπικός στόχος μέχρι πριν, αλλά θετικής ενέργειας, να παράγουν δηλαδή με συσσώρευση ηλιακής ενέργειας σε συνδυασμό πιθανόν με άλλες μορφές ενέργειας που εν τέλει το τελικό ισοζύγιο μετά από την ικανοποίηση του ίδιου του κτιρίου σε ενέργεια, να είναι σε θέση να καλύψει και άλλες ανάγκες. Φαίνεται λοιπόν, ότι στους τομείς που σταδιακά θα συγκλίνουν οι τεχνολογίες με τα πεδία των επιστημών του χώρου, υπάρχουν πολλά που είναι δυνατόν να συμβούν για να ανατρέψουν καταστροφικές περιβαλλοντικές εξελίξεις. Η αρχιτεκτονική στα πλαίσια ενός αειφορικού σχεδιασμού πρέπει να συνδιαλέγεται οργανικά με τον τόπο και το τοπίο και όχι απλά επιφανειακά και αισθητικά. Είναι προφανές ότι στην ουσία των πραγμάτων το ζήτημα της αειφορίας είναι μία ομπρέλα με μία πολύ πιο πολύπλοκη και πιο μεγάλη γκάμα από αιτήματα, για όλες της πτυχές της ζωής και των δραστηριοτήτων που υπερβαίνουν την αρχιτεκτονική, αν και όπως είναι φυσικό, την χρησιμοποιούν ως το κέλυφος μέσα και πέριξ του οποίου λαμβάνουν χώρα. Οι κατευθύνσεις στο σχεδιασμό που διαπνέονται από στόχους αειφορίας αφορούν στην παλαιότερη αντίληψη των αρχών του βιοκλιματικού σχεδιασμού, την πιο πρόσφατη θεωρία του cradle to cradle ή αλλιώς του κλειστού συστήματος, ενώ σημαντικές θεωρίες και πρακτικές αφορούν τον συμμετοχικό σχεδιασμό και διάφορες «σχολές» ή μεθόδους φυσικής δόμησης που συνοψίζονται παρακάτω.
101
Η αρχιτεκτονική επιτελείτο έως πρόσφατα εν αγνοία της σοβαρότητας και της κλίμακας των επιπτώσεων που έχει ο σχεδιασμός μακροπρόθεσμα. Η αρχιτεκτονική ως επάγγελμα έχει αποδεχθεί σε μεγάλο βαθμό ένα παθητικό, απολιτικό ρόλο που συνοδεύει τις διαδικασίες του συμβατικού σχεδιασμού.128 Ωστόσο, ο σχεδιασμός, η κατασκευή και η διαχείριση του δομημένου περιβάλλοντος έχουν να παίξουν έναν εξαιρετικά σοβαρό ρόλο στην πορεία των πραγμάτων σε ότι αφορά το περιβάλλον και τη διαμόρφωση μίας περιβαλλοντικής πολιτικής, διότι εν πολλοίς καθορίζουν την ποσότητα των πόρων, του χώρου και της ενέργειας που καταναλώνονται. Παρόλα αυτά, σπάνια γίνεται αντιληπτός ο ρόλος του σχεδιασμού με όρους περιβαλλοντικής διαχείρισης. Αυτό συμβαίνει διότι έως τώρα, το δομημένο περιβάλλον έχει προκύψει από ένα σχεδιασμό, «από και για την» οικονομική και πολιτική τάξη πραγμάτων και όχι από τις πραγματικές ανάγκες των κοινωνιών και των ανθρώπων.Το παρόν μοντέλο τόσο διαχείρισης όσο και σχεδιασμού είναι δυνατό να το αντιληφθούμε ως ένα ξεπερασμένο μοντέλο που εμμένει λόγω της αδράνειας μερίδων της κοινωνίας να υιοθετήσει την αλλαγή και της αδράνειας βέβαια κυρίως της πολιτικής ηγεσίας και των κέντρων εξουσίας. Με τις γνωσεις όμως που διαθέτουμε σήμερα και την κατανόηση της αλληλοσυσχέτισης όλων των μεταβλητών που επιδρούν στον πλανήτη μεταξύ τους, απαιτείται ο επαναπροσανατολισμός πλέον του σχεδιασμού, έτσι ώστε να αποκτήσει χαρακτηριστικά περισσότερο σχεδιασμού συστημάτων (Systems design). Προς αυτή τη κατεύθυνση αναπτύσσεται μία θεωρία σχεδιασμού που εντάσσεται στην κατεύθυνση του ολιστικού σχεδιασμού που αναπτύχθηκε, που αντλεί έμπνευση από τις ίδιες τις διεργασίες της φύσης και είναι γνωστός ως biomimicry. Πρόκειται για μία μετεξέλιξη των ερευνών που ξεκίνησαν με τις αναζητήσεις στις φόρμες της φύσης, όπως τα κελύφη κοχυλιών, αλλά πλέον ερευνά και την ίδια τη συμπεριφορά του αντικειμένου ή κτιρίου, σε ότι αφορά την διάδραση με το περιβάλλον, την ανταλλαγή θερμότητας, υγρασίας, φωτός και άλλων υλικών, τους τρόπους σύνδεσης των μελών μεταξύ τους και πολλές ακόμη άλλες εφαρμογές αυτής της προσέγγισης.
Εικόνα 25 Σχηματική αναπαράσταση του ρόλου που διαδραματίζει ο οικολογικός σχεδιασμός σε όλες τις κλίμακες. (Πηγή: Design for Sustainability, Janis Birkeland, σ.28)
128
Βλ. Janis Birkeland Design for Sustainability, Earthscan, 2002, σ.28
102
Κεφάλαιο 4
4.6.1. Βιοκλιματικός σχεδιασμός Η νέα γενιά του βιοκλιματικού σχεδιασμού στοχεύει σε μηδενικές εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα (CO2 neutral design), τη δημιουργία περιβαλλόντων δηλαδή που δεν επιβαρύνουν σε διοξείδιο του άνθρακα την ατμόσφαιρα, ενώ μπορεί να είναι ταυτόχρονα τόποι παραγωγής ενέργειας. Ο βιοκλιματικός σχεδιασμός επιδιώκει μέσα από τις αρχές που τον διέπουν, τις κατασκευαστικές λεπτομέρειες και την αντίστοιχη τεχνολογία, να λειτουργήσει ως ρυθμιστής του μικρο-κλίματος σε επίπεδο κτιρίου, συγκροτήματος, δρόμου, γειτονιάς ή και σε πολεοδομική κλίμακα σε επίπεδο οικισμού, πόλης και ολόκληρης περιοχής.
Εικόνα 26 Βιοκλιματικό κτίριο που εκμεταλλεύεται την αιολική ενέργεια, το νερό της θάλασσας, τον ήλιο και το βρόχινο νερό για να ρυθμίζει τις κλιματικές συνθήκες στο εσωτερικό του καθ' όλη τη διάρκεια του χρόνου. Γραφεία τράπεζας FIH, Κοπεγχάγη. Αρχιτέκτονες, Sauerbruch Hutton. (Πηγή: Green Architecture for the Future, Κατάλογος έκθεσης Louisiana Museum of Modern Art, 2009).
103
104
4.6.2. Το κτίριο και η πόλη ως κλειστό σύστημα και ως οικοσύστημα Η μέριμνα για τον ολοκληρωμένο σχεδιασμό με τις αρχές που μοιάζουν με ένα πλήρη κύκλο ζωής, θανάτου και αναγέννησης όπως συμβαίνει στη φύση, μίας φιλοσοφίας δηλαδή σε ότι αφορά τα υλικά, τις αρχές σχεδιασμού και κατασκευής που ενσωματώνουν έναν ολόκληρο παραγωγικό κύκλο από την εξασφάλιση και επεξεργασία των πρώτων υλών, την παραγωγή των υλικών, την κατασκευή των πάσης φύσεως προϊόντων, τη συμπεριφορά κατά τη διάρκεια της ζωής τους και την τύχη των υλικών στο κλείσιμο του κύκλου όπως συμβαίνει στην φύση. Η θεωρία Cradle to cradle,129 (και όχι cradle to death) υπαινίσσεται μέσω του τίτλου της την ικανότητα της αέναης αναπαραγωγής της ζωής στη φύση. Οι παρατηρήσεις που έκαναν οι εμπνευστές της θεωρίας McDonough και Braungart, είναι ότι στη φύση τα βασικά της θρεπτικά συστατικά που είναι το οξυγόνο, το υδρογόνο, ο άνθρακας και το άζωτο, ανακυκλώνονται διαρκώς χάρις στις διαδικασίες μεταβολισμού τροφής διαφόρων οργανισμών στην τροφική αλυσίδα, με αποτέλεσμα τα περιττώματα ενός οργανισμού να αποτελούν τροφή για έναν άλλο, κλείνοντας τον κύκλο, έτσι ώστε μέσα από μεταβολισμούς συστατικών να μην παράγονται απορρίμματα. «Αν εμείς οι άνθρωποι θέλουμε να στοχεύσουμε στην ευημερία, θα πρέπει να μάθουμε να μιμούμαστε το εξαιρετικά σοφό σύστημα που επικρατεί στη φύση, της ροής των θρεπτικών στοιχείων και των μηχανισμών του μεταβολισμού που παρουσιάζει, μία κατάσταση στην οποία η έννοια του απορρίμματος και του άχρηστου εξωτερικά δεν υφίσταται»130.
Εικόνα 27 Διάγραμμα που περιγράφει τις αλλαγές σε ένα κτίριο κατά τη διάρκεια της ζωής του, το κέλυφος του οποίου επιβιώνει κατά τη διάρκεια επτά γενεών (30Χ7=210), ένα διάστημα δηλαδή δύο αιώνων. (Πηγή: McDonough & Braungart, Green Architecture for the Future, Κατάλογος έκθεσης Louisiana Museum of Modern Art, 2009). 129
Η πατρότητα του όρου και της θεωρίας ανήκει στους McDonough & Braungart. Βλ. William McDonough & Michael Braungart, Cradle to cradle, Remaking the Way we make things, North Point Press, σ. 103. [Μ.τ.Σ.] 130
104
105
Σύμφωνα με την προσέγγιση Κλειστού Συστήματος σε επίπεδο ολιστικού σχεδιασμού κτιρίου και χωροταξικής ενότητας (γειτονιά, πόλη, κα) όπου επιδιώκεται η κατάσταση του Zero Waste, η ενέργεια και οι πόροι όπως το νερό και τα βασικά υλικά διατροφής αποτελούν τμήμα ενός ολοκληρωμένου συστήματος.131 Ένα ανθρώπινο οικοσύστημα θα πρέπει να στοχεύει λοιπόν στο να αποτελεί μέρος ενός φυσικού οικοσυστήματος που μεταβολίζει ενέργεια και πόρους, χωρίς να αποβάλλει τίποτα ως άχρηστο ή περιττό ενώ ταυτόχρονα εξασφαλίζει τα συστατικά που χρειάζεται εντός των ορίων του.
4.6.3.
Εικόνα 28 Η πόλη ως κλειστό σύστημα διατροφής, New York City (Steady) State , Terreform, (Πηγή: Κατάλογος περιπτέρου ΗΠΑ στην Μπιενάλε Αρχιτεκτονικής στη Βενετία, 2010)
131
Οι παρατηρήσεις των πρωτόγονων κοινωνιών και των χωρικών δείχνουν ότι έχουν την τάση σταθερότητας. Οι ανταλλαγές τους με τη φύση διατηρούν μία δυναμική σχέση ισορροπίας. Παρακολουθούν την εξέλιξή της, προσαρμόζονται σε αυτή και ενίοτε τη μιμούνται. Σε τέτοιες περιπτώσεις, κοινωνία και φύση αποτελούν ένα κλειστό σύστημα.
105
4.6.4. Συμμετοχικός σχεδιασμός Σε ένα ιδεολογικό πλαίσιο συνολικής επανεξέτασης και επαναπροσδιορισμού των ανθρώπινων δραστηριοτήτων μπορεί ίσως να τοποθετηθεί η εμπειρία της συλλογικής κατασκευής όπως και διάφορων άλλων εποχιακών ή ιδιαίτερων δραστηριοτήτων που αποτελούν ευκαιρία ανάδειξης του κοινωνικού και κοινοτικού χαρακτήρα της ανθρώπινης ύπαρξης. Ο συμμετοχικός σχεδιασμός προτάσσει την κοινωνική αειφορία. Σε αυτή τη κατεύθυνση η θεωρία και το έργο του Christopher Alexander αποσκοπούν να ενδυναμώσουν τον μέσο άνθρωπο με σκοπό να κατανοήσει τις πραγματικές του ανάγκες και να συμμετάσχει στον σχεδιασμό αυτού που τον αφορά.132 Ο Alexander επιχείρησε να συστηματοποιήσει τα μοτίβα/ patterns που παρατηρούνται στις επιτυχημένες περιπτώσεις τύπων χώρων που θεωρεί ότι συνιστούν επαναλαμβανόμενα μοτίβα, συμπληρώνοντας στη συνέχεια την ανάγκη κατανόησης των «μορφογενετικών δυνάμεων» που παράγουν χώρο. Ο Samuel Mockbee επίσης, με τους φοιτητές του και την ομάδα του που έμεινε γνωστή ως Rural Studio δούλεψε με την φτωχότερη αγροτική κοινότητα της Αμερικής, στην Αλαμπάμα, κατορθώνοντας εντυπωσιακά αποτελέσματα μέσα από την εμπλοκή και ταυτόχρονα τη συμμετοχή και εκπαίδευση των κατοίκων, των φοιτητών και άλλων ομάδων.133 Ως συμμετοχικός σχεδιασμός περισσότερο ως επιθυμία και λιγότερο ως ευρεία εφαρμογή υπήρξε πρόταγμα των αναζητήσεων πολλών αρχιτεκτόνων της δεκαετίας του ’60. Με αφετηρία τη Γερμανία και στη συνέχεια με εξάπλωση σε Ευρώπη, Αμερική και Μέση Ανατολή από τη δεκαετία του ’90 διεξάγονται πειραματισμοί με υλικά που παρέχονται σε αφθονία στη φύση όπως ο πηλός και το άχυρο και μεθόδους κατασκευής που διαφέρουν ριζικά από τις βιομηχανικές μεθόδους και τυποποίησης που εισήχθησαν στα τέλη του 19ου αιώνα, ενώ αξιοποιούν την τεχνογνωσία και τα εργαλεία του 21ου αιώνα. Η λογική πίσω από τέτοιες προσεγγίσεις βεβαίως δεν είναι καινούργια, αλλά έχει καταβολές στην παραδοσιακή αρχιτεκτονική που σήμερα είναι γνωστή με τον όρο Adobe architecture. Πρόκειται για τρόπους δόμησης που συναντώνται σε περιοχές της Αφρικής και του New Mexico και που έχουν ρίζες στις παραδόσεις και τις μεθόδους των αυτόχθονων λαών σε χώρες από το Μαρόκο και την Υεμένη μέχρι το Μάλι στην Αφρική και τους ινδιάνους της Αμερικής.
132
Βλ. Το έργο του Christopher Alexander: Notes on the Synthesis of Form, Harvard University Press, 1964 και The Nature of Order, I,II, III &IV, The Center for Environmental Structure, Berkeley, California, 2002. Επίσης βλ. Building Living Neighborhoods, Ημερομηνία Ανάκτησης: 20-3-2011. http://www.livingneighborhoods.org/ 133 Andrea Oppenheimer Dean, Timothy Hursley, Rural Studio, Samuel Mockbee and an Architecture of Decency, Princeton Architectural Press, 2002.
106
Κεφάλαιο 4
Εικόνα 29 Κατασκευή σύγχρονης κατοικίας με άχυρο, Γερμανία και στιγμιότυπο από την ετήσια επισκευή σε τζαμί από πηλό στο Μάλι. (Πηγές: ντοκιμαντέρ Stroh im Kopf/ Ein alter Baustoff wiederentdeckt και Spectacular Vernacular, The Adobe Tradition, Aperture, 1989)
Εικόνα 30 Συμμετοχικός σχεδιασμός για την κατασκευή ξενώνα με αχυρόμπαλες. Ομάδα αρχιτεκτόνων σχεδιάζει, συζητά με ολόκληρη την ομάδα και παίρνει την έγκριση του επιλεγμένου σχεδίου. Η κατασκευή πραγματοποιείται συλλογικά και έχει εκπαιδευτικό χαρακτήρα. Ελπιδοχώρι, 2011 (Πηγή: φ.ΝΑ)
Εικόνα 31 Αναπαράσταση του τρόπου συλλογικής εργασίας για την κατασκευή κατοικίας στην κοινότητα των Amish, Lancaster, Pennsylvania, ΗΠΑ.Στιγμιότυπο από την ταινία “Witness” (σκηνοθ. Peter Weir, 1985).
107
4.6.5. Διαρκής Καλλιέργεια/ Permaculture Ο προβληματισμός και η ιδεολογία που διαπνέει την ολιστική προσέγγιση οδήγησε στην άρθρωση μίας ολόκληρης και πλήρους θεωρίας που ξεκίνησε από διαπιστώσεις σχετικά με την κατάσταση της γης και των μεθόδων της βιομηχανικής γεωργίας για να αγκαλιάσει όλες τις ανθρώπινες δραστηριότητες. Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1970 οι Αυστραλοί Bill Mollison και David Holmgren ανέπτυξαν τη θεωρία της Διαρκούς Καλλιέργειας/ Permaculture, ενός όρου με διττή έννοια που παντρεύει ταυτόχρονα τους όρους permanent + agriculture σε ότι αφορά την γεωργία και permanent culture σε ότι αφορά τον πολιτισμό.134 Οι όροι αυτοί που έχουν διττή σημασία, εισάγουν την έννοια της αειφορίας τόσο στην αγροτική καλλιέργεια όσο και στις ανθρώπινες δραστηριότητες που διαμορφώνουν ένα πολιτισμό και εξερευνούν προσεγγίσεις σχεδιασμού (ή επανασχεδιασμού) κοινοτήτων και οικισμών που περιλαμβάνουν αγροτικά συστήματα και καλλιέργειες με τέτοιο τρόπο ώστε να είναι ενσωματωμένα μέσα σε ένα «ανθρώπινο οικοσύστημα» με τρόπο που αντηχεί τις σχέσεις που παρατηρούμε σε άλλα οικοσυστήματα στη φύση. Η αγροτική παραγωγή ιστορικά περιλάμβανε «εκκαθάριση» της άγριας φύσης και εγκατάσταση του κύκλου σκαψίματος ή οργώματος, σποράς και συγκομιδής για την παραγωγή τροφής του ανθρώπινου πληθυσμού και της βοσκής σε ένα συνεχή κύκλο εξουθένωσης της γης που οδηγεί σε πτώχευση του εδάφους και επέκταση σε νέα εδάφη για καλλιέργεια, κοκ. Σήμερα σε όλο τον κόσμο η άγονη γη επεκτείνεται μέσω του φαινομένου της ερημοποίησης ενώ η όποια καλλιεργήσιμη γη έχει απογυμνωθεί σε μεγάλο βαθμό από τη γόνιμη στρώση χώματος. Γη που κάποτε ήταν πλούσια σε φυσική βλάστηση έχει δηλητηριαστεί με φυτοφάρμακα εξ αιτίας της μακρόχρονης και εντατικής βιομηχανικής καλλιέργειας και υπόκειται σε διάβρωση εξ αιτίας της καταστροφής των δασών είτε από πυρκαγιές είτε από υλοτόμηση, φαινόμενα που οδηγούν σε ραγδαία, πολλές φορές μη αναστρέψιμη περιβαλλοντική υποβάθμιση. Από τη σκοπιά της διαρκούς καλλιέργειας αυτή η προβληματική και δυνητικά καταστροφική παρούσα κατάσταση είναι αποτέλεσμα έλλειψης σχεδιασμού. Σύμφωνα με τον Bill Mollison υπάρχει ανάγκη να εισαχθεί ο σχεδιασμός ενός μοντέλου αγροτικών οικοσυστημάτων υψηλής παραγωγικότητας, έτσι ώστε οι άνθρωποι να είναι σε θέση να αναπτυχθούν και να επιβιώσουν σε όσο το δυνατόν λιγότερη γη, αφήνοντας έτσι όσο το δυνατόν περισσότερη γη στη φυσική της «άγρια» μορφή. Για την επίτευξη ενός τέτοιου οράματος απαιτούνται λύσεις σε τοπικό επίπεδο διότι κάθε τόπος έχει τις δικές του ιδιαιτερότητες. Η φιλοσοφία της Διαρκούς Καλλιέργειας διαποτίζει όλες τις πτυχές της ζωής και της ανθρώπινης δραστηριότητας, συμπεριλαμβανομένης και της αρχιτεκτονικής, με γνώμονα μία πιο αρμονική με το περιβάλλον συνύπαρξη και έμφαση στις ανθρώπινες σχέσεις. Επίσης επειδή η Διαρκής Καλλιέργεια νοείται ως συνολική στάση ζωής είναι εφαρμόσιμη ακόμη και σε αστικό περιβάλλον. 134
Στα ελληνικά υιοθετείται η χρήση του όρου Διαρκής Καλλιέργεια αλλά έχουν χρησιμοποιηθεί επίσης και οι όροι Μόνιμη Καλλιέργεια και Αεικαλλιέργεια.
108
Κεφάλαιο 4
Το βασικό τρίπτυχο της διαρκούς καλλιέργειας είναι: «Φροντίδα της Γης<->Φροντίδα των ανθρώπων <-> Επανεπένδυση του πλεονάσματος» Η Διαρκής Καλλιέργεια είναι μία ολιστική επιστήμη σχεδιασμού που έχει στόχο τη δημιουργία υγιών, λειτουργικών, βιώσιμων κοινοτήτων και φυσικών οικοσυστημάτων, επιδιώκοντας να δώσει ένα όραμα για ένα οικολογικό μέλλον. Είναι ταυτόχρονα μια επιστημονική προσέγγιση σχεδιασμού, μία ηθική, ένας τρόπος ζωής και ένα όραμα για το μέλλον των ανθρώπινων κοινωνιών και του πλανήτη και στοχεύει σε μια αρμονική ένταξη των ανθρώπων στο περιβάλλον με τέτοιο τρόπο, ώστε η γη και οι άνθρωποι να αναπτύσσονται σε πλούτο, παραγωγικότητα και αισθητική ομορφιά. Σε ένα τέτοιο πλαίσιο αναδεικνύονται τόσο τα επιμέρους στοιχεία όσο και οι μεταξύ τους σχέσεις. Ο σχεδιασμός με τις αρχές της διαρκούς καλλιέργειας δεν εστιάζει μόνο σε επί μέρους στοιχεία, αλλά και στον τρόπο με τον οποίο η σχετική θέση του ενός προς το άλλο μπορεί να δημιουργήσει αμοιβαία εποικοδομητικές σχέσεις μεταξύ τους, μειώνοντας έτσι τις οικολογικές τους επιπτώσεις. Σύμφωνα με τον Declan Kennedy: «η Διαρκής Καλλιέργεια αποτελεί μια μέθοδο σχεδιασμού που εγκαταλείπει τη γραμμική και αποσπασματική οργάνωση των συστημάτων ανθρώπινης υποστήριξης όπως: η γεωργία, η ενέργεια, η διαχείριση των υδάτων, η αρχιτεκτονική, η πολεοδομία, η εκπαίδευση, η αναψυχή, η διοίκηση, κλπ. προκειμένου να δημιουργήσει διασυνδέσεις μεταξύ των διαφόρων στοιχείων που απαιτούνται για κάθε συγκεκριμένο τομέα. Έτσι, κάθε στοιχείο ενισχύει τη λειτουργία όλων των άλλων - παρόμοια με τον τρόπο με τον οποίο σε μεγάλο βαθμό λειτουργούν εξελιγμένες μορφές ζωντανών οργανισμών. Τα αποτελέσματα είναι συχνά εκπληκτικά. Τόσο σε αστικές και αγροτικές οικολογικές τοποθεσίες, τα παραδείγματα Διαρκούς Καλλιέργειας δείχνουν πώς η βελτιστοποίηση της συνολικής "απόδοσης" εξοικονομεί εργασία – μετρούμενη σε χρόνο και ενέργεια - και δημιουργεί ομορφιά, ευελιξία και διαδραστικότητα».135 Το διάγραμμα του λουλουδιού της Διαρκούς Καλλιέργειας αρχίζει με τη δεοντολογία και τις αρχές σχεδιασμού και διαπερνά όλους τους τομείς που απαιτούνται για τη δημιουργία ενός βιώσιμου πολιτισμού. Η εξελικτική πορεία με μορφή σπείρας συνδέει αυτούς τους τομείς, αρχικά σε προσωπικό και τοπικό επίπεδο, και στη συνέχεια στο συλλογικό και παγκόσμιο επίπεδο. Πίσω από αυτή τη φιλοσοφία ενυπάρχει η πεποίθηση ότι παρατηρώντας τη φύση και μαθαίνοντας από αυτήν, μπορούμε στη συνέχεια να εντάξουμε τις δικές μας δραστηριότητες και ανάγκες με τέτοιο τρόπο, ώστε να εντάσσονται σε ένα (οικο)σύστημα ή να φτιάχνουν με ένα νέο τρόπο που όχι μόνο δεν θα διαταράσσει τις εγγενείς λειτουργίες της φύσης, αλλά θα τις ενισχύει. Εάν ακολουθηθούν αυτές οι αρχές τότε μπορούμε να αφήσουμε τη φύση να κάνει ένα μεγάλο μέρος του έργου, 135
Βλ. Permaculture and the Sustainable City, Declan Kennedy, Ekistics, 5-6&7-8, 1991. [Μ.τ.Σ.] Επίσης, Keneddy Bibliothek. Ημερομηνία Ανάκτησης: 6-8-2011. http://kennedylibrary.info
109
ενώ ταυτόχρονα ελαχιστοποιούμε τις επιπτώσεις μας σε αυτή. Οι βασικές αρχές της Διαρκούς Καλλιέργειας (του Permaculture) όπως τις διατύπωσε πρώτος ο David Holmgren, συγχωνεύουν τη λογική της σοφίας της παράδοσης με τα εργαλεία και τις μεθόδους σύγχρονων επιστημών όπως η βιολογία, η οικολογία, η γεωπονία, η γεωγραφία, η βοτανική, η ζωολογία, η ανθρωπολογία, η αρχιτεκτονική, τα οικονομικά, η φυσική και η χημεία με την σύγχρονη τεχνολογία σε ένα δημιουργικό συνδυασμό και μια νέα προσέγγιση. Συνοπτικά βασικές αρχές της Διαρκούς Καλλιέργειας είναι οι εξής:136 1. Παρατήρηση και διάδραση Η δύναμη της παρατήρησης της φύσης επιτρέπει τον σχεδιασμό λύσεων που ανταποκρίνονται στα δεδομένα του συγκεκριμένου προβλήματος. 2. Παγίδευση (Συλλογή) και αποθήκευση ενέργειας Η προσφορά και ζήτηση ενέργειας είναι τις πιο πολλές φορές ζήτημα που θα μπορούσε να αυτορυθμίζεται λαμβάνοντας υπ’ όψιν διαφορές χρόνου και τόπου και φροντίζοντας για την κατάλληλη αποθήκευση ή μεταφορά της. 3. Εξασφάλιση σοδειάς Κάθε παρέμβαση σε ένα σύστημα θα έπρεπε να περιλαμβάνει και ένα παραγωγικό κομμάτι έτσι ώστε να λαμβάνεται υπόψη η ανάγκη ενός ποσοστού διατροφικής αυτάρκειας. 4. Αυτορρύθμιση και εποικοδομητική αξιοποίηση σχολίων Κάθε καλά δομημένο φυσικό σύστημα έχει την ικανότητα της αυτορρύθμισης χωρίς τον κίνδυνο της κατάρρευσης από τυχαίες εξωτερικές μεταβολές. Tα ανθρώπινα συστήματα πρέπει να διαθέτουν ανάλογα χαρακτηριστικά ποικιλότητας και εξασφάλισης πολλαπλών δικλείδων ασφαλείας που ελαχιστοποιούν ενδεχόμενο κατάρρευσης. 5. Μεγιστοποίηση Χρήσης ανανεώσιμων πόρων και φυσικών διεργασιών Ο άνθρωπος, παραμένει με τις κοινωνίες που δημιουργεί, τμήμα του όλου τού πλανήτη και οφείλει να λειτουργεί με νόμους που λαμβάνουν υπόψη το όλο, κάνοντας χρήση ανανεώσιμων πόρων και μαθαίνοντας από τις φυσικές διεργασίες άλλων συστημάτων. 6. Κατάργηση της πρακτικής δημιουργίας των απορριμμάτων Η δημιουργία απορριμμάτων αποτελεί αντανάκλαση κακού σχεδιασμού και/ ή κακής λειτουργίας. 7. Σχεδιασμός από τα σύνολα στις λεπτομέρειες. Ένας τέτοιος σχεδιασμός ανταποκρίνεται σε παρατηρήσεις υπαρχόντων ρυθμών και φυσικών χαρακτηριστικών. Η λήψη αποφάσεων στον σχεδιασμό προσαρμόζεται στα υπάρχοντα τοπικά δεδομένα εξασφαλίζοντας τη βιωσιμότητα. 8. Περισσότερη Συγχώνευση και λιγότερος διαχωρισμός Επωφελείς σχέσεις που προκύπτουν ανάμεσα σε επιμέρους στοιχεία είναι βασικό χαρακτηριστικό ενός σωστού σχεδιασμού. 9. Μικρές και αργές λύσεις Τα μικρά και αργά σε εξέλιξη συστήματα είναι πιο βιώσιμα και πιο εύκολα στην 136
Holmgren,David, Permaculture: Principles and Pathways beyond Sustainability, H. D. Services, 2002.
110
Κεφάλαιο 4
συντήρηση και επιτυγχάνουν καλύτερη χρήση των τοπικών πόρων. 10. Αξία και αξιοποίηση της διαφορετικότητας/ ποικιλότητας Η εκτεταμένη μονοκαλλιέργεια όπως και ο διαχωρισμός χρήσεων έχει αποδειχθεί λανθασμένη μέθοδος που οδηγούν σε σταδιακή υποβάθμιση. 11. Αξιοποίηση των ορίων και των περιθωρίων Τα σημεία συνάντησης συστημάτων, οικοσυστημάτων παράγουν ενδιαφέροντα δεδομένα που χρήζουν παρατήρησης. 12. Δημιουργική ανταπόκριση και αξιοποίηση των αλλαγών. Η στρατηγική της Διαρκούς Καλλιέργειας επιχειρεί μία εντελώς διαφορετική προσέγγιση στο ζήτημα της περιβαλλοντικής διαχείρισης, όπου σε αντίθεση με τις περισσότερες στρατηγικές περιβαλλοντικών οργανώσεων που εστιάζουν στις καταστροφές και στο ίδιο το πρόβλημα, αντιμετωπίζει τα πάντα ολιστικά διαποτίζοντας τις θέσεις της με τη θεωρία της θετικής σκέψης137 και αναζητώντας στο πρόβλημα δυνητικά μία ευκαιρία αλλά και τη λύση του. Ωστόσο, όσο πειστική και θελκτική και αν παραμένει η Διαρκής Καλλιέργεια, κριτικά στέκεται ουδέτερη ή χωρίς άποψη για τα ιστορικά αίτια διαφόρων φαινομένων, όπως η ερημοποίηση και υποβάθμιση, που συνδέονται με πολιτικές επεκτατικούς και οικονομικούς πολέμους και κινδυνεύει να εξουδετερωθεί σε μία άκακη αλλά και αναποτελεσματική θεωρία, ενώ ως εργαλείο διαθέτει πληρότητα.
Εικόνα 32 Το "λουλούδι-διάγραμμα" της Διαρκούς Καλλιέργειας. (Πηγή: permacultureprinciples.co, Mτφρ. Έλενα Συμεωνίδου). 137
Το σύγχρονο κίνημα θετικής σκέψης μπορεί να ανιχνευθεί στην προέλευσή του στα πειράματα και τις θεωρίες του Phineas Parkhurst Quimby (1802-1874). Στη συνέχεια υπάρχουν πολλές ο ου εφαρμογές του σε θεωρίες και πρακτικές στο 2 μισό του 20 αιώνα, κυρίως από την δεκαετία του ’60 και έπειτα.
111
112
112
113
Κεφάλαιο 5.
ΔΥΟ ΑΝΑΓΝΩΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ
Τί γίνεται όμως με αυτή τη νέα περίοδο της ανθρώπινης εξέλιξης που σχετίζεται με τις τεχνολογίες της πληροφορίας σε μία εποχή βαθιάς περιβαλλοντικής κρίσης και κινδύνων, τόσο για το περιβάλλον όσο και για τον άνθρωπο; Ποιές μπορεί να είναι οι πιθανές θετικές ή αρνητικές επιδράσεις τέτοιων τεχνολογικών εξελίξεων στη σχέση του ανθρώπου με τον πλανήτη; Ήδη, όλο και περισσότερος κόσμος παρασύρεται, περνώντας όλο και περισσότερο χρόνο οικειοθελώς «μέσα» σε μία εικονική πραγματικότητα, ένα ψηφιακό περιβάλλον. Αν οι συγκινήσεις και οι εμπειρίες που έχει να προσφέρει αυτός ο ψηφιακός κόσμος -που είναι άλλωστε ελεγχόμενος και ρυθμιζόμενος όπως ένας κλιματιζόμενος εσωτερικός χώρος- είναι τόσο μεγάλες, τότε μπορεί κάποιος να οδηγηθεί στο συμπέρασμα ότι ίσως δεν υπάρχει πια ανάγκη να συνεχίσει να ζει στο «φυσικό περιβάλλον». «Καλώς ορίσατε στην έρημο του πραγματικού!...» λοιπόν, προειδοποιεί από το ομώνυμο βιβλίο του ο Slavoj Žižek.138 Σε μια εμβληματική σκηνή από την ταινία επιστημονικής φαντασίας Matrix, ο ήρωας προσγειώνεται στην «πραγματικότητα» της εποχής του που δεν είναι άλλη από μία κατεστραμμένη γη. «Επάνω της» όμως προστίθεται μία τεχνητή και εικονική πραγματικότητα, που προσομοιάζει καθ’ όλα τον γνώριμό μας κόσμο, ο οποίος όμως δεν υπάρχει παρά ως το ψηφιακό του αντίγραφο. Στη δυστοπική αυτή «έρημο του πραγματικού», το εικονικό έχει πλήρως υποκαταστήσει, μέσω μίας καθησυχαστικής του προσομοίωσης, ένα απολεσθέν και κατεστραμμένο πραγματικό. Σύμφωνα με ένα σενάριο που ως ένα βαθμό είναι ήδη σε εξέλιξη τα βασικά συστατικά του περιβάλλοντος όπως για παράδειγμα το νερό, ο αέρας, τα οικοσυστήματα όπου ένα-ένα καταστρέφονται, αναπληρώνονται στη συνέχεια με στόχο τη μερική και τεχνητή επανακατοίκηση της «ερήμου του πραγματικού» του Žižek, με τη διαμεσολάβηση βιομηχανικών μέσων ως εμπορεύσιμα αγαθά. Στην ακραία του εκδοχή, όπως έχει προειδοποιήσει ο Felix Guattari, αυτό θα μπορούσε να καταλήξει να παράγει ολόκληρα, πλήρως ελεγχόμενα τέτοια περιβάλλοντα.139 Από τη μελέτη όμως αντιπροσωπευτικών κειμένων του θεωρητικού λόγου των επιστημονικών πεδίων που αφορούν τόσο την περιβαλλοντική διαχείριση, όσο και την κοινωνία της πληροφορίας, αποκαλύπτεται μία θεμελιώδης διάσταση θεώρησης του κόσμου και του μέλλοντός μας. Από τη μία πλευρά, μελετώντας τις θεωρίες περιβαλλοντικής διαχείρισης διαπιστώνουμε ότι το βάρος επικεντρώνεται περισσότερο στην τεκμηρίωση του περιβαλλοντικού προβλήματος και λιγότερο στην αντιμετώπισή του. Μακροσκοπικά, γίνεται κατανοητή μία τάση σύμφωνα με την οποία ο κόσμος του 138
η
Slavoj Zizek, Καλωσορίσατε στην έρημο του πραγματικού! (Πέντε δοκίμια για την 11 Σεπτεμβρίου και άλλες συναφείς ημερομηνίες) Scripta, 2002. Ο τίτλος του βιβλίου αποτελεί φράση που δανείστηκε ο ίδιος με τη σειρά του από την ταινία Matrix. Ταινία «Matrix», σκηνοθεσία αδελφοί Wachowski, 1999 139 Βλ. Felix Guattari, Οι τρεις Οικολογίες, Μτφρ., Μάντα Σολωμού, Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Αθήνα 1991, σ.67
113
κεφαλαίου, της παγκοσμιοποιημένης οικονομίας και η οικονομία της ανάπτυξης μεγεθύνονται εις βάρος του περιβάλλοντος, ενώ ΜΚΟ, περιβαλλοντικά κινήματα και ακτιβιστές επισημαίνουν τα προβλήματα και προειδοποιούν για κινδύνους και καταστροφές που πλέον δεν αποτελούν «αρρωστημένη» φαντασία, αλλά καθημερινότητα. Σε αυτόν τον άξονα επιχειρείται η συγκρότηση μίας πολιτικής και προτάσεων αντιμετώπισης του περιβαλλοντικού προβλήματος. Από την άλλη, στις θεωρίες των στοχαστών, που αναλύουν το παρόν και το μέλλον του κόσμου μέσα από τον φακό των βιοτεχνολογικών εξελίξεων της κοινωνίας της πληροφορίας, διαπιστώνουμε μία αισιοδοξία. Αυτή απορρέει από τη ραγδαία ανάπτυξη του συγκεκριμένου πεδίου και την προσφορά του σε όλες τις πτυχές της ανθρώπινης ύπαρξης κατά τη διάρκεια της ιστορίας του, όσο και στις προβλέψεις για το μέλλον. Ταυτόχρονα όμως επισημαίνονται και οι κίνδυνοι που απορρέουν από την τυχόν ανεξέλεγκτη ανάπτυξη και κακή χρήση των τεχνολογιών της γενετικής, της νανοτεχνολογίας και της ρομποτικής (GNR/ Genetics-Nanotechnology-Robotics). Σύμφωνα με τον W.J. Mitchell, ο οποίος εμμένει στην αισιόδοξη προοπτική των εξελίξεων της τεχνολογίας επικαλούμενος τα πορίσματα της Agenda 21, δε στερούμεθα ακόμη επιλογών και δεν είμαστε αντιμέτωποι με ένα μονόδρομο. Τα ψηφιακά εργαλεία είναι ικανά να δώσουν τη λύση στα μεγάλα προβλήματα και αυτό θα συμβεί με την εφαρμογή πέντε αρχών:140 1. την αποϋλοποίηση (Dematerialization) 2. τον περιορισμό των μετακινήσεων (Demobilization) 3. την προσαρμοστικότητα των αγαθών στις ανάγκες μας (Mass Customization) 4. την ευφυή χρήση αγαθών (Intelligent operation) και 5. την ομαλή μεταμόρφωση ( Soft transformation) Εν γένει τα επιχειρήματα αυτά έχουν μία ρεαλιστική βάση. Πράγματι, ενδέχεται η εφαρμογή τέτοιων αρχών να ανακουφίσει την τρέχουσα κατάσταση, όσον αφορά την κατανάλωση πόρων. Εν τούτοις, δεν λαμβάνεται υπ΄ όψιν ένας πολύ σημαντικός παράγων που είναι η αιτία για την οποία πολύ πιθανόν τέτοια μέτρα δεν θα είναι εφαρμόσιμα. Ας αναφερθούμε σε κάποια παραδείγματα αστοχιών: Ως αποϋλοποίηση περιγράφεται η έμφαση στην αντικατάσταση των υλικών, χώρων και εργαλείων που πλαισιώνουν μία δραστηριότητα, με ανάλογα άυλα που δεν μολύνουν (a used bit is not a pollutant). Το υλικό όμως που διακινείται και που παίρνουμε λόγου χάριν μαζί με μία εφημερίδα ή που διανέμεται κάτω από τις πόρτες μας, όπως και η υπερπληθώρα προϊόντων αμφισβητήσιμης χρησιμότητας θα συνεχίσει να παράγεται και να διανέμεται έστω και με μικρό ποσοστό επιτυχίας του target group που αναζητά. Προς το παρόν, το κοινωνικό και οικονομικό μοντέλο ανάπτυξης είναι τέτοιο που ευνοεί την παραγωγή όλο και περισσότερων, και άνευ αποδεδειγμένης χρησιμότητας, αντικειμένων, που αναζητούν αποδέκτη/ αγοραστή. Η ακινητοποίηση θα μπορούσε να αναζητηθεί στη θέση των ταξιδιών που γίνονται με αφορμή ένα συνέδριο ή για επαγγελματικούς λόγους. Πράγματι θα μπορούσαν οι μετακινήσεις να μειωθούν, αλλά μόνο στο βαθμό που είναι επιθυμητό και προτιμητέο από το άτομο να αποφύγει ένα τέτοιο ταξίδι. Παραταύτα, η επιθυμία του ταξιδιού και της εξερεύνησης είναι θεμελιώδες ανθρώπινο χαρακτηριστικό. 140
Βλ. W. J. Mitchell, ό.π., σ.147-155.
114
Κεφάλαιο 5
Αυτό, το αποδεικνύει ολόκληρη η τουριστική βιομηχανία, η οποία είναι επιτυχώς δομημένη επάνω σε αυτό το χαρακτηριστικό της ανθρώπινης φύσης. Σύμφωνα με την ευφυή χρήση, μία κοινωνία θα βασίζεται πολύ λιγότερο στην ιδιοκτησία, ας πούμε ενός αυτοκινήτου, και περισσότερο στην κατά περίπτωση μίσθωση του κατάλληλου αυτοκινήτου, για την κατάλληλη δουλειά. Ωστόσο, σε μία τέτοια προοπτική, δεν λαμβάνεται υπόψη το κυριότερο εμπόδιο που δεν είναι παρά η κοινωνικά εδραιωμένη εξιδανίκευση της ιδιοκτησίας, που θα έπρεπε να αρθεί για να επιτευχθεί μία τέτοια αλλαγή. Σε ότι αφορά την ομαλή μεταμόρφωση, όπου αποκηρύσσεται η συνέχιση της παραγωγής κτιρίων σε έναν ήδη υπερβολικά δομημένο πλανήτη, θέση έχει κυρίως η επανάχρηση κτιριακών δομών και η οργανική και σταδιακή προσαρμογή τους. Αυτό θα μπορούσε να συμβεί με την εκούσια μεταστροφή της κοινωνίας, της αρχιτεκτονικής και της κατασκευαστικής βιομηχανίας σε αναζητήσεις προς αυτή την κατεύθυνση. Προς το παρόν όμως φαντάζει πολύ μακρινή μία τέτοια προοπτική αλλά και αρκετά ανεδαφική, αφού παραβλέπονται ουσιώδη γενεσιουργά αίτια του φαινομένου της υπέρμετρης δόμησης. Μέσω αυτής, εκτός από την κάλυψη ουσιαστικών αναγκών, εκφράζονται το γόητρο, η εξουσία και η έκφραση που αποτελούν θεμελιώδεις ιδιότητες της αρχιτεκτονικής και του κτιρίου και απηχούν στο ατομικό, ταξικό και συλλογικό φαντασιακό του ανθρώπου. Επομένως, το ερώτημα που τίθεται αφορά το κατά πόσο τέτοιοι στόχοι είναι δυνατόν να επιτευχθούν με παροτρύνσεις και οικειοθελή μεταστροφή ή με τη θέσπιση απαγορεύσεων. Μετατίθεται, δηλαδή, όπως πολλά ουσιώδη ζητήματα, που καθορίζουν μία κοινωνία, σε πολιτικές και κοινωνικές παραμέτρους για τους τρόπους συγκρότησης και πορείας του ίδιου του κοινωνικού σώματος. Οι θεωρίες των W.J. Mitchell, Ray Kurtzweil, Rheinhold παραμένουν μονομερείς, λαμβάνοντας υπ’ όψιν τα δεδομένα μόνο σε συγκεκριμένους τομείς, ενώ παραβλέπουν όλους τους άλλους. Το πολιτικό συστατικό του προβλήματος υποβαθμίζεται ή αποσιωπάται και τα προβλήματα, εξ ίσου πραγματικά όσο και η επανάσταση της ψηφιακής εποχής, απουσιάζουν αινιγματικά. Το Περιβάλλον δεν υφίσταται ως πλαίσιο παρά μόνο περιφερειακά.
115
Συμπεράσματα Ενώ οι προτάσεις για εφαρμογές της τεχνολογίας και αλλαγών τρόπου ζωής που υπαινίσσονται τα παραπάνω σημεία φαίνεται να βασίζονται σε ένα ρεαλιστικό πλαίσιο, εν τούτοις, παραβλέπεται η ιστορική, πολιτική και κοινωνική διάσταση του προβλήματος, σε σχέση με τις οποίες, όπως προειδοποιεί ο Felix Guattari «δεν θα υπάρξει αληθινή απάντηση στην οικολογική κρίση παρά σε πλανητική κλίμακα και με την προϋπόθεση ότι θα πραγματοποιηθεί μία αυθεντική πολιτική, κοινωνική και πολιτιστική επανάσταση που θα αναπροσανατολίσει τους στόχους της παραγωγής αγαθών, υλικών και μη».141 Οι θεωρίες της αποανάπτυξης, της Διαρκούς Καλλιέργειας και των τάσεων
που αναπτύχθηκαν στον σχεδιασμό, βοηθούν στο να γίνει κατανοητό το ιδεολογικό πλαίσιο, από το οποίο εμπνέονται και τροφοδοτούνται με ένα θεωρητικό υπόβαθρο οι καθημερινές πρακτικές πολλών ανθρώπων και οι αρχές επάνω στις οποίες πορεύονται πολλές από τις νεώτερες εναλλακτικές κοινωνικές και οικιστικές συγκροτήσεις που απασχολούν αυτήν τη μελέτη. Ωστόσο, είναι χρήσιμο να σταθούμε και κριτικά απέναντι σε αυτές. Μία προσεκτικότερη παράλληλη ανάγνωση αφήνει το περιθώριο της κατανόησης του πλαισίου κάθε μίας θεωρίας ξεχωριστά έναντι των υπολοίπων και τη δυνατότητα εξαγωγής ορισμένων συμπερασμάτων. Όλες οι θεωρίες φαίνεται να λειτουργούν ως αφαιρετικά και απλουστευτικά μοντέλα της εξαιρετικά πολύπλοκης πραγματικότητας που αποτελεί την ανθρώπινη συνθήκη και τη συνθήκη του πλανήτη. Αυτή η γενίκευση και αφαίρεση (αν όχι απλούστευση) βοηθά στη συγκρότηση αρχών. Ωστόσο, η απλούστευση στην ανάπτυξη των αρχών τείνει να λαμβάνει υπόψη ως αφετηρία τουλάχιστον ένα «υπόστρωμα» ειρηνικής κατάστασης και αυτοδιάθεσης και ως εκ τούτου, συχνά οδηγεί στην παγίδα να παραβλέπει ή να αγνοεί κανείς τις πραγματικές ιστορικές αλήθειες που σε μεγάλο βαθμό ευθύνονται για την κατάσταση που βρίσκεται ο κόσμος σήμερα. Αυτό όμως τις καθιστά αδύναμες, έως και αφελείς, μπροστά στη σκληρή πραγματικότητα της ιστορίας που χαρακτηρίζεται κυρίως από πολέμους, αποικιοκρατία και νεοφιλελεύθερη εκμετάλλευση χωρών ή περιοχών, πρακτικές που έχουν οδηγήσει σε δραματική αύξηση των ανισοτήτων. Διαπιστώνεται δηλαδή ότι συχνά αναπτύσσεται η θεωρία «εν τη απουσία» του πολιτικού. Επιπλέον, οι θεωρίες διατηρούν ως χαρακτηριστικό τους, ως πληροφορία «εγγεγραμμένη στο DNA τους» θα μπορούσε να πει κανείς, ορισμένα χαρακτηριστικά από το ιστορικό, γεωγραφικό και πολιτισμικό πλαίσιο της γενέτειράς τους. Η θεωρία της Διαρκούς Καλλιέργειας (Permaculture) παραδείγματος χάριν, διατηρεί στοιχεία που εμπεριέχουν την οπτική του Νέου Κόσμου και μαρτυρούν την καταγωγή της από την Αυστραλία. Μέχρι πρόσφατα αναφερόταν σε καταστάσεις που αφορούσαν σε συνθήκες περιβάλλοντος όπου υπάρχουν απέραντες εκτάσεις γης σε σχετικά επίπεδο έδαφος, όπως συμβαίνει πράγματι στην Αυστραλία και μόνο αρκετά αργότερα με τη διάδοση της στην Ευρώπη και την Αμερική έγιναν προσπάθειες προσαρμογής της σε συνθήκες στενότητας και αστικού περιβάλλοντος. Επίσης, η αγγλοσαξωνική της προσέγγιση αγνοεί ή υποβαθμίζει το πολιτικό με τον τρόπο που το αντιλαμβάνονται οι 141
Βλ. Felix Guattari, ό.π., σ.11.
116
Κεφάλαιο 5
Ευρωπαίοι και Αμερικανοί διανοητές. Η θεωρία της αποανάπτυξης είναι ευρωπαϊκή, κυρίως γαλλο-ισπανική, σύλληψη και διατηρεί έκδηλα χαρακτηριστικά που αναφέρονται στην πρόσφατη ιστορία αποβιομηχάνισης των ευρωπαϊκών χωρών αντίστοιχα, και πηγάζει από τα δεδομένα και τις προοπτικές της Γηραιάς Ηπείρου. Για αυτούς τους λόγους, η έννοια της αποανάπτυξης για τις αναπτυσσόμενες χώρες της Ασίας (Κίνα, Ινδία, κοκ) ακούγεται τουλάχιστον ως αστείο και εντελώς εκτός επαφής με τη δική τους πραγματικότητα. Οι πόλεις σε μετάβαση αφορούν μέχρι τώρα συνήθως μικρού ή μεσαίου μεγέθους πόλεις ευρωπαϊκής κλίμακας και κυρίως αγγλοσαξωνικής κουλτούρας, που αντιμετωπίζουν συγκεκριμένα προβλήματα και χαρακτηρίζονται από συγκεκριμένα πολιτισμικά χαρακτηριστικά, καθώς και γειτονιές πόλεων με ένα σχετικά προσδιορίσιμο χαρακτήρα. Φαίνεται ότι απαιτείται λοιπόν μία νέα δημιουργική σύνθεση και εξέλιξη όλων αυτών των θεωριών καθώς και η ανάγκη ωρίμανσής τους, έτσι ώστε να συνδεθούν με την πραγματικότητα και να υπάρξει η δυνατότητα να αναζητηθούν ουσιαστικές απαντήσεις σε αληθινά προβλήματα.
117
118
118
Μέρος Β
ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΚΑΙ ΟΙΚΙΣΤΙΚΕΣ ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΕΙΣ
119
120
120
Κοινότητα είναι όταν δεν είναι πλέον απλά ο ένας δίπλα στον άλλο αλλά μαζί με τον άλλο, σε ένα πλήθος ανθρώπων… Και αυτό το πλήθος, παρά το ότι κινείται προς ένα στόχο, ταυτόχρονα βιώνει παντού την επικοινωνία και την αναμέτρηση με τον άλλο, μία ροή από το εγώ στο εσύ. Κοινότητα είναι εκεί όπου η επικοινωνία λειτουργεί.
Martin Buber, Man to Man …Αυτή η καταραμένη επαιτεία και φτώχια είναι η άλλη όψη της ασωτίας, του ενοχλητικού πλούτου και των ταραχών. ..Γέμισε η χώρα προαγωγούς, πόρνες και μπουρδέλα... Μην ανέχεστε να αγοράζουν οι πλούσιοι τα πάντα, να φτιάχνουν μονοπώλια, να κρύβουν αγαθά και με τα μονοπώλιά τους να κρατούν την αγορά δέσμια των συμφερόντων τους. Μην αφήνετε να μένουν τόσοι πολλοί άνθρωποι άνεργοι. Μάταια κολακεύετε τους εαυτούς σας ότι επιβάλλετε τη δικαιοσύνη στους παραβάτες, εκτός αν βρείτε κάποια θεραπεία για αυτές τις ενέργειες παραβατικότητας. Διότι η δικαιοσύνη είναι, μάλλον για τα μάτια και εξυπηρετεί το θεαθήναι, αφού είναι άδικη και ατελέσφορη. Επιτρέπετε στους νέους να μεγαλώνουν μέσα στην ανηθικότητα και την φαυλότητα και να επηρεάζονται αναλόγως και μετά τους τιμωρείτε γιατί κάνουν τα ίδια λάθη σαν μεγαλώσουν λες και είναι προορισμένοι γι’ αυτό. Και εδώ ακριβώς θέλω ειλικρινά να ρωτήσω: τι άλλο κάνετε από το να δημιουργείτε κλέφτες και έπειτα να τους τιμωρείτε;
Thomas More, Ουτοπία Το μόνο σίγουρο είναι πως ότι κι αν συμβεί, αυτός είναι ο αιώνας κατά τη διάρκεια του οποίου θα πρέπει να μάθουμε να ζούμε χωρίς ορυκτά καύσιμα.
David Goodstein, Out of Gas
121
Εικόνα 33 Σχηματικό διάγραμμα που ειχειρεί να συσχετίσει τις νεώτερες κοινωνικές και οικιστικές συγκροτήσεις ιστορικά, χωρικά και ιδεολογικά. (Πηγή: ΝΑ).
122
123
Κεφάλαιο 6.
Η ΚΑΤΟΙΚΗΣΗ ΚΑΙ Η ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΣΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΤΟΥ 21ΟΥ
ΑΙΩΝΑ
Οι έννοιες τόσο της κατοίκησης όσο και των κοινοτήτων υπόκεινται σήμερα σε πολύ μεγάλες αλλαγές. Τα χαρακτηριστικά ορισμένων αναδυόμενων τυπολογιών κατοίκησης και κοινοτήτων, σχετίζονται με τη μεγάλη κινητικότητα του αστικού πληθυσμού σε σχέση με την εργασία, τον τρόπο ζωής και την αλλαγή στην έννοια της οικογένειας και του νοικοκυριού, τον ψυχαγωγικό τουρισμό, την ευκολία επιλογής δεύτερης κατοικίας και την αυξανόμενη τεχνολογική εξάρτηση. Επιπλέον, η κατοικία αποτελεί συνήθως αποτέλεσμα μαζικής παραγωγής και αντιμετωπίζεται πρωτίστως ως ένα ακόμη εμπορευματοποιημένο προϊόν κατανάλωσης. Σε αστικά ή περιαστικά πλαίσια η κατοικία με τη μορφή διαμερίσματος σε πολυώροφο κτίριο, ως οίκημα που αποτελεί μέλος ενός συγκροτήματος ή ως αυτόνομο κτίριο έχει χάσει στις περισσότερες περιπτώσεις την οργανική της σχέση με την κοινότητα, μία σχέση που σε παραδοσιακές κοινωνίες ήταν αποτέλεσμα αργής και οργανικής εξέλιξης. Σε συνάρτηση με αυτά τα φαινόμενα διαφαίνεται μία απομάκρυνση ανάμεσα στις δύο έννοιες που κάποτε ήταν σύμφυτες. Διαπιστώνεται μία επιτάχυνση της διάρρηξης της σχέσης με τον τόπο που πραγματοποιείται με την παρουσία των συσκευών και των μέσων που παρέχουν ενημέρωση, ψυχαγωγία και τεχνητό έλεγχο των συνθηκών διαβίωσης στο εσωτερικό της κατοικίας.
Εικόνα 34 Η ατομική "κάψουλα ύπνου", ως ελάχιστος χώρος σύγχρονης προσωρινής κατοίκησης, σε ξενοδοχείο στο Τόκυο, είναι δημοφιλής ανάμεσα σε επιχειρηματίες και τουρίστες με μεγάλη κινητικότητα. Η ατομική "κάψουλα ύπνου" διαθέτει τηλεόραση, ραδιόφωνο, wi-fi, ειδικό φωτισμό και συσκότιση.(Πηγή: http://travellingboard.net) Εικόνα 35 Tameer's Princess Tower: ο ψηλότερος ουρανοξύστης κατοικίας 107 ορόφων και ύψους 414μ. βρίσκεται στο Ντουμπάι. (2012) (Πηγή:http://www.arabianbusiness.com)
123
Εικόνα 36 Phantom House, Diller+Scofidio (Πηγή: NY Times)
Ανάλογο επαναπροσδιορισμό προκαλούν και όλοι εκείνοι οι τεχνολογικοί νεωτερισμοί που διεισδύουν στο κέλυφος και τη δομή μίας τυπικής κατοικίας, με ευφυή συστήματα, διαμορφώνοντας μία «νέα» καθημερινότητα με συστήματα υποβοήθησης κάθε λειτουργίας και διείσδυσης του ψηφιακού και της πληροφορίας σε κάθε τετραγωνικό εκατοστό της υλικότητας και της κατασκευής. Επιτυγχάνεται έτσι σε διάφορες διαβαθμίσεις η αποκοπή από το πραγματικό περιβάλλον με τη «βύθιση» σε ένα τεχνολογικά απόλυτα ελεγχόμενο πεδίο με την υπόσχεση ενός νέου «ευ ζην». Η τυπολογία της κατοικίας έχει εμπλουτιστεί με νέες εκδοχές και έχει μετατραπεί σε «έξυπνη κατοικία», αλλά δεν έχει επί της ουσίας ριζικά επηρεαστεί, ωστόσο διαπιστώνεται μία εντελώς νέα θεώρηση και διαμεσολάβηση του φυσικού περιβάλλοντος. Η αρχιτεκτονικά και τεχνολογικά εξεζητημένη πρόταση για μία απομονωμένη κατοικία στην έρημο, των Diller+Scofidio, προορισμένη να παρέχει απεριόριστες
124
Κεφάλαιο 6
ανέσεις σε ένα ζευγάρι κακομαθημένων yuppies (Young Urban Professionals), αποτελεί εμβληματικό παράδειγμα αποπροσανατολισμού από τις έννοιες του ολιστικού σχεδιασμού. Όπως περιγράφουν οι αρχιτέκτονες, το αμερικάνικο όνειρο μπορεί να συνεχίσει να εξαπλώνεται χωρίς ενοχές μέσα από τα εργαλεία ενός εξελιγμένου «πράσινου» σχεδιασμού, ως ειρωνικό σχόλιο στην υπηρεσία ενός προβαλλόμενου μοντέλου ζωής που αντιστοιχούσε στην κυριαρχία της οικονομίας του καταναλωτισμού, των χρηματιστηρίων και των νέων ακριβών συσκευών.142 Σύμφωνα με τα πρότυπα ενός ύστερου μοντέρνου κινήματος, η κατοικία με τις δυνατότητες που προσφέρουν το κεφάλαιο και οι εργασιακές συνθήκες που μπορεί να είναι ανεξαρτητοποιημένα από τον τόπο, κινδυνεύει να λειτουργεί ως «γυάλινη προθήκη», σε πλήρη διάσταση με την πραγματικότητα. Ένας «μετεωρίτης» που προσγειώνεται ως θραύσμα από ένα άλλο σύμπαν, με τη βοήθεια της πράσινης τεχνολογίας ίσως και να παρέχει συνθήκες απόλυτης άνεσης και πολυτέλειας, ίσως και να μην επιβαρύνει το περιβάλλον με κατανάλωση μη ανανεώσιμων πόρων και ενέργειας. Ωστόσο είναι ανησυχαστικό το πόσο επιδεικτικά επιδιώκεται συχνά να πάρει διαζύγιο από την πραγματικότητα του άμεσου περιβάλλοντος, ενώ έχει πραγματοποιήσει πλήρη ρήξη με την ιστορία. Η παραδοσιακή ερμηνεία της έννοιας «κοινότητα» ως συνύπαρξη και αλληλεπίδραση έμβιων όντων που μοιράζονται ένα κοινό περιβάλλον μοιάζει πλέον να είναι ανεπαρκής, εκτός εάν διευρυνθεί η έννοια «περιβάλλον» έτσι ώστε να μη δεσμεύεται από την τοπικότητα. Η Ιρλανδία είναι μία χώρα που κατ’ εξοχήν επηρεάστηκε από τις δυνατότητες που απέρρεαν από αυτήν την αλλαγή, πριν την επέλαση της οικονομικής κρίσης. Η οικονομική ανάπτυξη της χώρας στη δεκαετία του ‘90, συνοδευόμενη από την πολιτική ενθάρρυνσης σε ότι έχει να κάνει με την οικονομία των νέων τεχνολογιών με σχετικές φοροαπαλλαγές, οδήγησε στη δημιουργία κοινοτήτων νεαρών οικογενειών, με κύρια πηγή εισοδήματος που προέρχεται από επιχειρήσεις που αναπτύχθηκαν περιφερειακά γύρω από κάποια επαρχιακά κέντρα. Στη συνέχεια, η οικονομία μετατοπίστηκε σε μεγάλο ποσοστό σε τομείς υψηλής τεχνολογίας, σε συνδυασμό με παραδοσιακές αγροτικές δραστηριότητες. Αυτά, σε συνδυασμό με τη φυσική ομορφιά της υπαίθρου και την ιστορία της Ιρλανδίας, δημιούργησαν νέα δεδομένα επιχειρηματικότητας και ζήτησης γης. Επαναπατριζόμενοι Ιρλανδοί της διασποράς, Αμερικανοί και Βορειοευρωπαίοι, βλέποντας στην Ιρλανδία ένα ακόμη άσπιλο τοπίο, εγκαταστάθηκαν και δραστηριοποιήθηκαν σε τομείς που μπορεί να έχουν να κάνουν τόσο με το άμεσο περιβάλλον (αγροτική παραγωγή, εμπόριο, υπηρεσίες) όσο και με οτιδήποτε άλλο, που μπορεί να μην εξαρτάται καθόλου από τον τόπο με την παραδοσιακή έννοια της λέξης. Πρακτικά, πέρα από την εισροή κεφαλαίου, αυτό είχε ως αποτέλεσμα την επανακατοίκηση της υπαίθρου, των αγροικιών της αλλά και την άνθηση της κατασκευής, κυρίως μεμονωμένων πολυτελών κατοικιών, τύπου τυπικής αμερικάνικης προαστιακής κατοικίας. Η περιπλάνηση όμως στην ιρλανδέζικη επαρχία έχει πλέον τη παράξενη γεύση ενός τόπου-σκηνικού. Ο τόπος έχει πάψει να είναι ότι ήταν για αιώνες τώρα, αν και φαινομενικά και σε πρώτο επίπεδο οι αλλαγές αυτές δεν γίνονται αντιληπτές. 142
βλ. Phantom House των Diller+Scofidio, An Eco House for the future. Ημερομηνία Ανάκτησης: 20/5/2007. http://www.nytimes.com/2007/05/20/magazine/20scofidio1.html?_r=0
125
Μόνο μετά από προσεκτική παρατήρηση γίνεται αντιληπτό ότι τα παραδοσιακά επαγγέλματα όπως οι ψαράδες και οι βοσκοί, έτειναν να εξαφανιστούν και ο παραδοσιακός κοινωνικός χώρος συνάθροισης, το ιρλανδέζικο παμπ, έχοντας αποξενωθεί από την ταυτότητά του μετατρέπεται σε τουριστική αναπαράσταση του παρελθόντος. Η ανάγκη της κοινωνικότητας που έχουμε ως κοινωνικά όντα, δεν έχει απαραίτητα ατονήσει, αλλά διαφάνηκε ότι μπορεί να καλυφθεί σε μεγάλο βαθμό σε ένα άυλο περιβάλλον, από τις δυνατότητες που παρέχουν τεχνολογίες που συνδέονται με υπολογιστές, κινητά και το διαδίκτυο. Τα τεχνολογικά μέσα που διαθέτουμε έχουν καταστήσει καθημερινότητα την επικοινωνία με ταυτόχρονη θέαση του συνομιλητή μας, που μπορεί να βρίσκεται οπουδήποτε, πιθανόν σε κάποιο μακρινό σημείο του πλανήτη, αλλά δεν θα υποκαταστήσουν ποτέ απόλυτα τη φυσική παρουσία και την αυθεντικότητα της άμεσης επικοινωνίας. Στις μέρες μας μια περίεργη σχέση διαρκούς ανταγωνισμού και συμπληρωματικότητας, υπονόμευσης και αλληλοϋποστήριξης είναι σε εξέλιξη. Οι εικονικές κοινότητες (virtual communities) που ανθούν στο διαδίκτυο είναι ήδη μία πραγματικότητα στην οποία μεγάλο ποσοστό του κόσμου έχει ένα διαφορετικό βαθμό εξοικείωσης και συμμετοχής. Ο θεσμός των εικονικών κοινοτήτων και των κοινωνικών δικτύων, μία εξελισσόμενη μορφή σύγχρονης και ασύγχρονης επικοινωνίας, διαθέτει πλέον χαρακτηριστικά θεσμού αφού διέπεται από δικό του πρωτόκολλο και δικούς του κανόνες, ενώ έχει πίσω του ήδη σημαντικό παρελθόν και ιστορία. Ίσως να αποτελεί εθελοτυφλία και οπισθοδρόμηση να απορρίψει κανείς αυτές τις εκδηλώσεις με την ένσταση έλλειψης αυθεντικότητας. Άλλωστε, πριν από τις εξελίξεις της ανάπτυξης στις ανθρώπινες σχέσεις αυτού του είδους, αξίζει να θυμηθούμε τους δεσμούς που πάντα υπήρχαν ανάμεσα σε διάσπαρτες γεωγραφικά κοινότητες, που τα μέλη της συνδέονταν μεταξύ τους με κοινή θρησκεία ή κοινά εθνοτικά πολιτιστικά χαρακτηριστικά. Μέσα από την ηλεκτρονική αλληλογραφία με τον Joshua Selman,143 προσωπικό φίλο στην Αμερική, καλλιτέχνη που έχει την τάση να φιλοσοφεί με μοναδικό τρόπο, προέκυψε η αποκάλυψη ως επιβεβαίωση των οιωνών περί μετα-ανθρώπου μέσα από μία διατύπωσή του. Ο υπολογιστής δεν είναι παρά η προστιθέμενη δύναμη στον εγκέφαλο, ενώ το Διαδίκτυο είναι ένα τεράστιο συλλογικό εγκεφαλικό όργανο δικής μας κατασκευής στο οποίο έχουμε όλοι πρόσβαση. Κάτι ανάμεσα σε τηλεπάθεια και τηλεπικοινωνία. Το αποτέλεσμα είναι ένα υβριδικό μόρφωμα που έχει επεκτείνει τις δυνατότητες επεξεργασίας πληροφοριών και επικοινωνίας του ανθρώπου. Συνήθως αυτή η δραστηριότητα μέχρι τώρα περιλαμβάνει κάποιες κινήσεις των δακτύλων, που όμως παραμένουν ελαχιστοποιημένες χάρις στην καθιέρωση του ‘’point-and-click interface’’. Χάρις όμως στην προέκταση του νου που παρέχει ο υπολογιστής και το διαδίκτυο διαθέτουμε πλέον εξαιρετική μνήμη, μπορούμε να μάθουμε τι σκέφτεται ο άλλος ακόμη και από τα πιο απομακρυσμένα μέρη στον πλανήτη, μπορούμε να προβάλουμε εικόνες, ομιλία, κλπ. Είναι σίγουρα κάτι που το ανθρώπινο μυαλό από μόνο του είναι αδύνατο να πραγματοποιήσει.
143
Ο Joshua Selman είναι συνθέτης και καλλιτέχνης, συνεχιστής της ομάδας των Fluxus. Οι Fluxus υπήρξαν μία ριζοσπαστική ομάδα διανοουμένων με επίκεντρο το Manhattan τη δεκαετία του ’70.
126
Κεφάλαιο 6
Αλλά τι συμβαίνει με το υπόλοιπο μέρος του σώματος; Υπάρχει η θεωρία ότι ο νους διαθέτει εν τέλει με την ευρεία έννοια το μέγεθος που καταλαμβάνει ολόκληρο το ανθρώπινο σώμα, αφού το νευρικό σύστημα που μεταφέρει αισθήσεις προς και από τον εγκέφαλο δεν είναι παρά μία προέκταση του οργάνου αυτού στον ιστό ολόκληρου του σώματος. Άλλοι πάλι αντιλαμβάνονται τον εγκέφαλο ως ένα δίκτυο επεξεργασίας και δρομολόγησης σημάτων που προέρχονται από το σώμα και επιστρέφουν σε αυτό με τη μορφή κινήσεων και εκφράσεων. «…το Διαδίκτυο παρεμβάλλεται και προεκτείνει αυτή τη διαδικασία μεταβίβασης και δρομολόγησης σημάτων, αλλά τα σήματα αντίδρασης πρέπει να συνεχίσουν να γειώνονται στη λειτουργία του σώματος. Αν αυτό δεν συμβαίνει και δεν επανέρχονται τα σήματα ώστε να καταλήγουν σε κάποια σωματική αντίδραση είναι ως να πρόκειται για έναν εγκέφαλο χωρίς σκοπό ή ως έναν πλάνητα υπέρ-εγκέφαλο χωρίς ιδιοκτήτη...»
Σύμφωνα με τον Howard Rheingold, οι απαρχές των δομών της σημερινής πραγματικότητας εκατομμυρίων ανθρώπων και της σχέσης τους με τους υπολογιστές τους και με άλλους ανθρώπους, όπως πραγματοποιούνται με τη διαμεσολάβηση μηχανών, προγραμμάτων e-mail, chat και web-cams, είναι κάτι που ξεκίνησε αρχικά από τις αναζητήσεις ανθρώπων με σαφείς ενδείξεις εναλλακτικής σκέψης, επιχείρημα που υποστηρίζεται χαρακτηριστικά από μία ανεκδοτολογική του αφήγηση που εμπλέκει τη θρυλική πια φυσιογνωμία του Steve Jobs. Ο Steve Jobs, συνιδρυτής της APPLE, είχε ταξιδέψει στην Ινδία σε αναζήτηση πνευματικής ενόρασης, ενώ ο σχεδιαστής της Lotus 1-2-3 Mitch Kapor υπήρξε δάσκαλος διαλογισμού. Ήταν μόλις πέντε με δέκα χρόνια νεώτεροι της γενιάς των χίπις αλλά προήλθαν από το πνεύμα των καιρών της δεκαετίας του 60 και αγκάλιασαν πολλές από τις ιδέες προσωπικής απελευθέρωσης και επανάστασης που είχαν διατυπωθεί από τους λίγο μεγαλύτερους τους. Το PC λοιπόν υπήρξε για πολλούς ο μάγος σε ένα νέο μέτωπο απελευθέρωσης. Έτσι, όταν ο Steve Jobs επιχειρεί να προσλάβει τον John Sculley από την Pepsi τον προκαλεί λέγοντάς του «θέλεις να πουλάς ζαχαρωμένο 144 νερό σε ενήλικες ή θες να αλλάξεις τον κόσμο;» : Αναλύοντας την προϊστορία των εικονικών κοινοτήτων εμφανίζονται σαφείς σχέσεις με τους κύκλους των post-hippies, ανθρώπων που πρωτοστάτησαν στα γεγονότα που συνόδευαν το φεστιβάλ του Woodstock και που στο ενδιάμεσο δραστηριοποιήθηκαν στις πρωτοποριακές εκδόσεις του Whole Earth Catalog145 πριν εν τέλει ιδρύσουν το Portal εικονικών κοινοτήτων γνωστό με το όνομα WELL, έναν provider στο Διαδίκτυο που διατήρησε για ένα μεγάλο διάστημα αναλλοίωτη τη φήμη του ως εικονικού χώρου συνεύρεσης διανοουμένων που καταπιάνονταν με φιλοσοφικές συζητήσεις «κάτι ως την ατμόσφαιρα σε ένα Παρισινό σαλόνι», όπως αρεσκόταν να λέει ο ιδρυτής του Matthew McClure. Το WELL για καιρό είχε συνδέσει τη φήμη του με την παρουσία ανθρώπων με υψηλό δείκτη ευφυΐας, βαθιά γνώση ενός θέματος, αλλά και γνώσης των ελιγμών που απαιτούνται για να 144
Howard Rheingold, The Virtual Community, βλ. ‘’Daily Life in Cyberspace: How the Computerized Counterculture Built a New Kind of Place’’, (διαδικτυακή έκδοση: http://www.rheingold.com/vc/book/2.html) {Μ.τ.Σ.] 145 Το Whole Earth Catalog για πολλούς υπήρξε προάγγελος του internet. Επρόκειτο για μία ετήσια έκδοση που αντιπροσώπευε την αμερικανική αντικουλτούρα που δημοσιευόταν από το 1968 μέχρι το 1972 και σποραδικά στη συνέχεια, μέχρι το 1998.
127
κρατήσεις μία ‘’παρέα’’ χαμηλώνοντας τους τόνους της συζήτησης όταν δημιουργείται εκνευρισμός και τάση για διαμάχη, επιλύοντας διαφορές και γενικά εγκαθιστώντας έναν κώδικα συμπεριφοράς, πολύ κοντά στην αναλογία μίας πραγματικής συγκέντρωσης ανθρώπων σε έναν χώρο όπου συζητούν. Η έλευση της πληθώρας των chats, groups, του facebook, του Twitter και των υπηρεσιών κοινωνικής δικτύωσης που δεν απαιτούν την άρση της στη θέση των ψευδωνύμων και των κατασκευασμένων προσωπικοτήτων, εκδημοκράτισε στη συνέχεια και γενίκευσε τις εικονικές «παρέες» και συζητήσεις. Η έννοια της αλληλεγγύης και σύμπνοιας, που αποτελούσαν χαρακτηριστικά μίας παραδοσιακής κοινότητας, έχει άλλο κώδικα και για τους υποστηρικτές της αυθεντικότητας των εικονικών κοινοτήτων φαίνεται να έχει επαυξημένη βαρύτητα. Η ταχύτητα και απλοποίηση των νοημάτων και της ίδιας της γλώσσας, που επέβαλε η ψηφιακή επικοινωνία των sms και των e-mails (που κάνουν χρήση των ελληνικών με λατινικούς χαρακτήρες (greeklish), των emoticons και τόσων άλλων ψηφιακών γραφιστικών εργαλείων, ακόμη και η έννοια της φιλίας, με τον τρόπο που ορίζεται πλέον, εξ αιτίας του facebook -εξελίξεις της ψηφιακής εποχής που δανείζονται από την παραδοσιακή ανθρώπινη εμπειρία- αποτελούν τελικά μία συνθήκη που αναπόφευκτα «μολύνει» την πραγματικότητα. Στην ανάγκη αναζήτησης αναλογιών ανάμεσα σε ένα εικονικό και ένα πραγματικό περιβάλλον μέσα από τη γενεαλογία αντιλήψεων που συνδέονται με την τοπικότητα, αρκεί να αναλογιστούμε τη χρήση λέξεων και εικονιδίων που, για να γίνουν εύχρηστα και κατανοητά, επικαλούνται διαρκώς αρχέγονα και γνώριμα σύμβολα. Στα περισσότερα προγράμματα πλοήγησης και σε διάφορες ιστοσελίδες μετά από επάλληλες περιπλανήσεις, όπως ο Οδυσσέας που επιστρέφει στην Ιθάκη, σήμερα έχουμε το «Home», ένα εικονίδιο σπιτιού που έχει μία πόρτα, μία στέγη και μία εστία- τον εικονικό μας οίκο. Κατ’ αντιστοιχία, η απεικόνιση διαφόρων ομάδων συζητήσεων σε ένα «τόπο», συχνά ήταν αυτή ενός κτιρίου με πόρτες που οδηγούν σε διαφορετικούς χώρους/ δωμάτια. Η εξοικείωση του χρήστη σε ένα τέτοιο περιβάλλον είναι δηλαδή ανάλογη μέσω της γνώριμης αίσθησης ενός τόπου, στον οποίο σταδιακά αναγνωρίζοντας τους δρόμους, τα καταστήματα (αλλά και βιωματικές εμπειρίες όπως τις μυρωδιές και τους κώδικες συμπεριφοράς των ανθρώπων στους δρόμους και στις συναλλαγές μεταξύ τους) είμαστε σε θέση, με τη βοήθεια της μνήμης, να προσανατολιστούμε. Πάντως, το σπουδαίο αλλά και αμφίσημο δώρο της ψηφιακής εποχής στον τομέα της επικοινωνίας και της ανθρώπινης επαφής, είναι ότι αποδεσμεύει τα χαρακτηριστικά γύρω από τα οποία υφαίνεται η έννοια της κοινότητας από την έννοια της τοπικότητας αφού άτομα σε γεωγραφικά απομακρυσμένα σημεία είναι δυνατόν πλέον να έλθουν σε επαφή μεταξύ τους και να διατηρούν ανοικτό διάλογο και σχέσεις χάρις στην, με πολλαπλούς τρόπους, ανταλλαγή δεδομένων, ενώ άλλα άτομα ανακαλύπτουν ανθρώπους με τους οποίους τους συνδέει ένα κοινό πάθος, αντικείμενο έρευνας ή απλά ενδιαφέρον που είναι δυνατόν να μοιραστούν χωρίς η απόσταση να αποτελεί εμπόδιο. Έχει διατυπωθεί η άποψη ότι ο εικονικός κόσμος «ρουφά» ζωή και ενέργεια από τη ζωή της υλικής πραγματικότητας, με κίνδυνο κάποιες φορές να την «αποστεώσει».
128
Κεφάλαιο 6
Το πρόβλημα των «Παράλληλων κόσμων», ενός υλικού και ενός ψηφιακού, και του πειρασμού να καταφύγει κανείς στον ψηφιακό αποφεύγοντας έτσι την υλική δική του πραγματικότητα έρχεται να επιβεβαιώσει ένα παιχνίδι μέσω διαδικτύου, το Second Life.146 Σε αυτό το παιχνίδι, ο παίκτης μπορεί να συστήσει πλήρως τον κόσμο (που διαθέτει εκτός των άλλων δικό του νόμισμα και νόμους) στον οποίο θέλει να ζει από την αρχή, συμπεριλαμβανομένου του φύλου, της ηλικίας, των χαρακτηριστικών και των ικανοτήτων, όπως και τύπο κατοικίας και κοινωνικό κύκλο. Το φαινόμενο του εθισμού στον εικονικό κόσμο, με χαρακτηριστικά εξάρτησης του ασθενούς ανάλογα με αυτά που εμφανίζονται σε άτομα εξαρτημένα από ουσίες, ναρκωτικά και τυχερά παιχνίδια, πράγματι αποτελεί καθημερινότητα. Αντίστοιχα όμως σε κάθε τέτοιο επιχείρημα, μπορούμε να σκεφτούμε ένα άλλο στο οποίο αναγνωρίζουμε πως ο εικονικός «τόπος» εξασφαλίζει τη διασύνδεση και τη διαδικτύωση ανάμεσα σε υποκείμενα, ενδυναμώνοντας τη δυνατότητα ανάληψης πρωτοβουλίας και δράσης. Συνεπώς, όπως με κάθε τεχνολογία-εργαλείο, η μία όψη ενός φαινομένου δεν θα έπρεπε να αποτελέσει αιτία δαιμονοποίησης. Αντίθετα, οφείλουμε να αναζητήσουμε τα πραγματικά αίτια, να τα αντιμετωπίσουμε στη γέννηση τους ολιστικά και να επιδιώξουμε μία νέα ισορροπία ανάμεσα στην υλική και την εικονική πραγματικότητα, έτσι ώστε η εμπειρία της εικονικής πραγματικότητας να μην υποσκελίζει την εμπειρία της πραγματικής, αλλά να την υποστηρίζει.
146
Βλ.”Second life. Your world. Your Imagination”. Ημερομηνία ανάκτησης: 10-10-2012. http://secondlife.com/
129
130
130
131
Κεφάλαιο 7.
ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΙ ΚΑΙ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΙ ΟΡΑΜΑΤΙΣΜΟΙ ΤΗΣ
ΟΥΤΟΠΙΚΗΣ ΣΚΕΨΗΣ
Η αναπόφευκτη συμβιωτική σχέση ανθρώπου και φύσης μας ωθεί να επαναπροσδιορίσουμε τις αντιλήψεις μας ως άτομα και κοινωνίες προς μία κατεύθυνση αμοιβαίας υποστήριξης. Το εναλλακτικό κοινωνικό παράδειγμα της οικολογίας τονίζει ακόμα την αξία τής ατομικότητας και την ανάγκη για μία πιο ανθρώπινη κοινωνική τάξη. Οι σύγχρονες κοινωνίες είναι υπερ-δομημένες και γραφειοκρατικοποιημένες (μοντέλο Gesellschaft), ενώ οι οικολόγοι υποστηρίζουν ένα πρότυπο κοινωνικών σχέσεων που επιστρέφει στη μικρή κλίμακα της κοινοτικής ζωής (μοντέλο Gemeinschaft). Η αποδοχή των διαφορών στο πλαίσιο του κυρίαρχου κοινωνικού παραδείγματος αντικαθίσταται από τον εξισωτισμό και την έμφαση στην αξία της ατομικότητας. Αυτό το πρότυπο κοινωνικών σχέσεων επιτρέπει να συνυπάρχει η συλλογικότητα με την ανοχή των ατομικών επιλογών του τρόπου ζωής. Η έμφαση στη συμμετοχή και την αυτό-διεύθυνση είναι ένα άλλο χαρακτηριστικό γνώρισμα των οικολογικών ομάδων. Τα άτομα θα πρέπει να ελέγχουν την κοινωνία και όχι η κοινωνία να ελέγχει τα άτομα. 147
Στο 1ο Μέρος αναπτύχθηκε το θεωρητικό, ιστορικό, πολιτικό, οικονομικό και οικολογικό πλαίσιο που προσδιορίζει την ανάδυση εναλλακτικών κοινωνικών και οικιστικών συγκροτήσεων ως απόπειρες άρθρωσης εναλλακτικών προτάσεων οργάνωσης της ανθρώπινης ζωής. Το 2ο Μέρος ερευνά τις κύριες κατηγορίες τέτοιων συγκροτήσεων. Στο σταυροδρόμι της έρευνας βιώσιμων δρόμων εξέλιξης της ανθρώπινης συνθήκης, που αναζητούν δίκαιη κοινωνική οργάνωση και περιβαλλοντική διαχείριση, συναντάμε την παράδοση της ουτοπικής σκέψης που ιστορικά, περιέκλειε τον στοχασμό για καλύτερες κοινωνίες σε αρμονία με το περιβάλλον. Η ουτοπική παράδοση και οι «ουτοπικές» κοινωνίες εξετάζονται για αυτή τους ακριβώς τη σημασία. Η ουτοπία, προέρχεται από τη λέξη τόπος και το στερητικό ‘ου’ και υποδηλώνει μέσω της άρνησης, μία κατάσταση που δεν υφίσταται ως πραγματικός τόπος. Είθισται να χρησιμοποιούμε τον όρο για να εκφράζουμε το απραγματοποίητο, το άπιαστο, το ανέφικτο ή ανεδαφικό, κάτι δηλαδή που δεν διαθέτει έδαφος για να υπάρξει.148 Με την έννοια της ουτοπίας όμως έχουν ασχοληθεί και επιχειρήσει να την ερμηνεύσουν οραματιστές, στοχαστές και φιλόσοφοι που είχαν την ανάγκη να φανταστούν, να περιγράψουν ή και να χτίσουν μία διαφορετική, σύμφωνα με τους ισχυρισμούς τους καλύτερη, κοινωνία από την εκάστοτε υπάρχουσα ή θέλησαν να ασκήσουν κριτική στην ουτοπική σκέψη. Ένας 147
Βλ. Το περιβαλλοντικό κίνημα στη Δυτική Ευρώπη, Russell J. Dalton, Φύση, Κοινωνία και πολιτική, επ. Γιάννης Σταυρακάκης, εκδόσεις Νήσος 1998, σ. 373. 148 Η λέξη εμφανίζεται για πρώτη φορά το 1516 στη νεολατινική, στο έργο του Άγγλου φιλοσόφου Sir Thomas More, De optimo reipublicae statu deque nova insula Utopia («Περί καταστάσεως της αρίστης πολιτείας και της νέας νήσου Ουτοπίας»). Στο έργο του o More περιγράφει την Ουτοπία ως ένα νησί στο οποίο επικρατεί η τέλεια κοινωνική οργάνωση, με ιδανικούς -για την εποχή- νόμους, κοινωνική διάρθρωση και πολιτικό σύστημα. Έτσι, σύντομα η λέξη έγινε συνώνυμη του «ιδανικού τόπου» και πέρασε σε όλες τις ευρωπαϊκές (και όχι μόνον) γλώσσες και φυσικά και στην ελληνική (τον 19ο αιώνα). Βλ. “Άσπρηλέξη”. Ημερομηνία ανάκτησης: 7-7-2011. http://www.asprilexi.com/
131
από αυτούς, ο Ernst Bloch, αντιμετωπίζει την ουτοπία όχι ως άγονη κατάσταση αλλά ως γόνιμη, γεμάτη δυνατότητες, και εδραιώνει την έννοια του «όχι ακόμη»,149 δηλώνοντας ότι η ουτοπία περικλείει δυνάμει την πραγματικότητα του αύριο, την εσχατολογική ολοκλήρωση. Ερμηνεύοντας τη σκέψη του Bloch, μπορούμε να αντιληφθούμε την ουτοπία ενός ατόμου, ενός τόπου ή μίας εποχής ως την πραγματικότητα ενός άλλου ατόμου, ενός άλλου τόπου ή μίας άλλης εποχής, παρελθούσας ή επερχόμενης. Κάτω από αυτό το πρίσμα η ουτοπία γίνεται αντιληπτή περισσότερο ως μία μετατιθέμενη κατάσταση στον χρόνο και στον τόπο, μία κατάσταση που σε ορισμένες συνθήκες βρίσκει τα μέσα να υλοποιηθεί και να ευδοκιμήσει.150 Ως πρώτο σταθμό, σημείο αναφοράς και έμπνευσης στη δυτική ουτοπική σκέψη, οι περισσότεροι θεωρητικοί και συγγραφείς των ουτοπιών αναφέρουν την Πολιτεία του Πλάτωνα. Ενώ παραμένουν ου-τόποι, οι ουτοπίες στην πραγματικότητα αποτελούν πραγματείες πάνω στη δομή της κοινωνίας που ανήκει ο εκάστοτε ουτοπιστής συγγραφέας από την οποία αντλεί στοιχεία και τα αξιοποιεί με τη μορφή κριτικής και αναζήτησης προτάσεων για τη μορφή της κοινωνίας. Σύμφωνα με έναν άλλο κλασικό ορισμό για την ουτοπία: Μία κατάσταση πνεύματος είναι ουτοπική όταν είναι ασυμβίβαστη με την κατάσταση της πραγματικότητας μέσα στην οποία τοποθετείται. Αυτή η ασυμφωνία είναι πάντοτε καταφανής από το γεγονός ότι μία τέτοια κατάσταση πνεύματος στην εμπειρία, στη σκέψη και στην πρακτική προσανατολίζεται προς τα αντικείμενα που δεν υπάρχουν στην πραγματικότητα. Οπωσδήποτε πάντως, δεν πρέπει να θεωρούμε ως ουτοπική κάθε κατάσταση πνεύματος η οποία είναι ασυμβίβαστη ή υπερβαίνει τα άμεσα δεδομένα –και με την έννοια αυτή αναχωρεί από την πραγματικότητα.151
Ο Karl Mannheim, υπεύθυνος για τον ορισμό, ως απολογητής της ουτοπίας σπεύδει να επισημάνει ότι οι νέες ιδεολογίες και κοινωνικές συνθήκες που έχει ανάγκη ο σύγχρονος κόσμος, θα ξεπηδήσουν μέσα από την ελεύθερη ουτοπική σκέψη. Το λογοτεχνικό ρεύμα, προϊόν της σκέψης που περιγράφει εναλλακτικούς κόσμουςουτοπίες, σε διάφορες περιόδους τής ιστορίας διαθέτει επιφανή μέλη όπως, τον Πλάτωνα και την Πολιτεία, τον Tomazzo Campanella και την Ηλιακή Πολιτεία (1602), τον Thomas More και την Ουτοπία (1516), τον Francis Bacon και την Νέα Ατλαντίδα (1627), τον Henry Neville και την Νήσο των Πάϊν (1668), τον Edward Bellamy και το Looking Backward (1889) και πολλούς άλλους. 152 Ένα άλλο παρακλάδι της σκέψης που έχει ασχοληθεί με την ουτοπία είναι οι στοχαστές και φιλόσοφοι και γεωγράφοι που έχουν ερευνήσει τη φιλοσοφική διάσταση της έννοιας, με πιο πρόσφατους τους φιλοσοφικούς στοχασμούς των Carl Mannheim, Ernst Bloch,
149
Ernst Bloch, Das Prinzip Hoffnung (3 vols.: 1954–1959) Μτφρ.: The Principle of Hope, MIT Press, 1986. 150
Σήμερα εύκολα παρατηρείται η σύγχυση στη χρήση του όρου για να εκφράσει το ανέφικτο, το μη πραγματικό, με τις φιλοσοφικές και ιστορικές ουτοπίες. 151 Βλ. Karl Mannheim, Ideology and Utopia, Routledge, 1966, σ173. 152 Ωστόσο, ήδη πριν από τον Πλάτωνα μπορούμε να αναζητήσουμε αναφορές σε ιδανικές κοινωνίες στον Όμηρο, τον Ησίοδο και τον Πίνδαρο και μετά τον Πλάτωνα στον Αριστοτέλη, τον Διόδωρο τον Σικελιώτη. Αργότερα, στη Ρώμη παρόμοιες αναφορές συναντώνται στον Οβίδιο.
132
Κεφάλαιο 7
Martin Buber και Walter Benjamin, David Harvey, κ.α. Το ενδιαφέρον για τη βαθύτερη κατανόηση και αξιοποίηση της μεθοδολογίας της ουτοπικής σκέψης έχει τελευταία επανέλθει μετά από μία περίοδο περίπου ενός αιώνα απαξίωσης. Το γεγονός αυτό αντανακλάται στα πλαίσια του νέου πεδίου ακαδημαϊκής έρευνας των Ουτοπιστικών Σπουδών που λειτουργούν σε πολλά πανεπιστήμια σε ευρωπαϊκές χώρες και αλλού.153 Κατά καιρούς, έχουν διατυπωθεί επίσης εικόνες και σενάρια που περιγράφουν κόσμους απόλυτης δυστυχίας και κοινωνικής δυσλειτουργίας. Πρόκειται για τη σφαίρα της «δυστοπίας», στον αντίποδα της ουτοπίας, ένα σύμπαν που εκφράζει τους φόβους μας για μία διεφθαρμένη ή αποτυχημένη ουτοπία, μία κατάσταση που η ιστορία έχει επαληθεύσει επανειλημμένα. Στις δυστοπίες εκφράζονται από απόλυτα εξουσιαστικές μέχρι απόλυτα αντιεξουσιαστικές φιλοσοφικές και ιδεολογικές αρχές. Όπως οι ουτοπίες έχουν ως σημείο εκκίνησης την εκάστοτε πραγματικότητα, έναντι της οποίας οικοδομούν και προτείνουν ένα μοντέλο κοινωνίας που προσφέρει απαντήσεις στα κοινωνικά και άλλα προβλήματα, οι δυστοπίες αντίστοιχα υπερτονίζουν συγκεκριμένα αρνητικά γνωρίσματα των υπαρχουσών κοινωνιών για να καταδείξουν το πρόβλημα και να καταγγείλουν ένα ενδεχόμενο κακό και μία δυνάμει απειλή που κυοφορείται σε μία κοινωνία. «Το όνειρο του Πλάτωνα είχε συχνά τις σκοτεινές κηλίδες του. Υπήρχαν δούλοι στην Πολιτεία του Πλάτωνα και στην Ουτοπία του More. Υπήρχαν μαζικές δολοφονίες στη Σπάρτη του Λυκούργου και πόλεμοι, εκτελέσεις, αυστηρή πειθαρχία, θρησκευτική μισαλλοδοξία συναντώνται δίπλα στους πιο φωτισμένους θεσμούς.».154 Είναι πιθανό ότι η ουτοπική σκέψη ενέχει εκ φύσεως λοιπόν τέτοιους κινδύνους διότι συχνά «το ουτοπικό κράτος δεν επιτρέπει να υπάρχει προσωπικότητα ισχυρή και ανεξάρτητη, που να διανοείται την αλλαγή ή την εξέγερση. Αφού οι ουτοπικοί θεσμοί είναι τέλειοι, εξυπακούεται ότι δεν επιδέχονται βελτίωση. Το ουτοπικό κράτος είναι ουσιαστικά στατικό και δεν επιτρέπει στους πολίτες του να αγωνιστούν για, ή έστω να ονειρευτούν, μία καλύτερη ουτοπία».155 Υπάρχουν βέβαια ζητήματα που αφορούν τις ουτοπίες που είναι ιδιαίτερου ενδιαφέροντος, διότι οι αστοχίες που κατατρύχουν τα ουτοπιστικά οράματα απειλούν εν πολλοίς και τα σύγχρονα κοινωνικά και οικιστικά πειράματα. Σύμφωνα με την Μαρία Λουΐζα Μπερνέρι σε όλες σχεδόν τις ουτοπικές θεωρίες και τους κόσμους που περιγράφουν «βλέπουμε κτίρια όμορφα αλλά δίχως χαρακτήρα, καλλιέργειες συμμετρικές και τέλειες και πλήθος ανθρώπους, υγιείς, ευτυχισμένους, καλοντυμένους, μα χωρίς το παραμικρό προσωπικό χαρακτηριστικό γνώρισμα. ...», χαρακτηριστικά που μας θυμίζουν απολυταρχικά καθεστώτα, ενώ «εξίσου τεχνητό είναι και το περιβάλλον της ουτοπίας. Στο ομοιόμορφο έθνος αντιστοιχεί αναγκαστικά μία ομοιόμορφη χώρα ή πόλη. Η εξουσιαστική αγάπη για
153
Βλ. European Utopian Studies Society, Ralahine Center, Ιρλανδία και Utopian Studies Society, Europe, (www.utopianstudieseurope.org) 154 Βλ. Μαρία-Λουίζα Μπερνέρι, Περιήγηση στην Ουτοπία, Μτφρ. Βασίλης Τομανάς, Εκδόσεις Νησίδες, 1999, σ. 10. 155 Βλ. Μαρία-Λουίζα Μπερνέρι, ό.π., σ. 15.
133
τη συμμετρία κάνει τους ουτοπικούς να καταργούν βουνά και ποτάμια μέχρι και να φαντάζονται ολοστρόγγυλα νησιά και ολόισιους ποταμούς».156 Φαίνεται, λοιπόν, πόσο ευάλωτη μπορεί να αποδειχθεί μία κοινωνία, μία κοινότητα με ουτοπική καταγωγή στην κακοδιαχείριση, την ανελευθερία, την καλυμμένη λογοκρισία, την ανισότητα, εν τέλει τη μετάλλαξη της σε μία δυστοπία. Τέτοιοι κίνδυνοι γνωρίζουμε άλλωστε ότι απειλούν και τις σύγχρονες δημοκρατίες. Απολυταρχικά καθεστώτα, δικτατορίες, ο ναζισμός και ορισμένα ακραία κομμουνιστικά καθεστώτα έχουν εκφραστεί ως δυστοπίες, ενώ έχουν διατυπωθεί, συχνά και με εξαιρετικά εναργή τρόπο, στη λογοτεχνία επιστημονικής φαντασίας των George Orwell, Philip Dick και πολλών άλλων, αποτελώντας προειδοποιήσεις πιθανών συνεπειών εξ αιτίας κακής εφαρμογής αρχών ή εργαλείων που από μόνα τους, ενώ δεν συνιστούν κίνδυνο, στα χέρια σφετεριστών της εξουσίας και του πλούτου είναι δυνατό να είναι καταστροφικά. 157 Η ουτοπικές θεωρίες συνεπώς, είναι εξαιρετικά κρίσιμες στο να επισημαίνουν πιθανούς κινδύνους που είναι δυνατόν να οδηγήσουν σε δυστοπίες, την άλλη δηλαδή όψη των ουτοπιών, όπου η εξωτερική εικόνα μίας ιδανικής κοινωνίας ξεγυμνώνεται για να αποκαλυφθεί η τυραννία, η υποκρισία, η εκμετάλλευση και ο αυταρχισμός. Στα πλαίσια αυτού ακριβώς του προβληματισμού είναι πάντα ενδιαφέρον να ερευνώνται ζητήματα που αφορούν τον αρχιτεκτονικό, πολεοδομικό και χωροταξικό σχεδιασμό και που εξυπηρετούν μία ουτοπία ή υποθάλπουν μία δυστοπία. Οι περισσότεροι δυτικοί μαρξιστές απέρριπταν την ουτοπική σκέψη του 19ου αιώνα (παρότι υπήρξε αναντίρρητα πηγή έμπνευσης για τον ίδιο τον Marx) και η σημασία της αποκαθίσταται στη νεωτερικότητα του 20ου αιώνα κυρίως από τον Ernst Bloch. Ο Bloch υπήρξε επικριτής της μαρξιστικής παραγωγικής διαδικασίας, θεωρώντας ότι η διαδικασία της ανάπτυξης είναι ισοπεδωτική, στερώντας από τη φύση τα ουσιαστικά της χαρακτηριστικά με το να την αντιμετωπίζει αποκλειστικά ως πρώτη ύλη και ένα κόσμο ευκαιριών. Σύμφωνα με τον Bloch: «…πρέπει να ξετυλιχτούν ο εκτεταμένος χώρος, ο κόσμος της ψυχής, η εξωτερική, κοσμική λειτουργία της ουτοπίας, η οποία αγωνίζεται ενάντια στην εξαθλίωση, τον θάνατο και τον επιφανειακό κόσμο της φυσικής φύσης. Είναι μόνο μέσα μας που λάμπει ακόμη αυτό το φως και η φαντασιακή πορεία προς αυτήν αρχίζει, η πορεία προς την ερμηνεία του ζώντος ονείρου, προς τη χρήση της ουτοπικής σύλληψης μέσα στην αρχή της. Είναι για να βρούμε αυτό που είναι δίκαιο, αυτό για το οποίο δέχεται να ζει κανείς, να οργανώνεται, να έχει χρόνο, είναι αυτό για το οποίο θα βαδίσουμε με μεγάλα βήματα τους συστατικούς μεταφυσικούς δρόμους, είναι γι’ αυτό που
156
Βλ. Μαρία-Λουίζα Μπερνέρι, ό.π., σ. 13. Ο George Orwell (1903-50) με το έργο του 1984 προσεγγίζει τις καταστάσεις ζωής σε απολυταρχικά καθεστώτα και στο Animal Farm πραγματοποιεί μία σατυρική «ακτινογραφία» του σταλινισμού. Ο Philip Dick (1928-82) μέσα από τη λογοτεχνία του εξερεύνησε κοινωνιολογικά, πολιτικά και μεταφυσικά θέματα που αφορούν την ανθρώπινη ύπαρξη. Το έργο του έγινε ευρέως γνωστό από τη μεταφορά του σε πετυχημένες ταινίες επιστημονικής φαντασίας όπως τα Blade Runner και Minority Report. Επίσης εξ ίσου σημαντικός και ο σπουδαίος στοχαστής Aldus Huxley με το Brave new World καθώς και ο Ray Bradbury (Fahrenheit 451). 157
134
Κεφάλαιο 7
ονομάζουμε αυτό που δεν είναι, που οικοδομούμε μέσα στο άγνωστο, που οικοδομούμεθα μέσα στο άγνωστο και αναζητούμε το αληθές, το πραγματικό».158 Ο David Harvey, σύγχρονος γεωγράφος και εξέχων μελετητής του μαρξισμού, αποκαθιστά την θέση της ουτοπικής σκέψης, αναγνωρίζοντας σε αυτή το κατάλληλο εργαλείο για την υπέρβαση του αδιεξόδου (που έχει καταγραφεί με την έκφραση “no alternative” ή ως μονόδρομος) της εποχής μας. Το έργο του Spaces of Hope (2000) εγκαθιστά ένα διάλογο με τον Bloch και το έργο του The Principle of Hope, 1954, 1955 και 1959) κλείνoντας με ένα παράρτημα καθαρής ουτοπικής σκέψης στο οποίο αποτολμά μία πιθανή εξέλιξη της ανθρωπότητας μέχρι το 2020.159 Ο David Harvey προτείνει την διάκριση σε περιοχές μίας Ουτοπικής θεωρίας για τον χώρο (utopianism of spatial play) και μίας Ουτοπικής θεωρίας κοινωνικής διαδικασίας (utopianism of social process).160 Στην πρώτη κατηγορία ανήκουν οι αρχιτεκτονικές, χωροταξικές και κάθε είδους χωρικές συλλήψεις που επιχειρούν να εγκαταστήσουν μία νέα οραματική τάξη πραγμάτων στο χώρο, και στην κοινωνία μέσω του χώρου. Ως παραδείγματα αναφέρει τους Robert Owen (New Harmony), Fourrier, Edward Chambless, Ebenezer Howard, Le Corbusier (Dream for Paris που οδήγησε στην Χάρτα των Αθηνών), τον F. L. Wright με το Broadacre City και τις πιο πρόσφατες προτάσεις του New Urbanism των Andrés Duany και Elizabeth Plater-Zyberk. Ο Harvey θεωρεί πως οι χωρικές ουτοπίες αναπόφευκτα διαφθείρονται και εκπίπτουν από τους ευγενείς στόχους τους μέσα από την απρόβλεπτη φθορά και το απρόβλεπτο της πολυπλοκότητας της καθημερινότητας, έχοντας την ανάγκη να συμβιβαστούν με τις κοινωνικές διεργασίες που καλούνται να υπηρετήσουν και να οργανώσουν. Η δεύτερη κατηγορία, της Ουτοπικής θεωρίας κοινωνικής διαδικασίας, είναι τόσο ευρεία ώστε να αφορά ολόκληρα συστήματα και θεωρίες. Πρόκειται για οικονομικές, πολιτικές και κοινωνικές θεωρίες που προβλέπουν κοινωνικά μοντέλα λειτουργίας που όμως αναγκάζονται να κάνουν κάθε φορά χονδροειδείς παραδοχές και απλουστεύσεις στη διαπραγμάτευση με το τοπικό, καταλήγοντας πολύ συχνά σε τερατώδεις αποτυχίες και τραγωδίες όπως ο κομμουνισμός και ο νεοφιλελευθερισμός. Ακόμη και μία θεωρία εξωτερικής πολιτικής όπως αυτή της μεταπολεμικής Αμερικής, η οποία μετά το 1945 και πολύ περισσότερο μετά τη κατάρρευση του ανατολικού μπλοκ, επιδιώκει μία παγκόσμια νέα τάξη πραγμάτων ελεύθερου εμπορίου μέσω ενός «δημοκρατικού» καπιταλισμού χρησιμοποιώντας για αυτό το σκοπό κάθε μέσο (ειρηνικό και μη) γίνεται αντιληπτή ως ουτοπιανισμός κοινωνικής διαδικασίας. Ο Harvey θεωρεί ότι και οι δύο τύποι ουτοπικής θεωρίας είναι προβληματικοί: Μία Ουτοπική θεωρία για το χώρο από τη στιγμή της αποκρυστάλλωσής της στον χώρο γίνεται άκαμπτη και ενέχει αυταρχισμό, δεδομένου του ότι η ίδια η πράξη του σχεδιασμού υπαινίσσεται ένα είδος αυταρχισμού μέσω του αποκλεισμού χώρου 158
Βλ. Ernst Bloch, L’Esprit de l’Utopie. Μτφρ. Anne-Marie Lang και Catherine Piron-Andard, Gallimard, Παρίσι, 1977,. σ. 11. 159 Το ενδιαφέρον με τη διορατικότητα του Harvey και τον οραματισμό που εκφράζει στο εν λόγω τελευταίο του κεφάλαιο είναι ότι προβλέπει με μεγάλη ακρίβεια την οικονομική κρίση και κατάρρευση που θα ακολουθήσει με σημείο-ορόσημο το φθινόπωρο του 2013. David Harvey, Spaces of Hope, Edinburgh University Press, 2000, σ. 258. 160 Βλ. David Harvey, ό.π., 2000, σ. 159-181.
135
(closure). Ο Harvey καταλήγει στην ανάγκη για τη σύλληψη μίας διαλεκτικής χωροχρονικής ουτοπικής θεωρίας (spatiotemporal utopianism) που διαπραγματεύεται ταυτόχρονα και ισότιμα τις παραμέτρους του χώρου και του χρόνου, αξιοποιώντας πάντα ως εργαλείο την παράδοση της οραματικής ουτοπικής σκέψης.161 Οι κατηγορίες του Harvey βοηθούν παρακάτω στην κατανόηση και στην κατηγοριοποίηση των κοινωνικών και οικιστικών συγκροτήσεων που εξετάζονται και χρησιμεύουν ως ερμηνευτικά εργαλεία στην ανάλυση της οργανωτικής δομής και στην ταξινόμηση των εναλλακτικών κοινωνικών και οικιστικών συγκροτήσεων.
7.1.
Παραδείγματα ουτοπικών θεωριών για τον χώρο
Ξεκινώντας με τις ανακατατάξεις του δέκατου ένατου αιώνα στεκόμαστε παρακάτω σε ορισμένα εξέχοντα υλοποιημένα και μη παραδείγματα Ουτοπικών θεωριών για τον χώρο που σχετίζονται με τις ανακατατάξεις που επέφερε η Βιομηχανική Επανάσταση. Σήμερα, αυτά τα ουτοπικά πειράματα προσελκύουν ένα ανανεωμένο ερευνητικό ενδιαφέρον μέσα από τα πεδία της φιλοσοφίας, των πολιτικών επιστημών, της κοινωνιολογίας και της αρχιτεκτονικής ανάλυσης της τυπολογίας των κτιρίων που δημιουργήθηκαν για να στεγάσουν τις κοινότητες αυτές. Ο δέκατος ένατος αιώνας και η Βιομηχανική Επανάσταση ήταν περίοδος πολλών πειραμάτων που διαμόρφωσε έντονο κλίμα αμφισβήτησης και δημιούργησε πρόσφορο έδαφος στις κοινωνίες της Δυτικής Ευρώπης, ιδιαίτερα στην Αγγλία, για την αναζήτηση, διαμόρφωση και υλοποίηση ουτοπικών θεωριών. Ορισμένες θεωρίες που είχαν την τύχη να βρουν εφαρμογή είχαν ως αφετηρία τον οραματικό στοχασμό εμπνευσμένων βιομηχάνων. Ορισμένες τέτοιες προσωπικότητες οραματιστών βιομηχάνων, όπως ο Jean-Baptiste André Godin, ο Robert Owen και ο François Marie Charles Fourier είχαν τη βούληση και τα μέσα ταυτόχρονα να κάνουν πράξη τις μελέτες τους, που απέκτησαν έτσι υλική υπόσταση με τη μορφή κτιριακών συγκροτημάτων που θα στέγαζαν κοινότητες κυρίως εργατών. Παρότι η σκέψη του Marx αναμφίβολα είχε επηρεαστεί από τους ουτοπιστές και ο ίδιος είχε ομολογήσει ότι «στις ουτοπίες ενός Fourier, ενός Owen, κλπ υπάρχει η πρόβλεψη και η φαντασιακή έκφραση ενός καινούργιου κόσμου»,162 ο μαρξισμός θεωρούσε πως έχει προχωρήσει πέρα από την ουτοπική σκέψη στην επιστήμη εξορθολογίζοντας το στοιχείο του φανταστικού που συναντάται σε ουτοπικές θεωρίες. Έτσι, στη συνέχεια ο μαρξισμός στάθηκε κριτικά απέναντι στην ουτοπική σκέψη και τελικά την απέρριψε ως αντιεπιστημονική, φανταστική και αντιδραστική.
161
Η σκέψη της διαλεκτικής χωροχρονικής ουτοπικής θεωρίας συνήθως εκφράζεται μέσω του μυθιστορήματος. Έχουμε αρκετά τέτοια σημαντικά παραδείγματα, ανάμεσα στα οποία θα μπορούσε να αναφερθούν τα Magister’s Ludi (Herman Hesse) και έργα των H.G. Wells, Aldous Huxley (Brave New World), το γνωστό στους αρχιτέκτονες Fountainhead της Ayn Rand και άλλες γυναίκες όπως η Marge Piercy (Women on the edge of time) και η Ruth Levitas. 162 Από γράμμα του Μαρξ στον Κούγκελμαν, 9/10/1866. Αναφέρεται από τον Maynard Solomon, Marx και Bloch-Reflections. Βλ. Utopia and Art, περιοδικό Telos, τεύχος 13, 1972, σ. 69.
136
Κεφάλαιο 7
Όπως ειπώθηκε ήδη, ο Marx ήταν επικριτικός των σύγχρονων ουτοπιστικών πειραμάτων, λέγοντας πως «ο ουτοπικός σοσιαλισμός ή κομμουνισμός όπως τον διακήρυξαν οι Saint Simon, Owen ή ο Fourier, ενώ έχει επίγνωση της πάλης των τάξεων και της καταπίεσης του προλεταριάτου, αποτυγχάνει να συλλάβει τον ιστορικό ρόλο-κλειδί που διαδραματίζει το προλεταριάτο και το μεταβάλλει σε ένα παθητικό αντικείμενο μεταρρυθμιστικών σχεδίων».163
Εικόνα 37 Garden City, διάγραμμα του Ebenezer Howard, 1903. ( http://www.theatlanticcities.com)
Εικόνα 38 Broadacre City, ο οραματισμός του Frank Lloyd Wright ως ανταπόκριση της κρίσης του 1930. Εικόνα 39 Plan Voisin. O Le Corbusier φαντάζεται την ιδανική πόλη με αφορμή ένα χωροταξικό σχέδιο για το Παρίσι (1925) που αργότερα επηρέασε τη Χάρτα των Αθηνών.
Επίσης διέσυρε και κατηγόρησε τους θεωρητικούς διότι θεώρησε ότι με τη στάση τους απόρριψαν την προοπτική της επανάστασης και επικεντρώθηκαν στις προνομιούχες τάξεις, εκφραστές των οποίων έστω και με τη μορφή φωτισμένων διανοουμένων υπήρξαν οι ουτοπιστές. Αναγνώρισε τον θετικό και χρήσιμο ρόλο που είχαν στην κριτική της αστικής κοινωνίας μέσω του αγώνα τους για μεταρρυθμίσεις, επισήμανε όμως παράλληλα πως, στην πράξη διατηρώντας μία απόσταση από την ταξική πάλη του προλεταριάτου, επέτρεψαν τον εκφυλισμό των κριτικών απόψεων, έτσι ώστε κατά τον οποίο, «οι διάδοχοί τους στις επόμενες γενιές μεταστράφηκαν προς αντιδραστικές αιρέσεις των οποίων ο στόχος είναι να
163
Βλ. Leszek Kolakowski, Μain Currents of Marxism, τόμος 1, Μτφρ. P.S. Falla, Oxford University Press, σ. 231.
137
εξαφανίσουν τους ταξικούς ανταγωνισμούς και να εμποδίσουν την ανεξάρτητη πολιτική δράση του προλεταριάτου».164 Οι ιδέες του ουτοπικού φιλόσοφου François Marie Charles Fourier (1772 - 1837) επικεντρώθηκαν στις έννοιες της κοινωνικής συνοχής και συνεργασίας. Ο Fourier διαισθανόταν ότι μέσω της αρχιτεκτονικής και του σχεδιασμού μπορούσαν να προωθηθούν συγκεκριμένα κοινωνικά ήθη. Οι κατασκευές που πρότεινε πίστευε ότι είναι δυνατόν να στεγάσουν τη δομή της κοινωνίας που οραματίστηκε. Το προϊόν της σκέψης του Fourier έμεινε γνωστό ως Phalanstère. Ο όρος προέρχεται από την αρχαία ελληνική λέξη φάλανξ (phalanx), που μεταφέρει συνειρμούς του σύσσωμου και περίκλειστου, όπως ο πολεμικός σχηματισμός της φάλλαγας.165 Οι κατασκευές αυτές, τα Phalanstères ή "grand hotels" αντιστοιχούσαν σε τετραώροφες κτιριακές μορφές ορθογώνιου σχήματος. Οι πλουσιότεροι διέθεταν διαμέρισμα στους υψηλότερους ορόφους και οι φτωχότεροι είχαν το προνόμιο της επαφής με τη γη. Ο πλούτος προσδιοριζόταν από το είδος της εργασίας και η κατανομή της εργασίας γινόταν με βάση τα ενδιαφέροντα και τις επιθυμίες του ατόμου, ενώ οι ανεπιθύμητες εργασίες είχαν υψηλότερες αποδοχές. Στο σύμπαν του Fourier, οι ηλικιωμένοι, όπως και οι ανύπαντροι θα απολάμβαναν κοινωνικής μέριμνας και τα παιδιά θα ανήκαν περισσότερο στην παιδαγωγική ευχέρεια της κοινότητας παρά στην αυταρχική αντίληψη της γονικής αρχής. Ο Fourier είναι υπεύθυνος για την πρώτη μορφή φεμινιστικής θεωρίας και κήρυσσε την ελευθερία κάθε ατόμου, ανεξαρτήτως φύλου και ηλικίας. 166
Εικόνα 40 Δομή ενός φανταστικού φαλανστηρίου που τιτλοφορείται «Το μέλλον». (Πηγή:Descrip on du phalanstère et considéra ons sociales sur l'architectonique, Considerant, Victor, 1848).
164
Βλ. Leszek Kolakowski, ό.π. Φαλανστήρια (Phalanstères) ήταν η ονομασία των ουτοπιστικών σοσιαλιστικών κοινοτήτων που σχεδίαζε ο Fourier. 166 Charles Fourier, L'Harmonie Universelle V1: Et Le Phalanstere (1849) (Kessinger Legacy Reprints, 2010). 165
138
Κεφάλαιο 7
Είναι ενδιαφέρον να παρατηρήσει κανείς σε αντίθεση με το κλειστό Familistère το ανοικτό σχήμα του σχεδίου που οραματίστηκε ο Fourier για το Phalanstère. Οι σχετικά ριζοσπαστικές ιδέες του Fourier παρότι δεν υλοποιήθηκαν ποτέ αυτούσιες, όσο ήταν εν ζωή, είχαν ωστόσο μεγάλο αντίκτυπο σε πολλούς σύγχρονούς του, συμπεριλαμβανομένου του Ντοστογιέφσκι. Τα Phalanstères και οι θεωρίες του ταξίδεψαν μέχρι την Αμερική και ενώ δεν είχαν βρει πρακτική εφαρμογή στην εποχή του, δοκιμάστηκαν αργότερα εκεί.167 Στον 20ο αιώνα, έξω από την κλασική μαρξιστική θεώρηση, ο Fourier επηρέασε τον André Breton, όπως και τους καταστασιακούς. Ο Le Corbusier επηρεάστηκε επίσης από τις θεωρίες του Fourier και αυτό φαίνεται να αντανακλάται στην σύλληψή του, της Unité d'Habitation. Ανάμεσα στα παραδείγματα χωρικού Ουτοπικών θεωριών για τον χώρο της βιομηχανικής επανάστασης αξιοσημείωτη είναι η κοινότητα, γνωστή με το όνομα Familistère (1859), κοντά στην μικρή πόλη Guise της Γαλλίας, δημιουργία του ανθρωπιστή βιομηχάνου Jean-Baptiste André Godin.168 Ο Godin έγινε αρχιτέκτων ακριβώς για να σχεδιάσει ο ίδιος το όραμά του για τη στέγαση των εργατών του εργοστασίου του. Ο Godin εξέφραζε τη ριζοσπαστική άποψη ότι «η κοινωνική πρόοδος του λαού εξαρτάται άμεσα από την πρόοδο των κοινωνικών διαθέσεων της Αρχιτεκτονικής». Για τις προϋποθέσεις βελτίωσης της διαβίωσης των οικογενειών τους, όπως ο ίδιος τις σκεπτόταν, η οικιστική οργάνωση εκτός των άλλων, περιλάμβανε σχολείο, θέατρο, πισίνα και τρία μεγάλα οικοδομικά τετράγωνα διαμερισμάτων με ένα τεράστιο στεγασμένο αίθριο το καθένα. Το συγκρότημα εκτός των άλλων περιλάμβανε σχολείο, θέατρο, πισίνα και άλλους υποστηρικτικούς χώρους. Ενώ τα διαμερίσματα διέθεταν σωστές αναλογίες και αξιοπρόσεκτη άνεση, λόγω της διάταξης τους γύρω από μεγάλους κεντρικούς χώρους, αναπόφευκτα χαρακτηρίζονταν από την εσωστρέφεια ενός «κλειστού κόσμου» που οριζόταν από την αιθριακή οργάνωση.
167
Η κοινότητα La Reunion κοντά στο Ντάλας στην πολιτεία του Τέξας, η κοινότητα Phalanx στο New Jersey και το Community Place στην πολιτεία της Νέας Υόρκης αποτελούν απόπειρες εφαρμογής της τυπολογίας και των αρχών του Phalanstère . 168
«Le Familistère, Une cite radieuse au XIXème siècle»,. Ντοκιμαντέρ, 2006, σκηνοθεσία Catherine ADDA.
139
Εικόνα 41 και Εικόνα 42 Το Familistère σε γκραβούρα εποχής και σε σχηματικό ογκοπλαστικό. (Πηγή: διαδίκτυο και ντοκιμαντέρ Familistère)
Εικόνα 43 και Εικόνα 44 Το αίθριο ενός από τα τρία κτίρια διαμερισμάτων του Familistère. (Πηγή: ντοκιμαντέρ για το Familistère)
Στο ογκοπλαστικό διακρίνονται τρεις περίκλειστοι όγκοι διαμερισμάτων με εσωτερικό αίθριο. Απέναντι το σχολείο με το θέατρο, δεξιά στάβλοι, υπηρεσίες και φάρμα. Στην απέναντι όχθη του ποταμού υπήρξε το πλυσταριό και μια πισίνα. Ένα αίθριο του Familistère όπως είναι σήμερα και σε φωτογραφία από τα πρώτα χρόνια λειτουργίας του, όπου σε εορταστικές εκδηλώσεις χρησίμευε ως αίθουσα χορού και τα εσωτερικά μπαλκόνια ως εξώστες.
140
Κεφάλαιο 7
Παρά τη μακροημέρευση και την ιδιαίτερα επιτυχημένη πορεία του, το Familistère προβλημάτισε για την τάση επιβολής συμμόρφωσης σε κοινωνικούς κανόνες που ορίζουν βέβαια οι ίδιοι οι κάτοικοι και που γεννιούνται από τη συνθήκη του εν πολλοίς οπτικού ελέγχου, όλων προς όλους. Είναι ενδιαφέρουσα και ίσως αναπόφευκτη- από αυτή την άποψη η σύγκριση με τη σύλληψη, περίπου την ίδια εποχή (1785), του Panopticon, ενός σωφρονιστικού ιδρύματος που είχε σχεδιαστεί με αυτόν ακριβώς τον στόχο, της αναπόδραστης ορατότητας.169 Η τυπολογία της κυλινδρικής κάτοψης εξασφάλιζε την απόλυτη ορατότητα και τον έλεγχο από το κέντρο προς την περιφέρεια. Η έλλειψη κέντρου στο πρισματικό σχήμα του Familistère, παραπέμπει ακριβώς στην ιδέα της θεώρησης από οποιοδήποτε σημείο της περιμέτρου προς τον ίδιο της τον εαυτό, μία κατάσταση παρακολούθησης δηλαδή, υποθετικά ισότιμης όλων από όλους.
Εικόνα 45 Το Panopticon, Jeremy Bentham (Πηγή: διαδίκτυο) και Εικόνα 46 Ο πύργος παρακολούθησης των φυλακών Stateville, στο Illinois των ΗΠΑ (US Bureau of Prisons, 1949, p. 70 και http://prisonphotography.wordpress.com/2010/08/21/stateville-prison-joliet-il-art-object/)
Η μορφολογική σχέση του Familistère και του Panopticon επιβεβαιώνει τις εν δυνάμει ενυπάρχουσες δυστοπικές πλευρές σε μία κοινότητα με καταβολές Ουτοπικής θεωρίας για τον χώρο.170 Εκτός από τα ενδεχομένως δυστοπικά χαρακτηριστικά παρακολούθησης, το Familistère χαρακτηρίζεται επιπλέον από ένα άκαμπτο και περατό χωρικό μοντέλο που μέσω της αυστηρής του γεωμετρίας αντανακλά την άνωθεν σύλληψη του. Στο New Lanark της Σκωτίας (1825) ένα εργοστάσιο βαμβακιού ξεκινά την λειτουργία του το 1786 και μέχρι το 1800, με δυναμικό 1700 εργατών, αποτελεί το μεγαλύτερο εργοστάσιο στη Μεγάλη Βρετανία. Ο βρετανός κοινωνικός μεταρρυθμιστής και ουτοπικός σοσιαλιστής Robert Owen συνέδεσε το όνομά του 169
Η επινόηση του Panopticon αφορά τη φυλακή που σχεδιάστηκε από τον Άγγλο φιλόσοφο Jeremy Bentham το 1785. Ποτέ δεν κατασκευάστηκε ένα τέτοιο κτίριο μέχρι τη δεκαετία του 1940 και τις φυλακές Stateville. Πιο πρόσφατη, πιστή και τελευταία εφαρμογή αυτού του μοντέλου υπήρξαν πέντε κυλινδρικά κτίρια των φυλακών Presidio Modelo στην Κούβα, (1928-1967) που σήμερα λειτουργούν ως μουσείο. 170 Η κοινότητα επιβίωσε μέχρι την δεκαετία του ’60. Στη συνέχεια, αφού αγοράστηκε από εταιρεία αξιοποίησης ακινήτων πήρε τον δρόμο της μετατροπής σε σύγχρονα ανακαινισμένα διαμερίσματα.
141
με την κοινότητα του New Lanark, αλλά και ως στοχαστής, με τις θεωρίες που συμπίπτουν με τις απαρχές του σοσιαλιστικού κινήματος. Από συνεταίρος στο εργοστάσιο στο New Lanark, ο Owen βρέθηκε να αναλαμβάνει αργότερα ολόκληρη την επιχείρηση. Από την προνομιούχο αυτή θέση του δόθηκε η ευκαιρία να υλοποιήσει τις ιδέες του, σχετικά με την οργάνωση της εργασίας και του τρόπου ζωής της κοινότητας των εργαζομένων. Με την ανάληψη καθηκόντων, τροποποίησε τηκ διαχείριση του εργοστασίου και ήταν σε θέση να υλοποιήσει σχέδια βελτίωσης των περιοχών κατοίκησης και να προχωρήσει σε εκπαιδευτικά πειράματα. Έτσι ανέπτυξε σταδιακά μία ιδιότυπη μορφή σοσιαλισμού και κοινωνικού κράτους, εισάγοντας καινοτόμες ιδέες για τα δεδομένα της περιόδου της Βιομηχανικής Επανάστασης, όπως κοινόχρηστους χώρους, συνθήκες άνεσης στα διαμερίσματα και το πρώτο νηπιαγωγείο στη Βρετανία (1816). Η περίοδος του Owen χαρακτηρίζεται από συνθήκες οικονομικής και πολιτισμικής κρίσης, με έντονα φαινόμενα φτώχιας, εξαθλίωσης και κατάρρευσης των ηθικών αξιών σε μεγάλες μερίδες του πληθυσμού της Βρετανίας, σε μία στιγμή στην ιστορία της Βρετανίας, μετά το τέλος των ναπολεόντειων πολέμων, που συμπίπτει με την περίοδο ταχύτατης εκβιομηχάνισης. Σε μία φάση οικονομικής ύφεσης, φαινόταν ότι καταρχήν η μηχανή εκτοπίζει την ανθρώπινη εργασία από την αγορά εργασίας ως πολύ φθηνότερη. Η ανεργία και η φτώχια οδηγούσαν σε αύξηση της αμάθειας και της εγκληματικότητας, που με τη σειρά της οδηγούσε στην καταστολή, τη φυλάκιση και τον κοινωνικό αποκλεισμό. Η συνθήκη αυτή δημιούργησε τεράστιες ανακατατάξεις, αύξηση της ανεργίας, εσωτερική μετανάστευση και μεγέθυνση του χάσματος ανάμεσα στους πλούσιους και τους φτωχούς. Ο Owen πίστευε πως η κρίση και η ανεργία που οφείλονταν στην αντικατάσταση της χειρωνακτικής εργασίας από τις μηχανές, ήταν δυνατόν να αντιμετωπιστούν με την ίδρυση «χωριών ενότητας» σε αγροτικές περιοχές, με πληθυσμό 500 έως 1500 κατοίκων με βάση τα αμοιβαία συμφέροντα και την αλληλεγγύη. Δε θεωρούσε ότι η λύση ήταν η κατάργηση της μηχανής ή ο περιορισμός της χρήσης των μηχανών, αλλά πίστευε ότι το ζητούμενο ήταν μία διαφορετική σχέση εργασίας και μηχανής, μία σχέση όχι ανταγωνιστική, αλλά αρμονικής συνύπαρξης. Αυτά τα χωριά θα χρησιμοποιούσαν μηχανές, χωρίς όμως να στηρίζεται η οικονομία και η ευημερία τους αποκλειστικά σε αυτές. Ταυτόχρονα, θα μπορούσαν να παράγουν τα απαραίτητα τρόφιμα και αγαθά, έτσι ώστε να εξασφαλίζουν την ελάχιστη αυτάρκεια και ευημερία. Σε ένα τέτοιο κλίμα, ο Owen διέθετε τη διορατικότητα ενός φωτισμένου και διορατικού ανθρωπιστή. Σταδιακά διαμόρφωσε την πεποίθηση ότι το περιβάλλον επιδρά καταλυτικά στη διαμόρφωση της προσωπικότητας, πράγμα που αποτελούσε μία ιδιαίτερα ριζοσπαστική ιδέα για εκείνη την εποχή. Ο Owen διακατεχόταν επίσης από την ιδέα πως η απόδοση στην εργασία συνδέεται με την καλή κατάσταση του εργαζομένου. Πίστεψε ότι μπορούσε να εξασφαλιστεί η αύξηση της απόδοσης της παραγωγής χάρις στην καλύτερη υγεία και διάθεση των εργατών. Ήθελε να αποδείξει ότι η ευτυχία του ατόμου ήταν αλληλένδετη με την ευτυχία της κοινότητας, ενώ υποστήριζε ότι η θρησκεία ήταν μία από τις κύριες αιτίες των κοινωνικών συγκρούσεων. Έτσι στην πραγματικότητα, πίσω από τη θεωρία του, περιέγραφε ένα ολόκληρο πολιτικό σύστημα. Οι κοινότητες που οραματίζεται ο Owen χαρακτηρίζονται από συμπαγείς κτιριακούς όγκους που διαμορφώνουν μεγάλα τετράγωνα, στο εσωτερικό των οποίων εντάσσονται δημόσια κτίρια και κοινόχρηστες χρήσεις. Έχει πολύ ξεκάθαρες
142
Κεφάλαιο 7
απόψεις για τις κάθε είδους εγκαταστάσεις που θεωρούσε σημαντικές στα πλαίσια μίας κοινότητας. Η εκπαίδευση είχε στρατηγικό ρόλο στην κοινότητα. Έτσι προβλεπόταν ένας ειδικός χώρος που αφορούσε και τη διδασκαλία των μεγαλύτερων σε ηλικία κατοίκων. Ανάμεσα στα άλλα, προβλέπει ένα κτίριο για τη διαβίωση και εκπαίδευση των παιδιών που θα τα υποδέχεται από μικρή ηλικία, με ξεχωριστούς χώρους για διαφορετικές ηλικίες και με εσωτερικούς και εξωτερικούς χώρους εκπαίδευσης. Ο Robert Owen είχε εκφράσει ρητά τις ανθρωπιστικές και προοδευτικές του απόψεις τον ανθρωπισμό και τις προοδευτικές του απόψεις μέσα από κείμενα του και ανάμεσα σε άλλα είχε πει: «Γνωρίζω με βεβαιότητα ότι μία κοινωνία μπορεί να λειτουργήσει με τέτοιο τρόπο έτσι ώστε να υπάρχει χωρίς εγκληματικότητα και φτώχεια, με κατά πολύ βελτιωμένη την υγεία των κατοίκων της, με ελάχιστη, αν δεν εξαλειφθεί εντελώς, δυστυχία και με την ευφυΐα και την ευτυχία αυξημένη στο εκατονταπλάσιο. Προς το παρόν, μόνο η άγνοια στέκεται εμπόδιο στην επίτευξη τού να γίνει μία τέτοια μορφή κοινωνίας πραγματική και πανανθρώπινη». Από τις παρατηρήσεις που έκανε κατέληξε στο συμπέρασμα ότι όχι μόνο η θρησκεία, αλλά και το σύστημα ατομικής ιδιοκτησίας, όπως και η εκμηδένιση όλων των ανθρώπινων πλευρών και δυνατοτήτων στην αναζήτηση του κέρδους αποτελούν εμπόδια για τη βελτίωση της ανθρωπότητας. Για τους λόγους αυτούς, η σκέψη του Owen αποτέλεσε κληροδότημα για τις μεταγενέστερες μορφές σοσιαλισμού και ενυπάρχει στη σκέψη του Μαρξ και του Ένγκελς. Οι τομές που επέφερε ο Owen μέσω των πειραματισμών του New Lanark ήταν ήδη πολύ μπροστά από την εποχή τους. Ως εκ τούτου δεν υπήρχε σημαντική συνέχεια της λειτουργίας των New Lanark Mills, πέραν των όσων επιτεύχθηκαν όσο ο ίδιος ήταν εν ζωή. Σήμερα το New Lanark έχει αναγνωριστεί ως Μνημείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς από την UNESCO. Το New Lanark που προηγείται του Familistère και που επίσης αποτέλεσε σύλληψη ενός ατόμου όπως το Familistère, εμφανίζει εκτός από στοιχεία χωρικής Ουτοπικής θεωρίας για τον χώρο και χαρακτηριστικά Ουτοπικής θεωρίας κοινωνικής διαδικασίας. Σπέρματα των ιδεών των Fourier, αλλά και του Owen, μπορούν να ανιχνευθούν σε διάφορες μορφές εναλλακτικών οικιστικών κοινοτήτων.
143
Ωστόσο, κοινό τους χαρακτηριστικό είναι η «από τα επάνω» σύλληψη και εφαρμογή μίας Ουτοπικής θεωρίας για το χώρο που είναι καταδικασμένη στην παγίδα της ίδιας της τής δομής και στην εξουδετέρωσή της από οποιαδήποτε ριζοσπαστικότητα, παρουσιάζοντας τις αδυναμίες και τον ενυπάρχοντα κίνδυνο καλλιέργειας αυταρχικότητας του εγκλεισμού («closure»), που επισημάνθηκαν ήδη σύμφωνα με τις κατηγορίες των ουτοπικών θεωριών του David Harvey.
Εικόνα 47 Άποψη του σχεδίου της κοινότητας New Harmony του Robert Owen στην Πολιτεία της Ιντιάνα της Αμερικής, F. Bate, 1838. (Πηγή: Διαδίκτυο) Εικόνα 48 New Lanark Mills, 1825. (Πηγή: Μία νεα θεώρηση της κοινωνίας,Εκδ. Αλεξάνδρεια)
Σύμφωνα με τα κριτήρια μίας ανάγνωσης που λαμβάνει υπόψη τα δεδομένα των κινδύνων εμφάνισης συμπτωμάτων ελέγχου και ολοκληρωτισμού που ελοχεύουν σε μία ουτοπική θεωρία του χώρου, οι αυστηρές χαράξεις, το περίκλειστο και η μνημειακότητα, , έρχονται σε έντονη αντίθεση με τις εκφρασμένες προθέσεις για μία προοδευτική κοινωνική συγκρότηση.
144
145
Κεφάλαιο 8.
ΑΥΤΟΠΡΟΣΔΙΟΡΙΖΟΜΕΝΕΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΕΣ
Έχοντας περιγράψει τις ουτοπίες, τις κατηγορίες ουτοπικής σκέψης χωρικού τύπου και ουτοπικής σκέψης κοινωνικής διαδικασίας και έχοντας εκθέσει εξέχουσες περιπτώσεις τέτοιων συλλήψεων, είναι κατάλληλη στιγμή να αναφερθούμε στην έννοια της ετεροτοπίας. Η ετεροτοπία για την οποία έχει μιλήσει ο Φουκώ είναι μία κατάσταση χώρου που προσδιορίζεται από την ετερότητα.171 Πρόκειται για πραγματικούς τόπους, που έχουν σχεδιαστεί θεσμικά ή εξωθεσμικά και που αποτελούν κάποιο είδος αντι-θέσεων, ένα είδος ουτοπιών που έχουν γίνει πράξη, εντός των οποίων πραγματικές θέσεις, που μπορεί κανείς να βρει στο εσωτερικό μιας κουλτούρας αντιπροσωπεύονται ενισχυμένες στο έπακρο ή αμφισβητούνται και ανατρέπονται. Ως ετεροτοπία, θα μπορούσε να περιγράψει κανείς ένα οικοτροφείο, ένα μοναστήρι, μία φυλακή, ένα καταυλισμό, ένα νεκροταφείο, ένα οίκο ανοχής, ένα ίδρυμα. Ως ετεροτοπίες μπορούν να γίνουν κατανοητές και οι εναλλακτικές κοινότητες που εξετάζονται στη συνέχεια. Στην περιοχή των εναλλακτικών κοινοτήτων χρησιμοποιείται συχνά ο όρος Intentional Communities που θα μπορούσε να αποδοθεί ως «Αυτοπροσδιοριζόμενες ή Συνειδητές κοινότητες». Αφορά ομάδες ανθρώπων που οργανώνονται βάσει κάποιου κοινού συνδετικού κρίκου ή αρχής και δε βασίζουν τη συνεύρεσή τους στην τυχαιότητα.172 Το κοινό χαρακτηριστικό αυτών των κοινοτήτων είναι το γεγονός ότι η ύπαρξή τους οφείλεται στην πρωτοβουλία των πρώτων εμπνευστών τους που τους συνέδεε και πιθανόν συνεχίζει να συνδέει, ένα κοινό όραμα, κοινές αντιλήψεις και πεποιθήσεις που συνήθως συνοδεύονται από μία κριτική στάση και απόσταση απέναντι στο πρότυπο ζωής του τόπου από τον οποίο προέκυψαν και από την συνειδητή συμμετοχή των κατοίκων τους. Εξ αιτίας της φύσης τους που συμπεριλαμβάνει έναν οραματικό χαρακτήρα ως γενεσιουργό τους στοιχείο και κοινές πεποιθήσεις ομάδων ανθρώπων θα μπορούσε να αναγνωρίσουμε συγγενικά χαρακτηριστικά με την ουτοπική σκέψη. Κάτω από αυτήν τη γενική κατηγοριοποίηση χωράνε πολλές μορφές κοινοτήτων που δεν αποτελούν αντικείμενο αυτής της μελέτης, όπως για παράδειγμα οι θρησκευτικές κοινότητες. Οι Αυτοπροσδιοριζόμενες κοινότητες έχουν διαρκή παρουσία στην ανθρώπινη ιστορία. Οι θεωρητικοί των αυτοπροσδιοριζόμενων κοινοτήτων αναφέρονται συχνά στην κοινότητα των Πυθαγορείων που ιδρύθηκε κοντά στον Κρότωνα της νότιας Ιταλίας γύρω στα 530 πΧ και λειτούργησε γύρω από τη σχολή του μαθηματικού και φιλοσόφου Πυθαγόρα από την Σάμο.
171
Μισέλ Φουκώ, Ομιλίες και Γραπτά 1984, Περί αλλοτινών χώρων (διάλεξη στη λέσχη αρχιτεκτονικών μελετών, 14 Μαρτίου 1967). Architecture, Mouvement, Continuité, τεύχος 5o, Οκτώβριος 1984, σ. 46-49. 172 Βλ. Fellowship for Intentional Community. www.ic.org Πύλη επικοινωνίας, πληροφοριών και εισόδου σε κάθε είδους αυτοπροσδιοριζόμενες κοινότητες ανά τον κόσμο συγκεντρωμένες ανά κατηγορίες όπως οικοκοινότητες, Housing Cooperatives, Communes και Cohousing, κατανεμημένες ανά περιοχή.
145
Εικόνα 49 Κοινότητες Shaker και Amish στην Αμερική (Πηγή: Visions of Utopia, Experiments in Sustainable Culture, Community Catalyst Project, Kozedny, Geoph, 2006)
Παραδείγματα αυτοπροσδιοριζόμενων κοινοτήτων (Intentional Communities) μπορούν να αναζητηθούν στην Ευρώπη και στο Νέο Κόσμο,173 με εξέχοντα παραδείγματα τις μοναστηριακές κοινότητες Κελτών,174 τους Cathars του Μεσαίωνα,175 τους Diggers στην Μεγάλη Βρετανία του 17ου αιώνα, και βέβαια το New Lanark του Robert Owen που επηρέασε τη δημιουργία πολλών άλλων κοινοτήτων, και μεταγενέστερες κοινότητες σε πολλά σημεία της Ευρώπης, όπου μέλη τους «είχαν στόχο όχι να αποτραβηχτούν σε βουκολικές, πνευματικές και μη υλικές σφαίρες αλλά οραματίζονταν σύγχρονες κοινότητες συνειδητοποιημένων ανθρώπων που έκαναν χρήση σύγχρονων τεχνολογιών που επιδίωκαν να αποδεσμεύσουν από την καταπίεση του καπιταλιστικού συστήματος».176 Τα μοναστήρια αποτελούν ίσως την πιο γνωστή μορφή αυτοπροσδιοριζόμενων κοινοτήτων. Οι μονές, οι σκήτες, τα κελιά, με όχημα και αντικείμενο τον μοναστηριακό βίο ανέπτυξαν ένα συγκεκριμένο πολεοδομικό, αρχιτεκτονικό και κοινωνικό ιδίωμα που βασίζεται στην αυστηρή ιεραρχία, το αναλλοίωτο εθιμοτυπικό, την αλληλοϋποστήριξη ανάμεσα στο δίκτυο των μοναχών και μοναστηριών, τη λιτότητα και την αυτάρκεια. Τα μοναστήρια, εκτός από την αφιέρωση στην λατρεία, υπήρξαν επίσης για πολλούς αιώνες θεματοφύλακες της γνώσης και ιστορίας, με τη μετάφραση και αναπαραγωγή αρχαίων κειμένων. Βέβαια, η έννοια του θείου και η επίκληση αγίων και θαυμάτων είναι η ραχοκοκαλιά της ζωής ολόκληρου του γηραιού αυτού θεσμού. Στον ελλαδικό χώρο οι μοναστηριακές κοινότητες του Αγίου Όρους διακρίνονται για τη μακροβιότητα, ανθεκτικότητα και σταθερότητα σε ένα μοντέλο τρόπου ζωής το οποίο έχει παραμείνει σχεδόν αναλλοίωτο για σειρά αιώνων.
173
Πρωτοποριακά αυτονομημένες και αυτοδιαχειριζόμενες Ιησουίτικες ιεραποστολές της Νοτίου ο Αμερικής με ανάπτυξη συμβιωτικών κοινοτήτων με τους ιθαγενείς Γκουαρανί τον 18 αιώνα. 174 Τέτοιες κοινότητες ανθίζουν στην Ιρλανδία μετά την αποστολή του Αγίου Πατρικίου τον 4ο αιώνα. 175 Μια χριστιανική θρησκευτική αίρεση με στοιχεία δυϊσμού και γνωστικισμού που εμφανίστηκε στην περιοχή Languedoc της Γαλλίας και άλλες περιοχές της Ευρώπης τον 11ο αιώνα και γνώρισε μεγάλη ακμή κατά τον 12ο και 13ο αιώνα. 176 Jonathan Dawson, Ecovillages, New Frontiers for Sustainability, Εκδόσεις Green Books/ The Schumacher Society, 2006, σ. 15.
146
Κεφάλαιο 8
Εικόνα 50 Οι Μονές Σταυρονικήτα και καλλιέργειες στη Μονής Σίμωνος Πέτρα στο Άγιο Όρος (Πηγή: φ. ΝΑ)
ο
Εικόνα 51 Τυπικός οικισμός στο Göreme της Καππαδοκίας που κατοικείται από τον 5 αιώνα μΧ. Με έως και δεκαέξι πατώματα κατοικημένου χώρου λαξευμένου στο βράχο. . (Πηγή: Architecture without Architects, Bernard Rudofsky, Νέα Υόρκη: Doubleday, 1964, εικ. 24)
Γενικότερα όμως, πέρα από τα μοναστήρια, ένας μεγάλος αριθμός από Αυτοπροσδιοριζόμενες ή Συνειδητές Κοινότητες συνδέεται με την ανάπτυξη και τις δραστηριότητες του Χριστιανισμού.177 Λόγω της κυρίαρχης θρησκείας του Χριστιανισμού και της τυραννίας του επίσημου δόγματος, η Ευρώπη γνώρισε πολλά κινήματα «θρησκευτικής ανυπακοής», που με τη σειρά τους δημιούργησαν συγκεκριμένες κοινότητες, ανθρώπων με κοινές πεποιθήσεις, διαφορετικές από αυτές της θρησκευτικής ηγεμονίας. Έτισ συνθήκες δίωξης ή καταπίεσης οδήγησαν σε μαζικές εξόδους προς διάφορους προορισμούς. Παρά τις αντίξοες συνθήκες, το φαινόμενο αυτό όχι μόνο δεν υποχώρησε αλλά εξελίχθηκε, έτσι ώστε ομάδες με 177
Στην Καππαδοκία για παράδειγμα είναι γνωστές οι χριστιανικές κοινότητες που αναπτύχθηκαν ο τον 7 αιώνα σε αναζήτηση απομόνωσης και προστασίας.
147
ανάλογες ιδιαιτερότητες συχνότατα να κατοικούν σε ολόκληρες περιοχές σε ειδικό, ημιπαράνομο ή κάποτε προνομιακό καθεστώς. Ειδικότερα ο Νέος Κόσμος αποτέλεσε τον κύριο υποδοχέα πολλών τέτοιων ομάδων σε αναζήτηση θρησκευτικής, πνευματικής και πολιτισμικής ελευθερίας.178 Οι δημιουργίες οικισμών και κοινοτήτων που ενσάρκωναν κάποιο όραμα ήταν ένα αρκετά συχνό φαινόμενο, από τους πρώτους αιώνες ήδη εποίκησης του Νέου Κόσμου. Η Κοινοπολιτεία της Pennsylvania των Η.Π.Α. αποτέλεσε ένα χαρακτηριστικό ιδιότυπο τέτοιο εκτεταμένο φαινόμενο. Ιδρύθηκε από τον ίδιο τον Penn με στόχο να παρέχει ανεξιθρησκία και καταφύγιο στους διωκόμενους από τους Πουριτανούς και προσήλκυσε διωκόμενες ομάδες όπως τους Quakers από την Αγγλία, αλλά και Ιρλανδούς, Γάλλους, Ουαλούς, Σκοτσέζους, Γερμανούς Βαπτιστές, Ολλανδούς, Σουηδούς και Εβραίους, και άλλες θρησκευτικές ομάδες Πρεσβυτεριανών, Ουγενότων αλλά και τους Mennonites, τους Amish και τους Moravians.179 Ως και τις μέρες μας φιλοξενεί ένα μεγάλο αριθμό θρησκευτικών μειονοτήτων και μοναδικών ομάδων που συγκροτήθηκαν εκεί με τη μορφή κοινοτήτων υπό την προστασία του William Penn. Ο ίδιος άλλωστε υπήρξε αρχικά εύπορο μέλος της θρησκευτικής ομάδας που είναι ευρέως γνωστή με το όνομα Quakers (1644-1718).
Εικόνα 52 Η αρχική χάραξη της Φιλαδέλφειας έγινε από τον William Penn, 1683
Στο μεταξύ δύο αιώνες ιστορίας και εξελίξεων έχουν φέρει τεράστιες αλλαγές. Η Pennsylvania σήμερα είναι μία ακόμη πολιτεία της Αμερικής ανάμεσα στις άλλες. Εν τούτοις, θύλακες με αυθεντική παρουσία και χαρακτηριστικά «ουτοπικών» μικροκοινωνιών συνεχίζουν να ανθίστανται στην ομογενοποίηση, όπως για παράδειγμα αυτή των Amish. Η κοινότητα των Amish, στην επαρχία Lancaster, είναι χαρακτηριστική για την εμμονή σε τρόπους και παραδόσεις που έχουν σταματήσει να υπάρχουν στον υπόλοιπο κόσμο ήδη από τον 19ο αιώνα, όπως και για την άρνηση χρήσης νέων τεχνολογιών. Η κοινότητά τους χαρακτηρίζεται από συλλογική ζωή, προσήλωση σε ένα σύστημα ηθικών αξιών, απλότητα και απόρριψη της πολυτέλειας και άρνηση άσκησης κάθε μορφής βίας. Αυτά τα χαρακτηριστικά κοινωνικής οργάνωσης έχουν διαμορφώσει πλήρεις, ακριβείς και απαράβατους 178
Μία εκτεταμένη και λεπτομερής εικόνα της μεγάλης ιστορίας των αυτοπροσδιοριζόμενων κοινοτήτων στον Αγγλοσαξωνικό κυρίως κόσμο παρέχει το Utopia Britannica: British Utopian Experiments: 1325-1945, Vol. Ι, Chris Coates, Diggers and Dreamers Publishing, 2001. 179 Chris Coates, ό.π., σσ. 27-36.
148
Κεφάλαιο 8
κανόνες που διατρέχουν ολόκληρο το φάσμα τής καθημερινότητας και των ανθρώπινων δραστηριοτήτων και αναγκών. Αξίζει βέβαια να επιμείνουμε στη σημασία μελετών των αυτοπροσδιοριζόμενων κοινοτήτων καθώς αποτελούν σημαντική πηγή διδαγμάτων, σε ότι αφορά την ανθρώπινη προσωπικότητα, όπως σε σχέση με την αντοχή και την εξέλιξη τους με την πάροδο του χρόνου, αλλά και τις αλλαγές που έχουν υποστεί όσες από αυτές διαθέτουν μεγάλη ηλικία και ιστορία, επίσης σε ότι αφορά την ανθρώπινη συμπεριφορά και τα ψυχολογικά χαρακτηριστικά των μελών τους, σύμφωνα με μία σειρά από επιστημονικούς δείκτες. Στη μελέτη αυτή μάς απασχολούν τα χαρακτηριστικά της αυτάρκειας σε σχέση με την αυτονομία των κοινοτήτων σε υπηρεσίες και αγαθά, της σταθερότητας σε ότι αφορά τη δομή τους και την οικιστική τους οργάνωση. Από αυτά τα χαρακτηριστικά προκύπτουν ενδιαφέροντα συμπεράσματα σε ότι αφορά τις σχέσεις τους με το περιβάλλον, τις πολιτικές περιβαλλοντικής διαχείρισης και σε πολλές περιπτώσεις, στην ανθεκτικότητά τους στο χρόνο που έχει άμεση συνάφεια με μία δυναμική ισορροπία σχέσεων με τον «έξω» κόσμο της ευρύτερης περιοχής. Δεδομένου ότι οι ανθρώπινες κοινότητες ως συστήματα και η υλική αντανάκλασή τους στον χώρο υπόκεινται διαρκώς σε αλλαγές, τα παραπάνω χαρακτηριστικά κατακτώνται, κερδίζονται και επιβεβαιώνονται καθημερινά. Αυτή η διαρκής ανάγκη επικύρωσης και κατάκτησης των αρχών τους ή, σε άλλες περιπτώσεις η προσαρμογή των αρχών, έτσι ώστε να ανταποκρίνονται στις νέες ανάγκες, είναι που καθιστά ενδιαφέρουσα τη μελέτη συγκεκριμένων παραδειγμάτων αυτοπροσδιοριζόμενων κοινοτήτων.
149
150
150
151
Κεφάλαιο 9.
ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΕΣ ΔΟΜΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΚΑΙ ΟΙΚΙΣΤΙΚΗΣ
ΟΡΓΑΝΩΣΗΣ
Ορισμένες περιπτώσεις σύγχρονων κοινοτήτων επιχειρούν να αυτοπροσδιοριστούν μέσα από τις αρχές που έχουν θέσει, οι οποίες εκφράζουν με σαφήνεια την πρόθεση, τους στόχους και τα μέσα σε ότι αφορά αφενός στην συγκρότηση της κοινωνικής τους δομής και αφετέρου της σχέσης τους με τη φύση. Αυτές οι κοινότητες παρουσιάζουν μεν ομοιότητες με παλαιότερα παραδείγματα, εισάγουν όμως για πρώτη φορά τον προβληματισμό για το περιβάλλον λαμβάνοντας διάφορα μέτρα και συχνά μετρώντας τις αποδόσεις τους, καθώς και το κριτήριο της βιωσιμότητας και της αυτάρκειας, ως βασικούς στόχους και συστατικό της ύπαρξής τους. Μεταπολεμικά και ειδικότερα από τη δεκαετία του 1960 και μετά, διάφορες ομάδες ανθρώπων αναζητούν απαντήσεις και αναπτύσσουν εναλλακτικές λύσεις κοινωνικής και οικιστικής οργάνωσης που βασίζονται σε διάφορα μοντέλα, επιχειρώντας έτσι, κατά την άποψή τους, να δώσουν λύσεις στα προβλήματα των σύγχρονων κοινωνιών. Ορισμένοι βασικοί περιβαλλοντικοί στόχοι που θέτουν αναφέρονται στην εκλογίκευση των καταναλωτικών αναγκών και στον περιορισμό της κατανάλωσης, στην εξασφάλιση ενεργειακής αυτονομίας και τη διάδοση της χρήσης των ανανεώσιμων μορφών ενέργειας. Ταυτόχρονα, σε ότι αφορά την κοινωνική και πολεοδομική οργάνωση, υποστηρίζουν την ενδυνάμωση της μικρής κλίμακας τόσο σε σχήματα χωροταξικής και κοινωνικής συγκρότησης, όσο και σε συστήματα παροχής υπηρεσιών και αγαθών, την επανασύνδεση με το τοπικό, την επιδίωξη αυτάρκειας και την επίτευξη ουσιαστικών, ειλικρινών και μη ανταγωνιστικών ανθρώπινων σχέσεων στα πλαίσια της κοινότητας. Τέτοιου είδους κοινωνικοί πειραματισμοί, θεωρητικές ζυμώσεις και πρακτικές εφαρμογές στο πρόσφατο παρελθόν ευδοκίμησαν τη δεκαετία του ’60, μέχρι και τα μέσα της δεκαετίας του ’70. Στη δεκαετία του ’90 εμφανίζεται ένα νέο ενδιαφέρον για ανάλογους κοινωνικούς πειραματισμούς. Το σημαντικό είναι ότι πλέον τέτοιες κινήσεις δεν αναπτύσσονται μεμονωμένα αλλά συντονίζονται μεταξύ τους μέσα από τις δυνατότητες που παρέχουν οι δομές της Κοινωνίας της Πληροφορίας.180 Μέσα από αυτόν τον προβληματισμό, τα τελευταία χρόνια, έχει αναδυθεί το φαινόμενο των οικοκοινοτήτων αλλά και άλλων συγγενικών κινημάτων, ένα θέμα που αναπτύσσεται παρακάτω. Εξετάζονται, λοιπόν, νεώτεροι σχηματισμοί που αναπροσδιορίζονται ως οικοκοινότητες και γίνεται περιγραφή ορισμένων δικτύων όπως οι πόλεις σε μετάβαση, οι αργές πόλεις και οι αυτοπροσδιοριζόμενες κοινότητες. Επίσης μελετάται το ιστορικό φαινόμενο των κιμπούτς, ως πρόγονος των σύγχρονων εναλλακτικών προτύπων κοινωνικής και οικιστικής οργάνωσης. Τρία από τα κύρια ζητήματα που καλούνται να αντιμετωπίσουν κάθε είδους κοινωνικές συγκροτήσεις είναι το ιδιοκτησιακό καθεστώς, το οικονομικό μοντέλο και η κοινωνική δομή.
180
Μεγαλύτερη ευκολία μετακίνησης, επικοινωνία μέσω διαδικτύου και άλλοι τρόποι ανταλλαγής πληροφοριών και εμπειριών.
151
Σε ότι αφορά τη μορφή του ιδιοκτησιακού καθεστώτος, ορισμένες πιο διαδεδομένες μορφές, που όμως βεβαίως προσδιορίζουν σε μεγάλο βαθμό και τον τρόπο οργάνωσης και δομής μίας κοινότητας και που αντανακλούν τις ιδεολογικές πεποιθήσεις των μελών των αντίστοιχων οικιστικών και κοινωνικών συγκροτήσεων είναι οι εξής: Συνεταιρισμός κατοικίας/ Cohousing: Βασικά στοιχεία που χαρακτηρίζουν τους συνεταιρισμούς είναι οι συμμετοχικές διαδικασίες, η οργάνωση ανά γειτονιές, το υψηλό ποσοστό κοινών χώρων, η διαχείριση από τους κατοίκους, μη ιεραρχική δομή και όχι κοινή οικονομία. Γη και σπίτια είναι σύνολο ατομικών ιδιοκτησιών που προκύπτει από τη συλλογική και σχεδιασμένη επιλογή των μελών της κοινότητας. Συνήθως, τα μέλη της κοινότητας, εκτός από ατομική ιδιοκτησία, κατέχουν ταυτόχρονα και μερίδιο ιδιοκτησίας σε κοινούς χώρους και γη. Κοινοβιακή συμβίωση/ Commune: Γενικά, η ατομική ιδιοκτησία υποβαθμίζεται προς χάριν της κοινοκτημοσύνης και, γη και κτίρια μαζί με το περιεχόμενό τους, ανήκουν στην κοινότητα και σε κάθε μέλος της, η οποία είναι υπεύθυνη για την κάλυψη όλων των αναγκών των μελών της. Ίδρυμα διαχείρισης γης/ Land Trust: Η γη ανήκει σε ένα άτομο (ή άτομα), αλλά η διαχείριση ασκείται από μία ομάδα, συμβούλιο ή συλλογικότητα. Κοοπερατίβα κατοικίας/ Housing Cooperative: Νομικό Πρόσωπο Ιδιωτικού Δικαίου στο οποίο ανήκουν γη και σπίτια. Οι κάτοικοι, ως μέτοχοι, κατέχουν μερίδια στην κοινότητα με τα οποία έχουν το δικαίωμα χρήσης των χώρων και υπηρεσιών. Η περίπτωση του συνεταιρισμού κατοικίας/Cohousing έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον ως προϊόν εναλλακτικής κοινωνικής και οικιστικής συγκρότησης. Ως επιλογή οικιστικής ανάπτυξης ξεκίνησε στα τέλη της δεκαετίας του 1960 στη Δανία και ονομαζόταν αρχικά Bofaellesskaber ή «ζώσα κοινότητα». Η ιδέα του συνεταιρισμού προέκυψε ως λύση αντιμετώπισης της αύξησης του αριθμού των εργαζόμενων γυναικών και της επιθυμίας να μειώσουν το βάρος της οικιακής εργασίας, της απασχόλησης των παιδιών και των βραδινών γευμάτων μέσω κοινών κοινοτικών υπηρεσιών. Ο Συνεταιρισμός κατοικίας θεωρήθηκε επίσης εργαλείο για τη βελτίωση των κοινωνικών σχέσεων και για την ανάπτυξη της αίσθησης της κοινότητας. Από λύση στέγασης που ξεκίνησε για τη μεσαία τάξη και υπήρξε δημοφιλής αρχικά με τις νέες οικογένειες, αποτελεί πλέον καθιερωμένο μοντέλο στέγασης για όλες τις κοινωνικές ομάδες. Το μοντέλο αυτό έχει εξαπλωθεί σε πολλές χώρες της Βόρειας Ευρώπης, στις ΗΠΑ, τον Καναδά και τη Νέα Ζηλανδία όπου τυγχάνει χρηματοδότησης και υποστηρίζεται από τη κυβερνητική πολιτική. Το μοντέλο του συνεταιρισμού κατοικίας/cohousing προωθεί πάντα μία περιβαλλοντική ατζέντα και έχει πολλές ομοιότητες με τις οικοκοινότητες, αλλά συνήθως εκπροσωπεί μια λιγότερο ριζοσπαστική και περισσότερο αστική εκδοχή. Ιστορικά, έχει τις ρίζες του στο κοινοτιστικό και φεμινιστικό κίνημα, στα Phalanstères του Charles Fourier και το κίνημα των κηπουπόλεων του Ebenezer Howard. Οι συνεταιρισμοί κατοικίας διέπονται από αυτοδιαχείριση που εκφράζεται μέσω τακτικών συνελεύσεων που συνήθως λειτουργούν με μια μορφή λήψης αποφάσεων με συναίνεση. Οι περισσότεροι συνεταιρισμοί περιλαμβάνουν κοινόχρηστη κουζίνα (εκτός από την ιδιωτική κάθε κατοικίας) ενώ άλλες κοινόχρηστες εγκαταστάσεις μπορεί να
152
Κεφάλαιο 9
περιλαμβάνουν πλυντήριο, κεντρική θέρμανση, μεταφορικά μέσα, ανοιχτούς χώρους και ξενώνα και το μέγεθος τους κυμαίνεται από 10 μέχρι 40 κατοικίες. Υπάρχουν πολλά επιτυχημένα προγράμματα συνεταιρισμού κατοικίας στη Δανία, ένα από τα παλαιότερα είναι το Tinggården που χτίστηκε το 1978. Ήταν το αποτέλεσμα αρχιτεκτονικού διαγωνισμού για εναλλακτικούς οικισμούς που διοργανώθηκε από την κυβέρνηση της Δανίας. Το Tinggården σχεδιάστηκε από το αρχιτεκτονικό γραφείο Vandkunsten. Τα διαμερίσματα διαθέτουν μια ευέλικτη διάταξη, τέτοια που επιτρέπουν στις οικογένειες να επεκτείνουν ή να «συρρικνώσουν» το σπίτι τους σύμφωνα με τις εκάστοτε ανάγκες τους. Αυτό προβλέπεται από τον σχεδιασμό εύκολα τροποποιούμενων μεσοτοιχιών και επιτυγχάνεται με τη δυνατότητα προσθήκης ή παραχώρησης δωματίων σε παρακείμενα διαμερίσματα, μέσω αμοιβαίας συμφωνίας, όταν προκύψει λόγος.181
Εικόνα 53 Άποψη συνεταιρισμού κατοικίας, Drejerbanken, Δανία. (Πηγή: Αρχείο spatialagency.net, Φ: W. Sherlaw)
Εικόνα 54 Συλλογικό γεύμα στη κοινόχρηστη τραπεζαρία, Drejerbanken και κοινόχρηστοι χώροι κίνησης και επικοινωνίας ανάμεσα στα σπίτια, Tinggården, Δανία. (Πηγή: Αρχείο spatialagency.net, Φ: W. Sherlaw και http://www.tinggaarden.nu)
Στο θέμα της οικονομίας επικρατούν διαφορετικές προσεγγίσεις. Η επιθυμία της αυτάρκειας είναι κοινή και συνήθως εκφράζεται με την επιδίωξη της παραγωγής ενός ποσοστού αγαθών διατροφής και ενέργειας που θα διατεθούν απ’ ευθείας στην κοινότητα. Γενικά, επικρατεί ένα μοντέλο κατανάλωσης που βασίζεται σε ένα σύστημα αξιών, ιδεολογικά διαφορετικό, από αυτό της ευρύτερης κοινωνίας. 181
Βλ. Παράρτημα. σσ.336-7.
153
Η κατανάλωση δεν αποτελεί στόχο αυτών των κοινωνικών ομάδων ή αυτοσκοπό για την ατομική ευτυχία και την ολοκλήρωση, όπως είχε ευρέως εδραιωθεί στις κοινωνίες του Δυτικού προηγμένου κόσμου. Απεναντίας, το ζήτημα της αντίθεσης στη γενικευμένη κουλτούρα της κατανάλωσης της Δύσης αποτελεί ειδοποιό χαρακτηριστικό και βασική ιδεολογική διαφορά. Ήδη το 1973, ο Schumacher περιέγραφε την αμφισβήτηση της οικονομίας της κατανάλωσης ως εξής: «Το άριστο πρότυπο κατανάλωσης επιτρέπει στα άτομα να ζουν χωρίς πολλή κατάθλιψη και νευρική υπερένταση, εξασφαλίζοντας έναν υψηλό βαθμό ικανοποίησης του ανθρώπου, με μία σχετικά χαμηλή αναλογία κατανάλωσης… Καθώς οι υλικοί πόροι είναι παντού περιορισμένοι, οι άνθρωποι που ικανοποιούν τις ανάγκες τους με μία μέτρια χρήση των διαθέσιμων πόρων έχουν προφανώς λιγότερες πιθανότητες ν’ αρπαχτούν αναμεταξύ τους, παρά οι άνθρωποι που εξαρτώνται από τη χρήση των μέσων αυτών σε μεγαλύτερη αναλογία».182 Σε αυτές τις κοινότητες οι χρηματο-οικονομικές δραστηριότητες και τα υλικά αγαθά γίνονται αντιληπτά ως ένα κομμάτι του πολυσχιδούς χαρακτήρα τους, που συμβάλλουν στην ευημερία, χωρίς όμως να χαρακτηρίζονται από αυτές. Έτσι, πολλές κοινότητες δραστηριοποιούνται σε διάφορους τομείς που αποφέρουν έσοδα για την κοινότητα και σε αυτές τις δραστηριότητες απασχολούνται τα μέλη της, σε μόνιμη ή σε περιοδική βάση. Τέτοιες δραστηριότητες συχνά αφορούν τις καλλιέργειες και παραγωγή τροφής, χειρονακτικές τεχνικές εργασίες καθημερινής συντήρησης και επισκευής συσκευών και δικτύων χρήσιμων για την καθημερινότητα. Τις περισσότερες φορές η κοινότητα διαθέτει εργαστήρια με εξοπλισμό για τέτοιου είδους δραστηριότητες όπως ξυλουργείο και μηχανοστάσιο ή και φούρνο κεραμικών. Εκτός από τα παραπάνω, επιδιώκεται η παρουσία ανθρώπων με δεξιότητες που καλύπτουν και άλλες σημαντικές ανάγκες της κοινότητας, όπως ας πούμε της υγείας, της διαχείρισης ηλεκτρονικών συσκευών και δικτύων, υπηρεσιών στο διαδίκτυο και πολλές άλλες δραστηριότητες που εξασκούνται τόσο προς όφελος της κοινότητας, όσο και ενός ευρύτερου πληθυσμού. Μία άλλη σημαντική ειδοποιός διαφορά των μικροκοινωνιών των εναλλακτικών προτύπων οικιστικής οργάνωσης στην κοινωνική τους δομή, αφορά την ατομική και συλλογική επένδυση στην καλλιέργεια της αρμονίας ανάμεσα στο άτομο και το σύνολο και στην εξέλιξη των θεσμών για την επικοινωνία και για τη λήψη αποφάσεων. Σε ότι αφορά τις εσωτερικές διεργασίες που λαμβάνουν χώρα ανάμεσα στα μέλη, σχεδόν σε όλες τις εναλλακτικές κοινωνικές συγκροτήσεις, αντιμετωπίζονται με ιδιαίτερο σεβασμό και τους αποδίδεται μεγάλη σημασία. Πολύ συχνά οι διαδικασίες αυτές καταλαμβάνουν ένα σημαντικό μέρος του χρόνου της καθημερινότητας. Πρόκειται για τεχνικές επικοινωνίας, διαλόγου, τρόπων σύσκεψης, εξερεύνησης συναισθημάτων, ανάπτυξης και διερεύνησης διαπροσωπικών σχέσεων, διαλογισμού και λήψης αποφάσεων που έχουν αναπτυχθεί, κάποιες φορές από τις ίδιες τις κοινότητες, με στόχο τη διαρκή εξέλιξη των προσωπικοτήτων, αλλά και των σχέσεων ανάμεσα στα μέλη και της κοινότητας ως όλον. Αναπτύσσονται τεχνικές για την επίλυση συγκρούσεων, για τη διαχείριση κρίσεων διαφόρων τύπων, αλλά και για ανάληψη πρωτοβουλιών και αποφάσεων, 182
Ε.Φ. Σουμάχερ, Το μικρό είναι όμορφο: Η ανθρωπιά και η ομορφιά της μικρής οικονομίας, Μτφρ. Φ. Χοϊδάς, Ό. Τρέμη, Εκδόσεις Γλάρος, (1973), σ. 65.
154
Κεφάλαιο 9
όπως και για τη προσωπική εξέλιξη των μελών ως προσωπικοτήτων που είναι ικανές να εξασφαλίσουν τη σταθερότητα και την ειρήνη. Σε πολλές εναλλακτικές κοινωνικές συγκροτήσεις είναι διαδεδομένη και κοινή η χρήση της πρακτικής του κύκλου, μίας μορφής συζήτησης σε ισότιμη βάση ανάμεσα στους συμμετέχοντες. Συχνή επίσης είναι η χρήση της μεθόδου του συμβουλίου, βιωματικής μεθόδου επικοινωνίας που ανάγεται στις αρχέγονες φυλές. Χρησιμοποιείται επίσης ευρέως μία τεχνική που βοηθά την επικοινωνία και την προσωπική έκφραση στην ομάδα που είναι γνωστή ως Φόρουμ / Forum.183 Η τεχνική επίλυσης συγκρούσεων γνωστή ως τεχνική της Μη βίαιης επικοινωνίας/ Non Violent Communication (NVC), αποτελεί μία συστηματική μεθοδολογία και ένα εργαλείο διαχείρισης των ανθρώπινων σχέσεων για την επίλυση συγκρούσεων.184 Η τεχνική Open Space, 185 ή OST (Open space Technology), η πιο γνωστή ανάμεσα σε μία σειρά μεθόδων, που είναι δημοφιλής σε διάφορα κοινωνικά πλαίσια και ως μεθοδολογία ανάπτυξης ατομικής και συλλογικής πρωτοβουλίας παραγωγής υλικών και άυλων αγαθών, υιοθετείται επίσης συχνά για την ενεργοποίηση των συμμετεχόντων και τη διασταύρωση απόψεων, με στόχο την ταχύτερη δυνατή ανάληψη πρωτοβουλιών. Μία άλλη σημαντική και δημοφιλής μέθοδος σε αυτοπροσδιοριζόμενες κοινότητες αλλά και σε άλλες ομάδες με αναπτυγμένη την αίσθηση ή την ανάγκη συνεργασίας και την από κοινού αντιμετώπιση προκλήσεων, όπως ας πούμε στη διαχείριση και χάραξη στρατηγικής σε μία ολόκληρη περιοχή με αντικρουόμενα συμφέροντα, είναι η τεχνική του Future Workshop.186
183
Το Forum είναι μία τεχνική που έχει αναπτύξει η οικοκοινότητα ZEGG στη Γερμανία. Υπεύθυνος για την τεχνική της Μη Βίαιης Επικοινωνίας είναι ο Αμερικανός ψυχολόγος Marshall B. Rosenberg Για τη Μη Βίαιη Επικοινωνία (Non Violent Communication). Βλ. The Center for Non_violent Communication. (Ημερομηνία Ανάκτησης: 8-11-2012). http://www.cnvc.org. 185 Το Open Space υπάρχει ως όρος και μεθοδολογία από το 1983 και υπεύθυνος για τη σύλληψή του είναι ο Harrison Owen. και Owen, Harrison. "A brief user's guide to Open Space Technology". (Ημερομηνία Ανάκτησης: 29/7/2008). Βλ. http://www.openspaceworld.com/ 186 Η τεχνική του Future Workshop (FW) αναπτύχθηκε από τον Αυστριακό συγγραφέα Robert Jungk και τον Γερμανό αρχιτέκτονα Ruediger Lutz. 184
155
157
9.1. ΚΙΜΠΟΥΤΣ Ο ιδιόμορφος και μοναδικός τύπος της αυτοπροσδιοριζόμενης κοινότητας που έγινε γνωστός με τον όρο κιμπούτς (kibbutz)187 είναι μια μορφή συλλογικής κοινότητας που αναπτύχθηκε στο Ισραήλ στις αρχές του 20ου αιώνα. Το ενδιαφέρον με τα κιμπούτς, σε ότι αφορά τη μελέτη εναλλακτικών κοινωνικών και οικιστικών συγκροτήσεων, είναι ότι προηγούνται και έπονται πολλών άλλων πειραματικών τέτοιων σχηματισμών στον Δυτικό κόσμο και γενικά μπορούν να θεωρηθούν πρόδρομοι των νεώτερων εναλλακτικών κοινωνικών και οικιστικών συγκροτήσεων. Με την έννοια αυτή, παρέχουν τη δυνατότητα μελέτης μίας συνέχειας και εξέλιξης στον χρόνο καθώς και δεδομένα που προέρχονται από τουλάχιστον τέσσερις γενιές κατοίκων τους, αλλά και από πολλές ιστορικές περιόδους που αντανακλούν παγκόσμιες αλλαγές. Ο όρος στα εβραϊκά υποδηλώνει μία ομάδα, μία συγκέντρωση ανθρώπων. Τα κιμπούτς βασίστηκαν σε μία ιδεολογία που προέκυψε ως συνδυασμός των ιδεών του σοσιαλισμού και του σιωνισμού.188 Από πολλές απόψεις είναι κοινότητες που λειτούργησαν και λειτουργούν στο σταυροδρόμι των θεωριών περί ουτοπιών και περί οικοκοινοτήτων, μιας και αποτελούν αντικείμενο μελέτης και σημείο αναφοράς και για τα δύο πεδία. Η ανάλυση που ακολουθεί εκτός από βιβλιογραφική έρευνα, προέρχεται και από έρευνα πεδίου, καθώς και συζητήσεις με τον ιστορικό Henry Near και τον αρχιτέκτονα-πολεοδόμο Freddy Kahana. 189 Αφορμή για την ίδρυση των κιμπούτς αποτέλεσαν οι διώξεις εναντίον των Εβραίων (πογκρόμ) στη Ρωσία στις αρχές του 20ου αιώνα. Αυτές οι διώξεις ενέπνευσαν ένα κύμα εξόδου και μετανάστευσης της ρωσικής εβραϊκής κοινότητας. Παρόλο που ο κύριος τόπος υποδοχής των Εβραίων μεταναστών ήταν οι Ηνωμένες Πολιτείες, ένας μικρότερος αριθμός παρακινούμενος κυρίως από ιδεολογικούς λόγους πήγε στην Παλαιστίνη. Το ρεύμα αυτό είχε ως αποτέλεσμα την ίδρυση των πρώτων κιμπούτς. Οι βάσεις του φιλοσοφικού πλαισίου τους τέθηκαν στις πρώτες αυτές κοινότητες όπου για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα είχαν τα κατεξοχήν χαρακτηριστικά της αυτοπροσδιοριζόμενης κοινότητας (intentional community) με τη σύγχρονη της έννοια. Για τους νεαρούς τότε Εβραίους της Ευρώπης το όραμα του κιμπούτς απετέλεσε μία ριζοσπαστική ιδέα και έναν στόχο που στη συνέχεια μετασχηματίστηκε σε ιδεολογία. Αυτή η ιδέα κυοφορείται σε μία περίοδο που χαρακτηρίζεται από πλήθος άλλων παράλληλων κοινωνικών και πολιτικών θεωριών, στις οποίες είχε εκτεθεί και από τις οποίες εμπνεύστηκε. Το πνεύμα των ρώσων διανοουμένων της ριζοσπαστικής ευρωπαϊκής νεολαίας Εβραίων που βρέθηκαν στην Παλαιστίνη και που ίδρυσαν τις πρώτες κοινότητες ήταν ενήμερο και εμπνεόταν από τις ουτοπικές θεωρίες, τον φιλελευθερισμό, τον λαϊκισμό, τον τολστοϊσμό και όλες τις παραλλαγές κοινωνικής δημοκρατίας που εξέφραζαν οι μπολσεβίκοι, μέχρι τις 187
εν. Kibbutz/ πληθ. Kibbutzim. Το κίνημα των εβραίων της διασποράς στην Ευρώπη που υποστήριξε την επιστροφή τους στη γη της Παλαιστίνης είναι γνωστό ως σιωνισμός. 189 Οι Henry Near (1929-2011), ιστορικός των κιμπούτς και Freddy Kahana, αρχιτέκτων και πολεοδόμος που μελέτησε την τυπολογία των κιμπούτς, υπήρξαν ιδρυτικά μέλη του κιμπούτς Bet Haemek). 188
157
διάφορες τάσεις αναρχισμού και τον κομμουναλισμό του Κροπότκιν.190 Το πρώτο κιμπούτς, η Degania Alef, ιδρύθηκε στη δεκαετία του 1910 και αρχικά είχε δώδεκα ιδρυτικά μέλη. Στο μεταξύ η φήμη της ιδεολογίας των κιμπούτς, ως εργαλείο χειραφέτησης και ριζοσπαστικού κοινωνικού πειραματισμού, σε συνδυασμό με τις παγκόσμιες ιστορικές εξελίξεις σε παγκόσμιο και τοπικό επίπεδο σε διάφορες χώρες της Ευρώπης, δημιούργησε ένα νέο πληθυσμό ενδιαφερομένων και κύμα αφίξεων. Έτσι, το επόμενο κιμπούτς, το Ein Harod, που ιδρύθηκε μόλις μια δεκαετία αργότερα από την Degania, ξεκίνησε με 215 μέλη. Στα συστατικά του στοιχεία, το όραμα που ενσάρκωνε το κιμπούτς, περιελάμβανε την κοινοκτημοσύνη, το ομαδικό πνεύμα, το αίσθημα της πρωτοπορίας με τον τρόπο που γίνεται αντιληπτή σε όσους αποικίζουν νέα γη και κατά συνέπεια κάνουν μία νέα αρχή. Επίσης κυρίαρχα χαρακτηριστικά ήταν το αίσθημα της σύνδεσης με τη γη και την αυτάρκεια μέσα από την καλλιέργειά της και η συλλογικότητα.191 Οι πρωτοπόροι αρχικοί κάτοικοι που συνέβαλαν στη δημιουργία των κιμπούτς, αποτελούσαν μία ομάδα που συνήθιζε να κάθεται γύρω από μια πυρά. Στις συναντήσεις και συζητήσεις τους κατά τη διάρκεια των οποίων λαμβάνονταν συχνά σοβαρές αποφάσεις, αντί για ανάγνωση των πρακτικών, η συνεδρίαση συχνά άρχιζε με μια ομάδα χορού. Από τις νεανικές αναμνήσεις της σε ένα κιμπούτς μία γυναίκα γράφει: «Ω, πόσο όμορφο ήταν όταν παίρναμε όλοι μέρος στις συζητήσεις, μοναδικές νύχτες που ψάχνει ο ένας τον άλλο, μοναδικές νύχτες. Υπήρχαν στιγμές σιωπής, όπου νόμιζες ότι από κάθε καρδιά μια σπίθα θα ανάψει, και όλες μαζί θα ενωθούν σε μια μεγάλη φλόγα που διαπερνά τον ουρανό .... Στο κέντρο του καταυλισμού μας καίει η φωτιά, και υπό το βάρος της Χώρας από τη γη στενάζει ένα ρυθμικό βογκητό, που συνοδεύεται από άγρια τραγούδια». [Μ.τ.Σ.] Το 1910 η αρχική σύλληψη της ιδέας για το κιμπούτς και κατ’ επέκταση η συνήθης αντίληψη που επικρατούσε για αυτά, ήταν ακόμη μάλλον απλοϊκή. Ομήλικα μέλη, που ήταν όλα νέα σε ηλικία, ενιαία δραστηριότητα, βασιζόμενη στην αγροτική ζωή και ένας κοινός στόχος που ήταν η ριζοσπαστική ιδέα της οικοδόμησης μίας ισότιμης κοινωνίας, έλλειψη σχετικής εμπειρίας και μίας στρατηγικής για το μέλλον περιέγραφαν πιθανόν την κατάσταση. Με την πάροδο του χρόνου ανέκυψαν βέβαια νέες ανάγκες που προέρχονταν από τη δυναμική της κοινότητας, όπως οι γεννήσεις και η γήρανση των αρχικών μελών, που οδήγησαν στην ανάπτυξη δομών εκπαίδευσης για τους νέους, τη μέριμνα για τους ηλικιωμένους και την, ως ένα βαθμό, μεταφορά αστικών προτύπων σε ένα αγροτικό περιβάλλον. Η περίοδος της ακμής και ανάπτυξης των κιμπούτς ήταν οι δεκαετίες του 1930 και του 1940. Το 1922 υπήρχαν 700 άτομα που ζούσαν σε κιμπούτς στην Παλαιστίνη, ενώ μέχρι το 1927 ο αριθμός είχε ανέλθει σε 2.000. Κατά τη διάρκεια του Δεύτερου Παγκόσμιου Πολέμου υπήρξε μία πληθυσμιακή έκρηξη, με 24.000 ανθρώπους που 190
Ο Pyotr Alexeyevich Kropotkin (1842-1921) ήταν ρώσος ευγενής και βασικός θεωρητικός του αναρχισμού. 191 Η αγροτική ασχολία και η επαφή με τη γη είχαν ένα πρωτοπόρο χαρακτήρα για τους εβραίους της Ευρώπης που αποφάσιζαν να ζήσουν σε ένα κιμπούτς, δεδομένου του ότι η ζωή στην Ευρώπη δεν επέτρεπε την ιδιοκτησία και καλλιέργεια γης οπότε τα παραδοσιακά επαγγέλματα των εβραίων είχαν σχέση με το εμπόριο και χρηματοπιστωτικές υπηρεσίες.
158
Κεφάλαιο 9
ζούσαν σε 79 κιμπούτς. Το 1950, ο αριθμός αυτός φτάνει τις 65.000, αντιπροσωπεύοντας το 7,5% του πληθυσμού της χώρας. Ο πληθυσμός κορυφώθηκε το 1989 φτάνοντας τους 129.000 κατοίκους. Από τότε ο αριθμός τους βαίνει μειούμενος και το 2011 σε 270 κοινότητες, ήταν περίπου 100.000.192 Το φαινόμενο αυτών των κοινοτήτων είναι πολύ ιδιαίτερο και εντάσσεται σε ένα ιστορικό, πολιτικό και κοινωνικό πλαίσιο με συγκεκριμένο περιεχόμενο που συνδεόταν σε ένα μεγάλο βαθμό με την ίδια την ιστορία του σύγχρονου Ισραήλ. Ωστόσο, είναι ενδιαφέρον το γεγονός ότι ενώ αυτός ο θεσμός σύντομα χρησιμοποιήθηκε από το επίσημο κράτος για την ισχυροποίηση της εδαφικής του κυριαρχίας, ταυτόχρονα εμπεριείχε μία ουσιώδη αντίφαση που δεν ξεπεράστηκε εύκολα. Ο αντιεξουσιαστικός του χαρακτήρας, η αρχική εχθρότητά του απέναντι στον καπιταλισμό και το κάλεσμα για έναν ριζοσπαστικό διεθνισμό αποτελούσαν ταυτόχρονα και μία απειλή για το νέο επίσημο κράτος. Έτσι αυτές οι πτυχές θεωρήθηκαν ανατρεπτικές και αποκρύφτηκαν συστηματικά, ενώ εξαιρέθηκαν από τους ιστορικούς απολογισμούς και παραλείφθηκαν από το αναλυτικό εκπαιδευτικό σύστημα του Ισραήλ.193 Με αυτόν τον τρόπο οι πτυχές των ουτοπικών καταγωγών του κινήματος παρέμειναν για αρκετό καιρό σε σημαντικό βαθμό άγνωστες ή παρεξηγημένες. Η μεροληπτική πολιτική κριτική της αριστεράς έχει πρόσφατα αλλοιώσει την πολύπλοκη και πολυδιάστατη ιστορία των κιμπούτς, επικεντρώνοντας στη μετέπειτα σχέση τους με το κράτος του Ισραήλ. Έτσι έχει αποτραπεί η ανάπτυξη μίας σωστής και ολιστικής κατανόησης των αρχικών τους πειραματισμών. Η σπουδαιότητα όμως αυτού του κοινωνικού και ιδεολογικού πειράματος που έχει ήδη ζωντανή ιστορία ενός και πλέον αιώνα είναι ο λόγος για τον οποίο δικαιούται μία σημαντική θέση στο πάνθεον των ριζοσπαστικών εγχειρημάτων που έχουν συμβάλει στη συσσώρευση εμπειρίας για τις σύγχρονες εναλλακτικές τής κοινωνικής και οικιστικής οργάνωσης που απασχολεί αυτή τη μελέτη.194 Παρακάτω, ακολουθεί μία συνοπτική περιγραφή των βασικών χαρακτηριστικών και αρχών που καθιστούν κατανοητή τη δομή των κιμπούτς, στα χρόνια της γνωστής ως κλασικής περιόδου (1920-60) και που συμπίπτουν με την περίοδο της ακμής τους. Οι πρώτες δύο δεκαετίες της ζωής τους ήταν το διάστημα κατά το οποίο παγιώθηκαν τα βασικά τους γνωρίσματα που ίσχυσαν κατά τη διάρκεια αυτής της «κλασικής» περιόδου της ιστορίας τους. Έκτοτε έχουν επέλθει πολλές αλλαγές, ενώ υπήρξε στιγμή που κινδύνεψε να καταρρεύσει ολόκληρο το ιδεολογικό και κοινωνικό οικοδόμημα που εξέφρασε αυτό το κίνημα.
192
Πηγή των στατιστικών στοιχείων και αριθμών, η Wikipedia κάτω από το λήμμα “Kibbutz”.(Ανάκτηση: 20/9/2011) 193 James Horrox, Ριζοσπαστική ιστορία-Εναλλακτικό μέλλον, Ο αναρχισμός, ο σιωνισμός και τα κιμπούτς, περιοδικό Ευτοπία, 10/2010, σ. 58. 194 James Horrox, ό.π., σ. 47.
159
160
Εικόνα 55 Η πρώτη κοινότητα κιμπούτς ήταν η Degania που ιδρύθηκε την πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα. (Πηγή: Εβραϊκό Μουσείο, Τελ-Αβίβ)
Εικόνα 56 Στέγαστρο με δραστηριότητες συσκευασίας, κιμπούτς Yagur, δεκαετία '70. (Πηγή: Ιστορικό αρχείο, Εθνικό περίπτερο Ισραήλ, Μπιενάλε Βενετίας, 2010)
160
Κεφάλαιο 9
9.1.1. Χαρακτηριστικά της δομής των κιμπούτς Το κοινό εισόδημα Τα έσοδα που προέρχονταν είτε από την παραγωγή και το ίδιο το οικονομικό σύστημα του κιμπούτς, είτε από εξωτερικές πηγές, πήγαιναν σε ένα κοινό ταμείο. Τα έσοδα αυτά κάλυπταν τις καθημερινές ανάγκες και τη συντήρηση. Το πλεόνασμα κατέληγε στο ταμιευτήριο και σε επενδύσεις και μπορούσε επίσης να χρησιμοποιηθεί για τις ανάγκες των μελών. Η Άμεση Δημοκρατία Επί της αρχής, κάθε θέμα που αφορούσε την κοινότητα μπορούσε να συζητηθεί και στη συνέλευση. Στην πράξη, τα διάφορα επί μέρους ζητήματα αποτελούσαν αντικείμενο διαχείρισης συγκεκριμένων επιτροπών και ομάδων εργασίας, όπως η γραμματεία, η αγροτική επιτροπή, η εκπαιδευτική επιτροπή, η επιτροπή υγείας και περίθαλψης, κλπ. Η συγκεντρωτική οικονομική διαχείριση Για τη λειτουργία και την οικονομική διαχείριση της κοινότητας προετοιμαζόταν προϋπολογισμός από την οικονομική επιτροπή που εγκρινόταν από τη συνέλευση. Βασική αρχή λειτουργίας ήταν η προσωπική εργασία, με άλλα λόγια η αποχή από την πρόσληψη προσωπικού που δεν ήταν μέλη της κοινότητας του κιμπούτς. Η απορρόφηση νέων μελών και η νεότητα. Η ανάπτυξη του κινήματος βασίστηκε στη συνεχή ενίσχυση του πληθυσμού με νέα μέλη, αφίξεις από την εβραϊκή κοινότητα της διασποράς και από τη σταδιακή στη συνέχεια πληθυσμιακή ανανέωση με την έλευση των γεννήσεων και μία νέα γενιά που γεννήθηκε και μεγάλωσε εντός της κοινότητας. Η έμφαση στην εκπαίδευση και την οικογένεια Στην ιδεολογία του κιμπούτς η φροντίδα και η εκπαίδευση των παιδιών είναι ομαδική υπόθεση και ευθύνη. Οι γονείς συμμετέχουν ισότιμα και εναλλάξ στη διαδικασία. Υπάρχει βρεφονηπιακός σταθμός, νηπιαγωγείο και ολοήμερο σχολείο σε συνδυασμό με εξωσχολικές δραστηριότητες που με τις ξεχωριστές συλλογικές κατοικίες των παιδιών από κοινού συμπλήρωναν τον κόσμο των παιδιών. Η έμφαση δόθηκε στην δημιουργία ανεξάρτητης κοινότητας παιδιών, αλλά ο πυρήνας τής οικογένειας αποτελούσε ουσιαστικό κομμάτι της δομής του κιμπούτς. Τα παιδιά επισκέπτονταν τους γονείς στο τέλος της ημέρας και οι γονείς επισκέπτονταν συχνά τα παιδιά στα σπίτια των παιδιών.
161
Εικόνα 57 Παιδική τραπεζαρία, τμήμα του τομέα των παιδιών. (Πηγή: Ιστορικό αρχείο, Εθνικό περίπτερο Ισραήλ, Μπιενάλε Βενετίας, 2010)
Οι κοινές αρχές για την κατανάλωση Εκτός από τα κοινά γεύματα προβλέπονταν επιπλέον φαγώσιμα για τα οικογενειακά γεύματα. Ένα μικρό κατάστημα παρείχε είδη υγιεινής και άλλα είδη ανάγκης. Η ένδυση ρυθμιζόταν με ένα σύστημα πόντων και κάθε μέλος λάμβανε ένα μηνιαίο ποσό για τις δικές του ανάγκες. Η έμφαση στον πολιτισμό και την αγροτική ζωή Διάφορες εκδηλώσεις σε σχέση με τις καλλιέργειες και τον ετήσιο κύκλο, ομάδες μελέτης, χορωδίες και χορευτικές ομάδες και άλλες πολιτιστικές εκδηλώσεις ήταν μέρος των πολιτιστικών δράσεων κατ’ αρχήν σε τοπικό αλλά και σε εθνικό επίπεδο. Από την αρχή της λειτουργίας των κιμπούτς καλλιεργήθηκε ένα κοινό πνεύμα και ένα αίσθημα αλτρουισμού και αυτοθυσίας του ατόμου για το σύνολο. Την πρώτη περίοδο, οι κοινές συναντήσεις των μελών της κοινότητας επικεντρώνονταν σε πρακτικά θέματα, αλλά στη δεκαετία του 1920 και του 1930, διευρύνθηκε η θεματική τους. Σήμερα, παρά τις αλλαγές στη συγκρότηση και το ιδεολογικό έρεισμα των κιμπουτς, η αγροτική ζωή συνεχίζει να κατέχει σημαντικό ρόλο. Αυτό που έχει αλλάξει σημαντικά είναι ότι τα μέλη ενός κιμπούτς λειτουργούν περισσότερο μάλλον ως μεμονωμένα άτομα και λιγότερο ως μέλη της κοινότητας από την οποία αντλούν και επιστρέφουν πνευματική και δημιουργική ενέργεια. Χαρακτηριστικά περιβαλλοντικής διαχείρισης Τα κιμπούτς είναι μεν σημαντικά ως υλοποιημένες κινήσεις εναλλακτικής κοινωνικής και οικιστικής οργάνωσης, όχι όμως απαραίτητα και σε επίπεδο περιβαλλοντικής διαχείρισης. Στα περισσότερα από αυτά η περιβαλλοντική στάση της κοινότητας δεν διέφερε επί της ουσίας από τις κυρίαρχες τάσεις στο υπόλοιπο κράτος και εν τέλει στον υπόλοιπο κόσμο. Έτσι, στις καλλιέργειες πολύ γρήγορα επικράτησε ένα μοντέλο βιομηχανικής χημικά υποστηριζόμενης γεωργίας, όπως συνέβη παντού. Ωστόσο, υπάρχουν σήμερα ορισμένα κιμπούτς που έχουν αναπτύξει ένα περιβαλλοντικό προφίλ και προωθούν καινοτόμες δραστηριότητες και ένα τρόπο ζωής που συνάδει προς μία πιο ορθή περιβαλλοντική διαχείριση.
162
Κεφάλαιο 9
9.1.2. Αρχιτεκτονική τυπολογία και χωροταξία Η τυπολογία του χωροταξικού σχεδιασμού των κιμπούτς περιλαμβάνει τους εξής τομείς: 1. Κεντρική ζώνη 2. Τομέας κατοικίας 3. Τομέας εκπαίδευσης 4. Τομέας άθλησης και ψυχαγωγίας 5. Τομέας παραγωγής 6. Τομέας υποδομών Εικόνα 58 Διάγραμμα που περιγράφει τους τομείς και ζώνες και τις σχέσεις ανάμεσά τους στο τυπικό κιμπούτς (Πηγή: Freddy Kahana, The architecture of the kibbutz)
Η Κεντρική Ζώνη του κιμπούτς που περιλαμβάνει πάντα ένα κεντρικό κτιριακό συγκρότημα, αποτελεί το σημείο αναφοράς της κοινότητας. Από πολλές απόψεις η καρδιά του συστήματος του κιμπούτς συμβολίζεται με την κοινή τραπεζαρία που αντανακλά την αρχή της συνάθροισης και του κοινού γεύματος. Είναι συνήθως το μεγαλύτερο σε μέγεθος κτίριο και καταλαμβάνει κεντρικό χώρο στο χωροταξικό σχέδιο του κιμπούτς. Εκεί σερβίρονται τρία γεύματα και συχνά και τσάι, ενώ λειτουργεί ταυτόχρονα ως ο τόπος συνάθροισης της συνέλευσης για τη συζήτηση ζητημάτων κοινού ενδιαφέροντος της κοινότητας. Εκεί λαμβάνουν χώρα επίσης πολιτιστικές εκδηλώσεις και συναντήσεις ομάδων ειδικού ενδιαφέροντος όπως χορωδίες, γυμναστική, χορευτικές και θεατρικές ομάδες. Η τυπολογία τους προέρχεται από μία εμπειρική εξέλιξη και βασίστηκε σε κτιριολογικά προγράμματα που επιδίωξαν να εκφράσουν τον τρόπο ζωής στο κιμπούτς και τις ανάγκες των μελών του. Έτσι, συχνά, παρατηρείται η προσπάθεια συγκερασμού στοιχείων που έχουν πρωτογενή χαρακτηριστικά, με την ανεπεξέργαστη μεταφορά προτύπων, τόσο αρχιτεκτονικών στοιχείων όσο και προτύπων ζωής των τόπων από τους οποίους προέρχονταν. Για παράδειγμα, η εμμονή σε μία ανοικτή πράσινη επιφάνεια με γρασίδι έχει καθαρά προέλθει από την εισαγωγή συνηθειών και εικόνων από την ευρωπαϊκή εμπειρία. Οι αρχιτέκτονες των κιμπούτς (όπως και των κτιρίων αρχιτεκτονικής Bauhaus του Τελ Αβίβ) ήταν συνήθως αρχιτέκτονες που έφτασαν στο Ισραήλ, έχοντας ολοκληρώσει σπουδές αρχιτεκτονικής στην Ευρώπη, μεταφέροντας τις ιδέες και τις αρχές του Μοντέρνου κινήματος. Πολλοί από αυτούς ήταν απόφοιτοι της σχολής Bauhaus.195 Έτσι, τα κιμπούτς ακολουθούν την δυτική αρχιτεκτονική της εποχής. 195
Τόσο τα κιμπούτς όσο και η αστική αρχιτεκτονική, κυρίως στο Τελ Αβίβ, αποτελούν δείγματα Bauhaus και του Μοντέρνου κινήματος, χωρίς απαραίτητα να έχει προηγηθεί πάντα ο μεταβολισμός των αρχών τους στις τοπικές συνθήκες.
163
1. 2. 3. 4. 5. 6.
Κεντρικός χώρος του Κιμπούτς Λέσχη μελών (Club room) Τραπεζαρία, χώρος προετοιμασίας Τραπεζαρία και υποστηρικτικοί χώροι Διοικητικό κέντρο Μονάδες κατοίκησης
Εικόνα 59 Τυπολογίες τυπικών χώρων του κιμπούτς
164
Κεφάλαιο 9
Εικόνα 60 Άποψη προτεινόμενου κέντρου κοινωνικών χώρων και κοινόχρηστων λειτουργιών για ένα μεγάλο κιμπούτς. Φαίνεται η αναλογία ελεύθερου κοινόχρηστου και αδόμητου χώρου σε σχέση με το δομημένο και η οργανική σχέση συμπλήρωσης του κτιριακού όγκου από τον υπαίθριο χώρο. (Πηγή: Freddy Kahana, The architecture of the kibbutz)
Εικόνα 61 Αναμνηστική φωτογραφία της κοινότητας μπροστά στο κεντρικό κτίριο και άποψη του εσωτερικού του, κιμπούτς Ein Shemer, 2010. Πρόκειται για ένα πολυλειτουργικό χώρο πολυγωνικής κάτοψης που εξυπηρετεί καθημερινά γεύματα, γιορτές και θεατρικές εκδηλώσεις. (Πηγή: φ.ΝΑ)
165
Εικόνα 62 Το κεντρικό κτίριο με την αίθουσα πολλαπλών χρήσεων και φαγητού, κιμπούτς Mizra, δεκαετία '50. Αρχιτέκτων: Shmuel Mestechkin. (Πηγή: Ιστορικό αρχείο, Εθνικό περίπτερο Ισραήλ, Μπιενάλε Βενετίας, 2010)
Εικόνα 63 Κτιριακές εγκαταστάσεις της λέσχης μελών του κιμπούτς, κιμπούτς Beit Hashita, δεκαετία '60. Αρχιτέκτων: Samuel Bickels. (Πηγή: Ιστορικό αρχείο, Εθνικό περίπτερο Ισραήλ, Μπιενάλε Βενετίας, 2010)
Ει κόνα 64 Ο περιβάλλων χώρος μπροστά από το κεντρικό κτίριο, κιμπούτς Mishmar Ha'emek, δεκαετία '70. Αρχιτέκτων Yacov Rechter, αρχιτέκτων τοπίου: Yehiel Segal (Πηγή: Ιστορικό αρχείο, Εθνικό περίπτερο Ισραήλ, Μπιενάλε Βενετίας, 2010)
166
Κεφάλαιο 9
Εικόνα 65 Θέα από την κοινή σάλα-τραπεζαρία του κιμπούτς Mishmar Ha’emek, 1970. (Πηγή: Ιστορικό αρχείο, Εθνικό περίπτερο Ισραήλ, Μπιενάλε Βενετίας, 2010)
Εικόνα 66 Ο περιβάλλων χώρος μπροστά στο κεντρικό κτίριο, κιμπούτς Bet Ha'emek, φωτογραφημένο το 2010. Οι μοντερνιστικές καταβολές των κτιριακών όγκων και των υπαίθριων χώρων παραμένουν αναλλοίωτες. Αρχιτέκτων Freddy Kahana (Πηγή: φ. NA)
167
Εικόνα 67 Τρεις απόψεις από το κιμπούτς Bet Ha'emek. Οι κοινόχρηστοι χώροι κυκλοφορίας πεζών και οι κοινωνικοί χώροι για διεξαγωγή συνελεύσεων και εκδηλώσεων είναι σχεδιασμένοι για να παρέχουν ευκαιρίες τυχαίας συνάντησης και οργανωμένων κοινωνικών συνευρέσεων. (Πηγή:.φ. NA)
168
Κεφάλαιο 9
9.1.3. Μία σύντομη κριτική προσέγγιση των κιμπούτς Τα κιμπούτς είναι κοινότητες που λόγω του ριζοσπαστικού τους χαρακτήρα, επέτρεψαν να γίνουν αντικείμενο μελετών ψυχολογίας, κοινωνιολογίας και άλλων επιστημονικών πεδίων που μελετούν την ανθρώπινη φύση, τις επιπτώσεις και τα αποτελέσματα που έχει η κοινοκτημοσύνη, η ομαδική ανατροφή των παιδιών και άλλα στοιχεία που χαρακτήριζαν τη κλασική περίοδο της ιστορίας τους. Τέτοια συμπεράσματα είναι πολύτιμα ως πληροφορίες για οποιαδήποτε μορφή αυτοπροσδιοριζόμενης κοινότητας ως πειράματα κοινοτικής ζωής και οργάνωσης. Επιπλέον, λόγω της θέσης τους στη σύγχρονη ιστορία των εναλλακτικών κοινοτήτων με διάρκεια ζωής που έχει κλείσει ένα ολόκληρο αιώνα, η μελέτη τους αποδεικνύεται κρίσιμη σε σχέση με τα στάδια και τις διακυμάνσεις που το φαινόμενο των κιμπούτς διήνυσε. Στα μέσα της δεκαετίας του ’80, τη λεγόμενη «περίοδο της κρίσης», που ήταν τόσο οικονομική όσο και κρίση ταυτότητας, ο θεσμός του κιμπούτς μεταλλάσσεται υιοθετώντας καπιταλιστικές πρακτικές. Από τότε τα κιμπούτς αρχίζουν να υιοθετούν πλέον όλο και περισσότερο τα χαρακτηριστικά της ευρύτερης κοινωνίας, αναπτύσσοντας επιχειρηματικότητα και επιδεικνύοντας ροπή προς την ιδιωτικοποίηση και την ατομικότητα. Λίγες ήταν οι περιπτώσεις αντίστασης ή αναχαίτισης αυτής της εξέλιξης. Σύμφωνα με τον αρχιτέκτονα-μελετητή και θεωρητικό Freddy Kahana η εξέλιξη των κιμπούτς σε αυτή την περίοδο έχασε την ευκαιρία να επηρεάσει την εξέλιξη ενός έθνους και η κοινωνική και πολιτική τους αποστολή, ως εναλλακτική πρόταση, παρέμεινε μετέωρη και σχετικά περιορισμένη. 196 Σήμερα, έχοντας ξεπεράσει την κρίση της δεκαετίας του ’80, πολλά από αυτά αναζητούν μία νέα ταυτότητα, λιγότερο οραματική και περισσότερο ρεαλιστική. Στη νέα αυτή ταυτότητα επιχειρείται ο συγκερασμός των θετικών χαρακτηριστικών της ζωής στο κιμπούτς με μία οικολογική προοπτική και οικονομική βιωσιμότητα μέσα σε μία ελεύθερη παγκοσμιοποιημένη αγορά.
196
Ο Freddy Kahana υπήρξε από το 1955 μέχρι το 1967 αρχιτέκτων υπεύθυνος μελετητής, επί κεφαλής σχεδιασμού και αργότερα επί κεφαλής Έρευνας και Ανάπτυξης του Kibbutz Planning Office ενώ συμμετείχε στην μελέτη και επίβλεψη πολλών κιμπούτς.
169
170
171
Κεφάλαιο 10.
ΟΙΚΟΚΟΙΝΟΤΗΤΕΣ
Σε αυτό το κεφάλαιο μελετώνται φαινόμενα κοινωνικής, οικονομικής και οικιστικής οργάνωσης που έχουν παρουσιαστεί ως εναλλακτική πρόταση στο αδιέξοδο των σύγχρονων κοινωνικών δομών, που απασχολεί όλο και περισσότερο τη κοινή γνώμη κυρίως από τη δεκαετία του 1990 και μετά. Αυτό το φαινόμενο είναι ευρέως γνωστό με τον όρο οικοκοινότητες και σε κάποιες πηγές απαντάται και ως οικολογικά χωριά. Οικοκοινότητες ή οικολογικά χωριά, σύμφωνα με τον ορισμό του R. Gilman ενός από τους σημαντικούς θεωρητικούς του κινήματος των οικοκοινοτήτων, είναι: «ανθρώπινης κλίμακας, πλήρως αναπτυγμένες κοινότητες ή οικισμοί όπου οι ανθρώπινες δραστηριότητες είναι ενσωματωμένες με αβλαβή τρόπο στο φυσικό περιβάλλον έτσι ώστε να είναι υποστηρικτικοί για την υγιή ανάπτυξη του ανθρώπου και να μπορούν να συνεχίζουν επιτυχώς να υπάρχουν στο αόριστο μέλλον».197 Αξίζει να σημειώσουμε ότι ο παραπάνω ορισμός που τέθηκε αρχικά σε λέξεις από τον Robert Gilman, είναι αρκετά γενικός αλλά και περιγραφικός σε ότι αφορά μεγέθη και κλίμακα. Δεν προσδιορίζει κατά τα άλλα οτιδήποτε σε σχέση με το πλαίσιο ή την τοποθεσία μίας τέτοιας κοινότητας, αφήνοντας επιπλέον ανοικτό το ενδεχόμενο ερμηνείας για τη θέση οικοκοινοτήτων τόσο σε εξω-αστικό, όσο και σε αστικό περιβάλλον. Επιπλέον ο τρόπος που περιγράφεται η δυνατότητα «…να συνεχίζουν επιτυχώς να υπάρχουν στο αόριστο μέλλον», αφορά ρητά την ανθρώπινη ανάπτυξη. Αυτή η ανάπτυξη προσδιορίζεται ως ανθρώπινη, έτσι ώστε να αποφευχθούν τυχόν παρερμηνείες και σύγχυση με την έννοια της ανάπτυξης που συζητήθηκε σε προηγούμενο κεφάλαιο, ως όρος που είναι προσδιορισμένος ιστορικά και αφορά την ατέρμονη αύξηση οικονομικών και υλικών δεικτών. Η μεταπολεμική αυτή υπόσχεση σύμφωνα με όλα τα πρόσφατα επιστημονικά δεδομένα, όπως είδαμε έχει χάσει την αξιοπιστία της. Οι οικοκοινότητες είναι συνήθως μικρού μεγέθους κοινότητες (έως 1000 άτομα), με συνειδητές και σαφείς θέσεις σε σχέση με την κατανάλωση, τη διατροφική και ενεργειακή αυτονομία, την τοπικότητα και το περιβάλλον που διαθέτουν συγκεκριμένη κοινωνική, οικονομική και οικολογική οργάνωση.198 Οι οικοκοινότητες μπορούν να παρομοιαστούν με ζωντανούς οργανισμούς που «εξελίσσονται και αναπνέουν, που δέχονται και αποχαιρετίζουν τους ανθρώπους», όπως περίπου συμβαίνει με τα κύτταρα στο σώμα.199 ‘Όπως ένας τυπικός υγιής ζωντανός οργανισμός που είναι εξοπλισμένος με όργανα, μηχανισμούς διάδρασης και άμυνας, δεξιότητες και εργαλεία απαραίτητα για την επιβίωσή του, έτσι και μία οικοκοινότητα βρίσκεται σε αρμονία με το περιβάλλον της. Αναπτύσσει 197
Βλ. Robert Gillman, The Eco-village Challenge, In Context Quarterly, 3 (Μάρτιος 1991), #10. Η μικρή ή ενδιάμεση πολεοδομική κλίμακα επιτρέπει μία πιο ευέλικτη διαχείριση πολλών ζητημάτων, πράγμα που δεν είναι δυνατό να συμβεί στις μεγαλουπόλεις. 198
199
Όπως έχει εύστοχα περιγράψει η Ειρήνη Κουρδάκη που έχει δουλέψει με το κίνημα των οικοκοινοτήτων και έχει εκπροσωπήσει το GEN (Global Ecovillage Network) στην Ελλάδα.
171
μηχανισμούς, δεξιότητες και εργαλεία απαραίτητα για την επιβίωσή της, αλληλεπιδρά με το περιβάλλον και άλλες κοινότητες σε μία δυναμική σχέση ανταλλαγής ενέργειας και πόρων στα πλαίσια των αρχών της. Λόγω των ποικίλων χαρακτηριστικών οργάνωσής τους, οι τύποι οικοκοινοτήτων είναι πολλοί και η μελέτη τους ανθίσταται στην εύκολη κατηγοριοποίηση. Εν τούτοις, θα μπορούσε να μιλήσουμε για περισσότερο και λιγότερο κλειστές οικοκοινότητες, για περισσότερο και λιγότερο δημοκρατικές κοινότητες, περισσότερο και λιγότερο «συμβατικές» κοινότητες. Όλες τους προκύπτουν σε αντιδιαστολή και μεγαλύτερη ή μικρότερη απόρριψη ή κριτική των κυρίαρχων δομών στην οικονομία, περιβαλλοντική διαχείριση και στις κοινωνικές σχέσεις των δυτικών κυρίως κοινωνιών. Οι οικοκοινότητες αποτελούν ένα ιδιάζον φαινόμενο. Το θεωρητικό τους πλαίσιο μοιάζει να συγκροτείται στο σταυροδρόμι των ουτοπικών θεωριών, της οικολογίας και των περιβαλλοντικών κινημάτων. Από πολλούς θεωρούνται οι απευθείας απόγονοι πνευματικών γονέων που ωρίμασαν μέσα από τις λογοτεχνικές και φιλοσοφικές ουτοπίες και μέσα από πρακτικούς πειραματισμούς αρχιτεκτονικής και μεθόδων εξασφάλισης αυτονομίας, ή απλά ως συγγενείς περιοχές θεωρητικού προβληματισμού. Στα πλαίσια των σημερινών συνθηκών, είναι δυνατό να γίνουν κατανοητές ως μία πραγματοποιημένη ουτοπία. Μία παράλληλη ανάγνωση οικοκοινοτήτων και ιστορικών ουτοπιών, προς αναζήτηση ομοιοτήτων και γενεαλογιών, είναι σημαντική αφού διάφορες αναλογίες που παρατηρούμε ανάμεσα στις δύο κατηγορίες παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Μέσω του ενδιαφέροντος για τις οικοκοινότητες, η κατανόηση των φαινομένων των ουτοπιών και των ουτοπικών θεωριών αποκτά ένα νέο νόημα. Η ύπαρξή τους μπορεί να ερμηνευθεί ως η απτή απόδειξη του εφικτού ενός εγχειρήματος στο οποίο διευρύνεται το πεδίο του σύγχρονου στοχασμού που επικεντρώνεται στο όραμα μίας καλύτερης κοινωνίας και μίας αρμονικής συνύπαρξης του ανθρώπου με τη φύση. Οι σημερινές ουτοπίες εναλλακτικών κοινωνικών και οικιστικών συγκροτήσεων επιχειρούν μία έξοδο από τα σύγχρονα αδιέξοδα του νεοφιλελεύθερου «there is no alternative” και της πολιτικής του «μονόδρομου», οικοδομώντας στη πράξη ένα παράλληλο σύμπαν. Ο ρόλος τους είναι να διεγείρουν τη φαντασία και να εμπνέουν, ενώ συχνά ασκούν, άμεσα ή έμμεσα, μέσω της ύπαρξής τους και μόνο πολιτική κριτική. Μία «ουτοπία» χωρικού πειραματισμού και κοινωνικής διαδικασίας που είναι δυνατόν όχι μόνο να φανταστεί κανείς, αλλά κυρίως να βιώσει, αντλώντας έτσι ιδέες, ελπίδα και τεχνογνωσία.200 Όπως οι ουτοπίες, έτσι και οι οικοκοινότητες, αναφέρονται σε πραγματικές ή λογοτεχνικές κοινωνίες με ξεκάθαρα όρια ή σύνορα. Στη συζήτηση και για τις μεν και για τις δε, ενυπάρχει το δίπολο ‘εμείς’ και ‘αυτοί’ με την έννοια ότι αποτελούν καθαρά προσδιορισμένους και ορισμένες φορές, απομονωμένους κόσμους. Σε ότι αφορά τις σχέσεις τους με την ευρύτερη κοινότητα, εμπεριέχουν την αντίφαση ότι η ιδιότητα του «ανοίκειν» αποτελεί ένα σημαντικό στοιχείο που χαρακτηρίζει ένα μέλος. Η ιδιότητα αυτή αποκτάται μέσα από μία σειρά σταδίων και πιθανόν μέσα από σκληρή εργασία και εκπαίδευση. Σε αντίθεση με τις ιδιότητες της καταγωγής 200
Δανείζομαι τις κατηγορίες του David Harvey Utopianism as spatial play και utopianism of social process που εξηγούνται παρακάτω. Βλ. Spaces of Hope, σ. 159-181.
172
και της ιθαγένειας, σύνηθες και κοινό χαρακτηριστικό που συνδέει την πλειοψηφία κατοίκων των περισσοτέρων κοινωνιών, η συνειδητή επιλογή συναντάται στις ουτοπίες και αποτελεί χαρακτηριστικό και των οικοκοινοτήτων. Η είσοδος ή η αποχώρηση μέλους αποτελεί γεγονός που ενδέχεται να διαταράξει τις δομές της κοινότητας και έτσι δεν είναι κάτι που συμβαίνει απρογραμμάτιστα και χωρίς επιπτώσεις. Τόσο οι οικοκοινότητες όσο και οι ουτοπίες έχουν ρίζες στην κριτική των αρχών της κυρίαρχης ιδεολογίας. Συμμερίζονται μία κοινή δυσαρέσκεια ή απόρριψη ενός πλαισίου ζωής και ενός συστήματος, μαζί με την επιθυμία για έναν οραματισμό για τη δημιουργία ενός καλύτερου πλαισίου ζωής. Οι οικοκοινότητες θεωρείται ότι χρησιμοποιούνται ενίοτε ως καταφύγια που παρέχουν εναλλακτικές κοινωνικές δομές και αρχές ζωής, αν και πάντα μέσα στα πλαίσια ενός ευρύτερου κοινωνικού συστήματος.201 Είναι σαφές ότι οι οικοκοινότητες εκπροσωπούν συγκεκριμένα πρότυπα και τρόπους ζωής, αφού η ίδια η ύπαρξή τους στηρίζεται σε ορισμένα προτάγματα. Αυτό δεν πρέπει να συγχέεται με την «πίεση συμμόρφωσης» (conformity) την οποία βιώνουν οι περισσότεροι κάτοικοι των προαστίων, όπου δέχονται κοινωνικές πιέσεις υιοθέτησης συγκεκριμένων προτύπων και τρόπων ζωής. Η περίπτωση των προαστίων και της επιβολής συμμόρφωσης συσχετίζεται περισσότερο με τις αξίες του μικροαστισμού και με τον ανταγωνισμό στην καταναλωτική κούρσα που συμβαδίζει απόλυτα με την κυρίαρχη λογική του συστήματος. Οι οικοκοινότητες (όπως και οι αυτοπροσδιοριζόμενες κοινότητες) έχουν υποστεί κριτική για σεπαρατισμό (separatism), ένα είδος δηλαδή θετικής γκετοποίησης, το αντίθετο της αρνητικής γκετοποίησης που συνοδεύει ας πούμε το φαινόμενο των Gated Communities. Μπορεί δηλαδή οι οικοκοινότητες να θεωρηθεί ότι παρέχουν ένα ασφαλές καταφύγιο που ευνοεί ορισμένες κατηγορίες πληθυσμού, ωστόσο δεν είναι για όλους. Οι οικοκοινότητες με «πορώδη» χαρακτηριστικά, τόσο χωροταξικά όσο και κοινωνικά, χαρακτηριστικά δηλαδή που ευνοούν την όσο το δυνατόν μεγαλύτερη και εντατικότερη επαφή με άλλες γειτνιάζουσες κοινότητες και την ευρύτερη ανθρώπινη κοινότητα διαθέτουν ένα τέτοιο πλεονέκτημα έναντι αυτής της κριτικής. Εδώ τα κίνητρα προστασίας των οικονομικά προνομιούχων σε καταρρέουσες ή εξαθλιωμένες κοινωνίες κάτω από τα όρια της φτώχιας αντικαθίστανται από κίνητρα επανεφεύρεσης των κοινωνικών, οικονομικών, παραγωγικών και περιβαλλοντικών σχέσεων.
201
O Thoreau, συχνά εμβληματική θεωρητική αναφορά περιβαλλοντιστών και οικοκοινοτιστών και βασικός εκπρόσωπος των Αμερικανών υπερβατικών/ Transcendentals, εκτός από το Walden για το οποίο είναι γνωστός, έχει γράψει το «Resistance to Civil Government, or Civil Disobedience» όπου υπερασπίζεται την ηθική υποχρέωση της αντίθεσης σε ένα άδικο κράτος.
173
10.1. Το πρώτο κύμα: 1960-1970 Τα πρώτα βήματα τέτοιων εναλλακτικών κοινοτήτων είναι δυνατόν να αναζητηθούν στη δεκαετία του 60 με την οργανωμένη αμφισβήτηση κάθε κυρίαρχης ιδεολογίας. Οι ανακαλύψεις και οι ιδεολογικές αναζητήσεις της εποχής που άντλησαν έμπνευση από την Ποπ κουλτούρα, τη διαστημική εποχή και τα νέα υλικά ευνοούσαν επίσης την ομαδική δημιουργία και τις ιδέες του κολεκτιβισμού και ανέδειξαν ομάδες αρχιτεκτόνων, καλλιτεχνών και ακτιβιστών όπως οι Archigram (Λονδίνο), Archizoom και Superstudio (Φλωρεντία),και τους καταστασιακούς (Παρίσι). Η παραγωγή αυτών των ομάδων είχε άμεση καταγωγή από την ουτοπική παράδοση, τις πιο πολλές φορές εκφραζόταν με σχέδια και κείμενα, (Paper architecture) αλλά και δράσεις. Στον Δυτικό Κόσμο, το ιδεολογικό και πολιτικό πλαίσιο μέσα στο οποίο γεννήθηκαν τέτοιοι πειραματισμοί ήταν το εξεγερσιακό κλίμα του Μάη του 68, της άνοιξης της Πράγας και του ανοίγματος της Δύσης στις ανατολικές φιλοσοφίες, η έντονη διάθεση πειραματισμών και ρήξης με το παρελθόν, τα νέα υλικά, η τάση της «επιστροφής στη φύση» και η έντονη ανησυχία για το περιβάλλον και για την για πρώτη φορά ευρέως κατανοητή έννοια του «πεπερασμένου» του πλανήτη και των ορίων των φυσικών του πόρων. Το κλίμα εκείνης της εποχής γέννησε την πολιτισμική επανάσταση της δεκαετίας του ‘60 με τους hippies και την πρώτη σε ευρεία κλίμακα αντικαταναλωτική και φιλοπεριβαλλοντική ιδεολογική συγκρότηση στη νεώτερη ιστορία. Τα φαινόμενα αυτά έπαιρναν διάφορες μορφές με τη διοργάνωση αυθόρμητων συναντήσεων και εφήμερων εκδηλώσεων, φεστιβάλ, ακόμη και συνεδρίων που παρείχαν ευκαιρίες «δοκιμής» τόσο σε επίπεδο εναλλακτικής κοινωνικής συγκρότησης, όσο και σε επίπεδο χωροταξικό, αρχιτεκτονικό, σχεδιαστικό, αλλά και σε επίπεδο εφαρμογής υλικών και τεχνολογιών.202 Τόσο σε ατομικό και ανώνυμο επίπεδο όσο σε επίπεδο αρχιτεκτονικών αναζητήσεων, η δεκαετία του 1960 χαρακτηρίζεται ως περίοδος «έκρηξης» των πειραματισμών που ταυτόχρονα επιδιώκουν τη ρήξη με το συντηρητικό παρελθόν. Από παράλληλες αναζητήσεις προέκυψαν νέες ορολογίες (Counter communities, Earthships, cooperatives, cohousing) φορείς (New Alchemy Institute, Community Design Centers, κα) και υλοποιημένα δείγματα πολλών συναφών θεωριών, αρκετά από τα οποία επιβιώνουν μέχρι σήμερα. Ο προβληματισμός σε σχέση με το δίπολο High Tech/Low tech, η ανάπτυξη τεχνικών αξιοποίησης διαφόρων νέων ανακαλύψεων στην υπηρεσία της ανανεωτικής κοινωνικής ιδεολογίας και η συνεπακόλουθη κριτική στάση που αναπτύχθηκε πρόσφατα έναντι των νέων τεχνολογιών και η ιδεολογική πρόκριση του Low Tech κάνουν την εμφάνισή τους για πρώτη φορά με τις εφαρμογές των γεωδαιτικών θόλων με ανέξοδους τρόπους απλά και καθημερινά υλικά.
202
Λεπτομερής καταγραφή υπό μορφή αρχείου των αρχιτεκτονικών πειραματισμών της περιόδου, Λυδία Καλλιπολίτη. Βλ.Remedies for a dyeing Planet. Ημερομηνία ανάκτησης: 11-1-2012. www.ecoredux.com . Επίσης, το αρχείο Spatial Agency των επιχειρεί μία χαρτογράφηση των ιδεών και των εφαρμογών από το ’60 μέχρι σήμερα. Nishat Awan, Tatjana Schneider και Jeremy Hill. Βλ. Spatial Agency. Ημερομηνία ανάκτησης: 11-1-2012. http://www.spatialagency.net
174
Εκείνη την περίοδο, το γενικευμένο εξεγερσιακό πνεύμα δυσφορίας και αμφισβήτησης τροφοδότησε με έμπνευση και ιδεολογικό έρεισμα διάφορα κινήματα καταλήψεων κτιρίων στη Γερμανία, την Ολλανδία και τη Δανία, το κίνημα νεολαίας της Ζυρίχης, τις συνελεύσεις των γειτονιών της Ισπανίας, τις μαζικές εξεγέρσεις στην Ιταλία για τις δημόσιες υπηρεσίες και τις εξεγέρσεις των φτωχών γειτονιών της Αγγλίας και των γκέτο των αμερικάνικων πόλεων. 203 Από εκείνη την εποχή προέκυψαν πάμπολλες θεωρίες, κοινωνικές ομάδες, κολεκτίβες και αναζητήσεις κοινωνικού και αρχιτεκτονικού περιεχομένου.204 Ανάμεσα σε αυτού του είδους τις επικονιάσεις ενδιαφέρον έχει η περίπτωση του κοινωνικού φιλοσόφου B. F. Skinner και συγγραφέα του βιβλίου Walden Two (1948), που με άμεση αναφορά στον Thoreau και το εμβληματικό του έργο Walden, περιγράφει μία φανταστική κοινότητα. Σε αυτή την κοινότητα η δημιουργικότητα και η ικανοποίηση των κατοίκων της είναι κατά πολύ μεγαλύτερη από οποιαδήποτε άλλη της εποχής, διότι χάρις σε έναν επιστημονικής μορφής κοινωνικό προγραμματισμό και μεθόδους ανατροφής των παιδιών, δεν επιδιώκονται ή ενθαρρύνονται η διαμάχη, ο ανταγωνισμός και οι κοινωνικές αντιδικίες. Αντιθέτως, στην υποθετική αυτή κοινότητα που περιγράφεται στο Walden Two ενθαρρύνεται ένας τρόπος ζωής ελάχιστης κατανάλωσης, πλούσιος σε κοινωνικές σχέσεις, προσωπική αυτοπραγμάτωση, ευτυχία και ικανοποίηση από δημιουργική εργασία και πολύ ελεύθερο χρόνο. Το Walden Two χρησιμοποιήθηκε στη συνέχεια ως έμπνευση και οδηγός για την ίδρυση της αυτοπροσδιοριζόμενης κοινότητας Twin Oaks το 1967 στη Βιρτζίνια της Αμερικής. Η εγκαθίδρυση και η εξέλιξη κοινοτήτων με περισσότερο ή λιγότερο έντονα τα αρχικά χαρακτηριστικά που τις ενέπνευσαν υπάρχουν ακόμη διάσπαρτες σε αρκετά μέρη, ιδιαίτερα στις πολιτείες της Καλιφόρνιας και της Νέας Υόρκης. Ανάμεσα σε κοινότητες που ξεπήδησαν εκείνη την περίοδο και που επιβιώνουν μέχρι σήμερα αξίζει να αναφερθούν η Arcosanti, Twin Oaks και The Farm (1970, 1967 και 1971, ΗΠΑ), Findhorn (1962, Σκωτία), Christiania (1971, Δανία), Auroville (1968, Ινδία).
Εικόνα 68 Κατασκευή των αψίδων κατοίκησης, Arcosanti, 1972-74. Η Arcosanti ξεκίνησε ως πειραματικό εργαστήριο κατοίκησης, «πνευματικό παιδί» του Paolo Soleri, ιταλού αρχιτέκτονα μαθητή του Frank Lloyd Wright στο Taliesin West (1919). Βασικός στόχος τής Arcosanti υπήρξε από την αρχή η πιλοτική εφαρμογή ενός διαφορετικού τρόπου πύκνωσης των λειτουργιών που θα μπορούσε
203
Σχετικά με τα κινήματα πόλης διεθνώς βλ. Manuel Castells, The City and the grassroots: A crosscultural theory of Urban Social Movements, Berkeley: University of California Press, 1983. 204 Ανάμεσα σε θεωρητικούς με ιδιαίτερη επιρροή συγκαταλέγονται οι André Gortz, Ivan Illych, B. F. Skinner, E. F. Schumacher.
175
σε μεγαλύτερη κλίμακα να αποτελέσει πρότυπο για τις πόλεις μειώνοντας τη χρήση γης, τη κατανάλωση πόρων και τις μετακινήσεις. (Πηγή: Soleri-Architecture as human ecology)
Κάποιες από αυτές τις ιδέες, υποδομές, ομάδες και κοινότητες επιβίωσαν μέχρι τις μέρες μας παρέχοντας έτσι σήμερα σε ερευνητές τη δυνατότητα μίας ωριμότερης αξιολόγησης.205
Εικόνες 69 Κτιριακές εγκαταστάσεις και κοινό καθιστικό, Twin Oaks (επάνω) και σχολείο, The Farm, (κάτω).(Πηγή: Metcalf, Bill, 1987, Dropping Out and Staying In, Thesis, Griffith University).
Εικόνες 70 Όψεις από την κοινότητα του Findhorn στα αρχικά της στάδια, δεκαετία του '60. Οι τρείς ιδρυτές (αριστερά) και ο πρώτος κήπος (δεξιά). (Πηγή: Flight into freedom and beyond, Findhorn press,2002).
205
Άλλες αναβιώνουν είτε μέσα από σύγχρονα εγχειρήματα μικρής κλίμακας είτε μέσα από τα μαζικά κινήματα διαμαρτυρίας και αμφισβήτησης που εκδηλώθηκαν παγκόσμια πιο πρόσφατα, όπως το Διεθνές Κίνημα κατά της Παγκοσμιοποίησης, το Social Forum, το Occupy Movement και πολλά άλλα.
176
10.2. Το δεύτερο κύμα: Νεώτερες οικοκοινότητες (’90-) Η ανάδυση ενός ανανεωμένου ενδιαφέροντος για την οικολογία και η αναζωπύρωση της περιβαλλοντικής συνείδησης συμπίπτει με σημαντικές κοινωνικές και οικονομικές καμπές στην πρόσφατη ιστορία των δύο τελευταίων δεκαετιών του 20ου αιώνα και σηματοδοτεί την εμφάνιση του δεύτερου κύματος οικοκοινοτήτων. Τότε διαφαίνεται πιο έντονα η τάση έντονης ανησυχίας και πολυποίκιλης σχετικής δραστηριότητας με τις μορφές του ακτιβισμού, της έρευνας και των επιχειρηματικών και των κοινωνικών πειραματισμών. Τρεις τέτοιες φάσεις αυτής της περιόδου συμπίπτουν σχεδόν με περιόδους ύφεσης της οικονομίας. Η πετρελαϊκή κρίση το 1973 και το 1975 αποτέλεσε την αφορμή για τη συγκρότηση της θεωρίας της Διαρκούς Καλλιέργειας των Αυστραλών Bill Mollison και David Holmgren. Προς το τέλος της δεκαετίας του 1990, οι συνθήκες που διαμορφώνονται μετά από μία περίοδο καταναλωτικής ευδαιμονίας και σχετικής περιβαλλοντικής αδιαφορίας οδηγούν σε μία νέα περίοδο έντονης ανησυχίας, συνεπακόλουθης κινητοποίησης και πειραματισμών. Οι θεωρίες της αποανάπτυξης, του οικολογικού αποτυπώματος και της Διαρκούς Καλλιέργειας αποτελούν τα σύγχρονα θεωρητικά εργαλεία τους, ενώ το διαδίκτυο και η διαδικασία ανοικτής ομότιμης παραγωγής (Open Source) αποτελούν τα σύγχρονα πρακτικά τεχνολογικά μέσα τους. Το δεύτερο κύμα οικιστικών και κοινωνικών συγκροτήσεων αναδύεται αυτή την περίοδο και αποκτά όνομα, ταυτότητα και διαδικτύωση διεθνώς, ως Οικολογικά Χωριά ή Οικοκοινότητες. Οι σύγχρονες διάσπαρτες προσπάθειες διαμόρφωσαν το Παγκόσμιο Δίκτυο των Οικοκοινοτήτων (Global Ecovillage Network ή γνωστό ως GEN) το 1995, στα πλαίσια ενός συνεδρίου με τίτλο Eco-villages and Sustainable Communities, που έλαβε χώρα στην εναλλακτική κοινότητα Findhorn της Σκωτίας. Οι όροι Οικολογικά Χωριά ή Οικοκοινότητες (Eco-villages και Ecocommunities) υιοθετήθηκαν από εκείνη τη στιγμή και από διάφορες άλλες κοινότητες περισσότερο για να περιγράψουν τα κοινά χαρακτηριστικά τους, παρά το ότι η κάθε μια από αυτές διέθετε τις δικές της ιδιαιτερότητες. Από τότε έχει δημιουργηθεί και έχει ισχυροποιηθεί ένα δίκτυο κοινοτήτων διάσπαρτων σε διάφορα σημεία του πλανήτη που έχουν υιοθετήσει μία κοινή διακήρυξη και ορισμένες κοινές αρχές διαχείρισης όπως αναλύεται στη συνέχεια. Οικοκοινότητες που ήδη υπάρχουν σε όλα τα σημεία του πλανήτη αρχίζουν να διατηρούν επικοινωνία μεταξύ τους και ανταλλαγή τεχνογνωσίας και παρατηρείται μία σταθερή αύξηση με την ίδρυση νέων ανάλογων κοινοτήτων. Το κίνημα των οικοκοινοτήτων γνωρίζει σημαντική άνθηση κυρίως στις ανεπτυγμένες χώρες του δυτικού κόσμου (Ευρώπη, Αμερική, Αυστραλία). Παρόμοιες κινήσεις ωστόσο, εμφανίζονται επίσης σε διάφορα σημεία της Νότιας Αμερικής, κυρίως στη Βραζιλία και την Αργεντινή. Επίσης πολλές οικοκοινότητες μπορούν να εντοπισθούν πλέον σε χώρες της Ασίας και της Αφρικής.206 Ως προς τη
206
Για ένα κατάλογο των οικοκοινοτήτων ανά ήπειρο και ανά χώρα, ο οποίος επικαιροποιείται Βλ. Global Ecovillage Network. Ημερομηνία Ανάκτησης: 6-9-2011. http://gen.ecovillage.org/ecovillages/find-an-ecovillage.html
177
γεωγραφική τους θέση αξίζει να σημειωθεί ότι στις χώρες που εμφανίζονται και αναπτύσσονται οι οικοκοινότητες υπάρχει ταυτόχρονα και αξιόλογη παράδοση περιβαλλοντικών κινημάτων. Εκεί συναντώνται οι απαρχές των κινημάτων και νομοθετημάτων για την προστασία της φύσης ήδη για ένα αιώνα και πλέον, όπως η Βρετανία, η Δανία, η Γερμανία, η Ολλανδία και οι ΗΠΑ (οικονομικά αναπτυγμένες δηλαδή χώρες της Δύσης) Στα πρώτα βήματα του κινήματος πρωτοστάτησαν Ευρωπαϊκές χώρες όπως η Δανία, (έδρα του οργανισμού Gaia),207 η Αυστρία, η Αγγλία/ Σκωτία / Ουαλία, η Ιταλία και άλλες. Στην Αμερική, η Καλιφόρνια ήταν και παραμένει τόπος πειραματισμών και ανεπτυγμένης οικολογικής συνείδησης και της αίσθησης της προσωπικής ανεξαρτησίας, της πρωτοβουλίας και της ιδιωτικότητας. Οι ανησυχητικές εξελίξεις σε αυτές τις χώρες έχουν λειτουργήσει ως ένας ακόμη παράγων που έδρασε θετικά για την επιτάχυνση της δημιουργίας τέτοιων δομών, ως έκφραση αντίδρασης και αναζήτησης εναλλακτικών επιλογών στις εντεινόμενες δυσμενείς οικονομικές, κοινωνικές και περιβαλλοντικές πολιτικές. Στην Tamera για παράδειγμα, μία οικοκοινότητα στην νότια Πορτογαλία, έχει δοθεί βαρύτητα στην ανάπτυξη πρακτικών για την παγκόσμια ειρήνη.208 Στο ZEGG, μία οικοκοινότητα στην πρώην Ανατολική Γερμανία προτείνονται μεθοδολογίες για την προώθηση της ομαδικής σκέψης, ως εργαλείο για την επίλυση διαφορών. Πολλές οικοκοινότητες διατείνονται ότι εργάζονται για μία καλύτερη κοινωνία και για τη δημιουργία ενός καλύτερου κόσμου, με το θεωρητικό τους πλαίσιο να δοκιμάζεται και στη πράξη μέσα από τη καθημερινότητα των πρακτικών τους που συνήθως συμβαδίζει με την υιοθέτηση ενός οικειοθελώς απλού τρόπου ζωής που απορρίπτει το πρότυπο του καταναλωτισμού. Επιδιώκεται η όσο το δυνατόν μικρότερη εξάρτηση από τους μηχανισμούς του εθνικού ή παγκόσμιου δικτύου που προμηθεύει ενέργεια, διατροφικά και καταναλωτικά αγαθά, με από τους νόμους της ελεύθερης παγκοσμιοποιημένης αγοράς. Η «έξοδος» από το κυρίαρχο σύστημα και από ένα σύνολο μηχανισμών που χαρακτηρίζονται από μία ιδιαίτερα στενή επαφή με την ηγεμονία των πολιτικών και οικονομικών εξουσιών, με τον τρόπο που ιδεολογικά την προσδιορίζει ο Negri, είναι συχνά ένα βασικό κίνητρο και ένας ιδεολογικός στόχος.209 Είναι χρήσιμο να επισημανθεί ότι τέτοια ζητήματα που σταδιακά τείνουν να βρεθούν στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος και των επιδιώξεων ευρύτερων κοινωνικών ομάδων, αποτελούν ιδεολογικές κατευθύνσεις και αρχές για τις οικοκοινότητες για δεκαετίες. Στις οικοκοινότητες δίνεται σημασία στην ενίσχυση της ίδιας της κοινότητας και των κοινοτικών εμπειριών, την έμφαση στον ανθρώπινο παράγοντα, στην κοινωνική συνοχή, την αρμονική συνύπαρξη και αλληλεξάρτηση των μελών τους. Στις διακηρύξεις αυτών των εναλλακτικών κοινοτήτων βασική επιδίωξη αποτελεί η εναρμόνιση της ανθρώπινης παρουσίας και των δραστηριοτήτων της με το φυσικό περιβάλλον. Στην επαναδιατύπωση της σχέσης με τη φύση και της εξάρτησης από Πλήρεις κατάλογοι σε έντυπη μορφή βλ. Eurotopia, Intentional Communities and Ecovillages in Europe, (επανεκδίδεται κάθε χρόνο με επικαιροποιημένες πληροφορίες). Επίσης βλ. Intentional Community. Ημερομηνία Ανάκτησης: 6-9-2011. www.ic.org 207 Βλ.Gaia Trust, www.gaia.org και Christiania, www.christiania.org 208 Στην Tamera που αυτοπροσδιορίζεται ως Healing Biotope, εφαρμόζεται ένα εργαστήριο συγκεκριμένων μεθοδολογιών σε σχέση με την ειρήνη και την επίλυση συγκρούσεων και διοργανώνεται σχετικό ετήσιο σεμινάριο. Βλ. http://www.tamera.org/ 209 Antonio Negri, Antonio Negri & Michael Hardt, Commonwealth, The Belknap Press of Harvard University Press, 2009, σσ.150-164.
178
τη γη επιδιώκεται μία αρμονική και αβίαστη συνύπαρξη με τα άλλα έμβια όντα. Η ανθρώπινη παρουσία επιδιώκεται να γίνεται αντιληπτή στο φυσικό περιβάλλον ως αυτή που χαρακτηρίζει περισσότερο τον ρόλο ενός συνετού διαχειριστή. Μία από τις κοινές πολιτικές πεποιθήσεις που χαρακτηρίζουν πολλές οικοκοινότητες είναι η διαπίστωση της απαξίωσης σημαντικών δραστηριοτήτων, όπως η γεωργία και το εμπόριο μικρής και τοπικής κλίμακας. Τέτοιες δραστηριότητες είναι καίριες όχι μόνο για την επιβίωση αυτή καθαυτή αλλά και ως παράγοντες κοινωνικής ευημερίας και συνοχής. Για τον λόγο αυτό και επειδή οι τεχνίτες που εξασκούν παραδοσιακές τέχνες, όπως λόγου χάριν οι μάστορες και οι τεχνίτες που επεξεργάζονται υλικά όπως ξύλο και μέταλλο, οδηγούνται στο οικονομικό και κοινωνικό περιθώριο, συνήθως υπάρχει μία επιπλέον ιδεολογική βαρύτητα για τη στήριξή τους. Αυτή η ιδεολογία έχει αποκτήσει μία ευρύτερη απήχηση και έχει γίνει γνωστή ως “craftivism”, υπονοώντας ένα είδος ακτιβισμού μέσω της χειροτεχνίας (craft). Στα πλαίσια αυτής της επιδίωξης αναπτύσσεται μια ηθική και βιώσιμη αγροτική δραστηριότητα που στοχεύει στην ενίσχυση της διατροφικής αυτάρκειας και την ενίσχυση του τοπικού μέσω της ενίσχυσης της τοπικής παραγωγής, των τοπικών επιχειρήσεων και υλικών, ιδιαίτερα στα πλαίσια των απειλών που υφίστανται πολλές τοπικές αγροτικές οικονομίες με την επιδίωξη ελέγχου της παραγωγής μέσω των υβριδικών σπόρων.210 Οι τρέχουσες εξελίξεις του 21ου αιώνα παρακολουθούνται συστηματικά και κριτικά. Η τεχνολογία αντιμετωπίζεται ως μέσο προώθησης στόχων και εργαλείο και όχι ως αυτοσκοπός. Έτσι, ευνοούνται επιλεκτικά και με κριτικό πνεύμα ορισμένες τεχνολογίες, κυρίως αυτές που αφορούν τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας και προωθούν την απεξάρτηση από ορυκτά καύσιμα, όπως και κάποιες δυνατότητες που παρέχουν οι τεχνολογίες επικοινωνίας. Ορισμένες φορές συμβαίνει μέλη οικοκοινοτήτων να αναπτύσσουν πρωτογενή έρευνα και τεχνογνωσία. Με αυτόν τον τρόπο καθιστούν δυνατή την επίτευξη των στόχων της αυτονομίας με μικρή εξάρτηση από την υψηλή εξειδίκευση και χαρακτηριστικά αποκέντρωσης μέσω εφαρμογών low tech και συχνά πλέον Open Source τεχνογνωσίας και μεθόδων παραγωγής.211 Ορισμένες οικοκοινότητες λειτουργούν με σημαντικό τρόπο ως καταλύτες που επηρεάζουν την εξέλιξη μίας ευρύτερης περιοχής. Έτσι η ισχύς των αρχών τους είναι δυνατόν να θεωρήσουμε ότι επηρεάζει αμέσως ή εμμέσως πολύ μεγαλύτερο αριθμό ατόμων τόσο λόγω της φυσικής τους γειτνίασης με άλλες κοινότητες, όσο και μέσω του διαδικτύου και ενός διεθνούς δικτύου υποστηρικτών, αλλά και μέσω της εκλαΐκευσης και διάδοσης των αρχών σε ευρύτερα στρώματα.
210
Είναι ιδιαίτερα δημοφιλής η πρακτική της μικρο-καλλιέργειας και των αρχών της Διαρκούς Καλλιέργειας /Permaculture για την εξασφάλιση της αυτονομίας κατά το δυνατό σε ότι αφορά τα αναγκαία είδη διατροφής, κυρίως δηλαδή οπωροκηπευτικών αλλά και κρέατος και ορισμένες φορές γαλακτοκομικών προϊόντων. Για το πρόβλημα της απειλής της γεωργικής αυτοδιάθεσης και παραγωγής από πολυεθνικές εταιρίες όπως η Monsanto βλ. Shiva, V., 2000, Η αρπαγή της σοδειάς, Αθήνα: Εκδόσεις Βιβλιοπωλείο Εξάρχεια. 211 Τέτοια παραδείγματα υπάρχουν πολλά. Ενδεικτικά αξίζει να αναφερθεί η ανάπτυξη τεχνολογίας με βάση την ηλιακή ενέργεια στην Tamera, το «ξυπόλητο κίνημα», το CAT (Center for Alternative Technology), η επικράτηση της Διαρκούς Καλλιέργειας (permaculture) στην Αυστραλία, την Κούβα και αλλού και η χρήση Open Source και Creative Commons ως η στάνταρ μεταφορά τεχνογνωσίας.
179
Ιδεολογικό πλαίσιο, αρχές και χαρακτηριστικά οργάνωσης Ας δούμε πιο αναλυτικά το ιδεολογικό πλαίσιο και τα βασικά κοινά χαρακτηριστικά που συνθέτουν το υπόβαθρο του σύγχρονου δικτύου των οικοκοινοτήτων. Οι θέσεις που περιγράφονται προκύπτουν τόσο από τον τρόπο που προβάλλονται και που αναπροσδιορίζονται οι κοινότητες, όσο και από προσωπικές παρατηρήσεις και την εμπειρία κατά τη διάρκεια της έρευνας πεδίου. Η Hildur Jackson, ιδρυτικό μέλος του GEN212, για την πολιτική σημασία των οικοκοινοτήτων υποστηρίζει ότι ενώ «η νέα συντηρητική κυβέρνηση κατήργησε τις επιχορηγήσεις για όλους τους "πράσινους" σκοπούς και για οτιδήποτε αφορά οικολογικούς στόχους συμπεριλαμβανομένων και των ecovillages, η ιδέα εξαπλώνεται γρήγορα. Όλες οι ομάδες που εναντιώνονται στην οικονομία της παγκοσμιοποίησης, από το Σηάτλ, στο Γκαίτεμπουργκ και από τη Φλωρεντία, στην Κοπεγχάγη και το Μουμπάι, χρειάζονται ένα θετικό όραμα και είναι πιθανόν στο κίνημα των οικοκοινοτήτων να περιέχονται πολλές απαντήσεις. Επίσης είναι πιθανόν το κίνημα να είναι σε θέση να παρέχει ένα τέτοιο σύγχρονο όραμα».213
Μία από τις ουσιαστικές διαφοροποιήσεις συγκρότησης των οικοκοινοτήτων από έναν τυπικό οικισμό, αστική γειτονιά ή κοινότητα είναι το γεγονός ότι έχουν προκύψει από άτομα που αμφισβητούν χαρακτηριστικά της κυρίαρχης αστικής συνθήκης από την οποία προέρχονται. Για πολλά μέλη κοινοτήτων που αποτελούν και θεωρητικούς εκφραστές τους, οι οικοκοινότητες, εκτός των άλλων, έχουν και ένα βαθιά πολιτικό χαρακτήρα. Περισσότερο ή λιγότερο θεωρητικοποιημένα και συνειδητά, οι εναλλακτικές κοινότητες αποτελούν διαφόρων μορφών και επιπέδων αντιστάσεις στο σαρωτικό πνεύμα της παγκοσμιοποίησης και του καταναλωτισμού. Στην Ευρώπη και στη Δύση γενικότερα η έννοια της τοπικότητας όπως αυτή προέκυπτε μέχρι πριν μερικές δεκαετίες ως το αποτέλεσμα της γεωγραφικής και επικοινωνιακής απομόνωσης μίας περιοχής, έχει αρθεί ή τουλάχιστον έχει σημαντικά αμβλυνθεί. Η διατήρηση και ανάπτυξη του κοινωνικού ιστού, με όσα αυτό πλέον συνεπάγεται, αποτελεί πλέον μία συνειδητή επιλογή που απαιτεί μάλιστα ιδιαίτερη προσπάθεια και σχεδιασμό. Σε μία εποχή όπου η τοπικότητα, όπως και η κοινότητα ως έννοιες διαβρώνονται παντοιοτρόπως, η τοπικότητα γίνεται αντιληπτή πλέον περισσότερο ως αγαθό και συνειδητή επιλογή. Ο τόπος επαναπροσδιορίζεται σε σχέση με τα κοινωνικά και γεωγραφικά του χαρακτηριστικά. Σε σχέση με τις παραπάνω διαπιστώσεις το ιδεολογικό πλαίσιο των οικοκοινοτήτων θα μπορούσε να συνοψιστεί στις θέσεις: o Κριτική στάση σε σχέση με την παγκοσμιοποίηση και τον καταναλωτισμό. o Ενίσχυση του έννοιας του τόπου. o Προώθηση ενός εναλλακτικού ανθρωποκεντρικού μοντέλου ανάπτυξης της ανθρώπινης κοινότητας. Οι τελευταίες δεκαετίες αναδεικνύουν πολλά παραδείγματα κοινοτήτων που επιδιώκουν να προτείνουν μία διαφοροποίηση μοντέλου ανάπτυξης και κοσμοθεωρίας. Το αντικείμενο παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον όταν πρόκειται για κοινότητες μικρού μεγέθους που γίνονται γνωστές, όχι τόσο για κάποια χαρακτηριστικά τους που συνδέονται με στοιχεία τουριστικού ενδιαφέροντος αλλά 212
Global Ecovillage Network Hildur Jackson. Απόσπασμα από την διακήρυξη του Δανέζικου Δικτύου Οικοκοινοτήτων [Μ.τ.Σ.].
213
180
για ανθρωπογενή χαρακτηριστικά τού σημερινού τους χαρακτήρα που συμβάλλουν στο να διαμορφωθεί ένα προφίλ που τα κάνει μοναδικά. Η ιδέα τέτοιων κοινοτήτων πληροί παράλληλα εσωτερικές ανάγκες και ανταποκρίνεται σε προσωπικά υπαρξιακά ζητήματα των μελών τους. Ο Paolo Soleri, ο Ιταλός αρχιτέκτων και εμπνευστής της κοινότητας Arcosanti, αναζητώντας ένα θεωρητικό υπόβαθρο για την ίδρυσή της, έχει επιχειρήσει να συνδέσει την οικολογική προσέγγιση που διαπνέει τις αρχές σχεδιασμού, με φιλοσοφικές αναζητήσεις που εμπλέκουν το θείο και την ευρύτερη έννοια της πνευματικότητας, αποδεσμευμένης από την παραδοσιακή μορφή της θρησκείας.214 Ανάλογες θέσεις σε σχέση με την πνευματικότητα, ως μία σχέση που εμπεριέχει σεβασμό για τη φύση και τον άνθρωπο, μπορούν να αναζητηθούν στις περισσότερες οικοκοινότητες. Παρά το γεγονός ότι η ποικιλία των κοινοτήτων είναι μεγάλη, από τη δεκαετία του ‘90 έχει επιχειρηθεί σε μεγάλο βαθμό η ταξινόμηση τους και έχει συστηματοποιηθεί κυρίως η μεταξύ τους δικτύωση. Η μεγάλη οικονομική κρίση από το 2008 και έπειτα και η αναζήτηση διεξόδων από το κυρίαρχο μοντέλο, σε συνδυασμό με τις αναζητήσεις για αυτοοργάνωση και αυτάρκεια, τις έχει κάνει γνωστές κυρίως σε ευρύτερα στρώματα πληθυσμού, αν και για τον περισσότερο κόσμο παραμένουν κάτι ως ένας αστικός μύθος. Ένα θέμα για το οποίο αμυδρά ενδιαφέρονται, έχουν όμως συγκεχυμένες πληροφορίες. Ωστόσο, η εύκολη πρόσβαση σε ενημέρωση με
Εικόνα 71 Δικτυακές πύλες σε ορισμένες από τις πλέον γνωστές οικοκοινότητες στην Ευρώπη και στις ΗΠΑ.
τη χρήση του Διαδικτύου και η ενημέρωση και προβολή που έχει δοθεί μέσα από
214
Σχετικά με τις απόψεις του Soleri σε ότι αφορά την πνευματικότητα και την έννοια του θείου, βλ. Paolo Soleri, 1985, Technology and Cosmogenesis, Paragon House Publishers. σ. 39.
181
αυτό από τις ίδιες τις κοινότητες, έχουν συμβάλει στην ενδυνάμωση της καθεμίας και της μεταξύ τους δικτύωσης αλλά και της αναγνώρισής τους προς τα έξω. Υπάρχουν κοινότητες που έχουν δημιουργηθεί επάνω στα ίχνη ή μέσα στα κελύφη υπαρχόντων προγενέστερων οικισμών, στον κτιριακό εξοπλισμό άλλων λειτουργιών με επανάχρηση, ή συμπληρωματικά προς υπάρχουσες κτιριακές υποδομές. Υπάρχουν όμως και κοινότητες που έχουν ιδρυθεί επάνω σε εντελώς παρθένο και αδιαμόρφωτο περιβάλλον. Σε ότι αφορά τις ιδεολογικές και πρακτικές στάσεις σε σχέση με το περιβάλλον, βρίσκουμε εκπροσώπους σε οικοκοινότητες τόσο των μεταρρυθμιστών περιβαλλοντιστών, όσο και της Βαθιάς Οικολογίας και της Κοινωνικής Οικολογίας, όπως αναλύθηκαν στο 1ο Μέρος. Αυτές οι τάσεις έχουν κοινό χαρακτηριστικό μεταξύ τους, το ότι επιδιώκουν να διαμορφώσουν μια ξεκάθαρη ταυτότητα που έχει συγκεκριμένες προτεραιότητες, αξίες και επιδιώξεις. Οι γενικές κατηγορίες που εντοπίζονται αφορούν την πρωτοπορία σε κάποιους τομείς, όπως η συμμετοχή στην έρευνα, η σχέση με το περιβάλλον και την τοπική οικονομία, το σύστημα τοπικής αυτοδιοίκησης, οι οικολογικές δράσεις και πρακτικές, κλπ. Η έρευνα σε υλοποιημένες κοινότητες αναδεικνύει το γεγονός ότι συχνά ένα από τα ειδοποιά χαρακτηριστικά που τις διαμορφώνουν είναι κάποια μορφή εναλλακτικής προσέγγισης που επιλέγει να μην εναντιωθεί στις υφιστάμενες δομές με μία κατά μέτωπο σύγκρουση. Με την ίδια την ύπαρξή τους και μία διαφορετική στάση προωθείται η αλλαγή, περισσότερο με τη μορφή παράλληλης δραστηριότητας που από μόνη της και μέσα από την επίδειξη ενός εναλλακτικού μοντέλου προτείνει λύσεις. Επίσης διαφαίνονται κάποιες κοινές αρχές: Η ύπαρξη της Κοινότητας είναι αποτέλεσμα μιας κοινής στάσης ζωής, θέλησης και συμμετοχής των κατοίκων-μελών της. Επιδιώκεται η μείωση του οικολογικού αποτυπώματος της κοινότητας.215 Επιδιώκεται η οικειοθελής απλότητα, η υποστήριξη δηλαδή ενός πιο κοντά στις πραγματικές ανάγκες και απλού μοντέλου ζωής (μία τάση γνωστή και ως homesteading). Επιδιώκεται η συμμετοχή σε ένα ποσοστό κοινών δραστηριοτήτων. και υπάρχουν μεθοδολογίες που ακολουθούνται σχετικά με τη λήψη αποφάσεων και την επίλυση συγκρούσεων. Στις περισσότερες οικοκοινότητες οι τεχνικές εξασφάλισης της εσωτερικής δημοκρατίας είναι υψίστης σημασίας. Επιδιώκεται ένα κατά το δυνατό μεγαλύτερο ποσοστό αυτονομίας στη διατροφή και την ενέργεια Δίνεται έμφαση στην πνευματικότητα. Ως πνευματικότητα νοείται η αναζήτηση στο εσωτερικό της ανθρώπινης ύπαρξης και της φύσης ως εναλλακτική έκφραση της έννοιας του θείου, που δεν προέρχεται απαραίτητα πάντα μέσω της κυρίαρχης θρησκείας ή άλλων καταγεγραμμένων θρησκειών. Οι πιο πολλές οικοκοινότητες ακολουθούν αρχές της Διαρκούς Καλλιέργειας (Permaculture). Μπορεί να θεωρηθεί ότι αντιπροσωπεύουν μία ολιστική προσέγγιση της οντότητας του ατόμου μέσα στην κοινότητα.216 215
Σύμφωνα με την αρχή του «treading lightly on the earth», μια στοχευμένη δηλαδή μείωση των δραστηριοτήτων, όσων αφήνουν απόβλητα, κατάλοιπα και οποιασδήποτε μορφής ίχνη, ειδικά τα μη αναστρέψιμα στο περιβάλλον.
182
Βασικά σημεία και κριτήρια αξιολόγησης οικοκοινοτήτων Στην κατεύθυνση τού να γίνει αντιληπτό τι επιτυγχάνεται, με ποιόν τρόπο και σε τι ποσοστό από κάθε κοινότητα διατυπώνονται ορισμένα κριτήρια ως δείκτες βιωσιμότητας και ευημερίας των κοινοτήτων (παρόμοια με ένα κτίριο ή ένα οικισμό). Τα ζητήματα που θίγουν αυτά τα κριτήρια συνήθως συνδέονται με χαρακτηριστικά που έχουν ενσωματωθεί στον σχεδιασμό, στις αρχές και στη λειτουργία τους. Σε αυτούς τους δείκτες αναζητούνται σε κάθε οικοκοινότητα αντιμετωπίσεις και χαρακτηριστικά που ενδέχεται να εμφανίζονται κάθε φορά με διαφορετικές παραλλαγές:217 o Κοινωνική οργάνωση: Ενίσχυση της συλλογικότητας, στήριξη της ατομικής εξέλιξης, της αλληλεγγύης και της ανάπτυξης μεθόδων λήψης αποφάσεων και επίλυσης συγκρούσεων ανάμεσα στα μέλη της κοινότητας. o Ενέργεια: Προσπάθειες τοπικής παροχής ηλεκτρισμού/ θερμότητας- με μείωση της απώλειας θερμότητας σε κτιριακό και κοινοτικό επίπεδο και γενικά με μείωση της αλόγιστης κατανάλωσης συμβατικών παραδοσιακών μορφών ενέργειας. o Νερό: Μείωση των αναγκών χρήσης νερού σε ποσοστά σημαντικά πιο κάτω από αυτά που είναι τα μέσα ποσοστά κατανάλωσης σε γειτονικές περιοχές. Επανάχρηση του νερού σε όσο το δυνατόν μεγαλύτερη ποσότητα για χρήσεις όπως πότισμα, καθάρισμα, κα. o Μεταφορές: Διείσδυση και διεύρυνση δικτύων πεζοδρόμων και ποδηλατοδρόμων για τις τοπικές μετακινήσεις. Ταυτόχρονα χρήση τρόπων μείωσης της εξάρτησης από το αυτοκίνητο. o Δραστηριότητες: Τοπική εργασία ή χώροι τηλε-εργασίας, υπηρεσίες και παροχή υπηρεσιών στο επίπεδο της κοινότητας, τοπική παραγωγή τροφίμων. Παράλληλα, προσπάθειες ενδυνάμωσης της έννοιας της κοινότητας είτε μέσα από τις παραδοσιακές της μορφές, είτε μέσα από άλλες πειραματικές μορφές οργάνωσης που περιλαμβάνουν έννοιες διευρυμένης οικογένειας, αλληλοϋποστήριξης, κοινοτικής μέριμνας για τη μικρή ή την Τρίτη ηλικία, εναλλακτικές μορφές νοικοκυριών και οικογένειας όπως ανάμεσα σε άτομα του ιδίου φύλου (Γερμανία), πειραματικές και ριζοσπαστικές μορφές εκπαίδευσης (Δανία), εναλλακτικές μορφές ιατρικής και φαρμάκων, κα. o Τοπίο: Σχεδιασμός που λαμβάνει υπ΄ όψιν την τοπική χλωρίδα/ πανίδα και ενσωματώνει όσο είναι δυνατόν τα κτιριακά σύνολα στο περιβάλλον με γνώση και χρήση των υλικών που συσχετίζονται και εναρμονίζονται με αυτό. Στον σχεδιασμό επίσης λαμβάνεται υπ΄ όψιν η αναψυχή ως ανάγκη που σχετίζεται τόσο με το μέσα όσο κα με το έξω. Σε σχέση με τη μέριμνα για το 216
Μέσα από τα παραπάνω θα μπορούσε κανείς πιθανόν να εξάγει το συμπέρασμα ότι ένα μέλημα που αποτελεί και κοινή θεμελιακή αρχή είναι η επανασύνδεση των ιδιοτήτων Civitas και Urbs σε συνθήκη ισορροπίας μεταξύ τους, ικανή και αναγκαία συνθήκη για να χαρακτηρίζεται ένας τόπος, μία κοινότητα, πόλη κατά τον Fustel de Coulanges, σύμφωνα με τις αντιλήψεις για την πόλη στον αρχαίο ελληνικό και ρωμαϊκό πολιτισμό. 217 Η αναφορά τους γίνεται βάσει της διατύπωσης ανάλογων κριτηρίων, στον κατάλογο Econeighbourhoods του βιβλίου Sustainable Communities Eco-neighbourhoods, Sustainable Communities, Kleiner, Deborah, (Earthscan Publications: 2000).
183
o
o
o
o o
o
περιβάλλον και το τοπίο συχνά υπάρχει μέθοδος ελέγχου της μόλυνσης βασικών μεταβλητών του νερού, του χώματος και του αέρα και γίνεται οργανική ανακύκλωση. Κτίρια: Τα κτιριακά σύνολα (συχνά αλλά όχι πάντα) είναι σχεδιασμένα σύμφωνα με τις αρχές της βιοκλιματικής αρχιτεκτονικής και έχουν σχεδιαστεί με στόχο τη μακροβιότητα και τη χαμηλή κατανάλωση ενέργειας. Αρχιτεκτονικός Σχεδιασμός: Ενθαρρύνει την ανθρώπινη επαφή, προσδίδει, αναζητά και αναγνωρίζει τη μοναδικότητα στον τόπο και το τοπίο και δημιουργεί ευχαρίστηση, ενώ ενσωματώνει λειτουργικές λύσεις. Υλοποίηση: Στην κατασκευή επιδιώκεται η λογική του χαμηλού κόστους, της συλλογικής δουλειάς, των τοπικών τεχνητών και της οικολογικής κατασκευής. Διαχείριση: Μεγιστοποίηση του ελέγχου των χρηστών, διατήρηση των δεικτών αειφορίας στον χρόνο. Οικονομία: Ενίσχυση της τοπικής οικονομίας, των τοπικών προϊόντων, υλικών, επαγγελματιών και μεθόδων και της οικονομίας μικρής κλίμακας. Κάποιες κοινότητες μάλιστα έχουν πειραματιστεί με τη χρήση τοπικού νομίσματος που γίνεται δεκτό στην κοινότητα και στις γύρω περιοχές με κίνητρα που ενισχύουν περισσότερο την τοπική οικονομία. Ευνοείται επίσης η αμοιβαία αχρήματη ανταλλαγή παρεχομένων υπηρεσιών και αγαθών ή συστήματα άυλης πιστωτικής χρονοχρέωσης αυτών (ανταλλακτική οικονομία). Τοπικοποίηση: Η επιχειρηματολογία της σημασίας της επανανοηματοδότησης του τοπικού, της αναφοράς στη γειτονιά. Ο τρόπος που επιτυγχάνεται η ενίσχυση του τοπικού δεν είναι καθορισμένος με ποσοτικά δεδομένα και τα κριτήρια που αξιολογούν την τοπικοποίηση είναι σχετικά ελαστικά.218
218
Βλ. κεφάλαια 4, 5 και Appendix 1 και 2. Sustainable Communities, ed. Hugh Barton, (Earthscan Publications: 2000).
184
Κοινωνική Οργάνωση
Εικόνα 72 Findhorn, Σκωτία: Τόσο ο εσωτερικός όσο και ο εξωτερικός κοινόχρηστος χώρος της κοινότητας λειτουργεί ως σημείο αναφοράς, συνάντησης, κοινωνικών συναναστροφών και ως χώρος υποδοχής επισκεπτών. .(Πηγή: φ.ΝΑ)
Εικόνα 73 EVI, Ithaca, ΗΠΑ: Οι δυνατότητες για κοινωνικότητα στην καθημερινότητα μίας απλής μέρας το χειμώνα περιλαμβάνουν κοινά γεύματα και παιχνίδι με συμμετοχή από όλες τις ηλικίες. (Πηγή: φ.ΝΑ)
Η κοινωνική συμμετοχή αποτελεί στοιχείο ενσωματωμένο στη δομή των περισσότερων οικοκοινοτήτων και είναι ιδιαίτερα έντονη. Επιδιώκεται η ενίσχυση της συλλογικότητας και της αλληλεγγύης παράλληλα με τη στήριξη της ατομικής εξέλιξης. Η κοινωνικότητα ενισχύεται τόσο άτυπα, μέσα από κοινά γεύματα, εναλλαγή σε εργασίες και πολλές ευκαιρίες για παιχνίδια και συναθροίσεις, όσο και μέσα από θεσμοθετημένες διαδικασίες στις οποίες χρησιμοποιούνται συγκεκριμένες μεθόδοι λήψης αποφάσεων, επίλυσης συγκρούσεων ανάμεσα στα μέλη της κοινότητας, συζήτησης και διαλόγου.
185
Εναλλακτική αυτόνομη ενέργεια
Εικόνα 74 ZEGG, Γερμανία: Η θέρμανση επιτυγχάνεται με την καύση υπολειμμάτων ξυλείας ως καύσιμη ύλη. Στο μέλλον θα εγκατασταθούν περισσότερα φωτοβολταϊκά και η θέρμανση σταδιακά θα γίνει σε ποσοστό 70% από μεθάνιο και βιογκάζ. (Πηγή: φ.ΝΑ)
Εικόνα 75 Οικοκοινότητα Pignano, Ιταλία: ΦωτοβολταΪκή εγκατάσταση (Πηγή: Θ. Πουλής)
Εικόνα 76 Τοποθέτηση αυτοσχέδιας ανεμογεννήτριας για ενεργειακή αυτονομία στην υπό διαμόρφωση οικοκοινότητα Σπιθάρι σε συνεργασία με την ομάδα «Νέα Γουϊνέα», Μαραθώνας Αττικής (Πηγή: neaguinea.org)
Η αυτονομία και αυτοδιαχείριση παραγωγής ενέργειας και διατροφής σε μικρή κλίμακα αποτελεί βασική ιδεολογική αρχή, πρακτική επιδίωξη και συνεχές αντικείμενο έρευνας και προσπαθειών στις περισσότερες οικοκοινότητες. 186
Δραστηριότητες, Διαχείριση και Οικονομία
Εικόνα 77 Κιμπούτς Ein Shemer, Ισραήλ: Απόψεις από το θερμοκήπιο υδροπονικής καλλιέργειας, από κήπο διαρκούς καλλιέργειας και εργαστήριο σιδηρουργίας. (Πηγή: φ. ΝΑ)
Εικόνα 78 Εργαστήρια κατασκευών σε Arcosanti και EVI (Ecovillage at Ithaca), ΗΠΑ.
Η οικονομία επιδιώκεται να έχει έντονο τοπικό χαρακτήρα. Συχνά χρησιμοποιείται εσωτερικό τοπικό νόμισμα ή τρόπος ανταλλαγής για την ενίσχυση της τοπικής οικονομίας με κοινωνικό χαρακτήρα. Ενισχύονται τα επαγγέλματα των παλιών τεχνών σε συνδυασμό με καινοτόμες εφαρμογές και με μία επιλεκτική χρήση νέων τεχνολογιών, ιδιαίτερα σε σχέση με την επικοινωνία και το διαδίκτυο. Ενθαρρύνονται επίσης οι εργασίες στις οποίες συμμετέχουν όσο το δυνατό περισσότερο μέλη των κοινοτήτων και συνειδητά ενισχύεται η αγροτική τοπική παραγωγή. 187
Τοπικοποίηση
Εικόνα 79 Τοποθέτηση αυτοσχέδιας ανεμογεννήτριας σε λόφο που έχει υποστεί περιβαλλοντική υποβάθμιση από πυρκαγιά και διαθέτει υψηλό αιολικό δυναμικό, Οικοκοινότητα "Σπιθάρι",Μαραθώνας Αττικής, 2012. (Πηγή: http://neaguinea.org)
Εικόνα 80 Πειραματική Βιοκλιματική κατοικία με ξύλινο σκελετό και πλήρωση από άχυρο και πηλό, ιδιοκατασκευή μέσα από συλλογική διαδικασία κατασκευής. Αρχάνες Κρήτης, 2012. (Πηγή: politestv. gr)
Η τοπικοποίηση, ως συνειδητή στάση αντίθεσης προς τις παρενέργειες της παγκοσμιοποίησης, εφαρμόζεται με την επιδίωξη χρήσης υλικών και άϋλων πόρων που προέρχονται όσο το δυνατό πιο κοντά από τον τόπο διαβίωσης και συνδέεται τόσο με την αυτονομία όσο και με την οικονομία. Ως ιδεολογία βρίσκει εφαρμογή στην ανάδειξη της τοπικής παραγωγής και των ιδιαιτεροτήτων της στην κατανάλωση τοπικών αγαθών και στη χρήση τοπικών δεξιοτήτων.
188
Τοπίο, αέρας και νερό
Εικόνα 81 Tamera: Υπαίθριοι κοινωνικοί χώροι δίπλα στην τεχνητή λίμνη συλλογής βρόχινου νερού σε περιοχή του νότου της Πορτογαλίας με λειψυδρία. (Πηγή: φ.ΝΑ)
Εικόνα 82 Παρεμβάσεις στο τοπίου της ερήμου στην Αριζόνα συμπεριλαμβάνουν την εισαγωγή συμβατών ειδών όπως τα κυπαρίσσια και δημιουργία ταμιευτήρα βρόχινου νερού. (Πηγή: Arcosanti.org).
Το τοπίο, ως ανθρωποκεντρική έκφραση της φύσης αποτελεί πόρο που λαμβάνεται υπόψη και εμπλουτίζεται, έτσι ώστε να αυξήσει την παραγωγική του ικανότητα και να ενισχυθεί η δυνατότητα συγκράτησης νερού με στόχο να βελτιωθεί η βιοποικιλότητα, η ικανότητα να φιλοξενεί δηλαδή όσο το δυνατό περισσότερα είδη.
189
10.3. Η αρχιτεκτονική ως εργαλείο στη δομή των οικοκοινοτήτων Όπως αναπτύχθηκε σε προηγούμενο κεφάλαιο, για πολλούς ουτοπιστέςοραματιστές όπως ο Godin, ο Fourier και αρχιτέκτονες-οραματιστές όπως ο Paolo Soleri, η αρχιτεκτονική αποτελούσε συνειδητά ένα ισχυρό εργαλείο που θα ευνοούσε και θα απέδιδε αποτελέσματα προς την επιθυμητή κατεύθυνση, για τη λειτουργία μίας κοινωνίας με συγκεκριμένες αρχές. Η πείρα όμως έχει δείξει ότι αυτό σε κάποιες περιπτώσεις ισχύει, σε κάποιες άλλες ισχύει λιγότερο ή και καθόλου. Είναι γεγονός πως το καινοτόμο ορισμένων κοινωνικών σχημάτων οργάνωσης δε συνεπάγεται πάντα και καινοτόμο αρχιτεκτονική. Επίσης έχει διατυπωθεί η θέση, από την οποία ασκείται και κριτική, πως η αρχιτεκτονική, αν και υιοθέτησε αρχές πράσινου σχεδιασμού σε σχέση με την περιβαλλοντική κρίση, είναι τουλάχιστον συγκαταβατική (αν όχι συνεργός) στις σχέσεις της με τον καπιταλισμό. 219 Αντίστοιχα, είναι γεγονός ότι συγκεκριμένες χωρικές παράμετροι και συνθήκες πόλης, δυσχεραίνουν σε προβληματικό βαθμό οποιεσδήποτε απόπειρες κοινωνικής μεταρρύθμισης. Η χρήση της αρχιτεκτονικής ως εργαλείου αφορά στο μεγάλο, και εν πολλοίς χωρίς οριστική απάντηση, θεωρητικό ερώτημα του κατά πόσο η αρχιτεκτονική από μόνη της ως τέχνη, εκτός από εκφραστής και φορέας κάποιων ιδεωδών και αρχών (όπως ας πούμε πολιτικών καθεστώτων), κάποιας λειτουργίας ή ιδεολογίας, μπορεί η ίδια να δημιουργήσει και να αναπαράγει ιδεολογία και κατά συνέπεια να ευνοήσει προς την κατεύθυνση της αναπαραγωγής κάποιας συμπεριφοράς. Στην περίπτωση των οικοκοινοτήτων, η καινοτομία μπορεί να βρίσκεται στην επανανακάλυψη αρχαίων και άφθονων υλικών και μεθόδων κατασκευής, όπως ας πούμε του πηλού και του άχυρου. Επίσης ανιχνεύεται στην αναζήτηση μεθόδων κλειστών μεταβολικών συστημάτων όπως λόγου χάριν η συλλογή και χρήση όμβριων υδάτων για τις ανάγκες σε κατανάλωση νερού, ή στην ενσωμάτωση απλών τεχνολογιών εξοικονόμησης ενέργειας με υπερμονωμένες κατασκευές και ανακύκλωσης, ή στην απλή τεχνολογία της ξηρής τουαλέτας. Τις περισσότερες φορές τα πάντα γίνονται με υπάρχοντα υλικά, με προσωπική δουλειά και συχνά με συμμετοχικό σχεδιασμό. Επιδιώκεται η χρήση φυσικών υλικών και μεθόδων, ο περιβαλλοντικός και βιοκλιματικός σχεδιασμός, η ορθολογική χρήση ενεργειακών πόρων και επαναξιοποίηση υλικών και η ενσωμάτωση προσιτών τεχνολογιών και μεθόδων που μπορούν να εφαρμοστούν με σχετική ευκολία ακόμη και από ανειδίκευτα μέλη της κοινότητας.
219
Αυτή η άποψη σε σχέση με τον ρόλο της αρχιτεκτονικής βέβαια δεν είναι καινούργια. Σε αντίδραση προς αυτό τον ρόλο γεννήθηκε τη δεκαετία του ’60 ο όρος anarchitecture, κατεύθυνση που συμπυκνώνεται στο έργο του Gordon Matta-Clark και άλλων αργότερα, όπως του Lebbeus Woods.
190
Εικόνα 83 Εξωτερική και εσωτερική άποψη γαιωδετικού θόλου με ανακυκλωμένα υλικά. Drop City.(Πηγή:
Εικόνα 84 Instant City: Η εφήμερη φουσκωτή πόλη, στην Cala se Sant Miquel (Ίμπιζα, Ισπανία, 1971). (Πηγή: έκθεση Utopia, MACBA, Βαρκελώνη 2012). Κάτω δεξιά, Monte Carlo και Bournemouth των Archigram,Architectural Design, 8/1971 (Πηγή: spatialagency.net)
Τις δεκαετίες ’60 και ’70 η έμφαση στο εφήμερο ενισχυόταν με πειραματικούς καταυλισμούς που προέκυπταν με αφορμή διάφορες επίσημες ή ανεπίσημες εκδηλώσεις, όπως συναυλίες, φεστιβάλ και συνέδρια. Η εφήμερη φουσκωτή πόλη, στην Ίμπιζα της Ισπανίας λειτούργησε ως υποδομή για την πραγματοποίηση του 7ου συνεδρίου Βιομηχανικού σχεδιασμού του ICSID (International Council of Societies of Industrial Design). Ταυτόχρονα όμως αποτέλεσε και το εμβληματικό πλαίσιο για την πειραματική κοινωνική συγκρότηση κοινοβιακής συνύπαρξης των συμμετεχόντων και σημείο αναφοράς.
191
Εικόνα 85 Robert W. Marks. The Dymaxion World of Buckminster Fuller (New York: Reinhold, 1960) και Dome Cookbook, ένα φανζιν που αποσκοπούσε στο να «εκλαϊκεύσει» τον κόσμο των γαιωδετικών θόλων και τη τεχνική κατασκευής με απλά ανακυκλωμένα υλικά .
Εικόνα 86 Το εξώφυλλο του περιοδικού Νο8 της ομάδας Archigram με τίτλο «Για ένα εφήμερο χωριό της στιγμής» (For an instant moment village) . (Πηγή: Access to Tools: Publications from the Whole Earth Catalog, 1968–1974, κατάλογος έκθεσης, Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης, Νέα Υόρκη)
Χαρακτηριστικά της περιόδου είναι οι παράλληλες αναζητήσεις σε εφαρμογές επανάχρησης και ανακύκλωσης υλικών, αλλά και η έρευνα νέων υλικών. Η ουτοπική, ποπ, ψυχεδελική, Arte povera ή «φουτουριστική» αισθητική διαπνέει τα πειράματα εναλλακτικών κοινωνικών και οικιστικών συγκροτήσεων αυτής της περιόδου.
192
Εικόνα 87 Η αρχιτέκτων Nava Bega ξεναγεί στο εσωτερικό της υπό κατασκευή κατοικίας της και εξηγεί την τεχνική κατασκευής με πηλό στην κοινότητα Beer Milka, στην έρημο Negev στο Ισραήλ, 2011. (Πηγή: φ.ΝΑ) Εικόνα 88 Το πρώτο πειραματικό κτίσμα με άχυρο και φυτεμένη στέγη κυλινδρικής μορφής στο Ελπιδοχώρι, 2009. (Πηγή: φ.ΝΑ)
Εικόνα 89 Αρχιτεκτονικά πειραματικά περιβάλλοντα,. Γεωδαιτικοί θόλοι, εκμετάλλευση ηλιακής ενέργειας με "low tech" πρακτικές και θολωτό εκφορικό σύστημα με πηλό. Tamera, Πορτογαλία, 1990-. (Πηγή: φ.ΝΑ)
Εικόνα 90 Θολωτές μεικτές κατασκευές (ξύλινος σκελετός, άχυρο) 2007. Tamera, Πορτογαλία. Αρχιτέκτων, Gernot Minke (Πηγή: http://www.gernotminke.de)
Στις κατασκευαστικές μεθόδους εκδηλώνεται μία προτίμηση σε φυσικά υλικά που υπάρχουν σε αφθονία, όπως πηλός και άχυρο. Λαμβάνονται υπόψη οι αρχές παθητικής θέρμανσης με την ηλιακή ενέργεια και δοκιμάζονται διάφορες μέθοδοι εκμετάλλευσης ανανεώσιμων πόρων.
193
Η αρχιτεκτονική λοιπόν αντιμετωπίζεται συνήθως στη διάστασή της ως εργαλείο που εξυπηρετεί τον άνθρωπο, τόσο ως μονάδα όσο και ως μέλος ενός κοινωνικού συνόλου, που με τη σειρά του, συσχετίζεται άμεσα με ένα περιβάλλον. Τη δεκαετία του 70 είχε διατυπωθεί από τον Adolfo Natalini (αρχιτέκτων και συνιδρυτής των Superstudio), η πολεμική άποψη ότι «αν το ντιζάϊν αποτελεί ένα κίνητρο για να καταναλώσουμε, τότε πρέπει να απορρίψουμε το ντιζάϊν. Αν η αρχιτεκτονική δεν είναι παρά η κωδικοποίηση του αστικού μοντέλου ιδιοκτησίας και κοινωνίας, τότε πρέπει να απορρίψουμε την αρχιτεκτονική. Αν η αρχιτεκτονική και ο χωροταξικός σχεδιασμός δεν είναι παρά ο φορμαλισμός των παρόντων άδικων κοινωνικών διαχωρισμών, τότε πρέπει να απορρίψουμε τον χωροταξικό σχεδιασμό και τις πόλεις του… μέχρις ότου όλες οι σχεδιαστικές δραστηριότητες στοχεύουν στο να καλύψουν πραγματικές και ουσιαστικές ανάγκες. Μέχρι τότε ο σχεδιασμός [ντιτζάϊν] πρέπει να εξαφανιστεί. Μπορούμε να ζήσουμε χωρίς αρχιτεκτονική». Η άποψη αυτή φαίνεται να εκφράζει μία γενικότερη αντίληψη που συναντάται σε πολλές εναλλακτικές κοινότητες. Έτσι, η φυσική παρουσία της οικοκοινότητας που αντανακλάται στα κτίρια, είναι τμήμα ενός υλικού και άϋλου συνόλου και δεν αποτελεί αυτοσκοπό. Δεν στοχεύει στον εντυπωσιασμό που συχνά αποτελεί το βασικό κίνητρο της αρχιτεκτονικής δημιουργίας, τόσο για τους αρχιτέκτονες όσο και για αυτούς που αναθέτουν ένα έργο στον αρχιτέκτονα. Παρόλα αυτά, στις οικοκοινότητες παρατηρούνται αρχιτεκτονικοί πειραματισμοί που συχνά παράγουν αντισυμβατικές αρχιτεκτονικές μορφές και εκκεντρικά σύνολα. Η μορφή δεν αποτελεί αυτοσκοπό και προκύπτει ως αποτέλεσμα των προβλεπόμενων χρήσεων και αναγκών. Μορφολογικά, οι κύκλοι, οι σφαίρες και τα τόξα, όπως αποκρυσταλλώνονται σε διαφορετικές μορφές και υλικά, από απλά yurts220 μέχρι γεωδαιτικές σφαίρες, φαίνεται πως ασκούν μεγάλη έλξη στη συνείδηση των οικοκοινοτιστών, διότι συμβαδίζουν με την ανάγκη για χώρους που έχουν αναφορά σε ένα κέντρο, το κέντρο μίας ανθρώπινης κοινότητας σε κύκλο. Ο γεωδαιτικοί θόλοι που ανάγουν τη καταγωγή τους στον Buckminster Fuller, αποτελούν την αποτύπωση με διαφορετικούς τρόπους, εννοιών που συνδέονται με την ενότητα, τη συνεργασία, το «από κοινού» που χαρακτηρίζει τις οικοκοινότητες και πολλές κοινωνικές δραστηριότητές τους.
220
Παραδοσιακή κινητή θολωτή κατασκευή των νομάδων από τις στέπες της κεντρικής Ασίας με σκελετό από λεπτούς ξύλινους πήχεις και κάλυψη με δέρματα ή ύφασμα.
194
195
Κεφάλαιο 11.
ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΗΣ
ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΚΑΙ ΟΙΚΙΣΤΙΚΗΣ ΟΡΓΑΝΩΣΗΣ ΤΟΥ ΑΣΤΙΚΟΥ ΧΩΡΟΥ
«¨Όταν ισχυρίζεσαι ότι υπάρχει και άλλος τρόπος για να ντυθείς, να φας και να ζήσεις, επιφέρεις μία κατηγορηματική ρήξη στην αποδεκτή τάξη πραγμάτων και εννοώ εδώ την τάξη πραγμάτων που βλέπει στη τεχνολογική εξέλιξη και την συνεπαγόμενη οικονομική ανάπτυξη ως τη μοναδική οδό της ιστορίας»221
η
Εικόνα 91 Η12 Μπιενάλε Αρχιτεκτονικής της Βενετίας (2010) αναφερόταν κυρίως στις πόλεις ως τόπους πύκνωσης ανθρώπινων δραστηριότητων και δημιουργίας (Πηγή: φ.ΝΑ)
Το μέλλον των πόλεων είναι ένα από τα μεγαλύτερα διακυβεύματα του ανθρώπινου πολιτισμού δεδομένου του ότι στις πόλεις έχει συγκεντρωθεί το μεγαλύτερο ποσοστό του πληθυσμού. Οι αστικές συγκεντρώσεις και η δημόσια σφαίρα προσφέρονται να τις εξετάσουμε μέσα από τις κατηγορίες του λαού (people) και του πλήθους (multitude), κατηγορίες με θεωρητικούς πατέρες τους Hobbes και Spinoza, στις οποίες έχουν εστιάσει επίσης, σύγχρονοι στοχαστές όπως ο Antonio Negri και o Paolo Virno. Σύμφωνα με τον Hobbes, ο οποίος απεχθανόταν το πλήθος, ο λαός είναι κάτι που συνιστά «ένα», στο οποίο μπορεί να αποδοθεί μία μοναδική βούληση και συνείδηση ταυτότητας, κυρίως εξ αιτίας ενός κοινού φόβου και κοινής αναζήτησης ασφάλειας. Ο Hobbes, διακήρυττε πως αν υπάρχει κράτος, τότε υπάρχει λαός. Ο Virno, επιβεβαιώνοντας τον Hobbes, θεωρεί ότι στην ύστερη νεωτερικότητα που χαρακτηρίζεται από την απόσυρση του κράτους, ο λαός αποτέλεσε ένα μόρφωμα που συγκροτείτο κυρίως ως ανάγκη, έναντι της διαλεκτικής μεταξύ του φόβου και της αναζήτησης της ασφάλειας, της αναζήτησης δηλαδή στρατηγικών για την εξάλειψη του κινδύνου και την εξασφάλιση της προστασίας. Σήμερα όμως, ο τρόμος, ο κίνδυνος και το κακό, δεν έχουν όνομα και ταυτότητα και, αν και καιροφυλακτούν παντού, δεν είναι εύκολα προσδιορίσιμα και οι συνέπειές 221
Μοδινός, Μιχάλης, Η Αρχαιολογία της ανάπτυξης, Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης, 1996, σ. 180
195
τους εμφανίζονται εκεί που ζούμε και επηρρεάζουν άμεσα την καθημερινότητα. Υφίστανται σε μία κατάσταση διασποράς, ανωνυμίας και καμουφλάζ. Το πολυσχιδές του ζητήματος και της οικουμενικότητας των κινδύνων με τους οποίους έρχονται αντιμέτωπες πολλές κοινωνίες εκφράζει με καθαρότητα η Naomi Klein: «Χιλιάδες ομάδες σήμερα λειτουργούν εναντίον δυνάμεων των οποίων κοινό στοιχείο είναι αυτό που θα μπορούσε ευρέως να περιγραφεί ως η ιδιωτικοποίηση κάθε πτυχής της ζωής, και η μεταμόρφωση τής κάθε δραστηριότητας και εγγενούς αξίας σε εμπορεύσιμο είδος. Συχνά μιλάμε για την ιδιωτικοποίηση της εκπαίδευσης, της υγειονομικής περίθαλψης, των φυσικών πόρων. Αλλά η διαδικασία είναι πολύ μεγαλύτερη. Περιλαμβάνει τον τρόπο που οι ιδέες μετατρέπονται σε ισχυρά διαφημιστικά σλόγκαν και ο δημόσιος χώρος σε εμπορικά κέντρα, το πώς προετοιμάζεται το έδαφος ώστε νέες γενιές να αποτελούν ήδη target group κατά τη γέννηση, το πώς οι διαφημίσεις εισέβαλαν στα σχολεία και βασικές ανθρώπινες ανάγκες όπως το νερό πωλούνται ως εμπορεύματα, το πώς βασικά δικαιώματα εργασίας ανακαλούνται και τα γονίδια κατοχυρώνονται με δίπλωμα ευρεσιτεχνίας».222 Σε αντίθεση με την περίοδο της αποικιοκρατίας και των ολοκληρωτικών καθεστώτων, σήμερα η εκμετάλλευση προέρχεται από το ανώνυμο κεφάλαιο, τις χρηματαγορές και τις πολυεθνικές που καλύπτουν όσους έχουν επενδύσει σε αυτές. Κάποτε προέρχεται ακόμη και από την ψευδαίσθηση της ελευθερίας που προσφέρει το πολίτευμα των κρατών της Δύσης, της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας. Σε ένα τέτοιο κλίμα, το πλήθος, η κατηγορία που είχε θαφτεί όσο ήταν σε ισχύ ως ενοποιητική έννοια ο λαός, αναδύεται ξανά ως πολλαπλότητα που εμμένει με αυτά τα χαρακτηριστικά στη δημόσια σκηνή με κατεξοχήν σκηνικό ανάπτυξης της ζωής και δράσης του πλήθους τις σύγχρονες μητροπόλεις.223 Εκεί το πλήθος έχει παρουσία, αναλαμβάνει συλλογική δράση, ενδιαφέρεται για τις κοινές υποθέσεις αλλά δεν συγκλίνει σχεδόν ποτέ σε ένα ενιαίο σύνολο, παρότι μπορεί στιγμιαία να συμπεριφερθεί ως τέτοιο. Παρόλα αυτά το πλήθος δεν αντιτάσσεται στο ένα, αλλά έχει τη δυναμική να το επαναπροσδιορίσει. Το «ένα» μπορεί να μην είναι πλέον το κράτος που αντιστοιχεί στον λαό αλλά, σύμφωνα με τον Virno, μπορεί να θεωρηθεί ότι είναι η γλώσσα, η διάνοια και οι κοινές ικανότητες του ανθρώπινου είδους. Το πλήθος αποτελεί κατηγορία που δεν υποθάλπει απλουστεύσεις και ενοποιήσεις διότι εξ ορισμού εμπεριέχει την πολυπλοκότητα. Ωστόσο, λαμβάνοντας υπόψη τις αναλύσεις των εναλλακτικών κοινωνικών συγκροτήσεων και οικιστικών προτύπων που προηγήθηκαν, ανάμεσα στις κατηγορίες του λαού του Hobbes και του πλήθους των Virno/ Negri, μπορούμε να ισχυριστούμε πως μία άλλη ξεχασμένη κατηγορία, η κατηγορία της Κοινότητας συνεχίζει να υπάρχει, να επιβιώνει, να μεταλλάσσεται σε νέες μορφές και να ανθίσταται. Η κοινότητα εστιάζει στο κοινό, αυτό που αναγνωρίζουν τα μέλη της ως το συνεκτικό στοιχείο που μοιράζονται, αυτό που την ενώνει.224 Η κοινότητα, έχοντας απωλέσει την αρχική της ορμή και την αδιαμφισβήτητη σημασία της ως 222
Naomi Klein, Reclaiming The Commons, New Left Review 9, May–June 2001 [Μ.τ.Σ]
223
Βλ. Paolo Virno, Η Γραμματική του πλήθος, Για μία ανάλυση των σύγχρονων μορφών ζωής, Εκδόσεις Αλεξάνδρεια/ Οδυσσέας, σ. 11-16 224 Για τις αυτόχθονες κοινότητες το κοινό ήταν συνήθως ο τόπος, για άλλες νομαδικές κοινότητες το κοινό ήταν άϋλο, όπως η παράδοση, η γλώσσα, η γνώση τα ήθη και τα έθιμα.
196
Κεφάλαιο 11
οντότητα, αναζητήθηκε στους ουτοπικούς στοχασμούς και ανασυστάθηκε υπό νέους όρους στη νεωτερικότητα. Αυτή η ανασύσταση πραγματοποιήθηκε με διαφορετικές κάθε φορά δομές και σε καταστάσεις εξαίρεσης, όπως αυτόχθονων κοινοτήτων και περιπτώσεις όπως αυτές που εξετάστηκαν, των αυτοπροσδιοριζόμενων κοινοτήτων, των κιμπούτς και των οικοκοινοτήτων. Ανάμεσα στις πολλές διαφορές όμως ανάμεσα στις κοινότητες μικρής κλίμακας και στις πόλεις και μητροπόλεις είναι η εξάρτηση των τελευταίων από τις πρώτες και η άντληση πόρων από πολλές πλουτοπαραγωγικές πηγές από μεγάλες αποστάσεις για την επιβίωσή τους. Ο Δημήτρης Ρουσσόπουλος επισημαίνει ότι «η πόλη είναι ένα δίκτυο εξαγωγής σκουπιδιών και ρύπανσης και ταυτόχρονα ένα δίκτυο εισαγωγών, ένα δίκτυο κατανάλωσης των πιο σημαντικών στοιχείων της φύσης. Αντλούμε τα πάντα από έξω και εξάγουμε σκουπίδια. Και αυτή η αντίθεση μεταξύ της αστικής ζωής και της φύσης είναι που συμβάλει περισσότερο στην αλλαγή του κλίματος και σε ολάκερη την περιβαλλοντική κρίση. Έτσι, ως κοινωνικοί οικολόγοι γνωρίζαμε ότι, αν δεν υπάρξει μία νέα ισορροπία μεταξύ της ανθρώπινης κοινωνίας και της φύσης, το όλο σύστημα θα καταρρεύσει. Και εφόσον η κύρια πηγή γι’ αυτήν την κρίση μπορούμε να πούμε ότι είναι η αστικοποίηση και η πόλη, πρέπει να στρέψουμε την προσοχή μας πολιτικά και οικονομικά στην πόλη».225 Ωστόσο, αναδυόμενες τάσεις εντός των μητροπόλεων από τα τέλη της δεκαετίας του 1990 που διαρκώς μεγεθύνονται, τείνουν να συμμερίζονται όλο και περισσότερο ιδέες όπως η έννοια του αντικαταναλωτισμού, των ομάδων ως αστικών κοινοτήτων, της συνειδητοποίησης της πλάνης της παγκοσμιοποίησης και την ανάγκη αύξησης της αυτάρκειας, διαμορφώνουν ένα πλαίσιο προβληματισμού που προϋπήρχε στις εναλλακτικές οικιστικές και κοινωνικές συγκροτήσεις των οικοκοινοτήτων και που σταδιακά διαπερνά ευρύτερα κοινωνικά στρώματα και φαίνεται να αντανακλάται σε ευρύτερους προβληματισμούς. Εναλλακτικές ομάδες και κοινωνικές συσπειρώσεις επιχειρούν να αυτοπροσδιοριστούν κυρίως μέσα από τις δράσεις τους και τον καθορισμό κάποιων αρχών λειτουργίας τους. Ανάμεσα σε αυτές που προτάσσουν κύριο ρόλο έχουν η αυτοοργάνωση, η αναζήτηση νέων όρων βιωσιμότητας στην πόλη και σχέσεων με τη φύση. Πολλές τέτοιες συλλογικότητες εξερευνούν νέες συνθήκες συνύπαρξης και συνεργασίας. Αναζητούν τη χρήση ανανεώσιμων πόρων και ενέργειας και εξερευνούν τις δυνατότητες μίας οικονομίας που εξυπηρετεί τις ανάγκες τού ατόμου και της ομάδας. Έχει πλέον εμπεδωθεί η πεποίθηση ότι μία μητρόπολη, εκτός από κοιτίδα ιδεών και τόπος παραγωγής πολιτισμού, έρευνας και οικονομικών δραστηριοτήτων, αποτελεί και τον μεγαλύτερο καταναλωτή αγαθών και ενέργειας και ταυτόχρονα τον μεγαλύτερο παραγωγό απορριμμάτων. Η προσέγγιση μίας αστικής περιοχής σύμφωνα με τις αρχές ενός κλειστού συστήματος σε επίπεδο γειτονιάς και πόλης κερδίζει έδαφος και αποτελεί ένα αναπτυσσόμενο πεδίο έρευνας στην αρχιτεκτονική, την επιστήμη της αειφορίας και την κοινωνιολογία. Στόχο αποτελεί να ενισχυθούν οι σχέσεις εγγύτητας και 225
Συνέντευξη του Δ. Ρουσσόπουλου, περιοδικό Ευτοπία, 10/2010, σ. 41-6. Ο Δημήτρης Ρουσσόπουλος είναι ένας από τους σημαντικότερους υποστηρικτές της κοινωνικής οικολογίας, ιδρυτής και εκδότης του περιοδικού Our Generation (1961-1994), εκδότης του εκδοτικού οίκου Black Rose Books στον Καναδά και συνιδρυτής των γαλλόφωνων εκδόσεων Les Editions Ecosocieté.
197
αλληλοϋποστήριξης ανάμεσα σε λόγου χάριν μία αστική καλλιέργεια και ομάδες πληθυσμού. Μέσα από αυτές τις επιδιώξεις και πρωτοβουλίες τους, ενδέχεται να συνιστούν παραδείγματα επανεμφάνισης της κατηγορίας της κοινότητας. Έχοντας αναλύσει τις ιδεολογικές συγγένειες ανάμεσα στο αστικό και μαζικό κίνημα των Πόλεων σε Μετάβαση και το διεθνές δίκτυο των Οικοκοινοτήτων, όταν θα στρέψουμε το βλέμμα μας εκ νέου στην αστική συνθήκη, ενδέχεται να αναγνωρίσουμε την πληθώρα από διάσπαρτες συλλογικότητες και κινήματα πόλης ως το αντεστραμμένο είδωλο των εξωαστικών εναλλακτικών προτύπων οικιστικής οργάνωσης. Προς μία τέτοια κατεύθυνση αναζήτησης εκλεκτικών συγγενειών αναπόφευκτα τέμνονται ομάδες και συλλογικότητες με σημαντικά διαφορετικό αντικείμενο, άλλοτε καθαρά θεωρητικό (πολιτικό, φιλοσοφικό, κοινωνικό, περιβαλλοντικό) και άλλοτε εφαρμοσμένο. Ίσως είναι χρήσιμο να ειδωθούν ως τέτοια, ως αντίστιξη στα κυρίαρχα πρότυπα της πόλης και ως ένα νέο οιονεί κίνημα. Τα παραδείγματα επανεμφάνισης της κατηγορίας της κοινότητας όπως ορίστηκε παραπάνω είναι πλέον πάρα πολλά. Εδώ, πρέπει να επισημανθεί ότι λόγω των χαρακτηριστικών διασποράς των ατόμων που συνιστούν ομάδες, κινήματα και συλλογικότητες με χαρακτηριστικά κοινότητας, η συνθήκη της γειτνίασης στην καθημερινότητα αίρεται και αναδεικνύεται πλέον ως υποκατηγορία.
Εικόνα 92 Αρχιτεκτονικός Διαγωνισμός Ιδεών ΑΘΗΝΑ Χ4, Πολυζωίδης Αθ., Πέτσιου Αικατερίνη, Βραβείο.
Η ιδέα των αστικών καλλιεργειών σε προτάσεις για την Αθήνα υιοθετείται σε πρωτοβουλίες κατοίκων όπως αυτοδιαχειριζόμενοι κοινοτικοί λαχανόκηποι (Αγρός Ελληνικό, Πάρκο Τρίτση,Αγρόσχολοι/ Βριλήσσια και αλλού).
198
Κεφάλαιο 11
Εικόνα 93: Δώδεκα προγράμματα του Mobile Food Collective, μία πρόταση του Archeworks.. (Πηγή: Κατάλογος περιπτέρου ΗΠΑ, Μπιενάλε Αρχιτεκτονικής στην Βενετία, 2010)
Εικόνα 94 Mobile Food Collective, Archeworks: κινητό κιόσκι ως εξελιγμένος «πάγκος λαϊκής» που λειτουργεί και ως κόμβος ανταλλαγής γνώσης, πληροφορίας, ευκαιριών απασχόλησης, σπόρων και φυτών. (Πηγή: Κατάλογος περιπτέρου ΗΠΑ, Μπιενάλε Αρχιτεκτονικής στην Βενετία, 2010)
Η κοινωνική οικολογία δικαιώνεται σε μεγάλες τέτοιες κινητοποιήσεις αλλαγής που επιζητούν μία σφαιρική και ολιστική ανάταξη του αστικού περιβάλλοντος, όχι μόνο μέσα από τον σχεδιασμό, αλλά και μέσα από επιδιωκόμενες αλλαγές των ίδιων των κοινωνικών δομών που θα τις υποστηρίξουν. Έννοιες λοιπόν μέχρι τώρα συσχετισμένες με τον ορισμό της οικοκοινότητας αποκτούν πλέον νόημα για το σύνολο όταν διευρυνθούν σύμφωνα και με τον ορισμό του Robert Gilman, έτσι ώστε να είναι σε θέση κανείς δυνητικά να αναζητήσει ή να φανταστεί στοιχεία οικοκοινότητας σε οποιαδήποτε πόλη ή οποιοδήποτε κομμάτι και γειτονιά της πόλης, πράγμα που άλλωστε διερευνά και το Κίνημα της Μετάβασης. Οι αστικές οικοκοινότητες συνιστούν μία ενδιαφέρουσα υποκατηγορία. Μπορεί να δει κανείς λόγου χάριν το Ufafabrik, ένα συγκρότημα που έχει αναπτυχθεί στους 199
κόλπους της πρώην βιομηχανικής ζώνης των κινηματογραφικών στούντιο στο Βερολίνο που έχει υποστεί επανάχρηση από το 1979 ως κοινότητα με πηγές εσόδων από εργαστήρια, εμπόριο, εκπαίδευση και ψυχαγωγία. Το Ufafabrik επιδιώκει την μείωση της ενεργειακής του κατανάλωσης, τη χρήση ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, συλλογή νερού και την αστική καλλιέργεια στους ελεύθερους χώρους του. Ακόμη και τυπικές γειτονιές της πόλης μπορεί να αρχίζουν να διαθέτουν πολλά από τα χαρακτηριστικά του διευρυμένου ορισμού για τις οικοκοινότητες, αν αναπτυχθεί ένας υψηλός δείκτης συνείδησης του μέσου κατοίκου όσον αφορά την κοινοτική συμπεριφορά, τον τρόπο κατανάλωσης και αν υιοθετηθούν ευρέως νέες συνήθειες στην καθημερινότητα (χρήση ποδηλάτου ως προτιμώμενος τρόπος μετακίνησης μέσα στην πόλη, προτίμηση στο τοπικό και το μικρό μέγεθος, αυξημένη συμμετοχή στα κοινά θέματα της γειτονιάς, τοπική ανακύκλωση, τοπική ενέργεια, κα). Αυτά σήμερα συχνά συνδυάζονται με οικολογική αναβάθμιση περιοχών και ανακαίνιση κτιρίων, βιοκλιματικό σχεδιασμό σε νέες υποδομές και στην ανακαίνιση υπαρχουσών υποδομών και κτιρίων, προτεραιότητα σε ανανεώσιμες πηγές ενέργειας και επιδίωξη εφαρμογής των αρχών κλειστών συστημάτων και της αρχής zero carbon emissions. Ωστόσο, οι δυσκολίες στο να γίνει μία ουσιαστική χωρική μεταμόρφωση ενδέχεται να είναι μεγαλύτερες από τις δυσκολίες μίας κοινωνικής μεταμόρφωσης. Ο χώρος θυμόμαστε άλλωστε, αποτελεί την αποκρυστάλλωση μίας κοινωνικής διαδικασίας που τον παρήγαγε για να την εξυπηρετήσει και δυστυχώς, αποτελεί το σοβαρότερο ανάχωμα αλλαγής. Μπορεί να «στοιχειώνει» οποιαδήποτε νέα κοινωνική διαδικασία, όπως συχνά επαληθεύει η ιστορία.
Εικόνα 95 Αεροφωτογραφία του Ufafabrik στο Βερολίνο (Πηγή: www) και καθημερινότητα (Πηγή: φ.ΝΑ)
Εικόνα 96 New York (Steady) State, Side street prototype (147th street, Harlem, Terreform, (Πηγή: Κατάλογος περιπτέρου ΗΠΑ, Μπιενάλε Αρχιτεκτονικής στην Βενετία, 2010)
200
Κεφάλαιο 11
Εικόνα 97 Άποψη της προσωρινής κατοίκησης του Zuccotti Park, Occupy Wall street, 2011. (Πηγή: Storefront for Art and Architecture, NY)
Οι αυθόρμητες «εφήμερες κοινότητες» στις πλατείες σε διάφορες πόλεις στην Ευρώπη, Αμερική και αλλού το 2011 υποδηλώνουν ταυτόχρονα μεταξύ άλλων την απόρριψη της πραγματικής δομημένης πόλης που τις περιβάλλουν και τη δυνατότητα έστω και για μία μικρή περίοδο να δημιουργηθούν και να δοκιμαστούν νέες δομές σχέσεων, κοινότητας και συνύπαρξης άρα και χωροταξικές δομές.
Η περιβαλλοντική διαχείριση με την πολιτική, όπως και η φύση με τον πολιτισμό διασταυρώνονται διαρκώς. Θα μπορούσε να ισχυριστούμε ότι η περιβαλλοντική διαχείριση είναι πολιτική πράξη και ότι το ίδιο ισχύει με τα εργαλεία και τις μεθόδους που επιλέγονται για την εφαρμογή της. Οι εξελίξεις, σε ότι αφορά τα ενδιαφέροντα μίας σημαντικής μερίδας ερευνητών, αρχιτεκτόνων, πρωτοβουλιών πολιτών και κινημάτων πόλης, φαίνεται να οδηγούν στις ιδέες μίας μορφής συμμετοχικού σχεδιασμού. Αυτή η τάση έχει αρχίσει να δοκιμάζεται και να εφαρμόζεται σε διάφορες περιπτώσεις στην Αμερική και στην Ευρώπη. Τέτοιες κατευθύνσεις αναδείχθηκαν ως το κύριο θέμα του περιπτέρου στη συμμετοχή της Αμερικής στη 13η Μπιεννάλε Αρχιτεκτονικής της Βενετίας (29/8- 25/11 2012) που είχε τίτλο Spontaneous Interventions και παρουσίασε 124 τέτοιες περιπτώσεις «αυθόρμητων παρεμβάσεων» από ολόκληρη τη χώρα. Παρατηρείται μία επάνοδος και εκ νέου υιοθέτηση τέτοιων μεθόδων που πρωτοσυζητήθηκαν τη δεκαετία του ’60 και προσδιορίζουν δημοκρατικές διαδικασίες συμμετοχής στη λήψη αποφάσεων για τον τόπο και για το μέλλον του δημόσιου χώρου.226 226
Βλ. Spontaneous Intervantions: Design actions for the common good. La Biennale di Venezia. 13 Mostra Internazionale Partecipazioni nazionali. Ημερομηνία ανάκτησης: 30-9-2012. http://www.spontaneousinterventions.org/
201
Εικόνα 98 Η δράση "Better Block", μία από τις 124 συμμετοχές των αυθόρμητων παρεμβάσεων η "spontaneousinterventions", της έκθεσης του αμερικάνικου περιπτέρου, 13 Μπιενάλε Αρχιτεκτονικής Βενετίας, 2012. (Πηγή: spontaneousinterventions.com)
Η δράση "Better Block" ξεκίνησε στο Ντάλας από τους ακτιβιστές Jason Roberts και Andrew Howard το 2010 για την κοινωνική χρήση και το πρασίνισμα δρόμων και πεζοδρομίων.
Εικόνα 99 Ο κοινοτικός κήπος Prinzessinnengarten (Πηγή: φ ΝΑ)
Ο κοινοτικός κήπος Prinzessinnengarten, στη γειτονιά Friedrichshain του Βερολίνου περιλαμβάνει κοινωνικές δραστηριότητες, μικρή βιβλιοθήκη, εκπαιδευτικές δραστηριότητες και αστική καλλιέργεια.
202
Κεφάλαιο 11
11.1.
Εικόνα 100 Αποτύπωση της πύκνωσης των λειτουργιών της εφήμερης «πόλης μέσα στη πόλη» από τους Indignados, Πλατεία Puerta del Sol, Μαδρίτη. (Πηγή: Ομάδα Αρχιτεκτόνων Vic/ Vivero de Iniciativas Colectivas)
Εικόνα 101 Indignados , Playa del Sol. Με πράσινο σημειώνονται οι δύο βασικοί πόλοι όπου είχε γίνει η πρόβλεψη των κοινών κοινωνικών χώρων για διαβούλευση (21) και ξεκούραση (Zona de Descanso). (Πηγή: Ομάδα Αρχιτεκτόνων Vic/ Vivero de Iniciativas Colectivas)
Καταλήψεις δημόσιων χώρων όπως αυτή της Πλατείας Puerta del Sol στη Μαδρίτη από τους Indignados έγιναν αντιληπτές από το πλήθος ως μία εφήμερη «πόλη μέσα στην πόλη». Χωροταξικοί χάρτες με λειτουργίες και σήμανση μίας πλήρως οργανωμένης κοινότητας ενίσχυσαν σημειολογικά αυτή την εικόνα: Ενδεικτικά, οι χάρτες αυτοί περιέγραφαν τις θέσεις όπου χωρικά καταλάμβαναν η διαμονή, παιδότοπος, περιοχή μελέτης, ομάδες εργασίας, πάγκοι φαγητού Α,B,C, τουαλέτες, χώροι γενικής συνέλευσης, εσωτερικός συντονισμός, σχέσεις, και υπηρεσίες όπως ιατρική βοήθεια, επικοινωνία και γραφιστικά, νομικός σύμβουλος, υποδομές και καθαριότητα, εθελοντισμός, το μεταναστευτικό, φεμινιστικά θέματα, πληροφορική και πληροφόρηση, υπογραφές υποστήριξης αδελφών κινημάτων και συγκέντρωσης υπογραφών, χώροι ανακύκλωσης και ταχυδρομείο. 203
ΑΡΓΕΣ ΠΟΛΕΙΣ Στα πλαίσια του προβληματισμού για τη διαμόρφωση εναλλακτικών μορφών οικονομίας που θα απαντά στα προβλήματα βιωσιμότητας των κοινωνιών που αναπτύσσονται σε ένα σύγχρονο και πολυσχιδές πεδίο δραστηριοτήτων μία ιδιαίτερη περίπτωση νεώτερου προτύπου οικιστικής οργάνωσης είναι η ανάταξη ολόκληρων οικισμών, με οργανωτικές αρχές που υπαγορεύονται από τη διακήρυξη του κινήματος των «αργών πόλεων». 227
Εικόνα 102 Η αναπαράσταση τοπίου από την σχολή της «εδαφικής ενότητας» (territorialist school που εστιάζει στο τοπικό αναδεικνύει το μωσαϊκό του αγροτικού τοσκανικού τοπίου. Poppiano, περιοχή Montespertoli της Φλωρεντίας (Πηγή: Wikipedia).
Το κίνημα των Αργών Πόλεων/ Citta Slow επιδιώκει τη βελτίωση της ζωής δίνοντας έμφαση στην ποιότητα της καθημερινότητας που ανθίσταται στην ομογενοποίηση των αλυσίδων fast food και των καταναλωτικών προϊόντων των πολυεθνικών. Ο όρος αποτελεί παράφραση του Slow Food (ο οποίος γεννήθηκε ως ο αντίλογος στην λογική του Fast food), ωστόσο πλέον αυτοπροσδιορίζεται ως ένα συνολικό δίκτυο, που σήμερα συμπεριλαμβάνει κοινότητες σε χώρες της Ευρώπης, της Αμερικής και της Ασίας, γνωστό με την ονομασία «το αργό κίνημα».228 Η έννοια της εδαφικής ενότητας όπως αναδεικνύεται από το αργό κίνημα, πηγάζει από την ιδεολογική συγκρότηση της Σχολής της Εδαφικής Ενότητας (Territorialist School). Η «εδαφική ενότητα» εκφράζει τον συνδυασμό φυσικών παραγόντων όπως το χώμα, το νερό, οι κλίσεις του εδάφους, η τοπική χλωρίδα και το μικροκλίμα και ανθρωπογενών παραγόντων όπως οι παραδόσεις και οι τοπικές καλλιέργειες. Αυτά τα χαρακτηριστικά διαμορφώνουν από κοινού τον μοναδικό χαρακτήρα σε κάθε κοινότητα που γίνεται ιδιαίτερα αισθητό σε κοινότητες μικρής κλίμακας. Το κίνημα έχει υιοθετήσει μία σειρά κριτηρίων που θα πρέπει να πληροί μία πόλη για να της αποδοθεί ο τίτλος της Αργής Πόλης. Αυτά τα κριτήρια περιλαμβάνουν κατευθυντήριες γραμμές για τις τροφές και τα προϊόντα που φτάνουν στους καταναλωτές, αλλά στη συνέχεια ανάλογα κριτήρια επεκτάθηκαν σε αρχές που αφορούν επίσης τους τρόπους μετακίνησης και την καθημερινότητα. 227
Το αργό κίνημα επιδιώκει να συμπεριλάβει με τη διατύπωση ανάλογων αρχών όλο και περισσότερες εκφάνσεις της ζωής όπως το ταξίδι, την εκπαίδευση, το διάβασμα, κα. Βλ.: Slow Movement. Ημερομηνία ανάκτησης: 12-6-2011. http://www.slowmovement.com/ 228 Η κίνηση γεννήθηκε το 1999 στην Ιταλία από τον Paolo Saturnini, τ. δήμαρχο του Greve στην περιοχή Chianti στην Τοσκάνη της Ιταλίας, με πρωταρχικό πυρήνα το Ορβιέτο, το Positano και το Bra. Στην οικογένεια των Slow Cities έχουν συμπεριληφθεί η Ύδρα και το Καστελόριζο. Σύμφωνα με στοιχεία από την επίσημη ιστοσελίδα τον Ιούνιο του 2011 περιλάμβανε 147 πόλεις σε 24 χώρες στον κόσμο. Βλ.: Cittaslow International Network, http://www.cittaslow.net.
204
Κεφάλαιο 11
Το καταστατικό που δημιουργήθηκε για τον θεσμό των Αργών Πόλεων αναφέρεται σε πόλεις ή κοινότητες με πληθυσμό μικρότερο των 50.000 κατοίκων, αφορά δηλαδή τις μικρές πόλεις που υπάρχουν έξω από το παγκόσμιο δίκτυο των μεγαλουπόλεων. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στη στρατηγική αειφορίας της εκάστοτε κοινότητας, που λαμβάνει υπόψη τις αλληλεξαρτήσεις ανάμεσα στους στόχους για περιβαλλοντική προστασία, την οικονομική ευημερία και μία δίκαιη αστική ανάπτυξη. Σύμφωνα με τις αρχές του κινήματος αυτοί οι στόχοι επιτυγχάνονται δίνοντας προτεραιότητα στη συντήρηση και την επανάχρηση κτιρίων του υπάρχοντος αστικού ιστού και την προώθηση οικολογικών αρχών κατασκευής όπου δημιουργούνται νέα κτίρια. Επιδιώκεται η χρήση εναλλακτικών μορφών ενέργειας, η ανάδειξη των αυθεντικών χαρακτηριστικών της πόλης και των γύρω περιοχών και η παραγωγή τροφίμων με παραδοσιακό τρόπο και φιλικό προς το περιβάλλον. Αποκλείεται η εμπορία και καλλιέργεια μεταλλαγμένων προϊόντων, ενώ επιδιώκεται η διάσωση της αυτόχθονης παραγωγής και των τοπικών χειροτεχνιών, η φιλοξενία και η άρση των όποιων εμποδίων που δυσκολεύουν την απόλαυση της ομορφιάς της πόλης από όλους. Έτσι η έμφαση δίνεται στην ενίσχυση της τοπικής παραγωγής και της τοπικής οικονομίας, την ανάδειξη της ποιότητας των κοινόχρηστων χώρων και των χαρακτηριστικών τοπίων, τη συλλογικότητα και την ανάδειξη των αυθεντικών παραδόσεων. Η έμφαση στο τοπικό στην περίπτωση του «Αργού κινήματος» χαρακτηρίζεται από μία σχετικά συντηρητική στάση που διακατέχεται από μία επιθυμία διατήρησης μίας παράδοσης σε σχέση με μία τοπικότητα, αν όχι επιστροφής σε αυτήν. Επίσης, η κριτική που κατά καιρούς διατυπώνεται αφορά την καθαρότητα των προθέσεων. Έχει δημιουργηθεί η εντύπωση ότι οι υποψήφιες πόλεις ενδιαφέρονται κυρίως για τα πιθανά οφέλη εσόδων από τον αναβαθμισμένο και ευαισθητοποιημένο τουρισμό στον οποίο προσβλέπουν. Ίσως το κίνημα να έχει μετατραπεί σε ένα έξυπνο εφεύρημα και εργαλείο διαφήμισης στα χέρια τέτοιων μικρών κοινοτήτων (που πολύ δύσκολα θα είχαν τη δυνατότητα να ανταγωνιστούν στην παγκόσμια αγορά), αλλά επιχειρεί να συνδυάσει την ουτοπία με τον ρεαλισμό του marketing μίας υπαρκτής καθημερινότητας την οποία καλείται να υπερασπίσει. Οι αργές πόλεις είναι αμφισβητήσιμο ότι διαθέτουν χαρακτηριστικά κινήματος αφού ο συντονισμός τους προέρχεται κυρίως από τη θέση της τοπικής αυτοδιοίκησης. Αφορά δηλαδή ένα σχεδιασμό και μία στρατηγική από την πλευρά της τοπικής πολιτικής εξουσίας που σχετίζεται περισσότερο με την τεχνική του branding των πόλεων σε ένα διεθνές ανταγωνιστικό στερέωμα. 229 Η ευγενής πλευρά των Αργών Πόλεων συνδέεται με τις θεωρίες της Αποανάπτυξης (με όλες της τις θετικές πλευρές αλλά και τις αδυναμίες της), αλλά η «διεφθαρμένη» της πλευρά εκφυλίζεται σε ένα «εμπορικό χαρτί» για την τουριστική βιομηχανία.
229
Για το καθεστώς ανταγωνισμού διεθνώς και τις τεχνικές οικοδόμησης «ταυτότητας» ανάμεσα σε πόλεις βλ. Saskia Sassen, Cities in a World Economy, (London: Pine Forge Press, 1994), σσ. 12-19 και σσ.117-124.
205
11.2. ΤΟ ΚΙΝΗΜΑ ΤΗΣ ΜΕΤΑΒΑΣΗΣ Ενώ το δίκτυο των Αργών Πόλεων παρέμεινε κυρίως στην Ιταλία με μικρή επίδραση σε άλλες χώρες ένα πιο πρόσφατο και με κοινά χαρακτηριστικά κίνημα είχε μεγαλύτερη απήχηση. Το Κίνημα της Μετάβασης/ Transition Movement (και οι Πρωτοβουλίες Μετάβασης / Transition Initiatives) είναι ένα φαινόμενο που εμφανίστηκε μόλις το 2005 και είχε μεγάλο αντίκτυπο και έχει ήδη βρει έκφραση σε πολλά σημεία ήδη του πλανήτη, καταρχήν σε μικρές πόλεις της Δύσης αλλά πιο πρόσφατα και σε πόλεις ή γειτονιές πόλεων, χωρών όπως η Βραζιλία, η Χιλή και η Νέα Ζηλανδία.230 Μαζί με άλλες παρόμοιες διεθνείς οριζόντιες κοινωνικές ή κινηματικές συγκροτήσεις που διαθέτουν ριζωματική μορφή οργάνωσης από τα κάτω, αυτό το κίνημα διαγράφει έναν εναλλακτικό παγκόσμιο χάρτη αυτοοργανωμένων δράσεων ευρέων πληθυσμιακών ομάδων.231 Σε αντίθεση με άλλες τέτοιες παγκόσμιες κινηματικές συγκροτήσεις, το Κίνημα της Μετάβασης έχει ένα μόνιμο και κυρίως οραματικό χαρακτήρα στους κόλπους υπαρχουσών κοινοτήτων που εμφανίζονται έτσι να μεταλλάσσονται. Τέτοιες κοινότητες αριθμούν αυτή τη στιγμή πάνω από 350 πόλεις σε ένα οριζόντιο δίκτυο πόλεων χωρίς ιεραρχική δομή. Μέσα από τον ορισμό του κινήματος επιχειρείται να περιγραφεί η, προς το παρόν, εθελοντική διαδικασία μετάβασης σε μία διαφορετική μορφή βιώσιμης κοινωνίας, με την επίγνωση ότι το παρόν μοντέλο πολύ απλά δεν είναι βιώσιμο. Η πρωτοβουλία μετάβασης αναγνωρίζει ότι ένας ολόκληρος κόσμος και ένα σύνολο μηχανισμών και σχέσεων έχουν οικοδομηθεί χάρις σε μία φθηνή μη ανανεώσιμη πηγή ενέργειας, όπως το πετρέλαιο. Εκτός από την καταστροφή στο περιβάλλον και την κλιματική αλλαγή που έχουν προκληθεί από αυτό το γεγονός, η οικονομία που έχει οικοδομηθεί γύρω από το πετρέλαιο είναι υπεύθυνη σε σημαντικό βαθμό εκτός των άλλων και για τη διάβρωση των τοπικών κοινωνιών και των ανθρώπινων σχέσεων. Οι Πρωτοβουλίες για την Μετάβαση /Transition Initiatives και οι Πόλεις σε Μετάβαση/ Transition Towns, είναι κοινότητες ή ομάδες που επιχειρούν να διαφοροποιήσουν τη λειτουργία τους έχοντας κατά νου τις προκλήσεις των επικείμενων αλλαγών, αναφορικά με την κλιματική αλλαγή, την ενεργειακή κρίση, το μοντέλο της κατανάλωσης, αλλά και τα φαινόμενα της απώλειας του κοινωνικού ιστού σε συνθήκες επιθετικού ύστερου καπιταλισμού. Στόχο αποτελεί η μείωση του οικολογικού τους αποτυπώματος, η ενίσχυση της αυτάρκειας αλλά και της κοινωνικής συνοχής και η επαναφορά αξιών που συνδέουν την ατομική και κοινωνική ικανοποίηση και ευτυχία περισσότερο με τα κοινωνικά αγαθά και την ποιότητα ζωής που πηγάζει από το περιβάλλον και τις ανθρώπινες σχέσεις και λιγότερο με την κατανάλωση. Αυτό επιτυγχάνεται με την υιοθέτηση συγκεκριμένων αρχών και τη στροφή προς μία απλούστερη και υγιέστερη ζωή με έμφαση στο τοπικό και με εργαλεία την εκπαίδευση για απεξάρτηση από τις συνήθειες του κυρίαρχου μοντέλου, την απεξάρτηση από τα ορυκτά καύσιμα και την έμφαση στην 230
Για πλήρη και επικαιροποιημένο κατάλογο του παγκόσμιου δικτύου των πόλεων σε μετάβαση και των πρωτοβουλιών μετάβασης βλ. http://www.transitionnetwork.org/ 231 Ο όρος ριζωματικός, αντανακλά τη χρήση από τους Gilles Delleuze και Felix Guattari των όρων «rhizome» και «rhizomatic» Βλ. Deleuze, Gilles και Guattari, Félix, A Thousand Plateaus, London and New York: Continuum, 2004. Τόμ. 2, Capitalism and Schizophrenia. 2 vols. 1972-1980. Paris: Les Editions de Minuit.
206
Κεφάλαιο 11
τοπική παραγωγή και την αυτάρκεια. Θα μπορούσε λοιπόν ενδεχομένως να θεωρηθεί το κίνημα αυτό ως η εφαρμογή στη πράξη της θεωρίας της Αποανάπτυξης. Όροι-κλειδιά στο λεξιλόγιο του κινήματος που χρησιμοποιούνται για να εκφράσουν έννοιες ή εργαλεία είναι η ενεργειακή μείωση/ energy descent ή powerdown που επιχειρούν να περιγράψουν τη διαδικασία μείωσης της κατανάλωσης ενέργειας με διάφορους τρόπους και της σταδιακής απεξάρτησης από το πετρέλαιο όπως επίσης και η έννοια της Αποανάπτυξης (degrowth/ décroissance), ανάλυση της οποίας έχει προηγηθεί. Μία άλλη επίσης κεντρική έννοια του κινήματος είναι ο όρος resilience, όρος οικείος στους οικολόγους αλλά όχι τόσο σε άλλα επιστημονικά πεδία, που αποδίδεται στα ελληνικά ως «ανθεκτικότητα», προσαρμοστικότητα, ικανότητα αυτοανόρθωσης ή ανανέωσης αλλά μάλλον πληρέστερα αποτελεί την αλληλοσυμπλήρωση των δύο εννοιών, “ανθεκτικότητα” και 232 “προσαρμοστικότητα”. Η έννοια της ανθεκτικότητας όπως προσδιορίζεται στην φιλοσοφία των Πόλεων σε Μετάβαση ξεπερνά κατά πολύ τις έννοιες της αειφορίας και της βιωσιμότητας και ανάγεται στην θεωρία των συστημάτων που προέρχεται από την παρατήρηση αυτορυθμιζόμενων συστημάτων όπως τα φυσιολογικά συστήματα του σώματος και τα επί μέρους συστήματα που συναντώνται σε ένα οικοσύστημα. Η ανθεκτικότητα αναφέρεται στην ικανότητα ενός συστήματος να αντέχει και να ξεπερνά, να προσαρμόζεται σε αλλαγές, έξωθεν ή έσωθεν. Με άλλα λόγια η ανθεκτικότητα αναδεικνύει την ικανότητα επιβίωσης μέσω κατάλληλων προσαρμογών και μεταμορφώσεων σε σχέση με το περιβάλλον, τέτοιων που να εφευρίσκουν τα εκάστοτε κατάλληλα εργαλεία έτσι ώστε το σύστημα να διαχειρίζεται τις εκάστοτε νέες αντιξοότητες και προκλήσεις. Πρόκειται για ένα βιώσιμο μοντέλο που ξεκίνησε με την υπόθεση ότι αφορά κυρίως κοινότητες μικρής κλίμακας, αλλά επιχειρείται να βρεθούν οι μέθοδοι και τα εργαλεία έτσι ώστε με ανάλογο τρόπο να είναι εφαρμόσιμο και σε τομείς μεγάλων πόλεων. Έτσι ο όρος πλέον «σε μετάβαση» δεν συνδέεται απευθείας με τη μικρή πόλη διότι μπορεί να αφορά και άλλες κλίμακες. Η εφαρμογή της μεθοδολογίας και των εργαλείων του κινήματος των Πόλεων σε Μετάβαση έχουν ήδη χρησιμοποιηθεί και σε πόλεις με προβλήματα ως ένα βαθμό συναφή με αυτά του αθηναϊκού κέντρου με έντονα ζητήματα μετανάστευσης, πολυπολιτισμικότητας και χαμηλών εισοδημάτων, όπως για παράδειγμα στο Βερολίνο/ Friedrichshain-Kreuzberg.233 Το κλειδί στη διαδικασία Μετάβασης είναι ότι μία τέτοια πρωτοβουλία δεν επιβάλλεται από ένα κεντρικό σημείο εξουσίας και λήψης αποφάσεων, αλλά καλλιεργείται από τη βάση των εμπλεκομένων, μόνο αφού γίνει συνείδηση η αναγκαιότητα της μετάβασης μέσα από ένα πλαίσιο κατανόησης του προβλήματος και διαδικασία ενόρασης μίας επιθυμητής λύσης, πράγμα που επιτυγχάνεται με την εφαρμογή μίας συγκεκριμένης μεθοδολογίας εκπαίδευσης.
232
« Ως ανθεκτικότητα ορίζεται η ικανότητα ενός συστήματος να απορροφά αναταράξεις και να ανασυντάσσεται ενώ ταυτόχρονα υπόκειται σε φάση αλλαγής, έτσι ώστε κατά βάση να είναι σε θέση να διατηρήσει την ίδια λειτουργία, δομή, ταυτότητα και ανατροφοδότηση». Walker, Hollinger, C.S., Carpenter, S.R., Kinzig, A. (2004) Resilience, Adaptability and Transformability in Social-Ecological Systems” Ecology and Society 9. σ. 5 233 Βλ. Transition-Town Berlin-Friedrichshain-Kreuzberg. Ημερομηνία ανάκτησης: 9-6-2011. http://ttfk-berlin.de/ttfk/Transition-Town%20Berlin-Friedrichshain-Kreuzberg.html
207
Το κίνημα των Πόλεων σε Μετάβαση/ (Transition Towns) έχει γενέτειρα τη μικρή πόλη Kinsale στην Ιρλανδία. Εμπνευστής της είναι ο Rob Hopkins ο οποίος μαζί με τους μαθητές του, σε ένα μάθημα Διαρκούς Καλλιέργειας (Permaculture) προχώρησε ένα βήμα παραπέρα από την απλή διεξαγωγή του μαθήματος, εμπλέκοντας ολόκληρη την κοινότητα με στόχο την αλλαγή. Κοινότητες που εντάσσονται στο κίνημα υπάρχουν ήδη εκτός από την Ιρλανδία, στη Βρετανία (Totnes, Devon και Lewes, Sussex και πολλές άλλες), την Αμερική αλλά πλέον και στην Ιταλία, τη Γερμανία και τη Νέα Ζηλανδία, την Αυστραλία, Ιαπωνία, κλπ.234
Εικόνα 103 Στρατηγικές μετάβασης (Πηγή: Dynamic Cities Project/ www.dynamiccities.squarespace.com)
Η ποιότητα ζωής αναβαθμίζεται με την εκπαίδευση που αποσκοπεί στην κατανόηση των προβλημάτων και τη συνειδητή και συλλογική, ενεργητική συμβολή για την ενίσχυση εναλλακτικών πρακτικών. Προς αυτή την κατεύθυνση και σε μία προσπάθεια «τοπικοποίησης» του κινήματος έχουν γίνει πρόσφατα απόπειρες μεταφοράς των αρχών του και προσαρμογής τους στα δεδομένα του τόπου, κατ’ αρχήν πειραματικά, πρώτα σε διάφορες πόλεις και περιοχές σε όλες τις ηπείρους εκτός από τον «πλούσιο Βορρά», συμπεριλαμβανομένης της Κεντρικής και Νότιας Αμερικής (Μεξικό και Βραζιλία), αλλά και στην Αφρική και Ασία. Πρόσφατα, στην Κοπεγχάγη, σε συζήτηση στρογγυλής τραπέζης εξετάστηκαν οι ιδιαιτερότητες σε ότι αφορά την υιοθέτηση του μοντέλου της Πρωτοβουλίας για τη Μετάβαση από πόλεις του Νότου. Ο κοινός στόχος του κινήματος ανεξαρτήτως γεωγραφικού μήκους και πλάτους είναι η πρωτοβουλιακή επανάκτηση (εκεί που υπήρχε και έχει χαθεί) ή η δημιουργία (εκεί που δεν υπήρχε τέτοια παράδοση) δυνατής κοινότητας. Μίας κοινότητας με δημοκρατικούς θεσμούς και στόχους την ενδυνάμωση και την ανθεκτικότητα μέσα από την τοπική κυρίως παραγωγή και οικονομία, με μεθόδους μείωσης του οικολογικού αποτυπώματος και κατανάλωσης ενέργειας. Τα εργαλεία 234
Σύμφωνα με την επίσημη λίστα τον Ιούνιο του 2012 είναι καταχωρημένες 1000 πρωτοβουλίες σε πόλεις από διάφορες χώρες του. Ημερομηνία ανάκτησης: 8-9-2012. Βλ. http://www.transitionnetwork.org/initiatives/map
208
Κεφάλαιο 11
που θα επιλεγούν για να χρησιμοποιηθούν ποικίλουν και αποτελούν την πρόκληση κάθε κοινωνίας ανάλογα με τα μοναδικά της χαρακτηριστικά και ιδιαιτερότητες σε σχέση με την ιστορία της και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του τόπου. Ο συγκριτικός πίνακας που ακολουθεί εξηγεί τις διαφορές κυρίως σε επίπεδο θεώρησης των πραγμάτων, στρατηγικής και προτεραιοτήτων, ανάμεσα στη φιλοσοφία που προτάσσει το κίνημα των Transition Towns έναντι της κυρίαρχης λογικής της πράσινης ανάπτυξης. Συγκριτικός πίνακας χαρακτηριστικών πράσινης ανάπτυξης και πρωτοβουλιών μετάβασης235
ΣΥΜΒΑΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΠΡΑΣΙΝΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ
ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΜΙΑΣ ΠΡΩΤΟΒΟΥΛΙΑΣ ΜΕΤΑΒΑΣΗΣ
Δεν προσθέτει ανθεκτικότητα Συγκεντρωτική ανακύκλωση Αισθητική φύτευση δέντρων Εισαγόμενα «πράσινα» υλικά και αγαθά Συμβατική λογική καταναλωτισμού
Προσθέτει ανθεκτικότητα Οικιακή / τοπική κομποστοποίηση Παραγωγική φύτευση δέντρων Προτεραιότητα σε τοπικά υλικά και αγαθά Μείωση κατανάλωσης, ανταποδοτικότητα και επαναχρησιμοποίηση Ενεργός υποστήριξη τοπικής παραγωγής και ειδικά σε αναδυόμενες και νέες επιχειρήσεις
Διανομή οργανικών προϊόντων από τη διεθνή αγορά
ΣΥΜΒΑΤΙΚΗ ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ
ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΜΙΑΣ ΠΡΩΤΟΒΟΥΛΙΑΣ ΜΕΤΑΒΑΣΗΣ
Ατομική συμπεριφορά Ένα πρόβλημα ως εξειδικευμένο ζήτημα Εργαλεία πίεσης: διαμαρτυρίες, καμπάνιες, εξάσκηση πίεσης
Ομαδική συμπεριφορά Ολιστική αντιμετώπιση του προβλήματος Εργαλεία αλλαγής: δημόσια συμμετοχή, οικο-ψυχολογία, πολιτιστική και δημιουργική εκπαίδευση Θεωρητικό εργαλείο: Ανθεκτικότητα/προσαρμοστικότητα και επαναφορά του τοπικού Ο μέσος άνθρωπος ως η λύση Κυρίαρχα συναισθήματα: Ελπίδα, αισιοδοξία και διάθεση ανάληψης πρωτοβουλίας ως κυρίαρχα συναισθήματα που παρακινούν κινητοποίηση Στοχευμένες συλλογικές παρεμβάσεις
Θεωρητικό εργαλείο: Αειφόρος ανάπτυξη
Ο μέσος άνθρωπος ως το πρόβλημα Κυρίαρχα συναισθήματα: Φόβος, ενοχή και σοκ ως κυρίαρχα συναισθήματα που παρακινούν κινητοποίηση Καμπάνιες-ομπρέλες σε θέματα γενικής φύσεως Εμπλοκή σε ένα επίπεδο
Εμπλοκή σε ποικιλία επιπέδων
235
Πηγή: The Transition Handbook: From Oil Dependency to Local Resilience, Rob Hopkins & Richard Heinberg, Chelsea Green Publishing, 2008.
209
Εικόνα 104 Στιγμιότυπα από κινητοποιήσεις και δράσεις του κινήματος μετάβασης, κοινωνικού και σχεδιαστικού/ χωροταξικού χαρακτήρα στο Totnes (Πηγή: www.transitiontowntotnes.org)
Εικόνα 105 Totnes, Devon και διάγραμμα που εμφανίζει τις δράσεις στο Totnes και τις αναμενόμενες αλληλεπιδράσεις μεταξύ τους και πίνακας με τις επί μέρους πρωτοβουλίες σε εξέλιξη στην πόλη Totnes. Ημερομηνία ανάκτησης: 14-9-2011. Πηγή: www.transitiontowntotnes.org
Εικόνα 106 Στιγμιότυπο από εργαστήριο συλλογής, φύλαξης και αναπαραγωγής σπόρων τοπικών ποικιλιών, Συνεργατικό Καφενείο Ακαδημίας Πλάτωνος, 2012. Εικόνα 107 Ο κήπος της Οικίας Καραπάνου στην Αίγινα, όπου συνειδητά καλλιεργείται η έννοια του τοπικού και οι ιδέες των Πρωτοβουλιών της Μετάβασης.
210
Κεφάλαιο 11
Το κίνημα των πόλεων σε μετάβαση βασίζεται σε μεγάλο βαθμό στην κοινωνική του διάσταση και έχει κινηματικό ή ορισμένες φορές και ακτιβιστικό χαρακτήρα αλλά υπολείπεται ακόμη στην ανάπτυξη χωροταξικών και σχεδιαστικών εργαλείων, έτσι ώστε να έχει χρησιμότητα και εφαρμογή σε όσο γίνεται μεγαλύτερη ευρύτητα. Κυρίως μικρές βρετανικές πόλεις έχουν αποτελέσει τους πρώτους τόπους πειραματισμού για το Κίνημα της Μετάβασης. Στην πόλη Totnes στο Devon της Βρετανίας, την πρώτη πόλη-μέλος του κινήματος και ίσως την πιο δραστήρια στη Βρετανία έχουν δημιουργηθεί πλήθος ομάδων εργασίας που δραστηριοποιούνται στην κατεύθυνση της αυτάρκειας και της ανάπτυξης της κοινότητας. Ανάμεσα σε τέτοια εγχειρήματα είναι η σύσταση κοινοτικής εταιρείας παραγωγής ενέργειας από ανανεώσιμες πηγές (βιομάζα, ηλιακή, υδροηλεκτρική και αιολική ενέργεια, με 378 μέλη-μετόχους, 8/2011), τοπικό νόμισμα, τοπική παραγωγή τροφής κλπ.236 Το Κίνημα της Μετάβασης επικαλείται πιο ριζοσπαστικές θεωρίες όπως αυτή της Αποανάπτυξης και της Τοπικοποίησης.237 Οι φιλοσοφίες και πρακτικές της Βαθειάς Οικολογίας και της Διαρκούς Καλλιέργειας βρίσκουν γόνιμο έδαφος εφαρμογής στους κοινωνικούς πειραματισμούς των πόλεων σε μετάβαση λειτουργώντας ως εργαλεία για την επίτευξη των στόχων αύξησης της ανθεκτικότητας και μείωσης του οικολογικού τους αποτυπώματος. Στην Ελλάδα παρότι δεν έχουμε ακόμη δείγματα οργανωμένων τέτοιων κινημάτων αρχίζουν ωστόσο να διαφαίνονται κινήσεις προς αυτή τη κατεύθυνση.238
Εικόνα 108 Το ανοικτό αμφιθέατρο που πραγματοποιήθηκε στο Kinsale, την πρώτη «πόλη σε μετάβαση» στην Ιρλανδία, είχε συμβολικό χαρακτήρα σε ότι αφορά τη κατασκευή αλλά και τη χρήση του, ως εργαλείο δημιουργίας κοινότητας.2005. (Πηγή: The Transition Handbook: From oil dependency to local resilience, Rob Hopkins, 2009)
236
Για περισσότερα σχετικά με το παράδειγμα του Totnes και των πρωτοβουλιών του στα πλαίσια της Μετάβασης. Βλ. Transition TownTotnes. Ημερομηνία ανάκτησης: 14-9-2011. www.transitiontowntotnes.org 237 Βλ. Κολέμπας, Γιώργος, Τοπικοποίηση: Από το παγκόσμιο στο τοπικό/ Ένας οικολογικός κόσμος είναι δυνατός, Εκδόσεις Αντιγόνη, Θεσσαλονίκη, 2009. Επίσης Βλ. Τοπικοποίηση: topikopoiisi.blogspot.com 238
Παρακολουθούμε λοιπόν με ενδιαφέρον τη περιοχή της Ακαδημίας Πλάτωνος στην Αθήνα όπου διεξήχθη για πρώτη φορά ένα Σεμινάριο Μετάβασης (22 και 23/9/2012) καθώς και το νησί της Αίγινας, που φαίνεται να διαθέτει το ανθρώπινο δυναμικό, την ενημέρωση και την εγρήγορση για μία τέτοια «μετάβαση».
211
Συμπεράσματα Τοπικά νομίσματα και άλλες καινοτόμες πρακτικές αλληλέγγυας οικονομίας και οικονομικής πολιτικής μαζί με ευρηματικές λύσεις σε ζητήματα μετακίνησης, ενέργειας και κοινωνικής δικτύωσης, καθιστούν το κίνημα της Μετάβασης ένα αξιοσημείωτο φαινόμενο αστικής μετάλλαξης που προέρχεται από τη βάση και αποκτά σημασία και βαρύτητα μέσα από τη συλλογικότητα των πολιτών. Ένα βασικό εργαλείο που χαρακτηρίζει το κίνημα αυτό και που αποτελεί την ειδοποιό διαφορά, σε σχέση με στρατηγικές μίας τοπικής αυτοδιοίκησης, είναι προφανώς ο «από κάτω», από τη βάση της κοινότητας (grassroots) χαρακτήρας του κινήματος. Μία από τις στρατηγικές του κινήματος είναι η διαρκής εκπαίδευση σε εναλλακτικές πρακτικές σε πολλά επίπεδα. Εναλλακτικές πρακτικές επικοινωνίας και διαβούλευσης, εναλλακτικές πρακτικές επίλυσης συγκρούσεων, εναλλακτικές πρακτικές σε θέματα διατροφής, πληροφόρησης, ενέργειας, μετακίνησης και δόμησης. Όλα αυτά σταδιακά οικοδομούν ένα ολόκληρο εναλλακτικό κοινωνικό σύμπαν που εξοπλίζεται με ανθεκτικότητα όχι μόνο έναντι κλυδωνισμών στις τιμές του πετρελαίου αλλά και των κάθε μορφής κρίσεων που μαστίζουν τον Δυτικό πολιτισμό και τον πλανήτη γενικότερα. Η ρητορική του Κινήματος θεωρεί πως εναπόκειται στην κάθε κοινότητα να εφεύρει τις μεθόδους που θα χρησιμοποιήσει έχοντας τους παραπάνω στόχους, πράγμα όμως που αφήνει αναπάντητα πολλά θέματα σε πρακτικό χωροταξικό και χωρικό επίπεδο. Η θετική διάσταση των Κοινοτήτων της Μετάβασης είναι πως θα μπορούσε να ιδωθούν ίσως ως η «εκδημοκρατισμένη» εκδοχή της «ελιτίστικης» υπόστασης των Οικοκοινοτήτων. Ωστόσο, πρόκειται για μία μορφή Ουτοπικής θεωρίας κοινωνικής διαδικασίας (κατά τον ορισμό του D. Harvey). Όταν θα πρέπει να «προσγειωθεί» στο εκάστοτε τοπικό και την ενίοτε σκληρή πραγματικότητα που το συνοδεύει, ενδέχεται να βρεθεί αντιμέτωπο με τις αντίστοιχες αδυναμίες τής δυσκολίας διαπραγμάτευσης του.
212
Κεφάλαιο 12.
Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΑΣΤΙΚΗ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ
«Πού πήγε αυτή η Ελλάδα, πού πήγε αυτός ο λεβέντης λαός που ο λόγος του ήτανε συμβόλαιο, που έβαζε μια πέτρα πάνω στην άλλη και μένανε κι οι δυο εκεί για αιώνες να ορίζουνε; Πώς καταντήσαμε έτσι εμείς οι νεώτεροι; Πώς μας μετάλλαξε μέσα σε δυο γενιές η θεωρία της ιδιώτευσης και η πρακτική της κατανάλωσης, η ευκολία με την οποία μάθαμε να κατακτούμε το βίο μας; Μα καθώς είχα απομείνει έτσι συνοφρυωμένος και σκεπτικός, μια λάμψη ξαφνικά διαπέρασε τα μάτια μου. Εδώ είναι ακόμα αυτός ο λαός, αυτή η Ελλάδα. (...) Πνέει τα λοίσθια αλλά υπάρχει ακόμα. Το μόνο που έχουμε να κάνουμε εμείς, τα θύματα μιας κατασκευασμένης κρίσης καπιταλισμού, είναι να ξαναβρούμε σύντομα τους τελευταίους εκπροσώπους της και να είμαστε δεκτικοί σ’ αυτά που θα μας δείξουν. Δεν είναι αργά για να το πράξουμε αυτό, είναι όμως η τελευταία μας ευκαιρία για να σωθούμε». Γιάννης Μακριδάκης Η πραγματικότητα της ελληνικής πόλης με πρώτη την Αθήνα που συγκεντρώνει το μεγαλύτερο ποσοστό πληθυσμού της χώρας στην αρχή της 2ης δεκαετίας του 21ου αιώνα είναι ιδιαίτερα ζοφερή. Ο δημόσιος χώρος έχει απαξιωθεί περισσότερο από κάθε άλλη φορά και τελεί σε καθεστώς υποβάθμισης, απειλής, καταπάτησης, ιδιωτικοποίησης, αφανισμού ή πλήρους εξαφάνισης. Παρά τις ευκαιρίες που υπήρξαν με τη διοργάνωση των Ολυμπιακών Αγώνων το 2004 και τα υπέρογκα ποσά που δαπανήθηκαν, η εικόνα των δημόσιων χώρων της πόλης είναι αποκαρδιωτική, στα όρια της κατάρρευσης. Δυσλειτουργία του κρατικού μηχανισμού, διαφθορά, αποδυναμωμένη και αποπροσανατολισμένη κοινωνική συνείδηση είναι κάποια από τα αίτια αυτής της κατάστασης. Σήμερα, οι ελληνικές πόλεις με βασικό παράδειγμα την περίπτωση της Αθήνας, εμφανίζουν έντονα συμπτώματα κορεσμού, γήρανσης και δυσλειτουργιών, ως αποτέλεσμα της υπερδόμησης και των τρόπων ανάπτυξης που υιοθετήθηκαν, κυρίως από τη δεκαετία του ’60 μέχρι σήμερα. Η ελληνική κοινωνία, με αφορμή τις κρίσεις, σταδιακά ή βίαια μεταλλάσσεται. Ενώ ένα κομμάτι της εξαθλιώνεται ή υιοθετεί επικίνδυνες ιδεολογικές κατευθύνσεις, ένα άλλο αφυπνίζεται και αναζητά διεξόδους και απαντήσεις εκεί που μέχρι πρότινος δεν θα το σκεφτόταν. Όπως ας πούμε για παράδειγμα στην ύπαιθρο και τη γεωργία, επιδιώκοντας την ανάκτηση μίας απολεσθείσας αυτάρκειας και αναγνωρίζοντας ότι ένα μέρος των προβλημάτων συνδέεται με επιλογές σε σχέση με τον τρόπο ζωής και την καθημερινότητα που σε μεγάλο βαθμό ευθύνονται για την κρίση και για καταστάσεις έκτακτης ανάγκης. Σε αντιδιαστολή με την Αθήνα και την νεοελληνική πραγματικότητα, στην Κεντρική και Βόρεια Ευρώπη υπάρχει μία αδιάρρηκτη συνέχεια επικύρωσης, αναγνώρισης και χρήσης του δημόσιου. Οι πλατείες από το Μεσαίωνα και τα πάρκα από το Διαφωτισμό έχουν ως έννοιες και χρήσεις ταυτιστεί με τη Δημόσια σφαίρα. Είναι δημόσιο αγαθό και κατακτημένο δικαίωμα που χαίρει ανάλογης εκτίμησης. Στην Ελλάδα για ιστορικούς και άλλους λόγους διαπιστώνεται ένα έλλειμμα στον σχεδιασμό, την αντίληψη και τη χρήση του δημόσιου χώρου. Η μοναδική ίσως 213
περιοχή στη νεότερη περίοδο από τη δεκαετία του ’60 και ύστερα την οποία αναγνωρίζουμε, χαιρετίζουμε και χαιρόμαστε ως αυθεντικά δημόσια είναι η θάλασσα και οι παραλίες. Στην περίπτωση της Ελλάδας έχουμε ένα αδύναμο κράτος με μικρή παρουσία στη σφαίρα του δημόσιου χώρου και ένα σώμα πολιτών που διακατέχεται από ισχυρό αίσθημα του ιδιωτικού και προσωπικού συμφέροντος και από μειωμένη την συναίσθηση της κοινωνικής του ταυτότητας. Υπό αυτή την έννοια, ο δημόσιος χώρος έχει παραδοσιακά υποβαθμιστεί σε πεδίο πολιτικών και συνδικαλιστικών διεκδικήσεων και διαμαρτυριών. Παρατηρούνται επίσης παραβιάσεις από το ιδιωτικό στη σφαίρα του δημόσιου και διαπιστώνονται επαναλαμβανόμενα φαινόμενα ανατροφοδοτούμενης χωρικής και κοινωνικής παθογένειας. Ανάμεσά τους, καταγράφονται απαξιωτικές συμπεριφορές σε σχέση με την χρήση της όπως βανδαλισμοί, αδιαφορία σε σχέση με τη καθαριότητα και τη διαχείριση απορριμμάτων ενώ είναι εκτεταμένη η παρουσία του γκράφιτι, για να αναφέρουμε ορισμένα παραδείγματα. Πέρα από το έλλειμμα δημόσιων και ελεύθερων χώρων στην Ελληνική πόλη καταγράφονται και ποιοτικές διαφορές σε σχέση με το χαρακτήρα του δημόσιου χώρου σε πόλεις της Ευρώπης. Ο διαθέσιμος δημόσιος χώρος πέρα από το ότι είναι ελάχιστος ή και εξ αιτίας αυτού του γεγονότος, αντιμετωπίζεται ως ρυπαρό υπόλοιπο, ενώ διαθέτει εγγενή χαρακτηριστικά τέτοια, που δεν ευνοούν την κοινωνικότητα ή, αντίθετα, ευνοούν την παραβατικότητα. Οι περισσότεροι δημόσιοι χώροι στάσης δεν διαθέτουν αξιοπρεπείς χώρους ανάπαυσης, τέτοιους που να ευνοούν τις πολλαπλές πιθανότητες χρήσης και τις πολλαπλές δυνατότητες που εμφανίζονται στις ανθρώπινες σχέσεις και δραστηριότητες. Κατ’ αναλογία εσωτερικοί δημόσιοι ή κοινόχρηστοι χώροι κοινοτικού και κοινωνικού χαρακτήρα σπανίζουν. Εδώ αναφερόμαστε κυρίως στο έλλειμμα μη εμπορικών χώρων που διατίθενται για οποιαδήποτε συνάθροιση και κοινωνική χρήση από τους πολίτες. Ως εκ τούτου, δεν ευνοείται η συνάθροιση με αντικείμενο τα κοινά. Εν ολίγοις, έχουμε εκχωρήσει στον ιδιωτικό τομέα την πρωτοβουλία να λειτουργήσει ως υποκατάστατο των εκφράσεων της αυθόρμητης ανθρώπινης κοινωνικότητας σε χώρους ψυχαγωγίας και εμπορίου. Η θεμελιώδης όμως ανθρώπινη ανάγκη της επαφής, της επικοινωνίας, της δημόσιας και ισότιμης διαβούλευσης, έτσι όπως εξωθείται σε ιδιωτικό έδαφος ευνουχίζεται ή αναιρείται διότι υποβάλλεται από τη διαμεσολάβηση της οικονομικής συναλλαγής. Παράλληλα, αυτόματα ενεργοποιούνται ποικίλες διαδικασίες διακρίσεων και αποκλεισμού σε βάρος της δημοκρατίας. Το περπάτημα λόγου χάριν με παρέα είναι μία θεμελιώδης ανθρώπινη δραστηριότητα με κοινωνικό χαρακτήρα που, κάτω από τις συνθήκες που επικρατούν στον αστικό ιστό της πόλης, καταπιέζεται. Αυτές ακριβώς οι συνθήκες της Αθήνας είναι που μας υποχρεώνουν να κινούμαστε ως «ιδιώτες», ως μονάδες δηλαδή και ως άτομα που βιώνουν την επισφάλεια του να βαδίζουν στα όρια της παραβατικότητας και του κινδύνου, ήδη από την καθημερινή λειτουργία της μετακίνησης μέσα στην πόλη με τα πόδια, συχνά μία πράξη ηρωισμού για ορισμένες κατηγορίες πληθυσμού όπως ηλικιωμένα άτομα, μητέρες με παιδιά και άτομα με μειωμένη κινητικότητα. Μία συνθήκη που βέβαια απέχει μακράν από τη συνθήκη του ελεύθερου πολίτη, ενός μέλους μίας κοινότητας στην οποία δικαιούται να απολαμβάνει το αγαθό του δημόσιου χώρου για την κοινωνική του επαφή.
214
Κεφάλαιο 12
Δημόσιος χώρος και δημοκρατία αποτελούν σύμφυτες έννοιες. Για αυτό τον λόγο ο δημόσιος χώρος είναι συνυφασμένος και με συγκρουσιακές στιγμές και με αγώνες διεκδικήσεων. Ως γενέτειρα της δημοκρατίας η Αθήνα είχε επιλέξει την Πνύκα, ως τον κατεξοχήν δημόσιο χώρο, τόπο όπου 6000 περίπου ενεργοί αρχαίοι Αθηναίοι για δύο αιώνες ασκούσαν την άμεση δημοκρατία. Ωστόσο, ο Λόφος του Φιλοπάππου στην πόλη που εφηύρε τη δημοκρατία ετέθη υπό απειλή ιδιωτικοποίησης και μας βάζει αναπόφευκτα σε σκέψη σε ότι αφορά τη σημερινή σχέση του δημόσιου χώρου και της δημοκρατίας. Εκτός από αυτό το κρούσμα άλλωστε υπάρχουν αναρίθμητα παραδείγματα όπου μπορούμε να συζητήσουμε παραβιάσεις εις βάρος του δημόσιου χώρου που παίρνουν διάφορες μορφές μόνιμου ή προσωρινού χαρακτήρα του ιδιωτικού και ενισχύουν αυτές τις σκέψεις σχετικά με την έννοια και την εφαρμογή της δημοκρατίας Το παράδειγμα της εγκαθίδρυσης της παρακολούθησης, του ελέγχου ή της καταστολής εν ονόματι της προστασίας του πολίτη, διαμέσου της οποίας όμως καταρρέει η ελευθερία του ατόμου όπως λόγου χάριν με το πρόσχημα της πρόληψης της τρομοκρατίας, αναδεικνύουν τέτοιες αντιφάσεις σήμερα. Η ταυτότητα τής κοινωνίας λοιπόν αναγνωρίζεται ως ένα αίνιγμα και καθίσταται συνεπώς ανοικτή σε αμφισβήτηση και ο δημόσιος χώρος όπως άλλωστε και η δημοκρατία είναι φορτωμένες με πολλές αντιφάσεις, συγκρούσεις και παράδοξα. Η ιστορία των συσχετισμών ανάμεσα στον δημόσιο και τον ιδιωτικό χώρο είναι πάντως μία ιστορία παραβιάσεων. Η παραβίαση ορίων τόσο ετυμολογικά όσο και κυριολεκτικά εμπεριέχει τη έννοια της βίας. Τόσο με τη δημοκρατία όσο και με τον δημόσιο χώρο, σύμφωνα με την Rosalyn Deutsche η διαμάχη ξεκινά με τη διακήρυξη των δικαιωμάτων που αφορούν τις δυο αυτές σφαίρες, τα οποία όμως περιορίζονται την ίδια στιγμή της άνευ όρων δημοκρατικής τους θεμελίωσης.239 Βλέπουμε ότι οι παραβιάσεις όπως εκδηλώνονται με κάθε μορφής αυθαιρεσίες με την πάροδο του χρόνου νομιμοποιούνται. Σύμφωνα με τον Carl Schmidt (περίφημο δεξιό νομικό και πολιτικό θεωρητικό της Γερμανίας που έγινε γνωστός με τη θεωρία του κυριάρχου υπό συνθήκες εκτάκτου ανάγκης) ο νόμος γίνεται νόμος, χάρις σε μία πρωταρχική πράξη βίας που τον θεσπίζει και αυτή η πρωταρχική πράξη βίας είναι εκτός νόμου, γιατί αυτή τη δημιουργεί. 240 Αυτός που είναι σε θέση να παίρνει αποφάσεις, είναι αυτός που θεσπίζει νόμο και ως εκ τούτου, ο νόμος είναι προϊόν των αποφάσεων και δεν προηγείται. Η εγκαθίδρυση της τάξης είναι κατά συνέπεια μία αυθαίρετη πράξη που καταδεικνύει την αυταπάτη της νομιμότητας . Την ίδια άποψη έχουν τόσο ο Benjamin που καταδεικνύει τη βία που υπάρχει μέσα σε κάθε κατ’ όνομα δημοκρατικό καθεστώς, όσο και ο Agamben, ο οποίος αναλύει περισσότερο την κατάσταση Εκτάκτου Ανάγκης και τη σχέση της με την εξουσία, που υλοποιείται στον δημόσιο χώρο.241 Ο νόμος λοιπόν σύμφωνα με τον Benjamin γεννιέται πάντοτε από τη βία και είναι αποκρυσταλλωμένη βία που έχει κατακάτσει και παγώσει σε καθορισμένες μορφές. 242 Ταυτόχρονα όχι μόνο γεννιέται από τη βία 239
Βλ. Το πολιτικό στη σύγχρονη τέχνη, επ. Γ. Σταυρακάκης, Κ. Σταφυλάκης, 2008. Αγοραφοβία, Rosalyn Deutsche, σ. 144. 240 Ο Carl Schmitt θεωρεί ότι η πηγή της πολιτικής κυριαρχίας δεν είναι το συμβόλαιο αλλά μία αρχή βολονταριστική. Κυρίαρχος είναι αυτός που έχει τη δυνατότητα να αποφασίζει σε καταστάσεις εκτάκτου ανάγκης. 241 Βλ. Giorgio Agamben, State of exception, University of Chicago Press, 2005. 242 Βλ. Walter Benjamin, Για μία κριτική της βίας, Ελευθεριακή Κουλτούρα, 1977.
215
αλλά χρειάζεται και μία βία για να τον επιβάλει, αυτή που εγγυάται την ισχύ του. Πράγματι το αίσθημα της βίας υπάρχει διάχυτο συχνά στον δημόσιο χώρο έστω και αν δεν γίνεται αντιληπτό με την πραγμάτωσή της. Συχνά μετουσιώνεται σε λεκτική βία, εκνευρισμό και αρνητική προδιάθεση.
Εικόνα 109 Οδός Μαυροματαίων, Πεδίο του Άρεως, 2011.
Εικόνα 110 Τυπικό πεζοδρόμιο στο κέντρο της Αθήνας, 2011. (Πηγή: φ. ΝΑ)
Ένα τυπικό πεζοδρόμιο στο κέντρο της Αθήνας μη προσφέροντας τη δυνατότητα σε δύο άτομα να περπατήσουν ταυτόχρονα, δεν ευνοεί την κοινωνικότητα, που αποτελεί θεμελιώδες αίτημα του δημόσιου χώρου. Όπου η δυνατότητα αυτή υπάρχει καταστρατηγείται με στοιχεία αστικού εξοπλισμού τοποθετημένα λάθος και με αυθαίρετες χρήσεις. Κατ’ αναλογία με τον Benjamin και την αντίληψη της αποκρυσταλλωμένης βίας στην θέσπιση, ο δημόσιος χώρος μπορεί να ερμηνευθεί και αυτός ως αποκρυσταλλωμένη ιστορία, και κατά συνέπεια, βίας της ιστορίας. Ο δημόσιος χώρος με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά παθογένειας όχι μόνον αποτυπώνει τα χαρακτηριστικά της κοινωνίας που τον παρήγαγε, αλλά αποτελεί και το κέλυφος στη συνέχεια για την αναπαραγωγή της κοινωνίας με αυτά τα συγκεκριμένα χαρακτηριστικά. Πρόκειται δηλαδή για ένα φαινόμενο ανατροφοδότησης.243 Μιλάμε εδώ για την αποκρυστάλλωση των διαδοχικών στρωμάτων διαβίωσης και 243
Προσαρμογή εισήγησης: Αναστασόπουλος, Ν., 2011, Ο δημόσιος χώρος, η κοινωνική διάσταση και το κοινό, Ημερίδα: "Οι δημόσιοι χώροι ως κοινωνικό αγαθό σε κρίση", Νέο κίνημα Αρχιτεκτόνων, http://www.ekke.gr/estia/Cooper/Neo%20Kinima%20Architektonwn/Anastasopoulos.pdf
216
Κεφάλαιο 12
ιστορίας προηγούμενων περιόδων, πράγμα που σε περιπτώσεις πόλεων όπως η Αθήνα, η Ρώμη ή τα Ιεροσόλυμα, τέτοιες στρώσεις της ιστορίας είναι απύθμενες.244 Πρόκειται δηλαδή για τα βαρίδια της ιστορίας έτσι όπως αποτυπώνονται με θετικό ή αρνητικό πρόσημο στο κτισμένο και πολεοδομικό περιβάλλον. Ο χώρος της πόλης είναι πάντα το προϊόν συγκρούσεων. Ίσως θα πρέπει να διαβάσουμε λοιπόν την πόλη ως την αποκρυστάλλωση, το προϊόν αυτών των πολλών συγκρούσεων, που με τη σειρά της λειτουργεί ως το σκηνικό για τις νέες συγκρούσεις. Ο δημόσιος χώρος είναι λοιπόν ο δείκτης της υγείας μίας κοινωνίας. Είναι ο χώρος όπου θα εμφανιστούν τα συμπτώματα μίας κοινωνικής αλλαγής και μίας ασθένειας, είναι επίσης το δοχείο όπου πρώτα θα εκδηλωθούν και όπου συχνά εκκολάπτονται διάφορες κρίσεις γι’ αυτό η κρίση των δημόσιων χώρων είναι ίσως η μητέρα των κρίσεων.245 Στην Αθήνα και κυρίως στο δεύτερο μισό του 2ου αιώνα δόθηκε με ποικίλους τρόπους προνομιακή μεταχείριση στον ιδιωτικό χώρο έναντι του δημόσιου, μία εξέλιξη που έχει συμβάλει αποφασιστικά στην υποβάθμιση και σταδιακή κατάρρευση του κέντρου. Στις μέρες μας όμως αναδύεται μία νέα προοπτική: Ο Antonio Negri246 μας προτρέπει να αντισταθούμε στο δίλημμα του δυϊσμού «ιδιωτικό <->δημόσιο» (όπως επίσης και στο δίλημμα των δίπολων Σοσιαλισμός <->Καπιταλισμός Παγκοσμιοποίηση<-> Τοπικισμός) και να δούμε «διαγώνια» όλα τα προβλήματα που ανακύπτουν από αυτές τις αντιπαραθέσεις. Ανάμεσα στο ιδιωτικό και το δημόσιο αναδύεται η έννοια του κοινού όπως ήταν ανέκαθεν κατανοητή αλλά και με νέες προεκτάσεις που ανήκουν απόλυτα στο πνεύμα του 21ου αιώνα. Το νέο «κοινό» προοιωνίζει νέα πεδία συγκρούσεων247 ενδέχεται να εμπεριέχει το κλειδί σε κάποιες αλλαγές που θα έπρεπε να επιδιώκονται τόσο δομικά όσο και κοινωνικά σε επίπεδο αντιλήψεων (και προκαταλήψεων) από πλευράς κατοίκων και πολιτών. O Slavoj Žižek στη διάλεξή του στο ΕΜΠ248 έκλεισε με την εξής σιβυλλική φράση: «Ο κομμουνισμός σήμερα δεν είναι το όνομα μιας λύσης, αλλά το όνομα ενός προβλήματος: Του προβλήματος των commons, του δημόσιου, κοινού αγαθού σε όλες του τις διαστάσειςτου κοινού αγαθού της Φύσης ως υπόβαθρου της ζωής μας, του κοινού, βιογενετικού μας υλικού, του κοινού πολιτιστικού αγαθού (της συλλογικής μας «πνευματικής ιδιοκτησίας») και, τελευταίο στη σειρά αλλά όχι και σε σημασία, το πρόβλημα του οικουμενικού, δημόσιου χώρου της ανθρωπότητας, από τον οποίο κανείς δεν θα έπρεπε να αποκλείεται. Όποια κι αν είναι η λύση, οφείλουμε να την αναζητήσουμε ώστε να λύσουμε αυτό το πρόβλημα».
244
Το «ίζημα της ιστορίας» σύμφωνα με τον Π. Τουρνικιώτη και «το παχύ έδαφος» σύμφωνα με τον Ζήση Κοτιώνη. Αρχιτεκτονική ημερίδα με θέμα της την Αθήνα και τα προβλήματά της μέσα από την περίοδο κρίσης, Μουσείο Μπενάκη, 28/11/2010. 245 Αναστασόπουλος Ν., ό.π. 246 Antonio Negri, & Michael Hardt, Commonwealth, Belknap Press of Harvard University Press, 2009. 247 όπως ας πούμε τις μάχες για κατοχύρωση πατέντας σε στοιχεία φύσης ή γονιδίωμα 248 «Ζώντας στην εποχή των τεράτων- Η κρίση, η Ευρώπη, ο κομμουνισμός», Slavoj Žižek, ΜΑΧ, ΕΜΠ, 12/2010.
217
218
218
Κεφάλαιο 12
12.1. ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΑ ΑΣΤΙΚΑ ΚΙΝΗΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ249 «Η ζωή πολιορκείται από την αδιαφορία που συνιστά την πραγματικότητα γύρω μας. Το «κακό» ξαφνικά γίνεται αντιληπτό ως η μορφή μιας κοσμικής αδιαφορίας/ έλλειψης συνειδητότητας… Η πόλη τού σήμερα θα έπρεπε να περικλείεται από αμυντικά τείχη που θα την προστατεύουν από τον καταναλωτισμό. Πρόκειται για ένα κατά πολύ ισχυρότερο εχθρό, που είναι οπλισμένος θα έλεγε κανείς με μία φάλαγγα από ‘Δούρειους Ίππους’: ματαιοδοξία, άσκοπες ηδονές, φθόνο, μετριότητα…όπως και τα τόσα θεσμοθετημένα πλήρη/ κενά στον φυσικό ιστό της…το υπόγειο, η σοφίτα, το γκαράζ, κα».250
Η Ελληνική κοινωνία, παρότι με σημαντική ιστορία και παράδοση στη συλλογική και δημόσια ζωή, τόσο με αναφορές στη κλασική δημοκρατία, όσο και πιο πρόσφατα, με την ιστορία των συνεταιρισμών, αλλά και τον κοινοτικό πολιτισμό των χωριών και των νησιών, έχει απωλέσει στο χρονικό διάστημα μισού αιώνα, σχεδόν ολοκληρωτικά και «βίαια» όλη αυτή τη γνώση, τους κώδικες συμπεριφοράς και τις πρακτικές και τεχνικές «ύφανσης» και διαχείρισης αυτής της συλλογικής και δημόσιας ζωής. Οι λόγοι αυτής της απώλειας είναι κυρίως η ανωνυμία και αποξένωση του πολιτισμού της δυσλειτουργικής πολυκατοικίας και η υιοθέτηση προτύπων ζωής που σχετίζονται με την τηλεόραση, την κατανάλωση και την ιδιώτευση. Ωστόσο, από τη δεκαετία κυρίως του 1990, ως αντίδραση κυρίως σε διαφαινόμενα αδιέξοδα που είχαν αρχίσει να γίνονται ορατά και κατανοητά σε έναν αυξανόμενο αριθμό ατόμων έχουν αναπτυχθεί και δραστηριοποιούνται στην Ελλάδα αρκετές ήδη συλλογικότητες. Πολλές από αυτές αφορούν τη δημόσια σφαίρα. Πιο συγκεκριμένα, πολλές από αυτές αφορούν την υπεράσπιση του δημόσιου χώρου και του περιβάλλοντος, καθώς και τα δικαιώματα και την προώθηση διαφόρων μειονοτήτων και αφανών ή ανίσχυρων ομάδων, συμπεριλαμβανομένων και των ομάδων για τα δικαιώματα των πεζών και των ποδηλατών. Πρόκειται για οντότητες με θεσμικό χαρακτήρα όπως κυρίως Μη Κυβερνητικούς Οργανισμούς, συλλόγους, Αστικές Μη Κερδοσκοπικές Εταιρείες, αλλά και άλλες ομάδες που συστήνονται και υπάρχουν άτυπα ως συλλογικότητες. Από τον αριθμό και μόνο, αλλά και από τη περιοχή δραστηριοποίησης στις νεοσύστατες αυτές ομάδες, προκύπτει ένα νεοανακαλυφθέν ενδιαφέρον και μια δημιουργική συζήτηση της ελληνικής κοινωνίας για τα «κοινά», σε ότι αφορά τον δημόσιο χώρο. Μέσα από τέτοιες συλλογικές κινήσεις αναζητούνται λοιπόν απωλεσθείσες ιδιότητες του χώρου, που ανακαλούνται ως μνήμη, ή ανασύρονται ως ορατά ακόμη ίχνη στην αγροτική περιφέρεια, ή αναζητούνται πρωτογενώς ή ως επιθυμητό αγαθό με το οποίο κάποιοι έχουν έρθει σε επαφή από εμπειρίες τους εκτός Ελλάδος. Με τέτοιες προϋποθέσεις, η διερεύνηση του «κοινού» στην
249
Αποσπάσματα και προσαρμογή κειμένου για τα αστικά κινήματα και τον δημόσιο χώρο: Αναστασόπουλος Ν., 2012, «Κοινοποιήστε!», Κατάλογος ελληνικού περιπτέρου «Made in Athens», η 13 Biennale Αρχιτεκτονικής της Βενετίας, 2012, σσ91-98. 250 Συνέντευξη του Paolo Soleri στην Antonietta Iolanda Lima, Soleri-Architecture as human ecology, Monacelli Press, Inc. NY 2003, σ.387 [Μ.τ.Σ.]
219
ελληνική κοινωνία ενέχει μία συναισθηματική έκφραση που υφαίνεται ως κάτι εν πολλοίς ακόμη άγνωστο και πειραματικό, σε χωρικό και κοινωνικό επίπεδο. Η ουσιώδης αλλαγή σε σχέση με παλαιότερες παρόμοιες τέτοιες αφυπνίσεις και διαπιστώσεις είναι ότι η αίσθηση της απώλειας μετασχηματίζεται σε κινητήρια δύναμη δράσης και σε αφορμή δημιουργίας συλλογικοτήτων. Τα κοινά χαρακτηριστικά ανάμεσα σε όλες αυτές τις κινήσεις είναι η αυτοοργάνωση, ο πειραματισμός στον τομέα που έχουν επιλέξει να δραστηριοποιηθούν και η επιδίωξη της οικοδόμησης ενός εναλλακτικού μοντέλου που αναπτύσσεται από κάτω σε σχέση με το κυρίαρχο. Όλες αυτές οι κινήσεις μαζί, συνθέτουν ένα καλειδοσκοπικό πανόραμα προσπαθειών προς την κατεύθυνση μίας άλλης καθημερινότητας. Πολλές διαθέτουν έναν κινηματικό χαρακτήρα ο οποίος μέσα από συστηματικές, επίμονες και συχνά πρωτότυπες μεθόδους έχει αρχίσει να αφήνει τα ίχνη του στην καθημερινότητα της αστικής συνθήκης της πόλης και να αποδίδει καρπούς όπως στις νίκες διεκδίκησης μετακίνησης του ποδηλάτου στο Μετρό, στη δημιουργία και εδραίωση «κοινών» δημόσιων χώρων (Πάρκο Ναυαρίνου, Ακαδημία Πλάτωνος) και την ευρεία αποδοχή και χρήση δικτύων εναλλακτικής οικονομίας, συνεταιρισμών παραγωγών και καταναλωτών χωρίς μεσάζοντες, και δικτύων αλληλοϋποστήριξης.
Ιστορικές Καταβολές του συλλογικού Ο Κ. Καραβίδας (1890-1973), υπήρξε συστηματικός ερευνητής του κοινοτισμού και χαρακτηρίζεται από μία βαθιά γνώση για την ελληνική ιστορία, το ελληνικό τοπίο και τις κοινωνικές ιδιαιτερότητες. Σε κείμενά του σχετικά με τις αγροτικές κοινωνίες, την ιστορία και προϊστορία της κοινοτικής ζωής και τα κοινά στην Ελλάδα υποστηρίζει ότι μεγάλο μέρος της δύναμης και της αντοχής της ελληνικής κοινωνίας υπήρξε αποτέλεσμα των χαρακτηριστικών δομών που υπήρχαν ενσωματωμένες σε παραδοσιακές ελληνικές κοινότητες.251 Πίστευε ότι αυτές ακριβώς οι δομές βοήθησαν να επιβιώσει η ελληνικότητα κατά την περίοδο της οθωμανικής κυριαρχίας και ήταν υπεύθυνες για τη ζωτικότητα και την ανθεκτικότητα του ελληνικού πολιτισμού ανά τους αιώνες. Ωστόσο σύμφωνα με τον ίδιο, το νεοελληνικό κράτος θεωρείται από την αρχή ο κύριος υπεύθυνος και για την παρακμή της σύγχρονης ελληνικής κοινωνίας, όπου η κρατική συγκεντρωτική γραφειοκρατία αποτέλεσε τον βασικό ανασταλτικό παράγοντα, εξ αιτίας του οποίου αποθαρρύνονται οι τοπικές πρωτοβουλίες, υπέρ της συγκεντρωτικής διακυβέρνησης.
Κινήματα Διεκδίκησης Χώρου (Δημόσιου και κοινού) Κατά μία έννοια, ο υπάρχων δημόσιος χώρος έχει διαπαιδαγωγήσει τις νεώτερες γενιές των Αθηναίων στην απαξίωσή του, ενώ ταυτόχρονα έχει οδηγήσει στην άγνοια χρήσης του και σε παραβατικές χρήσεις. Ο Αθηναίος, ως πεζός, ποδηλάτης και βέβαια ακόμη περισσότερο ως ΑΜΕΑ αναλαμβάνει μόνος του το ρίσκο της μετακίνησης του στην πόλη που δεν τον λαμβάνει υπόψη. Η καχυποψία της Πολιτείας προς τον πολίτη και οι στρατηγικές αποθάρρυνσης χρήσης του δημόσιου χώρου απαντώνται με την ερμηνεία από την πλευρά των πολιτών του δημόσιου ως 251
Καραβίδας, Κ.Δ, Το πρόβλημα της Αυτονομίας: Σοσιαλισμός και κοινοτισμός, φωτ. Ανατύπωση από τις εκδόσεις του 1930 και 1936, Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα 1981.
220
Κεφάλαιο 12
ύποπτου. Οι πρόσφατες απόπειρες μετατροπής πλατειών με πράσινο σε πάρκινγκ (Πατησίων και Κύπρου) ενισχύουν την καχυποψία του σώματος των πολιτών έναντι των προθέσεων του κράτους για τη διαχείριση του δημόσιου χώρου. Στα πρόσφατα δεδομένα της ελληνικής πραγματικότητας εντάσσονται συλλογικότητες ή κινήματα όπως η Κίνηση για τη Δημοτική Αγορά της Κυψέλης, οι ομάδες διαμαρτυρίας για το Μητροπολιτικό Πάρκο του Ελληνικού, το Λόφο του Φιλοπάππου, τον Ελαιώνα, το Γουδή, τις προσφυγικές πολυκατοικίες της Λεωφόρου Αλεξάνδρας, το Πεδίο του Άρεως, ακόμη και περιπτώσεις όπως η κατάληψη των οδών Πάτμου και Ευγενίου Καραβία στα Κάτω Πατήσια, η ομάδα διεκδίκησης χώρου και εναλλακτικής μετακίνησης Ποδηλάτες, το πάρκο στη Ναυαρίνου και κάποιες πρωτοβουλίες για κοινοτικούς λαχανόκηπους όπως ο Βοτανικός Κήπος στην Πετρούπολη, ο Αγρός στο Ελληνικό και στο Πάρκο Τρίτση. Συλλογικές κινήσεις με πρωτοβουλιακό χαρακτήρα εμφανίζονται πλέον με μεγάλη συχνότητα. Η περίπτωση του Πάρκινγκ->πάρκου στη διασταύρωση των οδών Ναυαρίνου, Χαριλάου Τρικούπη και Ζωοδόχου Πηγής αποτέλεσε ορόσημο για μία εξαιρετικά σημαντική αλλαγή αντίληψης σημαντικής μερίδας του πληθυσμού και την ένδειξη για την σημαντική επίδραση, επικοινωνία και ευθυγράμμιση με αντίστοιχα κινήματα στο εξωτερικό. Η αποτελεσματικότητα και επιτυχία του εγχειρήματος σε ότι αφορά την δημιουργία ενός κοινωνικού χώρου πρασίνου, αντανακλάται με πολύ καλύτερες επιδόσεις από τους περισσότερους ελεύθερους χώρους στην πόλη σε ότι αφορά στη διαχείριση πρασίνου και την πιλοτική εφαρμογή τεχνικών, όπως κοινοτική κομποστοποίηση, λαχανόκηπο και κατασκευή παιδότοπου με την τεχνική cob, όπου εκτός των άλλων ενεργοποιείται ένας σημαντικός αριθμός εξειδικευμένων και μη ατόμων προς την κατεύθυνση της καλλιέργειας και ανάδειξης του κοινού.252 Στο Πάρκο Ναυαρίνου διαπιστώνεται μία ευελιξία και σχετική ευκολία πειραματισμού με πρακτικές που σε συνθήκες δημοσίου θα ήταν αδιανόητες ή εξαιρετικά αντιπαραγωγικές όπως η κομποστοποίηση γειτονιάς, οι αστικές καλλιέργειες, οι αυθόρμητες καλλιτεχνικές παρεμβάσεις.
Κινήματα Διεκδίκησης Χώρου (Εναλλακτική κινητικότητα και περιορισμός του αυτοκινήτου) Η περίπτωση του κινήματος των ποδηλατών στην Αττική είναι αξιοσημείωτη. Παράλληλα με την κυρίαρχη κουλτούρα του αυτοκινήτου που εκτινάχθηκε κατά τη δεκαετία του ’90 στον βαθμό που θεωρήθηκε κοινότοπο να διαθέτει σε μία οικογένεια κάθε άτομο το δικό του αυτοκίνητο, υπήρξε και μία «από τα κάτω» παράλληλη και σχεδόν υπόγεια στην αρχή, κουλτούρα φίλων του ποδηλάτου. Αξίζει να επισημανθεί η εντυπωσιακή πλέον ανάπτυξη της κουλτούρας του ποδηλάτου, μέσου που προωθεί την ατομική αυτονομία στη μετακίνηση και είναι οικολογικό και φιλικό προς το αστικό περιβάλλον, σε μία κατά άλλα απόλυτα εχθρική για αυτό πραγματικότητα. Η επακόλουθη αναγνώρισή του στην κυκλοφοριακή καθημερινότητα της πόλης με σταδιακές παραχωρήσεις και 252
Το Πάρκο Ναυαρίνου διαθέτει μία αξιοσημείωτη ποικιλία φυτικών ειδών που τα περιποιείται εθελοντική ομάδα κηπουρικής, πιλοτική κομποστοποίηση γειτονιάς, χώρους για παιδιά, σχεδιασμένους με εφευρετικό τρόπο και υλικά, χώρους ανάπαυσης και παγκάκια, εξοπλισμό για στάθμευση ποδηλάτων, πίνακα ανακοινώσεων και προβλεπόμενους χώρους για διάφορες εκδηλώσεις. Η χωροταξική του διάρθρωση και υλοποίηση ήταν το αποτέλεσμα συμμετοχικού σχεδιασμού που έλαβε χώρα το 2009.
221
κατακτήσεις για τη θέση του στο τρένο, τον προαστιακό και το μετρό και η σταδιακή οικοδόμηση δικτύων μετακίνησης, μαρτυρούν τη σημασία και αποτελεσματικότητα τέτοιων προσπαθειών όταν αποκτούν μαζικότητα. Ενδεικτικά, κάποιες τέτοιες ομάδες ανάμεσα σε άλλες που δεν είναι προσδιορισμένες τοπικά, συμπεριλαμβάνουν τα κινήματα των ποδηλατών στην πόλη (Freeday, Λόκαλ Athens, ΠΟΔΗΛΑΤ-ισσ-ΕΣ, κα).
Εναλλακτικά Κοινωνικά Κινήματα Το σλόγκαν «Ένας άλλος κόσμος είναι εφικτός» επέδρασε καταλυτικά στην ενεργοποίηση του συλλογικού φαντασιακού μίας μεγάλης μερίδας τόσο του εγχώριου όσο και του παγκόσμιου πληθυσμού κατά το διάστημα των τελευταίων χρόνων και έχει κινητοποιηθεί μέσα από οριζόντιες, και «από τα κάτω» διαδικασίες. Ένας εντυπωσιακός αριθμός από πρωτοβουλίες και συλλογικότητες δρα πλέον στην Ελλάδα και οργανώνεται κυρίως διαδικτυακά. Έτσι, έχουν δημιουργηθεί ομάδες που προωθούν την αυτάρκεια, την εναλλακτική οικονομία, την εναλλακτική ενέργεια και την αποανάπτυξη. Παρατηρείται από το 2008 και μετά μία ιδιαίτερη κινητικότητα από ομάδες που πειραματίζονται σε διάφορες εναλλακτικές μορφές οργάνωσης που αφορούν την οικονομία (ανταλλακτική, αχρήματη, εναλλακτικά και τοπικά νομίσματα, κλπ), τη φυσική δόμηση, την ενέργεια, την κοινωνική δικτύωση και οργάνωση, την υγεία, την εργασία και την αγροτική παραγωγή και τις αστικές καλλιέργειες.253 Οι κόμβοι απ’ ευθείας ανταλλαγής ή διάθεσης βιολογικών προϊόντων ανάμεσα σε βιοκαλλιεργητές και καταναλωτές χωρίς την παρεμβολή μεσάζοντα (Σπόρος, Αγροναύτες), το κίνημα της «πατάτας», οι πολλές ομάδες και δίκτυα αλληλέγγυας οικονομίας (Φασούλι, Οβωλός, ΤΕΜ, κα), η «Νέα Γουινέα» που πειραματίζεται προς την κατεύθυνση της αυτοδιαχείρισης της υγείας, αλλά και της δυνατότητας παραγωγής οικιακής ανανεώσιμης ενέργειας με απλά μέσα αποτελούν μερικές μόνο ανάμεσα σε πολλές άλλες αξιοπρόσεκτες πρωτοβουλίες. Μέσα από τέτοιες διεργασίες αναδύεται μία νέα εναλλακτική αστική κουλτούρα και παράγονται εναλλακτικές κοινωνικές δομές που επιχειρούν να ανασυστήσουν και να επανακτήσουν τη καθημερινότητα των κοινωνικών σχέσεων, της προσωπικής και της οικιακής οικονομίας.
Κοινωνικά κινήματα και εναλλακτικές κοινωνικές και οικιστικές συγκροτήσεις Όπως αναλύθηκε στο κεφάλαιο περί Οικοκοινοτήτων για το πρώτο κύμα τέτοιων πειραματισμών, οι ομάδες που δημιούργησαν τις πρώτες αυτές εναλλακτικές κοινωνικές και οικιστικές συγκροτήσεις προέρχονταν από το αστικό περιβάλλον των πόλεων και η διαπίστωση αυτή παραμένει σε ισχύ ανελλιπώς. Όλες αυτές τις δεκαετίες υπάρχουν επίσης ενδείξεις που επιβεβαιώνουν το αντίστροφο φαινόμενο, αυτό δηλαδή της άμεσης ή έμμεσης επιρροής του τρόπου ζωής και των αρχών των εναλλακτικών κοινωνικών και οικιστικών συγκροτήσεων σε σημαντικές μερίδες του αστικού πληθυσμού. Τέτοιες επιρροές συνδέονται με διάφορα φαινόμενα, όπως την υιοθέτηση υγιεινών συνηθειών διατροφής, την ενασχόληση 253
Στο Παράρτημα παρατίθεται λίστα των εναλλακτικών κινημάτων που δρουν στην ελληνική επικράτεια και που εκδηλώνουν σε σημαντικό βαθμό ιδεολογικές συγγένειες. Βλ. σσ323-4.
222
Κεφάλαιο 12
με αστικές καλλιέργειες, το ενδιαφέρον και την ενημέρωση για φυσικές μεθόδους δόμησης. Αξίζει να σημειωθεί ότι παραδοσιακές όσο και σύγχρονες τεχνικές φυσικής δόμησης σε συνδυασμό με τον συμμετοχικό σχεδιασμό και την συλλογική κατασκευή έχουν κερδίσει έδαφος και οπαδούς με εντυπωσιακούς ρυθμούς τα τελευταία χρόνια στην Ελλάδα, ως απόηχος ανάλογων τέτοιων πειραματισμών σε διάφορα άλλα μέρη του κόσμου. 254
Εικόνα 111 Στιγμιότυπο από την Οικογιορτή Ιστιαίας, Εύβοια, 12/2010. (Πηγή: φ. ΝΑ)
Μία από τις μορφές ιδεολογικής έκφρασης, διαλόγου και επικοινωνίας ανάμεσα στις εναλλακτικές κοινωνικές συγκροτήσεις καθώς και εργαλείο πληροφόρησης και την πλειοψηφία είναι η διοργάνωση οικογιορτών. Πρόκειται για αυτοοργανωμένες εκδηλώσεις συνεργασίας, ανταλλαγής και επικοινωνίας με αντικείμενο προϊόντα βιολογικής αγροτικής παραγωγής, χειροτεχνίας και μεταφοράς τεχνογνωσίας.
254
Για μία λίστα πρωτοβουλιών σε τομείς φυσικής δόμησης βλ. Παράρτημα σ.323. 223
Εικόνα 112 Στιγμιότυπα από εργαστήριο φυσικής δόμησης, Ομάδα ΠηλΟίκο, 1η Οικογιορτή Μαραθώνα (24/4-1/5/2011) και από τις εργασίες της ομάδας Σαλίγκαρος για την κατασκευή χώρου για τα παιδιά από πηλό, στην παιδική χαρά του Πάρκου στην Ναυαρίνου, Αθήνα (4/2009). (Πηγή: φ.ΝΑ)
Εικόνα 113 Υβριδικές κατασκευές πλήρωσης συμβατικού σκελετού οπλισμένου σκυροδέματος με αχυρόμπαλες στα πλαίσια εργαστηρίου από την ομάδα Νέα Γουϊνέα. Διόρωφο κτίσμα στη Νέα Μάκρη, 2012. (Πηγή: http://neaguinea.org/δόμηση)
Εικόνα 114 Αστικός εξοπλισμός με πάγκους και διαμορφώσεις. Σχεδιασμός και κατασκευή από μέλη ομάδας πρωτοβουλίας που περιλάμβανε νέους αρχιτέκτονες. Στιγμιότυπα κοινωνικών δρώμενων: Συλλογικό γεύμα και εργαστήριο πηλού για παιδιά, 3/2009. Αυτοδιαχειριζόμενο Πάρκο Ναυαρίνου, Εξάρχεια. (Πηγή: φ.ΝΑ)
Τόσο κοινωνικές διαδικασίες, όσο και πρακτικές τεχνικές, που έχουν καταγωγή από εναλλακτικές κοινωνικές και οικιστικές συγκροτήσεις δοκιμάζονται σε αστικό πλαίσιο στην Αθήνα και την Αττική κυρίως μετά το 2009. Ανάμεσα σε αυτές εμφανίζονται τεχνικές κατασκευής με πηλό και αχυρόμπαλες.
224
Κεφάλαιο 12
Εικόνα 115 Το πάρκινγκ πάρκο, Ναυαρίνου, Ζ.Πηγής και Χ. Τρικούπη, Αθήνα. Στιγμιότυπο από τις εναρκτήριες εργασίες για την διάνοιξη φυτεμένης προστατευτικής τάφρου γύρω από τη παιδική χαρά, 3/2009. (Πηγή: φ.ΝΑ)
Εικόνα 116 Το κίνημα των True Levellers, γνωστό και ως Diggers, με επικεφαλής τον Gerrard Winstanley το 1649 κατέλαβε βασιλική έκταση στο Surrey της Αγγλίας με μία διακήρυξη που υποστήριζε το δικαίωμα στη γη ως κοινό αγαθό.Επί ένα χρόνο η έκταση καλλιεργήθηκε από τους Diggers που λειτούργησαν ως αυτοδιαχειριζόμενη κοινότητα που απευθυνόταν στους φτωχούς. (Πηγή: Visions of Utopia, Kozedny, Geoph, 2006)
Είναι δυνατό να αναζητηθούν ιστορικές και θεωρητικές καταβολές ορισμένων σύγχρονων αστικών κινημάτων για την κατάκτηση των «κοινών» στην ουτοπική σκέψη και πρακτική προηγούμενων αιώνων όπως αποδεικνύει η συγγένεια ανάμεσα στο κίνημα των True Levellers (Αγγλία, 1649) και το κίνημα για το πάρκινγκ ->πάρκο Ναυαρίνου (Αθήνα, 2009).
225
Η πολιτική διάσταση Στην Αθήνα εμφανίζονται νέες κοινωνικές τάσεις και συγκροτήσεις, κυρίως μετά τα γεγονότα του Δεκεμβρίου 2008, με αφορμή τις εξεγέρσεις για τον θάνατο του Αλέξη Γρηγορόπουλου και τις εξεγέρσεις του 2011 που ξεκίνησαν από την υπαγωγή της χώρας στο ΔΝΤ και την υπογραφή του Μνημονίου. Ορισμένες έχουν κινηματικό χαρακτήρα όπως οι συνελεύσεις καταλήψεων και μαζικών διαμαρτυριών. (Λυρική Σκηνή, Κίνημα Αγανακτισμένων, Λαϊκές συνελεύσεις γειτονιών, κα). Άλλες αποσκοπούν στο να παρέχουν υποστήριξη και βοήθεια, ή να βελτιώσουν τις συνθήκες της καθημερινότητας σε διάφορες περιοχές ή να παρέχουν εναλλακτικές γνώσεις αυτάρκειας και υγείας. Οι περιπτώσεις των κινημάτων και των συλλογικοτήτων που αναπτύσσονται σε αυτό το διάστημα χαρακτηρίζονται από έναν αυθορμητισμό στην οργάνωση και κινητοποίηση.255 Είναι ενδεικτικό ότι πολλές κινητοποιήσεις ή και ομάδες προέκυψαν από την ιδέα ενός ατόμου, που στη συνέχεια, με εκπληκτική ταχύτητα εξαπλώθηκε μέσω ηλεκτρονικών μηνυμάτων παντού και είχε θεαματική ανταπόκριση, διότι απηχούσε ένα κοινό συναίσθημα στο οποίο έδινε την ευκαιρία να εκφραστεί. Ο Antonio Gramsci είχε αναφερθεί στην έννοια αυτή του «αυθορμητισμού», σε αντιπαράθεση με την έννοια της ηγεσίας. Ωστόσο, η εποχή της κοινωνίας της πληροφορίας παρέχει το πλαίσιο και τα εργαλεία, και οι κοινωνικοπολιτικές συνθήκες τα αίτια, για να αποκτήσουν τέτοια αυθόρμητα κινήματα τόσο σε παγκόσμιο όσο και σε τοπικό επίπεδο, στις αρχές του 21ου αιώνα μία νέα σημαίνουσα δυναμική. Οι διεργασίες και οι συγκεντρώσεις των ανοικτών συνελεύσεων της Λυρικής Σκηνής σε αυτό το πλαίσιο αναπτύσσουν την τεχνογνωσία και το ανθρώπινο δυναμικό που αργότερα γέννησε την πρωτοβουλία του Πάρκου της οδού Ναυαρίνου αλλά και τις λαϊκές συνελεύσεις των Αγανακτισμένων της Πλατείας Συντάγματος.256 Ωστόσο, ο αυθορμητισμός που χαρακτηρίζει τις τρέχουσες αυτές εξελίξεις παραδοσιακά δημιουργούσε αμηχανία στην ορθόδοξη αριστερή παράδοση, διότι δεν ήταν δυνατό να ελεγχθεί και να κατηγοριοποιηθεί με αποτέλεσμα συχνά η επίσημη πολιτική να έπεται των εξελίξεων. Ως εκ τούτου αρχικά αντιμετωπίστηκε με καχυποψία ή και μετωπική σύγκρουση. Η Πλατεία Συντάγματος, αρχικά αντιμετωπίστηκε ως απειλή, και ασυνάρτητη έκφραση του πλήθους. Αργότερα βρέθηκε να καταστέλλεται από την κομματική επίσημη γραμμή, στο σημείο που οι αυθόρμητες προσπάθειες του πλήθους να προσεγγίσουν τη Βουλή επιδιώκοντας να διακόψουν τις συζητήσεις για το πακέτο λιτότητας (Οκτώβριος 2011) βρέθηκαν αντιμέτωπες με τις γραμμές του Κομμουνιστικού Κόμματος.257 Παρόλα αυτά η δυναμική αυτών των πρωτοβουλιών υπερβαίνει τέτοιες δυσκολίες και διαχέεται με πολλούς και διαφορετικούς τρόπους, διότι έρχεται να καλύψει ανθρώπινες ανάγκες σε περιόδους κρίσης που φαίνεται μία φορά ακόμη ότι το επίσημο κράτος αλλά και η πολιτική αδυνατούν να συνδράμουν.
255
Βλ. Leontidou L., 2012, Athens in the Mediterranean “movement of the piazzas” Spontaneity in material and virtual public spaces, City, Vol.16. σσ.300-312. 256 Δουζίνας, Κ., 2011, Αντίσταση και φιλοσοφία στην κρίση: Πολιτική, ηθική και Στάση Σύνταγμα, Αθήνα: Εκδόσεις Αλεξάνδρεια. 257 Βλ. Dalakoglou, D., 2012, Beyond Spontaneity: Crisis, violence and collective action in Athens, City, Vol16, No. 5. σ539.
226
Κεφάλαιο 12
Συμπεράσματα Τα αιτήματα της πολιτικής, της οικολογίας, ο ακτιβισμός, άπειρες θεματολογίες σε συνδυασμό με τις εκφράσεις δημιουργικότητας και παραγωγής γνώσης παρέχουν κοινό πρόσφορο έδαφος επάνω στο οποίο αναπτύσσονται υπερτοπικά κοινωνικά δίκτυα. Σε αυτές καταγράφονται 30 τοπικά ανταλλακτικά συστήματα, 28 λαϊκές συνελεύσεις γειτονιών και περιοχών της Αττικής και 36 άλλων πόλεων, 9 πρωτοβουλίες συλλογικής διαχείρισης κοινωνικών αγαθών, 5 χαριστικά παζάρια, 5 ομάδες αλληλέγγυου εμπορίου, 7 εργασιακές κολεκτίβες, 18 πρωτοβουλίες για φυσικές καλλιέργειες, τράπεζες χρόνου και δίκτυα παραγωγών- καταναλωτών, αστικοί αγροί, ομάδες που ασχολούνται με την αυτοδιαχείριση της υγείας, της δόμησης και της ενέργειας. Άλλες ομάδες ασχολούνται με ελεύθερο λογισμικό και ανοικτό κώδικα, με αυτοδιαχειριζόμενη τέχνη και πολιτιστικό ακτιβισμό, με ζητήματα άμεσης δημοκρατίας και οικοκοινοτήτων.258 Πρόκειται για εντυπωσιακούς αριθμούς που περιγράφουν ένα πρόσφατο κοινωνικό φαινόμενο που σηματοδοτεί μια χαρακτηριστική αλλαγή στο συλλογικό ασυνείδητο. Σε αντίθεση με την κυρίαρχη άποψη που εστιάζει αποκλειστικά στην οικονομική κρίση, οι συλλογικότητες αντιλαμβάνονται ότι η πραγματικότητα είναι πολύ πιο σύνθετη και φαινόμενα που είναι σύμφυτα με την οικονομική κρίση είναι η κοινωνική, πολιτική, ηθική και περιβαλλοντική κρίση. Από αυτές τις προσπάθειες φαίνεται να αφυπνίζεται μία συλλογική, κοινωνική και «κοινοτική» συνείδηση που αναδεικνύεται ως ουσιώδης και κρίσιμη για οποιαδήποτε καλύτερη εξέλιξη. Ένα κοινό χαρακτηριστικό που τα συνδέει ανεξαρτήτως ιδεολογικού προσανατολισμού εκτός από τη διαμαρτυρία, είναι μία διάθεση οραματισμού για μία κοινωνία που θέλουν. Όλα αυτά αφήνουν να διαφανεί ότι σταδιακά, ίσως δειλά και πάντως απρόβλεπτα, αρχίζει να αναπτύσσεται πάλι το Civitas που διεκδικεί και αναζητά ένα νέο Urbs. Ωστόσο, όλες αυτές οι κινητοποιήσεις δεν αναπτύσσονται χωρίς δυσκολίες. Οι πρόσφατες απόπειρες επανεύρεσης της «συλλογικής» εμπειρίας σκοντάφτουν όχι μόνο στην απειρία του σήμερα, αλλά και στην αποκρυσταλλωμένη πραγματικότητα της πόλης που ευνοεί κάθε τι εκτός από αυτή την κατεύθυνση.259 Σε ότι αφορά τον ρόλο της ίδιας της πόλης και της πολεοδομίας και της αρχιτεκτονικής της ειδικότερα, η διαμορφωμένη πραγματικότητα των προηγούμενων δεκαετιών που εν πολλοίς παρήγαγε τον χώρο μέσα στον οποίο γεννιούνται, μεγαλώνουν, ζουν, δημιουργούν και ονειρεύονται πέντε εκατομμύρια περίπου κατοίκων, είναι ιδιαίτερα προβληματική και ανθίσταται σε οποιαδήποτε αλλαγή. Ακόμη και ο οραματισμός του επιθυμητού αποτελεί μία δύσκολη διαδικασία. Η πραγματική έλλειψη ορίζοντα 258
Τα στοιχεία προκύπτουν από μία διαδικτυακή λίστα που επικαιροποιείται και διακινείται ευρέως στο διαδίκτυο, λειτουργώντας έτσι, η ίδια ως εργαλείο επικοινωνίας και προώθησης των ιδεών της συλλογικότητας και της διαδικτύωσης. 259 Οι δυσκολίες, απογοητεύσεις και περιορισμοί τέτοιων προσπαθειών επιχειρήθηκε να ανιχνευθούν στην έκθεση «Στα όρια τού μαζί» στο χώρο του παλαιού νοσοκομείου της Άμφισσας, 10/2012, σε επιμέλεια Κωστή Σταφυλάκη. Η έκθεση έθεσε ως στόχο “να καταγράψει και να αναδείξει την «αποτυχία» της ενσωμάτωσης στην κοινότητα ή τη συλλογικότητα και τους λόγους μιας πάντα μερικής «αποτυχίας», που είναι πάντα και μια μερική «επιτυχία»”.
227
και οπτικής φυγής, σε μία πόλη όπου το βλέμμα δεν μπορεί στα περισσότερα σημεία της να ατενίσει πέρα από τα μπαλκόνια των απέναντι πολυκατοικιών, μετατρέπεται σε μεταφορική έλλειψη ή περιορισμένο ορίζοντα οραματισμού και ουσιαστικής θετικής ανάληψης δράσης που να υπερβαίνει τις –θετικές μεν, αλλά περιορισμένης εμβέλειας και χρονικής βιωσιμότητας- παρεμβάσεις ομάδων όπως οι Atenistas. Είναι σίγουρα πολύ νωρίς για να αξιολογηθούν τα κοινωνικά κινήματα στην αυγή του 21ου αιώνα τόσο για τα χαρακτηριστικά τους, όσο και για τη σημασία τους και κυρίως για τις διαστάσεις της επίδρασης που ενδέχεται να έχουν στο μέλλον στην ευρύτερη κοινωνία και στον ρου των εξελίξεων.
Εικόνα 117 Στιγμιότυπο λαϊκής συνέλευσης από την κατάληψη της Λυρικής Σκηνής, μέρος από τα γεγονότα μετά την δολοφονία του Αλέξη Γρηγορόπουλου, Φεβρουάριος 2009. (Πηγή: φ.ΝΑ)
Εικόνα 118 Σύγκρουση πολιτών με την αστυνομία για την διεκδίκηση του κτήματος Ζωγράφου υπέρ του δημόσιου συμφέροντος ως χώρου πρασίνου. (Πηγή: http://vilazografou.gr)
228
Κεφάλαιο 12
Εικόνα 119 Λαϊκή συνέλευση, Πλατεία Συντάγματος, Κίνημα Αγανακτισμένων, 6-2011. (Πηγή: φ.ΝΑ)
Εικόνα 120 Ομάδα συμμετοχικού σχεδιασμού, Πάρκο Ναυαρίνου. (Πηγή: Ομάδα σχεδιασμού, Πάρκο Ναυαρίνου)
Εικόνα 121 Στιγμιότυπο από την ανοικτή συνέλευση σε ένα κατάμεστο θέατρο, μετά το πειραματικό δωδεκαήμερο εκδηλώσεων στο Θέατρο Εμπρός από την Κίνηση Μαβίλη. Νοέμβριος 2011. (Πηγή: φ.ΝΑ)
Οι κοινωνικές διαδικασίες στην Ελλάδα (ιδιαίτερα μετά από τις εξεγέρσεις του Δεκέμβρη του 2008) χαρακτηρίζονται από την αθρόα αύξηση των συλλογικών και συμμετοχικών διαδικασιών. Αυτό αντανακλάται στις αλλαγές χρήσης του δημόσιου χώρου και γεννά διαφορετικές ανάγκες τύπων χώρου, καθώς και νέες απαιτήσεις από τον ίδιο τον σχεδιασμό.
229
Εικόνα 122 Διάγραμμα γενεαλογικού χάρτη κινημάτων συλλογικοτήτων διεκδίκησης του Δημόσιου χώρου στην Αθήνα από το 2008 μέχρι το 2012. (Πηγή: του συγγραφέα).
260
260
Προσαρμοσμένο από διάγραμμα του συγγραφέα, όπως εμφανίζεται σε άρθρο με τίτλο η «Κοινοποιήστε!», στον κατάλογο του ελληνικού περιπτέρου «Made in Athens», στη 13 Biennale Αρχιτεκτονικής της Βενετίας, 2012.
230
Κεφάλαιο 13
231
Κεφάλαιο 13.
Η ΤΥΠΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΚΟΙΝΟΥ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΧΩΡΟΥ ΚΑΙ ΤΟ ΑΙΤΗΜΑ ΕΠΑΝΑΚΤΗΣΗΣ ΤΟΥ «ΚΟΙΝΟΥ»
Είναι ενδιαφέρον να αναζητήσουμε από τα χωρικά χαρακτηριστικά των εναλλακτικών κοινωνικών και οικιστικών συγκροτήσεων εκείνες τις ποιότητες του χώρου που στις περισσότερες των περιπτώσεων παρουσιάζονται με συνέπεια και έτσι να διερευνήσουμε τι μπορούμε να διδαχθούμε από τις εναλλακτικές κοινωνικές και οικιστικές συγκροτήσεις χωρικά. Οι εναλλακτικές κοινωνικές και οικιστικές συγκροτήσεις όπως είδαμε (και όπως φαίνεται και στα παραδείγματα από την έρευνα πεδίου στη συνέχεια) αποδίδουν εξέχουσα σημασία στο είδος εκείνο τόσο των υπαίθριων, όσο και των δομημένων εσωτερικών χώρων, όπου υφαίνεται η «κοινωνική διαδικασία». Ως κοινωνική διαδικασία νοείται κάθε είδους συμμετοχική και διαδραστική εκδήλωση, από μία ομαδική απρογραμμάτιστη συζήτηση, έως μία οργανωμένη διαδικασία με στόχους και κανόνες αλληλεπίδρασης όπως μαθήματα, σεμινάρια, διασκέδαση με χορό ή τραγούδι, ακόμη και μία τελετή στην οποία υπάρχουν ρόλοι και τελετουργικό. Τέτοιοι χώροι προβλέπονται προγραμματικά και ενσωματώνονται στον σχεδιασμό τους. Η κατηγορία αυτή, στην οποία αναφερόμαστε ως κοινό κοινωνικό χώρο αφορά τους χώρους που απευθύνονται στην εκπλήρωση της κοινωνικής ανθρώπινης ανάγκης σε πάμπολλες στιγμές και με διάφορες αφορμές ποικίλων εκφράσεων. Κάθε φορά διαθέτουν ποιότητες και απευθύνονται σε ανάγκες που ανταποκρίνονται σε μία καθημερινά επαναλαμβανόμενη λειτουργία, όπως το συλλογικό γεύμα, ή περιοδικά επαναλαμβανόμενη λειτουργία, όπως χώροι συλλογικής διαβούλευσης. Ειδικές ετήσιες ή μοναδικού χαρακτήρα εκδηλώσεις όπως επέτειοι, υπαίθριες γιορτές, καλλιτεχνικές και θεατρικές παραστάσεις, μπορεί να φιλοξενούνται τόσο σε εσωτερικούς όσο και σε εξωτερικούς χώρους. Τέτοιοι χώροι είχαν από την αρχή εξέχουσα και οργανική σημασία στα κιμπούτς και συνεχίζουν να έχουν σε όλες τις αυτοπροσδιοριζόμενες κοινότητες, συμπεριλαμβανομένων και των οικοκοινοτήτων. Το πρόσφατο κίνημα των Πόλεων σε Μετάβαση αναγνωρίζει την αναγκαιότητα αυτών των χώρων, την αναγκαιότητα ύπαρξης των χώρων αυτών, ως υποδοχείς κοινωνικών αναγκών και διεργασιών ενός ευρύτερου πλέον αστικού πλαισίου. Όπως συμβαίνει σε όλες τις ανθρώπινες διαδικασίες η κοινωνική διαδικασία γεννά την ανάγκη παραγωγής του κατάλληλου χώρου για να τη φιλοξενήσει, και αντίστροφα, ο κατάλληλος χώρος καλλιεργεί μία κοινωνική διαδικασία. Παραδείγματα αυτής της συνθήκης, ως αρχιτέκτονες μπορούμε να αναγνωρίσουμε και έχουμε πάμπολλα. Κατάλληλες αίθουσες ευνοούν συγκεκριμένο είδος διδασκαλίας και άλλων πιθανών απρογραμμάτιστων δραστηριοτήτων. Κατάλληλοι δημόσιοι χώροι ευνοούν ή απωθούν συγκεκριμένη συμπεριφορά ή δραστηριότητες και καλλιεργούν συγκεκριμένη συλλογική συνείδηση. Αυτή η συνθήκη διαθέτει τεράστια δύναμη που συχνά τείνουμε να παραβλέπουμε ή να υποτιμούμε. Ο δημόσιος χώρος μπορεί να αποκτήσει χαρακτηριστικά κοινού κοινωνικού χώρου. Το ίδιο μπορεί να συμβεί και με έναν ιδιωτικό χώρο. Από αυτή τη συνθήκη αρχίζει να διαφαίνεται η ιδιαιτερότητα αυτού του είδους του χώρου. Διάφοροι χώροι είναι εν
231
δυνάμει κοινοί κοινωνικοί χώροι. Τι είναι αυτό λοιπόν που προσδιορίζει τον κοινό κοινωνικό χώρο; Στη συνέχεια επιχειρείται η διερεύνηση των χαρακτηριστικών της κατηγορίας των «κοινών κοινωνικών χώρων», έτσι ώστε να είμαστε σε θέση ενδεχομένως να μιλήσουμε για μία τυπολογία του κοινού χώρου.
Εικόνα 123 Διαγράμματα των οικοκοινοτήτων Findhorn (Σκωτία) αριστερά και ZEGG (Γερμανία) δεξιά. Με πορτοκαλί χρώμα σημειώνονται οι εσωτερικοί κοινωνικοί χώροι (Ε), με πράσινο οι υπαίθριοι (Υ). Υποδηλώνεται επίσης ο βασικός άξονας κίνησης διαμέσου της κοινότητας.
Τόσο οι εξωτερικοί όσο και οι εσωτερικοί κοινοί κοινωνικοί χώροι έχουν ανάγκη να αναφέρονται σε ένα κέντρο. Πρόκειται για το σημείο γύρω από το οποίο αναπτύσσεται ο κοινός προβληματισμός μίας συζήτησης, σε αντίθεση με τη τυπολογία ενός αμφιθεάτρου ή ενός θεάτρου, όπου η ροή ενέργειας και πληροφορίας είναι μίας κατεύθυνσης και μονόδρομος. Οι εξωτερικοί κοινοί κοινωνικοί χώροι απαιτούν την ανεμπόδιστη δυνατότητα συνάθροισης και πρέπει κατά κανόνα να είναι επίπεδοι. Συχνά ευνοείται η λειτουργία τους ως τέτοιων, δεδομένης της ανάγκης σκίασης, με την παρουσία μεγάλων δέντρων ή σχεδιασμένων ελαφρών κατασκευών που καλύπτουν, προστατεύουν από τον ήλιο και τη βροχή, ενώ «κρατούν» την ενέργεια στο εσωτερικό τους. Οι εσωτερικοί κοινοί κοινωνικοί χώροι για να λειτουργήσουν έχουν ως προϋπόθεση τη δυνατότητα ισότιμης συνάθροισης μίας ομάδας ατόμων. Η ισότιμη συνάθροιση αφορά τη δυνατότητα να μπορούν να επικοινωνήσουν όλα τα άτομα με τέτοιο τρόπο ώστε να έχουν τη μέγιστη δυνατή οπτική επαφή και ακουστική μεταξύ τους. Στη μικρότερη κλίμακα ένας κοινός κοινωνικός χώρος πρέπει να μπορεί να υποστηρίξει τουλάχιστον δέκα με δεκαπέντε άτομα άνετα, ενώ σε μεγαλύτερη κλίμακα μπορεί να έχει διαστάσεις αμφιθεάτρου. Οι προδιαγραφές αυτές παραπέμπουν σε σχήματα με αναλογίες κύκλου, πολυγώνου και τετραγώνου.
232
Εικόνα 124 Κάτοψη του Universal Hall, του βασικού χώρου εκδηλώσεων στο Findhorn. Εικόνα 125 Χώρος μεσαίου μεγέθους για εκδηλώσεις και συνελεύσεις στο κιμπούτς Bat Haemek.
Η αίθουσα πολλαπλών εκδηλώσεων Universal Hall στην Οικοκοινότητα Findhorn διαθέτει "σκηνή" που έχει σχήμα πενταγώνου. Οι συμμετέχοντες κάθονται σε τρεις πτέρυγες που «περικλείουν» τη σκηνή. Με αυτό τον τρόπο ευνοείται η εγγύτητα και η συμμετοχή και εύκολα μπορεί το κοινό να νιώσει και πρακτικά ότι μπορεί να «αλλάξει θέσεις» με τον παρουσιαστή. Στην αίθουσα του κιμπούτς Bet Haemek ο ομιλητής βρίσκεται σε ισότιμο ανοικτό κύκλο με τους συμμετέχοντες. Οι αναλογίες του χώρου ευνοούν τη συγκέντρωση στο περιεχόμενο της συζήτησης, ενώ το ύψος και το σχήμα της δημιουργούν ευχάριστη διάθεση και τις προϋποθέσεις για την ανάπτυξη της φαντασίας και του διαλόγου.
Εικόνα 126 Η τυπολογία της αίθουσας φαγητού/ τραπεζαρίας στα κιμπούτς. Οι χώροι προς τα κάτω είναι οι κοινωνικοί χώροι και το πίσω παραλληλόγραμμο υποδηλώνει τους βοηθητικούς χώρους υποστήριξης. Στη 2η σειρά των κατόψεων επιχειρείται να περιγραφεί το κέντρο της ενέργειας στο κεντρικό χώρο και στους επί μέρους χώρους.
233
234
Εικόνα 127 Παραδείγματα εφήμερων υπαίθριων κοινών κοινωνικών χώρων, πάρκο στην Ουτρέχτη (αριστερά) και ο εξωτερικός χώρος κτιρίου της Σχολής Αρχιτεκτονικής της Βενετίας (δεξιά).
Συζήτηση γύρω από θέματα ποιοτήτων χώρου και αρχιτεκτονικής σε υπαίθριο δημόσιο πάρκο στην Ουτρέχτη, στα πλαίσια εκπαιδευτικής εκδρομής του 1ου έτους αρχιτεκτόνων στην Ολλανδία, 2010-11. Ο υπαίθριος χώρος της Σχολής Αρχιτεκτονικής της Βενετίας (IUAV) κατά τη διάρκεια διαλείμματος του συνεδρίου για την Αποανάπτυξη (9/2012), είναι ευκαιρία μοιράσματος σκέψεων και ιδεών ανάμεσα στους φοιτητές και διδάσκοντες, αλλά και ανάμεσα σε αγνώστους που βρίσκονται εκεί για λίγο στα πλαίσια του συνεδρίου. Τέτοιου είδους κοινοί κοινωνικοί χώροι μπορεί να είναι πρόσκαιροι και εφήμεροι. Ως τυπολογία δημόσιου χώρου ανάγονται στην Αρχαία Αγορά, ένα είδος χώρου όπου είχε ως στόχο να καλλιεργείται ο δημόσιος διάλογος.
Πρόσφατα συνειδητοποίησα ότι υπάρχει δυσκολία κατανόησης αυτού του είδους του χώρου, στον οποίο αναφέρομαι ως κοινός κοινωνικός χώρος και της ανάγκης ύπαρξής του. Αυτό εξηγείται πιθανόν από το γεγονός ότι πρόκειται για μία ρευστή κατάσταση ποιότητας χώρου που μπορεί να εκδηλωθεί υπό προϋποθέσεις σε διάφορες συνθήκες. Η αρχιτεκτονική αναλύει και διδάσκει τέτοιους χώρους, που στην ελληνική παραδοσιακή αρχιτεκτονική αντανακλώνται σε αυλές, αίθρια και σε ορισμένες πλατείες. Σε μία πόλη ως την Αθήνα ειδικά, όπου διαπιστώνουμε τόσα προβλήματα, είναι επιτακτικό να λαμβάνεται υπόψη και να αποτελέσει πρώτιστο μέλημα και κριτήριο για τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό και για το δημόσιο χώρο στο μέλλον. Στα πλαίσια της Αθήνας, που κυριαρχεί η αστική μονάδα της πολυκατοικίας, ενώ οι προϋποθέσεις πύκνωσης υπάρχουν, οι ποιότητες και ιδιότητες των χώρων βασίζονται ακριβώς στην ελαχιστοποίηση των «κοινόχρηστων» χώρων στα απολύτως ελάχιστα καλύπτοντας κατά αυτό τον τρόπο διεκπεραιωτικές κινήσεις πρόσβασης σε κλιμακοστάσια, ασανσέρ και διαδρόμους. Ενδέχεται η ανάγνωση των καταλήψεων κτιρίων όπως η Δημοτική Αγορά της Κυψέλης και του Θεάτρου Εμπρός να επιδιώκαν να εκφράσουν μία τέτοια ενστικτώδη ανάγκη και επιθυμία που δεν έχει ακόμη επαρκώς διατυπωθεί, του «κοινού αγαθού» ή του τόπου όπου παρέχεται ο χώρος όπου θα ξετυλιχθούν οι ανθρώπινες αυτές λειτουργίες που δεν προβλέπεται να φιλοξενούνται κάπου αλλού.
235
ΜΕΡΟΣ Γ ΕΡΕΥΝΑ ΠΕΔΙΟΥ
ΕΡΕΥΝΑ ΠΕΔΙΟΥ ΝΕΩΤΕΡΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΟΙΚΙΣΤΙΚΩΝ ΣΥΓΚΡΟΤΉΣΕΩΝ
236
237
237
238
Κεφάλαιο 14.
`
Για τις ανάγκες της μελέτης διεξήχθη έρευνα πεδίου, συλλογή στοιχείων από βιβλιογραφία και από απ’ ευθείας επαφή ή μέσω ηλεκτρονικής αλληλογραφίας με μέλη κοινοτήτων. Η έρευνα πεδίου πραγματοποιήθηκε σε κοινότητες στην Ευρώπη, στην Βόρειο Αμερική, στην Ελλάδα και στο Ισραήλ. Στην αναφορά που γίνεται στις παρακάτω κοινότητες έχει γίνει καταγραφή στοιχείων που αφορούν τον πληθυσμό και την ηλικία, το σκοπό δημιουργίας, τα χαρακτηριστικά κατασκευής και την συμπεριφορά τους στο χρόνο. Κυρίως η έρευνα έχει οργανωθεί σε ενότητες που αφορούν: o το ιστορικό της δημιουργίας, o την Οικιστική οργάνωση, o την Κοινωνική οργάνωση, o την Οικονομία o την Περιβαλλοντική Διαχείριση και o την Οργανωτική δομή Αυτή η δυσκολία κατηγοριοποίησης οφείλεται στο γεγονός της ολιστικής αντιμετώπισης (που εξετάστηκε ήδη στο κεφάλαιο 4). Έχουν πραγματοποιηθεί επισκέψεις και έρευνα πεδίου στο Munkesøgård,Δανία (2004), στο EVI Ecovillage at Ithaca, Πολιτεία Νέας Υόρκης (2007), στο Findhorn, Σκωτία (2005), στο Zegg, Γερμανία (2006-2007) και στο κιμπούτς Ein Shemer, Ισραήλ (2011)261 και επισκέψεις στην Ανάβρα, στο Ελπιδοχώρι και στο αρχικό στάδιο υλοποίησης της ομάδας Free and Real που έχουν αναλάβει την ευθύνη για τη δημιουργία μίας πρότυπης κοινότητας στην Εύβοια. Οι επισκέψεις έγιναν διάσπαρτα, με αρκετή πολλές φορές χρονική απόσταση μεταξύ τους λόγω χρονικών και οικονομικών περιορισμών. Οι επισκέψεις αυτές είχαν κυρίως βιωματικό χαρακτήρα και περιλάμβαναν ολιγοήμερη διαμονή, επί τόπου έρευνα μέσα στην οικοκοινότητα και την γύρω περιοχή, επικοινωνία με κατοίκους και παρατήρηση του φυσικού και ανθρώπινου περιβάλλοντός τους. Η έρευνα πεδίου δεν παρουσιάζεται ως διεξοδική μελέτη κάθε οικοκοινότητας. Κάτι τέτοιο θα απαιτούσε πολύμηνη παραμονή και άλλη μεθοδολογία. Η έρευνα πεδίου παρέχει τη δυνατότητα εξαγωγής ορισμένων συμπερασμάτων με στόχο τη βαθύτερη κατανόηση των δυνατοτήτων και των προοπτικών που ενδέχεται να προκύπτουν από την ιστορία τους και από τις πρακτικές που υιοθετούν. Στην πορεία διαπιστώθηκε –πράγμα που αποτελεί και ένα από τα συμπεράσματα της εργασίας- ότι αυτού του είδους η κατηγοριοποίηση δεν έχει πάντα νόημα διότι η οικιστική οργάνωση και η περιβαλλοντική διαχείριση είναι δυνατό να αντιμετωπιστούν ως «συγκοινωνούντα δοχεία», με την έννοια ότι δεν είναι ξεκάθαρο που σταματούν να μας απασχολούν ζητήματα οικιστικής οργάνωσης και που ξεκινά η περιβαλλοντική διαχείριση. Σε ότι αφορά την παρουσίαση της οργανωτικής δομής, επιχειρείται μία «ανάγνωση» και κατάταξη σύμφωνα με τις κατηγορίες του Harvey (βλ. Κεφάλαιο 7, σ129). …………………………………………………………
261
Τα στοιχεία που παρέχονται αφορούν κυρίως την χρονική περίοδο επίσκεψης ενώ έχει πραγματοποιηθεί συλλογή επιπλέον στοιχείων μέσω του διαδικτύου.
238
Κεφάλαιο 14
Κύριο κριτήριο επιλογής τους υπήρξε το γεγονός ότι κάθε μία από αυτές διαθέτει ορισμένα μοναδικά και ευδιάκριτα χαρακτηριστικά που τις καθιστούν αντιπροσωπευτικά παραδείγματα (Case Studies) σύγχρονων εναλλακτικών κοινοτήτων. Στα παραδείγματα των οικοκοινοτήτων που ακολουθούν επιχειρείται να δοθεί το στίγμα κάθε μίας από αυτές και να διατυπωθεί το προφίλ τους σε ζητήματα κοινωνικής οργάνωσης, περιβαλλοντικών πρακτικών και αρχιτεκτονικής, ενώ τα παραδείγματα συνοδεύονται και από ένα σύντομο προσωπικό και υποκειμενικό σχόλιο από την εμπειρία της επίσκεψης, της επαφής μου με τον τόπο, με την κοινότητα ως σύνολο και με μεμονωμένα άτομα. Οι λόγοι για τους οποίους έχουν επιλεγεί και παρουσιάζονται τα συγκεκριμένα παραδείγματα έρευνας πεδίου των συγκεκριμένων κοινοτήτων περιγράφονται στη συνέχεια. Οι ορισμοί που δόθηκαν στα κεφάλαια 8 και 10 περί αυτοπροσδιοριζόμενων κοινοτήτων και οικοκοινοτήτων μπορεί να θεωρηθεί ότι αφορούν όλες τις περιπτώσεις έρευνας πεδίου που διαθέτουν χαρακτηριστικά αυτοπροσδιοριζόμενης κοινότητας και οικοκοινότητας. . Η Arcosanti (ΗΠΑ) αποτελεί εμβληματική περίπτωση οραματικής αρχιτεκτονικής που εντάσσεται στο κίνημα Counter Culture. . Η ιστορική κοινότητα Findhorn (Σκωτία) είναι από τις πιο παλιές και γνωστές και διαθέτει μεγάλο κύρος και αναγνωρισιμότητα ως οικοκοινότητα. . Το ZEGG (Γερμανία) είναι σημαντικό ως οικοκοινότητα και είναι γνωστό για τις κατακτήσεις του στον τομέα της κοινωνικής οργάνωσης, κυρίως μέσω της τεχνικής Forum. . Οι κοινότητες EVI (ΗΠΑ), και Munkesøgård (Δανία) αποτελούν παραδείγματα οικοκοινοτήτων που καινοτομούν σε επίπεδο κοινωνικής και χωροταξικής οργάνωσης, διαθέτοντας και χαρακτηριστικά Συνεταιρισμού Κατοικίας (cohousing). . Σε ότι αφορά την Ελλάδα, τα τρία παραδείγματα από τον Ελλαδικό χώρο, αντιπροσωπεύουν τρεις εντελώς διαφορετικές στρατηγικές: . Η περίπτωση της Ανάβρας (Μαγνησία) αποτελεί καινοτόμο παρέμβαση θεσμικού χαρακτήρα σε υπάρχοντα οικισμό, ο οποίος έχει αποκτήσει χαρακτηριστικά σύγχρονης περιβαλλοντικά και οικονομικά βιώσιμης κοινότητας. . Το Ελπιδοχώρι (Αργολίδα) αποτελεί την περίπτωση της υλοποίησης ενός ατομικού οράματος και ένα εξαιρετικά ελπιδοφόρο παράδειγμα οικοκοινότητας εν τη γενέσει. . Το Τελαίθριον (Εύβοια) αποτελεί καθαρά ομαδική προσπάθεια, όπου έχει κατορθώσει να υλοποιήσει εντυπωσιακά βήματα για τα ελληνικά δεδομένα, με ριζοσπαστικές τακτικές και μεθόδους αυτοοργάνωσης και εξεύρεσης πόρων.
. Το Ein Shemer (Ισραήλ) είναι ο αρχαιότερος από τους οικισμούς της έρευνας πεδίου και αποτελεί εμβληματικό παράδειγμα κιμπούτς. Διαθέτει έντονα χαρακτηριστικά κοινότητας, είναι ιδιαίτερα δραστήριο, έχει ιστορία την οποία έχει αξιοποιήσει εποικοδομητικά για το σήμερα. 239
Κατάλογος έρευνας πεδίου νεώτερων κοινωνικών και οικιστικών συγκροτήσεων
Α/Α ΟΝΟΜΑΣΙΑ
ΕΤΟΣ ΙΔΡΥΣΗΣ
1
1970
Arcosanti
2 Munkesøgård
4
Ithaca, Πολιτεία Νέας Υόρκης
ΗΠΑ
Roskilde
Δανία
Forray, Σκωτία
Ηνωμένο Βασίλειο
Belzig, Βρανδεμβούργο
Γερμανία
Shomron
Ισραήλ
Νομός Μαγνησίας
Ελλάδα
Νομός Αργολίδας
Ελλάδα
Βόρεια Εύβοια
Ελλάδα
1991 ZEGG
8
ΗΠΑ
1962
5
7
Πολιτεία Arizona
1996
Findhorn
6
ΧΩΡΑ
1998 Ecovillage at Ithaca
3
ΠΕΡΙΟΧΗ
Ein Shemer Ανάβρα Ελπιδοχώρι
9
1927 1991 2009 2009
Τελαίθριο
240
Κεφάλαιο 14
241
243
14.1.
ARCOSANTI
Σύντομο ιστορικό Στην μέση ενός ερημικού τοπίου στην Arizona με ορισμένα χαρακτηριστικά που θυμίζουν Μεσογειακό τοπίο χαμηλής βλάστησης όπου σε βραχώδη εδάφη ευδοκιμούν φρύγανα και αρωματικά φυτά, ξεπροβάλλει ένας οικισμός που ξαφνιάζει τον ανυποψίαστο επισκέπτη για τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του σε αντιπαράθεση με ένα οποιονδήποτε άλλο οικισμό σε αυτή τη πολιτεία της Αμερικής. Η Arcosanti ιδρύθηκε το 1970 και εξελίσσεται μέχρι σήμερα. Αυτοπροσδιορίζεται ως ένα πειραματικό εργαστήριο κατοίκησης. Είναι το όραμα και το «πνευματικό παιδί» του Paolo Soleri, ενός ιταλού αρχιτέκτονα που υπήρξε μαθητής του Frank Lloyd Wright στο Taliesin West.262 262
Το Taliesin West είναι η Σχολή Αρχιτεκτονικής που ίδρυσε ο Frank Lloyd Wright τo 1932 στη μέση της τότε ερήμου που συνεχίζει να λειτουργεί μέχρι σήμερα. Ο Wright σε σχέση με το Taliesin West φανταζόταν μία σχολή που θα λειτουργούσε με κοινοβιακή μορφή, όπου οι φοιτητές θα ζούσαν σε στενή επαφή μεταξύ τους. Αυτές οι αρχές αντανακλώνται στη δομή και τον τρόπο κατασκευής των κτιρίων και στον τρόπο λειτουργίας της σχολής που συνεχίζει μέχρι σήμερα, με ένα ολιγομελή αριθμό φοιτητών. Σήμερα το Taliesin West ασφυκτιά μέσα στην προαστιακή εξάπλωση που πιέζει τα όριά του από όλες τις πλευρές.
243
Οικιστική οργάνωση Ένα από τα πιο σημαντικά προτάγματα του Soleri σε σχέση με τους τομείς που ερευνώνται στην Arcosanti υπήρξε από την αρχή η ανάγκη επανεξέτασης του φαινομένου των προαστίων και του φαινομένου του commuting, της καθημερινής δηλαδή μετακίνησης εργαζομένων από τα προάστια προς και από τις μητροπόλεις όπου είναι ο τόπος εργασίας τους και συμβαίνει να είναι σε απόσταση πολλές φορές έως και 200 χιλιομέτρων από το τόπο διαμονής τους. Στην Arcosanti, έχει επιχειρηθεί να τεθεί πιλοτικά σε εφαρμογή ένας διαφορετικός τρόπος πύκνωσης των λειτουργιών που σε μεγαλύτερη κλίμακα θα επέτρεπε την μείωση των μετακινήσεων. Η Arcosanti σχεδιάστηκε με τη πρόθεση να οργανώσει ένα μοντέλο πολυπλοκότητας αστικής πύκνωσης που δε σπαταλά χώρο και ενέργεια έστω και στη μέση της ερήμου της Αριζόνας και για αυτήν ο δημιουργός της παραδόξως πάντα αναφερόταν ως «ένα αστικό πείραμα».263 Η Arcosanti αποτελεί την παράτολμη εφαρμογή των σχεδίων για μία κοινοβιακή κοινότητα αειφορικού χαρακτήρα, με συμπυκνωμένη δομή οργάνωσης στο χώρο όπου ελαχιστοποιείται το ίχνος που καταλαμβάνει η κάθε λειτουργία. Οι λειτουργίες εμπλέκονται μεταξύ τους με τεχνικές διαστρωμάτωσης που θυμίζουν ίσως την οργανική ανάπτυξη χωριών στη Μεσόγειο.264 Αυτή η άποψη αποδεικνύεται εμμονή ή ενόραση δεδομένου ότι δεν εγκαταλείπει τον Soleri. Μέχρι πολύ πρόσφατα και για όλο το διάστημα από την ίδρυσή της συνεχίζουν να παράγονται μελέτες που αφορούν υπερ-κτίρια ή υπερπόλεις καθ’ ύψος και με σημαντικό βαθμό πολυπλοκότητας και πρόβλεψη για τα σύνθετα θέματα που θα έπρεπε να ληφθούν υπ’ όψιν, και συμπεριλαμβάνουν διάφορες μορφές συγκρότησης κοινωνιών.265 Σύμφωνα με τον αρχιτέκτονα, η Arcosanti δεν αποτελεί παρά ένα υποσύνολο μίας εν δυνάμει μεγαλύτερης, κοινότητας σε κλίμακα πόλης. Τα σχέδια του «Arcosanti 5000» που αφορούν ένα πρόγραμμα πληθυσμιακής ανάπτυξης 5000 ατόμων, όπως και τα σχέδια για το Pierre Teilhard de Chardin Complex, έναν ανεξάρτητο οικισμό ο οποίος έχει σχεδιαστεί για να καταλάβει ένα τμήμα γης στο νότιο άκρο της Arcosanti, αποσκοπούν σε μία τέτοια προοπτική. Η κοινότητα διατηρεί ένα ιδιότυπο μείγμα ιδεών κοινοβιακής ατμόσφαιρας από την δεκαετία του ‘60 και καινοτομιών που προέκυψαν από πειραματισμούς επί τόπου. Σύμφωνα με τον Soleri, η μελέτη για την εξέλιξη της Arcosanti εκφράζει μία διαδικασία παραγωγής χώρου και αρχιτεκτονικής που εκφράζει μία κοινωνία η οποία αντιπροσωπεύει το "Lean Alternative", μία στάση ζωής αντιδιαμετρικά αντίθετη με την κοινωνία της κατανάλωσης. Αρχιτεκτονική Η διάταξη των όγκων στην Arcosanti βασίζεται στον τύπο της «αψίδας», μία μορφή που προκύπτει από ομόκεντρους δακτυλίους που αποτελούν είτε τέταρτο κοίλης σφαίρας, είτε πρισματικά τμήματα κυλίνδρων. Εδώ, κάθε ομόκεντρη αψίδα «γνωρίζει» περισσότερα από την προηγούμενη όχι με μαγικό τρόπο αλλά μέσω της συσσώρευσης της γνώσης που προκύπτει από τις προηγούμενες. Με αυτές τις 263
Ακριβώς το αντίθετο συμβαίνει στην κοντινότερη πόλη το Phoenix, που αποτελεί κατ΄ εξοχήν παράδειγμα απλωμένης πόλης, του φαινομένου που είναι γνωστό ως “urban sprawl”, όπου τα προάστια της να εκτείνονται ακτινωτά για δεκάδες χιλιομέτρων από το πυρήνα της πόλης. 264 Τοπογραφική κάτοψη, βλ.Παράρτημα σ.325. 265 Antonietta Iolanda Lima, Soleri-Architecture as human ecology, Monacelli Press, Inc. NY 2003
244
Κεφάλαιο 14
μορφές επιτυγχάνεται, σύμφωνα με τον Soleri, μία πύκνωση με τις ευνοϊκότερες δυνατές συνθήκες διαβίωσης. Οι πρώτες φάσεις της Arcosanti αντιστοιχούν σε κατασκευές μπρουταλιστικής αρχιτεκτονικής από εμφανές μπετόν που διαθέτουν χαρακτηριστικά χειροποίητης, ομαδικά κατασκευασμένης αρχιτεκτονικής, ενώ έχουν σαφώς κοινά χαρακτηριστικά με την αρχιτεκτονική της εποχής του Μοντέρνου της δεκαετίας του ’60.266 Είναι πιθανό ότι ο Soleri έχει επηρεαστεί εκτός από τον δάσκαλό του Frank Lloyd Wright, από τον Le Corbusier και από σύγχρονους συμπατριώτες του όπως η ομάδα Superstudio, αλλά και από τον μυστικισμό του πολιτισμού των Ινδιάνων και τους εναρμονισμένους με τη φύση οικισμούς τους στην Αριζόνα και το Νέο Μεξικό, όπως τον οικισμό Acoma.267 Σε πείσμα όσων έχουν σταθεί επικριτικά και απορριπτικά στο εγχείρημα, θεωρώντας ότι η Arcosanti έχει ξεπεραστεί ως σημείο αναφοράς και ότι έχει εμφανίσει σημάδια κόπωσης, μία μικρή κοινότητα ανθρώπων παράγει σύγχρονες μελέτες μέσα από ένα γραφείο αρχιτεκτονικών μελετών. Τα εργαλεία σχεδιασμού έχουν αλλάξει με τη χρήση τρεχουσών εφαρμογών CAD. Οι υπολογιστές λειτουργούν ως οι διαμεσολαβητές ανάμεσα στην αρχιτεκτονική σύλληψη και την υλοποίηση και αποτελούν αναπόσπαστο τμήμα του εξοπλισμού έρευνας που χρησιμοποιείται και για προσομοιώσεις θερμικής συμπεριφοράς. Η ιδέα της αστικής πύκνωσης με ένα μεγάλο βαθμό πολυπλοκότητας σχεδιασμού, μπορεί να γίνει αντιληπτή σήμερα ως ένα ανθρώπινο οικοσύστημα. Το κατά πόσο η Arcosanti και οι θεωρίες που πρεσβεύει εμπεριέχουν ρεαλιστικές λύσεις που μπορεί να ωφελήσουν την ευρύτερη πραγματικότητα σήμερα, είναι αντικείμενο που ερευνάται σε ακαδημαϊκό πλαίσιο.268 Κοινωνική οργάνωση Η Arcosanti παραμένει το προϊόν του οραματισμού, της έρευνας και του ιδιότυπου ακτιβισμού ενός ανθρώπου, του αρχιτέκτονα Paolo Soleri. Με αυτή την έννοια ήταν –και παραμένει- προσωποπαγής. Ταυτόχρονα όμως, έχει επιτευχθεί με το πέρασμα πέντε δεκαετιών η εδραίωση ενός πυρήνα και μια διαδικασία ανανέωσης που φαίνεται πως εξασφαλίζει τη λειτουργία της σήμερα και στο μέλλον. Παρότι γεωγραφικά παραμένει σχετικά απομονωμένη, η Arcosanti προσελκύει πολλούς επισκέπτες, ερευνητές, φοιτητές και εθελοντές. Προγράμματα εκπαιδευτικών σεμιναρίων και πολιτιστικών εκδηλώσεων, διατηρούν αμείωτο ενδιαφέρον των επισκεπτών από το κοινό. Οι μόνιμοι κάτοικοι στην κοινότητα δεν υπερβαίνουν τους εικοσιπέντε αλλά υπάρχει ένας μόνιμα ανανεωνόμενος πληθυσμός εποχικών κατοίκων/ εργατών και εξασκούμενων εθελοντών ή φοιτητών που τριπλασιάζει τον αριθμό των ατόμων που καθημερινά κινείται εντός των ορίων της κοινότητας.
266
Σύμφωνα με την ερμηνεία του όρου όπως τον προσδιόρισαν οι βρετανοί αρχιτέκτονες Alison και Peter Smithson το 1953 και τον καθιέρωσε ο κριτικός Reyner Banham. βλ. Reyner Banham, The New Brutalism, Architectural Press. 1966. 267 Ο οικισμός Acoma είναι γνωστός ως ο παλιότερος και χωρίς διακοπή κατοικημένος οικισμός στην Αμερική. 268 Στην μελέτη και έκθεση 49 cities λόγου χάριν, συγκρίνονται θεωρίες 49 σχεδίων πόλεων σύμφωνα με δείκτες πυκνότητας, αναλογίες κτισμένου/άκτιστου και πρασίνου. Βλ. 49 cities, WORKac, Storefront for Art and Architecture, 2009
245
Οικονομία Καθ’ όλη τη διάρκεια του χρόνου η Arcosanti διοργανώνει καλλιτεχνικά προγράμματα, εκπαιδευτικά σεμινάρια και άλλες δραστηριότητες είτε ξεχωριστά είτε σε συνεργασία με άλλους φορείς. Οι δραστηριότητες αυτές, σε συνδυασμό με τη φιλοξενία και την πώληση προϊόντων που παράγονται επί τόπου, είναι οι βασικοί οικονομικοί της πόροι. Η οικονομία πάντα υπήρξε ένα ευαίσθητο θέμα και αδύνατο ή άλυτο σημείο για την κοινότητα. Εμμένοντας σε μη εμπορικές πρακτικές και αρχές επιβίωσης (ειδικά σε μία χώρα όπως η Αμερική) υπήρξε πάντα μία πρόκληση και ένας βασικός βέβαια λόγος για την αργή εξέλιξη της διαδικασίας κατασκευής που χρησιμοποιούσε σε μεγάλο βαθμό χειροκίνητες διαδικασίες και ανειδίκευτα άτομα. Οι άνθρωποι στην Arcosanti ζουν με ελάχιστο εισόδημα που τους εξασφαλίζει μόνο τη συντήρηση και όχι συσσώρευση αγαθών, αλλά απολαμβάνουν ποιότητα ζωής που εξασφαλίζουν το μοναδικό τοπίο της ερήμου και οι υποδομές που έχουν δημιουργηθεί. Περιβαλλοντική Διαχείριση Η Arcosanti βασίζεται σε αρχές πύκνωσης και ενεργειακά φιλικής προς το περιβάλλον αρχιτεκτονικής που εκμεταλλεύεται την ηλιακή ενέργεια. Ο Soleri σχεδίασε την Arcosanti βασιζόμενος σε μία δική του θεωρία που ονόμασε Arcology (architecture+ecology) που επιχειρεί, σύμφωνα με τον ίδιο, να συνθέσει την αρχιτεκτονική με την οικολογία. Στα πλαίσια αυτής της συνέργιας το θερμοκήπιο της κοινότητας λειτουργεί ως ηλιακό κύτταρο τον χειμώνα για την κοινότητα με τον ζεστό αέρα που ανεβαίνει την πλαγιά και θερμαίνει τα κτίρια. Είναι ένα σύμπλεγμα μορφών που εμπλέκονται η μία μέσα στην άλλη παράγοντας ένα πολύπλοκο σύνολο με πολλές κλίμακες και επιλεγμένες μορφές που σηματοδοτούν και διαφοροποιούν δημόσιους από ιδιωτικούς χώρους, χώρους εργασίας και χώρους αναψυχής. Το καλοκαίρι ο άνεμος από την κοιλάδα αντίστοιχα δροσίζει τα σπίτια. Στην Arcosanti μελετώνται και προτείνονται απαντήσεις που αφορούν αυξημένες πυκνότητες, αλληλοδιείσδυση ζωνών και λειτουργιών και σχετική ενεργειακή και διατροφική αυτονομία που επιτυγχάνονται σε πολύ μικρό εμβαδόν. Το άνυδρο τοπίο γύρω από την Arcosanti, στην έρημο της Αριζόνας έχει μπολιαστεί με το μεσογειακό τοπίο με την φύτευση ορθόκλαδων κυπαρισσιών που δεν είναι γηγενή στο τοπίο της Αριζόνας.269 Επίσης έχει δημιουργηθεί τεχνητή λίμνη ως συλλεκτήρας βρόχινου νερού. Οργανωτική Δομή Ίσως το ιδιαίτερο ενδιαφέρον της Arcosanti πέρα από το ότι αποτελεί μία πραγματοποιημένη ¨ουτοπία¨ που είναι το δημιούργημα ενός αρχιτέκτονα, είναι το γεγονός της μακροβιότητας και η πορεία της εξέλιξης με ένα σταθερό όραμα για το μέλλον. Η προσήλωση σε μία χωρική πρόταση και μελέτη, σύμφωνα με τις κατηγορίες του Harvey συνιστά μία περίπτωση Ουτοπικής θεωρίας για το χώρο 269
Σε συνδυασμό με τα μορφολογικά χαρακτηριστικά της λιτής πτέρυγας κυρίως των ξενώνων ανασύρουν στο νου συγγένειες με την αρχιτεκτονική του Le Corbusier και ακόμη και του Άρη Κωνσταντινίδη.
246
Κεφάλαιο 14
(utopianism of spatial play) με ορισμένες συνεπακόλουθες αδυναμίες που δεν λαμβάνουν εξίσου υπόψη τις κοινωνικές διαδικασίες. Ο Soleri μπορεί να θεωρηθεί διάδοχος των οραματιστών όπως ο Godin και ο Fourrier, αλλά και των αρχιτεκτονικών/ χωροταξικών μεγάλων σχεδίων-ουτοπιών της δεκαετίας του ’60, όπως το Plan Voisin του Le Corbusier και των σχεδίων paper architecture των Archigram και Superstudio. Η ειδοποιός διαφορά της Arcosanti είναι ένα χωροταξικό διάγραμμα που χαρακτηρίζεται από οργανική εξέλιξη, είναι περισσότερο πολύπλοκο και εμπεριέχει τη διαδικασία και το βίωμα της παραγωγής του χώρου.
Εικόνα 128 Απόψεις μοντέλων μελετών επέκτασης της Arcosanti (Πηγή: φ.ΝΑ)
Εικόνα 129 Η «Arcosanti 5000" αποτελεί μελέτη ανάπτυξης του παρόντος οικισμού (φαίνεται με κόκκινο) έτσι ώστε να καλύπτει ανάγκες για 5000 άτομα. (Πηγή: www.arcosanti.org)
Η επίσκεψη στην Αριζόνα και στην Arcosanti, το Taliesin West, το Grand Canyon,το Roden Crater και ορισμένους οικισμούς Ινδιάνων υπήρξε ένα είδος «προσκυνήματος». Η σύντομη παραμονή εκεί είχε κάτι έντονα υπερβατικό ενώ μου προσέφερε απρόσμενες νύξεις της Μεσογείου! Η επαφή μου με τον Soleri και η επίσκεψη στο γραφείο του σύντομη αλλά έντονη. Δυστυχώς δεν υπήρχε η δυνατότητα να μείνω αρκετό διάστημα, τόσο όσο θα ήθελα έτσι ώστε να αποκτήσω μία καθαρότερη εικόνα της καθημερινότητας και των δομών της μικροκοινωνίας της Arcosanti. Ωστόσο, έφυγα με μία ιδιαίτερη και μοναδική αίσθηση που προερχόταν από το τοπίο αλλά και τους ανθρώπους με τους οποίους ήρθα σε επαφή, όπως επίσης και από το ίδιο τον βιωμένο χώρο.
247
Εικόνα 130 Φωτορεαλιστική Απόδοση του Pierre Teilhard de Chardin Complex (Πηγή: www.arcosanti.org)
Εικόνα 131 Όψη κτιρίου μελέτης κατακόρυφης επέκτασης και σχετική τομή μελέτης της ενεργειακής συμπεριφοράς του (Πηγή: www.arcosanti.org)
Εικόνα 132 Noahbabel, Coastal Waters, Paolo Soleri, 1969. (Πηγή: 49 cities, WORKac, Storefront for Art and Architecture, 2009)
248
Κεφάλαιο 14
Εικόνα 133 Δυτική Άποψη της Arcosanti. Εικόνα 134 Θόλοι από προκατασκευασμένα τμήματα Beton (Πηγή:
φ Εικόνα 135 Η αψίδα της κεραμικής / Ceramics Apse. (Πηγή:Soleri, Architecture as human ecology, A.I., Lima)
Εικόνα 136 Η αψίδα-χυτήριο /Foundry Apse. (Πηγή:Soleri, Architecture as human ecology, A.I., Lima)
Εικόνα 137 Ασκητικός κοιτώνας φιλοξενίας με θέα την έρημο (Πηγή: φ.ΝΑ.)
249
14.2.
250
Κεφάλαιο 14
14.2
EVI/ Ecovillage at Ithaca
Σύντομο ιστορικό Ιδρυτές της οικοκοινότητας είναι ένα γκρουπ ανθρώπων που προήρθε από άλλα γκρουπ ή άτομα που από τη δεκαετία του ‘70 και μετά ήδη είχαν την επιθυμία να συσχετιστούν με κάποιας μορφής αυτοπροσδιοριζόμενη κοινότητα. Η ιδρυτική ομάδα προήλθε από άτομα που στα πλαίσια μίας ειρηνικής πορείας διέσχισαν μαζί την Αμερική από την δυτική ακτή στην ανατολική. Ο Steve Gaarder ήταν και παραμένει ένας από τους βασικούς εμψυχωτές της ομάδας που αποτελεί τον ιδρυτικό πυρήνα αυτής της κοινότητας. Το όραμα της κοινότητας συγκροτήθηκε το 1991 και ακολούθησε ο χωροταξικός σχεδιασμός της έκτασης του EVI που είναι 70 εκτάρια (700 στρέμματα) και αρχιτεκτονικός σχεδιασμός. Η κτιριακή υποδομή είναι εξ ολοκλήρου καινούργια. Το Ecovillage Cohousing Cooperative αποτελεί την πρώτη γειτονιά του EVI που ολοκληρώθηκε τον Αύγουστο του 1997 και ένα μεγάλο μέρος όσων τότε είχαν προγραμματιστεί έχει υλοποιηθεί.
251
Οικιστική οργάνωση Ο σχεδιασμός και οι χρήσεις γης της συνολικής έκτασης προβλέπουν διατήρηση του 80% της γης ως καλλιέργειες, δάση και υδροβιότοπους, δημιουργία σε φάσεις των προγραμματισμένων γειτονιών, οργανικές καλλιέργειες, κήπους και λίμνες με ψάρια, παθητική ηλιακή ενέργεια και υπερ-μονωμένες κατοικίες. Από την αρχή υπήρχε πρόγραμμα για τη δημιουργία ζωντανών εκπαιδευτικών προγραμμάτων και κέντρου διάχυσης πληροφορίας για την αειφορία. Σαράντα στρέμματα οργανικής καλλιέργειας τρέφουν πάνω από 1000 άτομα την εβδομάδα, την εποχή που υπάρχει παραγωγή. Η οικοκοινότητα EVI έχει σχεδιαστεί με την πρόβλεψη να περιλαμβάνει τρεις με πέντε τέτοιες γειτονιές.270 Επιπλέον οι κάτοικοι αξιοποιούν ένα κοινόχρηστο κήπο και εκτρέφουν από κοινού πρόβατα και πουλερικά. Στην ολοκληρωμένη μορφή της η οικοκοινότητα EVI θα αποτελείται από τέτοιες γειτονιές-ενότητες γύρω από ένα μεγάλο ανοικτό κοινόχρηστο χώρο (village green). Τα μεγέθη των κατοικιών ποικίλουν από 85τμ για στούντιο σε 150τμ για κατοικία με τέσσερα υπνοδωμάτια ενώ τα περισσότερα είναι κατοικίες των τριών υπνοδωματίων των 125τμ. Το κοινόχρηστο κτίριο περιλαμβάνει μεγάλο χώρο παρασκευής φαγητού και τραπεζαρία, αποθηκευτική πιατοθήκη, χώρο παιχνιδιού, καθιστικό, γραφείο, ξενώνα, πολυλειτουργικό δωμάτιο, χώρο εφήβων, πλυντήριο και αποθήκη. Κοινωνική οργάνωση Από τις δημογραφικές στατιστικές της κοινότητας προκύπτει ένα ευρύ μείγμα ηλικιών. Στη σύνθεση της κοινότητας εκπροσωπούνται όλες οι ηλικίες συμπεριλαμβάνονται υπερήλικες, μωρά, οικογένειες και μεμονωμένα άτομα, συνταξιούχοι και φοιτητές. Στον τομέα της απασχόλησης ένα μέρος των κατοίκων εργάζεται στην πόλη ενώ ένα άλλο μέρος εργάζεται επί τόπου. Τα επαγγέλματα που εξασκούν οι κάτοικοι αφορούν την κατασκευή, την υγεία και την εκπαίδευση ενώ συμμετέχουν στην κοινότητα μηχανικοί, επιστήμονες, καλλιτέχνες και άλλοι. Οικονομία Η οικονομία στην EVI παρέχει μεγάλο ποσοστό ελευθερίας στους κατοίκους της, οι οποίοι έχουν τον έλεγχο και την ανεξαρτησία της οικονομικής τους διαχείρισης. Οι συλλογικές δράσεις είναι κυρίως αχρήματες και όλοι συμβάλλουν στα έξοδα διαχείρισης των κοινών. Ανάμεσα στις κοινωνικές και εκπαιδευτικές δραστηριότητες οργανώνονται ανταλλαγές, και συνέδρια. Έχει δημιουργηθεί συνεργασία με το Ithaca College που προσφέρει τέσσερα μαθήματα στον τομέα της «Επιστήμης της αειφορίας». Περιβαλλοντική Διαχείριση 222 στρέμματα έχουν κηρυχθεί «φυσική περιοχή υπό προστασία», στην οποία οι κάτοικοι και οι γείτονες χαίρονται την ύπαιθρο με περπάτημα, jogging και παρατήρηση της φύσης. Οι τριάντα πρώτες κατοικίες με φωτοβολταϊκά πανέλα και πολύ καλή μόνωση που ελαχιστοποιεί τις θερμικές απώλειες μαζί με ένα κοινόχρηστο κτίριο που βλέπουν σε πεζόδρομο έχουν καταλάβει μόλις 12 270
Γενικό Τοπογραφικό και Τοπογραφική κάτοψη, βλ.Παράρτημα σσ.326-7.
252
Κεφάλαιο 14
στρέμματα. Οι στρατηγικές για την όσο το δυνατόν καλύτερη θερμική και αειφορική συμπεριφορά περιλαμβάνουν για μέγιστη εκμετάλλευση του ηλίου προσανατολισμό με μεγάλα παράθυρα προς το νότο. Χρησιμοποιείται μόνωση 15 εκ από ανακυκλωμένο χαρτί (cellulose) σε ένα τύπο διπλής τοιχοποιίας που επιτρέπει την κυκλοφορία των υδραυλικών και των καλωδιώσεων να τρέχει στο εσωτερικό του μονωμένου τμήματος. Τα ανοίγματα έχουν τριπλό τζάμι. Η θέρμανση παρέχεται από ένα σύστημα ζεστού νερού με ένα καυστήρα φυσικού αερίου ανά οκτώ κατοικίες. Τα στέγαστρα στάθμευσης αυτοκινήτων περιλαμβάνουν ξυλουργικό εργαστήριο και χώρο ανακύκλωσης. Τα κεντρικά σημεία ενέργειας θα διευκολύνουν την ενσωμάτωση εναλλακτικών ανανεώσιμων πηγών ενέργειας στο μέλλον. Διπλές σωληνώσεις θα επιτρέπουν την ανακύκλωση και την εφαρμογή επαναχρησιμοποίησης του νερού καθαριότητας (greywater). Οργανωτική Δομή Τομείς απασχόλησης αποτελούν επίσης η γεωργία, η παροχή υπηρεσιών, και ο ακαδημαϊκός τομέας. Η παροχή υπηρεσιών συνίσταται σε μεγάλο βαθμό σε εκπαίδευση και τεχνογνωσία σε τομείς εξειδίκευσης της κοινότητας ή μελών της. Στην κοινότητα στην διαδικασία λήψης αποφάσεων λειτουργεί η συναίνεση (consensus). Σημαντικό ρόλο στην ζωή της κοινότητας διαδραματίζουν οι εποχιακοί κάτοικοι, οι επισκέπτες και οι εθελοντές. Η EVI λειτουργεί με τη λογική της ομάδας και των κυψελών μελισσών που αναπαράγονται. Η πρώτη γειτονιά ακολουθήθηκε από τη δεύτερη και τη τρίτη κατόπιν σχεδιασμού και βάσει ενός αρχικού οράματος που διατηρεί τον έλεγχο του μεγέθους και της επέκτασης. Λόγω της πολύπλοκης σύλληψης και όραματος που αφορούν τόσο το χωρικό σχεδιασμό όσο και την κοινωνική διάσταση μπορούμε να θεωρήσουμε ότι η κοινότητα αυτή λειτουργεί σύμφωνα με μία διαλεκτική χωροχρονική ουτοπική θεωρία (spatiotemporal utopianism) διαπραγματευόμενη ταυτόχρονα και ισότιμα τις παραμέτρους του χώρου και του χρόνου, σύμφωνα με το μοντέλο κατάταξης του David Harvey που έχει προταθεί. Το μοντέλο της κοινότητας EVI συνδυάζει με επιτυχία τα οφέλη της κοινωνικής συνοχής και συνέργειας που εμφανίζουν οι οικοκοινότητες με τη μέγιστη δυνατή ελευθερία αυτοπροσδιορισμού του ατόμου σε ζητήματα προσωπικών επιλογών, οικονομικής διαχείρισης και επαγγελματικών αναζητήσεων. O Steve Gaarder υπήρξε ο σύνδεσμος με την κοινότητα EVI/ Ecovillage at Ithaca και κατοπινός φίλος, με τον οποίο είχαμε γνωριστεί στο συνέδριο για το Δίκτυο Οικοκοινοτήτων στη Σκωτία δύο χρόνια πριν. Όταν έφτασα ήταν Μάρτιος αλλά τα πάντα ήταν δυστυχώς καλυμμένα με χιόνι. Τη καλοκαιρινή ζωή στην ύπαιθρο την γνωρίζω από φωτογραφίες. Η ζεστασιά όμως, κυριολεκτική και μεταφορική που ένιωσα το τριήμερο εκεί ήταν μεγάλη και πολύ χρήσιμη εμπειρία. Σε όλους τους εσωτερικούς χώρους, που έχουν κατασκευαστεί με υψηλό δείκτη θερμομόνωσης, η θερμοκρασία παραμένει ευχάριστη, ενώ γίνεται ελάχιστη κατανάλωση ενέργειας, λόγω της ελαχιστοποίησης των απωλειών. Φιλοξενήθηκα στο δωμάτιο-ξενώνα, που ανήκει στο κτίριο της κοινής τραπεζαρίας του πρώτου οικισμού.Ήταν ένα κανονικό Σαββατοκύριακο. Δεν υπήρχε γιορτή, ούτε έκαναν κάτι ιδιαίτερο για μένα. Η ατμόσφαιρα όμως ήταν περισσότερο εγκάρδια για τις δικές μου παραστάσεις. Ήταν πιο αυθεντική και γιορτινή από πολλές άλλες εμπειρίες που έχω ζήσει στη ζωή μου στην Ελλάδα και σε άλλες χώρες.
253
Εικόνα 138 Ο "δρόμος" πρόσβασης στις κατοικίες της πρώτης γειτονιάς στην EVI. (Πηγή: www)
Εικόνα 139 Ο νότος είναι εξοπλισμένος με ανοίγματα, θερμοκήπια και πέργκολες με φυλλοβόλα για σωστότερη εκμετάλλευση της ηλιακής ενέργειας τον χειμώνα και σκίασης το καλοκαίρι (Πηγή: φ.ΝΑ)
Εικόνα 140 Οι συλλογικές κοινωνικές εκδηλώσεις προκύπτουν και ενθαρρύνονται με κάθε ευκαιρία στην EVI. (Πηγή: http://ecovillageithaca.org/evi/)
254
Κεφάλαιο 14
255
256
Κεφάλαιο 14
14.3. Munkesøgård
Σύντομο ιστορικό Η ιδέα του οικισμού ξεκίνησε το 1995 από μία ομάδα ανθρώπων στην Κοπεγχάγη. To όραμα τους αφορούσε μία κοινότητα χωρίς χαρακτηριστικά κοινοβίου, αλλά με πολλές συλλογικές δραστηριότητες. Είχε εκφραστεί η επιθυμία να δοθεί έμφαση στην επιδίωξη σχετικής αυτονομίας, όσον αφορά τη διατροφή, με την ύπαρξη συλλογικής βιολογικής καλλιέργειας και φάρμας με ζώα και οικολογικός προσανατολισμός στη κατασκευή και τη λειτουργία των εγκαταστάσεων. Ο οικισμός Munkesøgård στη Δανία σχεδιαζόταν από το 1995 έως το 2000 και ξεκίνησε την λειτουργία του από το 2001.271 Η κοινότητα αυτή βρίσκεται λίγο έξω από την πόλη Roskilde και αποτελεί τμήμα της ευρύτερης πρόσφατα σχεδιασμένης γειτονιάς 271
Το όνομα της οποίας σημαίνει «σπίτι του μοναχού δίπλα στη λίμνη»
257
Treroner.272 Κατασκευάστηκε για να καλύψει τις οικιστικές ανάγκες 200 ενηλίκων και 90 παιδιών. Οι κάτοικοι της Munkesøgård μοιράζονται το όραμα μίας στενότερης κοινωνικοποίησης με τους συνανθρώπους τους και ενός τρόπου ζωής που βασίζεται σε αρχές βιωσιμότητας και είναι πιο κοντά στη φύση. Αξίζει να σημειωθεί ότι η Δανία διαθέτει πολλές οικοκοινότητες διαφόρων τυπολογιών και έχει καλλιεργηθεί ένα πρόσφορο έδαφος με παράδοση δεκαετιών σε κοινοβιακές μορφές οργάνωσης. Ίσως είναι η χώρα της Ευρώπης με το πλέον ανεπτυγμένο κοινωνικά πνεύμα αποδοχής και υιοθέτησης τέτοιων κινημάτων. 273 Ως εκ τούτου, μορφές οικιστικής οργάνωσης όπως αυτή της Munkesøgård ενσωματώνονται εύκολα και φυσικά στον ευρύτερο κοινωνικό και χωροταξικό ιστό. Οικιστική οργάνωση και αρχιτεκτονική Ο οικισμός της Munkesøgård έχει κατασκευαστεί γύρω από ένα αγρόκτημα του 19ου αιώνα και συγκροτείται με καινοτομικό σχεδιασμό που αποτελείται από 100 κατοικίες κατανεμημένες σε πέντε κτιριακές ενότητες είκοσι μονάδων κατοίκησης η κάθε μία. Η κάθε μία έχει τη δική της σύνθεση, το δικό της πληθυσμό και χαρακτήρα που απευθύνεται σε οικογένειες, νέους, ηλικιωμένους, σύστημα sharing και ιδιοκτήτες αντίστοιχα. Κάθε επί μέρους κτιριακή ενότητα έχει τον δικό της κοινόχρηστο χώρο στον οποίο διοργανώνονται καθημερινά κοινά γεύματα και άλλες εκδηλώσεις. Το κοινόχρηστο κτίριο κάθε ενότητας διαθέτει χώρο φιλοξενίας επισκεπτών. Το ξύλο ως βασικό υλικό κατασκευής κάνει τα κτίρια να διαφέρουν από τα τυπικά δανέζικα σπίτια. Έτσι, με αυτά τα χαρακτηριστικά η κάθε ενότητα συνιστά μία μικροκοινωνία και ταυτόχρονα μία γειτονιά.274 Κοινωνική οργάνωση Οι ενότητες-γειτονιές είναι πέντε και αφορούν τις οικογένειες, τους νέους, τους ηλικιωμένους, ένα σύστημα sharing και τους ιδιοκτήτες. Έτσι, οι ομάδες κατοίκων αντανακλώνται και χωροταξικά. Κάθε ομάδα έχει την δική της αυτονομία, οργάνωση, επικοινωνία και αρχές ενώ όλες οι ομάδες επικοινωνούν μεταξύ τους και συμμετέχουν σε κοινές εκδηλώσεις. Κάθε ομάδα διαθέτει τον δικό της κοινόχρηστο χώρο και όλες επίσης διαθέτουν χώρους που αφορούν τους πάντες. Η Munkesøgård απασχολεί πλήρως τους αγρότες που ασχολούνται με την καλλιεργήσιμη της 272
Η πόλη Roskilde είναι μία μικρή ιστορική πόλη με λιμάνι, που διετέλεσε πρωτεύουσα του ο ο Βασιλείου των βίκινγκ της Δανίας από τον 12 μέχρι τον 16 αιώνα. Διαθέτει εμπορικό κέντρο, πανεπιστήμιο και ερευνητικά κέντρα. Διεθνώς είναι επίσης γνωστή για το καλοκαιρινό φεστιβάλ που φιλοξενεί. 273 Ο τρόπος ζωής του μέσου δανού, οι κυρίαρχες αντιλήψεις αλλά και η επίσημη κρατική πολιτική ευνοούν και ενισχύουν πρακτικές, τεχνολογίες και κατευθύνσεις μίας γενικότερης φιλοπεριβαλλοντικής πολιτικής. Επίσης αντιμετωπίζεται δυναμικά το ενεργειακό πρόβλημα με συντονισμένες δράσεις απεξάρτησης από τις μη ανανεώσιμες πηγές ενέργειας. Γίνεται εκτεταμένη εκμετάλλευση της αιολικής ενέργειας, σημαντική χρήση της ηλιακής ενέργειας και της βιομάζας. Επίσης, η Δανία πρωτοστατεί σε εναλλακτικούς τρόπους αστικής μετακίνησης με τον υψηλότερο αριθμό ποδηλάτων αναλογικά με τον πληθυσμό της σε όλη την Ευρώπη. Η Christiania αποτελεί ένα πείραμα μίας ολόκληρης αυτοδιαχειριζόμενης περιοχής εντός της Κοπεγχάγης, που παραχωρήθηκε από τη Βασίλισσα της Δανίας και διέπεται από δικούς της νόμους. Σχετικά με την ιστορία της Christiania και την απειλούμενη μορφή αυτοδιαχείρισης της όπως ανακοινώθηκε μέσα στο 2005 για κατάργηση της παραχώρησης της περιοχής και των ειδικών μορφών συνδιαλλαγής με το κράτος για ιδιωτική αξιοποίηση της γης, βλ. www.christiania.org 274 Τοπογραφική κάτοψη, βλ.Παράρτημα σ.328.
258
Κεφάλαιο 14
επιφάνεια και τα μέλη παρέχουν βοήθεια στις αγροτικές εργασίες όταν ζητηθεί. Λειτουργούν θεσμοί που εξασφαλίζουν τη συμμετοχή σε ότι αφορά την τοπική δημοκρατία στους κόλπους της κοινότητας, όπως οι συνελεύσεις, και που διευκολύνουν την καθημερινότητα όπως το car-sharing, για την μείωση της ιδιωτικής χρήσης αυτοκινήτου. Οργανωτική Δομή Παρόμοια με την EVI, η Munkesøgård αντανακλά κυψελωτή δομή, ωστόσο το σύστημα είναι πεπερασμένο. Η κάθε γειτονιά έχει την ίδια ηλικία με τις υπόλοιπες, δεν προβλέπεται δηλαδή ευελιξία ως προς το μέγεθος, διότι η ευελιξία είναι «δομικά» ενσωματωμένη με τη πρόβλεψη που αφορά τις ανάγκες διαφορετικών πληθυσμών, όπως οικογένειες και ηλικιωμένοι. Η διαλεκτική χωροχρονική ουτοπική θεωρία (spatiotemporal utopianism) διαπραγματευόμενη ισότιμα τις παραμέτρους του χώρου και του χρόνου ίσως είναι πιο κατάλληλη ως κατηγορία της δομής της κοινότητας.
Εικόνα 141 Στην καθημερινότητά τους οι κάτοικοι κυκλοφορούν μέσα στην κοινότητα μόνο με ποδήλατο. Επισκέπτονται τον κήπο, το μποστάνι και το κοτέτσι και μαγειρεύουν εναλλάξ για το κοινό γεύμα. (Πηγή: φ.ΝΑ)
259
Οικονομία Η οικονομία της Munkesøgård έχει μεγάλο βαθμό εξάρτησης από την πλησιέστερη πόλη τη Roskilde. Κάθε μέλος της κοινότητας στη Munkesøgård έχει την ευθύνη της δικής του οικονομικής διαχείρισης. Ταυτόχρονα έχει και την υποχρέωση να συμβάλει στα οικονομικά της συνολικής διαχείρισης του οικισμού. Λειτουργεί με τρόπο διαχείρισης το διαδεδομένο μοντέλο του Συνεταιρισμού Κατοικίας. Εξαρτάται και από άλλα αστικά κέντρα, ανάμεσα στα οποία συμπεριλαμβάνεται και η Κοπεγχάγη. Ωστόσο, προβλέπεται και διευκολύνεται η τηλε-εργασία με την ύπαρξη ανάλογης υποδομής στον κοινόχρηστο χώρο κάθε ενότητας (Η/Υ, φωτοτυπικά μηχανήματα, κλπ). Περιβαλλοντική Διαχείριση Τα υλικά κατασκευής έχουν επιλεγεί με κριτήριο το μικρό ποσοστό ενέργειας που περικλείουν για την κατασκευή τους. Το βασικό υλικό κατασκευής είναι το ξύλο (πράγμα όχι σύνηθες για την Δανία σε αντίθεση με την γειτονική της Σουηδία) που θεωρείται ανανεώσιμη πρώτη ύλη, άψητα τούβλα (πλιθιά) που χρησιμοποιούνται στους διαχωριστικούς τοίχους ανάμεσα στα διαμερίσματα και από αχυρόμπαλες με τις οποίες έχει κατασκευαστεί ένα κοινόχρηστο κτίριο. Η θέρμανση προέρχεται από ηλιακούς συλλέκτες, αιολική ενέργεια και καύση σε κεντρικό καυστήρα με σύστημα τηλε-θέρμανσης για ολόκληρη την κοινότητα υποπροϊόντων ξύλου και βιομάζας από την οποία παράγεται επίσης και ηλεκτρισμός. Έχουν εγκατασταθεί ηλιακοί θερμοσίφωνες για ζεστό νερό. Τα ανθρώπινα απόβλητα διαχωρίζονται από την τουαλέτα κάθε σπιτιού σε υγρά και στερεά με την χρήση μίας λεκάνης που επιτρέπει κάτι τέτοιο και μεταφέρονται ως υλικό λιπάσματος άμεσα (ούρα) η μετά την πάροδο ενός έτους και την σχετική ωρίμανση με την κομποστοποίηση των στερεών στον κήπο. Η μετακίνηση εκτός οικισμού γίνεται με κοινόχρηστα αυτοκίνητα που κινούνται με ηλεκτρική ενέργεια και βέβαια με ποδήλατα, όπως παντού άλλωστε είναι γενικευμένη η χρήση τους στη Δανία, για όλες τις κοντινές μετακινήσεις.
Εικόνα 142 Η πινακίδα της εισόδου της κοινότητας εξηγεί την χωροταξία των clusters γύρω από το αρχικό κτίριο ης φάρμας. (Πηγή: Gunilla Heick)
260
Κεφάλαιο 14
Ο Αύγουστος στην Δανία ως προς το φως και τις θερμοκρασίες, μοιάζει με τη μεσογειακή άνοιξη ή με το φθινόπωρο. Φτάσαμε στη Munkesøgård χωρίς να έχουμε κάνει κάποια ιδιαίτερη προετοιμασία και χωρίς να έχουμε προαναγγείλει την επίσκεψή μας.Στις πληροφορίες της ιστοσελίδας υπήρχε ως προειδοποίηση προς ενδιαφερομένους, ένας κανονισμός που υπάρχει σε πολλές κοινότητες, ότι απαιτείται εκ των προτέρων ενημέρωση πολύ καιρό πριν την διοργάνωση επίσκεψης.Ωστόσο, ενώ φτάσαμε απρόσκλητοι, όλοι οι άνθρωποι που έτυχε να γνωρίσουμε και να μιλήσουμε μαζί τους ήταν εξαιρετικά φιλικοί. Μας αφιέρωσαν χρόνο και μας έβαλαν στα σπίτια τους. Μας εξήγησαν πως προέκυψε ο πυρήνας της ομάδας από πολλές συζητήσεις ανάμεσα σε άτομα που ζούσαν στη Κοπεγχάγη και τους λόγους για τους οποίους το πείραμα της Munkesøgård δουλεύει καλά για τα μέλη της κοινότητας και φαίνεται να έχει ενδιαφέρον περεταίρω μελέτης ο σχεδιασμός της. Η επίσκεψη στην Munkesøgård και οι επαφές με τους κατοίκους της μου άφησαν την εντύπωση μίας πολύ υγιούς και ζεστής κοινότητας.
Εικόνα 143 Άποψη ενός cluster (αυτού των ηλικιωμένων) από μακριά(Πηγή: φ.ΝΑ)
Εικόνα 144 Εσωτερικοί και εξωτερικοί κοινόχρηστοι χώροι ενός cluster. Το κοινόχρηστο κτίριο διαθέτει ξενώνα, κουζίνα και χώρο εστίασης με πιάνο και βιβλιοθήκη. (Πηγή: φ.ΝΑ)
261
262
Κεφάλαιο 14
14.4. Findhorn
Σύντομο ιστορικό Ιδρύθηκε από τους ζεύγος των Eileen & Peter Caddy και η Dorothy McLean κάτω από ιδιαίτερες συνθήκες σε ότι αφορά την επιλογή της θέσης και τη διαδικασία εγκατάστασης, όπου στα πλαίσια αυτής της περιόδου υπάρχει έντονο το μεταφυσικό και πνευματικό στοιχείο ως έξωθεν δύναμη που καθοδηγούσε τις επιλογές της Eileen Caddy. Το Findhorn στη Σκωτία είναι μία κοινότητα με παρουσία και ιστορία από το 1962. Οι αρχές της κοινότητας περιστρέφονται γύρω από μία διαρκή προσπάθεια ενδυνάμωσης της ίδιας της κοινότητας και των μελών της και σε μία προσήλωση στις οικολογικές αρχές, τον κοινοτισμό και την πνευματικότητα. Η κοινότητα αναπτύσσει μία ιδιαίτερα δραστήρια προώθηση των ιδεών της και έχει διεθνή απήχηση. Το 1995 φιλοξένησε το πρώτο συνέδριο του δικτύου GEN, (Global Ecovillage Network). Επίσης έχει έντονη εκπαιδευτική δραστηριότητα και εκδίδει ένα περιοδικό με οδηγίες για οικολογική δόμηση και
263
ανανεώσιμες πηγές ενέργειας. Το προϊόν της έρευνας που παράγει το Findhorn είναι αντικείμενο που χρησιμοποιείται από την UNESCO ως εκπαιδευτικό υλικό. Οικιστική οργάνωση Δεν υπήρξε ποτέ συντονισμένη μελέτη του οικισμού. Οι πρώτοι κάτοικοι στο Findhorn έζησαν για διάστημα πολλών χρόνων σε τροχόσπιτα. Με τη πάροδο του χρόνου δημιουργήθηκε έτσι ένας ολόκληρος οικισμός με χαρακτηριστικά προσωρινότητας. Τμήμα αυτού του οικισμού επιβιώνει και σήμερα διότι δεν έχουν βρεθεί τα οικονομικά μέσα της πλήρους αντικατάστασής του. Ενεργειακά αλλά και ποιοτικά, αυτή η κατηγορία διαμονής είναι προβληματική και αποτελεί προτεραιότητα η αντικατάστασή τους από καινούργιες βιοκλιματικές κατοικίες. Οι νέες κατοικίες βασίζονται σε πιο αυστηρούς όρους κατοίκησης. Διαθέτουν μεγαλύτερο ποσοστό ενεργειακής αυτονομίας με υψηλούς δείκτες θερμομόνωσης και άλλα χαρακτηριστικά βιοκλιματικού σχεδιασμού (φυτεμένες στέγες, ενεργητικά και παθητικά συστήματα εκμετάλλευσης ηλιακής ενέργειας, κα).Το Universal Hall είναι ένας πολυλειτουργικός χώρος που φιλοξενεί παραστάσεις, εκδηλώσεις, συνέδρια και εκδηλώσεις της κοινότητας.275 Αρχιτεκτονική Κάποιες κατοικίες της πρώτης περιόδου (’60-’80) έχουν προκύψει από την επανάχρηση ορισμένων μεγάλων σιλό παραγωγής και δεξαμενών ωρίμανσης ουίσκι από ξύλο, που έχουν υποστεί τροποποιήσεις ώστε να μετατραπούν σε βιώσιμους διώροφους χώρους με μεταλλική στέγαση. Οι κατασκευές κατοικίας είναι πανταχόθεν ελεύθερες και σε μερικές περιπτώσεις αποτελούν επί μέρους ενότητες ενός αριθμού κατοικιών δημιουργώντας έτσι ένα είδος «γειτονιάς». Διαθέτουν ένα μικρό ιδιωτικό εξωτερικό χώρο, κήπο που συνήθως καλλιεργείται, χωρίς να περιφράσσεται και γενικά, παρατηρείται μία χαλαρή χωρική σχέση μεταξύ τους, όχι άγνωστη στη βόρεια Ευρώπη και τη συγκεκριμένα τη Σκωτία. Κοινωνική οργάνωση Στο Findhorn επικρατεί μία άτυπη ιεραρχία και ο σεβασμός προς τα αρχαιότερα μέλη της κοινότητας. Μέχρι πρότινος, καθοριστική ήταν η σημασία του λόγου των ιδρυτικών μελών, κυρίως της πρόσφατα αποβιώσασας Eileen Caddy. Σημαντικό ρόλο στην ζωή της κοινότητας πάντα διαδραματίζουν οι εποχιακοί κάτοικοι, οι επισκέπτες και οι εθελοντές. Νέοι κάτοικοι επιλέγουν σήμερα να μείνουν εντός των ορίων του Findhorn με την δημιουργία των δικών τους κατοικιών, που όμως πρέπει να εγκριθούν από την κοινότητα, διατηρώντας έτσι μία χαλαρότερη σχέση με το σύστημα λειτουργίας της. Οικονομία Η οικονομία του Findhorn βασίζεται κυρίως σε παροχή υπηρεσιών και δευτερευόντως στην αγροτική παραγωγή. Το Findhorn διατηρεί στενές σχέσεις με την ευρύτερη περιοχή του Forrres, το οποίο με την πάροδο του χρόνου έχει κιόλας επηρεάσει. Ένα μέρος των κατοίκων εργάζεται στην ίδια την κοινότητα αλλά και 275
Τοπογραφική κάτοψη και κατόψεις του Universal Hall και του Community Center, βλ.Παράρτημα σ.331.
264
Κεφάλαιο 14
στην πόλη. Η παροχή υπηρεσιών συνίσταται σε μεγάλο βαθμό σε εκπαίδευση και τεχνογνωσία σε τομείς εξειδίκευσης της κοινότητας ή μελών της καθώς και στη διοργάνωση εκδηλώσεων. Ένα ποσοστό των μελών της εξαρτάται οικονομικά απόλυτα από την κοινότητα. Υπάρχει ο θεσμός της ατομικής ιδιοκτησίας αλλά καλλιεργούνται ιδιαίτερα τα «κοινά» τόσο σε υλικό, όσο και σε πνευματικό επίπεδο. Το Findhorn είναι προορισμός επίσκεψης, εκπαιδευτικών σεμιναρίων και ξενάγησης τόσο για ενδιαφερομένους και μελετητές, όσο και για περιηγητές ή τουρίστες. Διαθέτει τη δυνατότητα φιλοξενίας και συμπληρώνει μέρος του κόστους λειτουργίας με τα έσοδα από διάφορες ανάλογες συμπληρωματικές δραστηριότητες. Διάφορες επιχειρήσεις υποστηρίζουν την οικονομία της κοινότητας η οποία εκδίδει έντυπα και διαθέτει δικτυακούς τόπους στο Διαδίκτυο. Από το 2002 το Findhorn είναι μία από τις οικοκοινότητες όπου έχει εισάγει δική της τοπική οικονομική μονάδα-νόμισμα, το Eko (με ισοτιμία 1 Eko=£1). Πρόκειται για μία μορφή LETS (Local Exchange Trading System), μίας τοπική δηλαδή εναλλακτική μονάδα συναλλαγής παράλληλη με την αγγλική λίρα. Ένα τοπικό εναλλακτικό νόμισμα έχει αποδειχθεί ότι ενισχύει την τοπική οικονομία και ταυτόχρονα προωθεί την ευημερία και ενισχύει τον κοινωνικό ιστό της περιοχής και έχει θετικό αντίκτυπο μειώνοντας το οικολογικό τους αποτύπωμα.276 Αυτή η πρωτοβουλία έχει λειτουργήσει θετικά για την οικονομία της ευρύτερης περιοχής. Περιβαλλοντική Διαχείριση Η κοινότητα έχει εγκαταστήσει τέσσερις ανεμογεννήτριες ισχύος 750kW που παράγουν πλέον του 100% των αναγκών σε ηλεκτρικό ρεύμα. Η θέρμανση είναι συνδυασμός ηλιακής και αιολικής ενέργειας και ξύλου ως καύσιμης ύλης. Η διαχείριση καθαρισμού του νερού γίνεται μέσω του συστήματος Living Machine που χρησιμοποιεί την ικανότητα φυτών και μικροοργανισμών να διασπούν και να αφομοιώνουν λύματα. Σύμφωνα με δημοσιευμένη μελέτη του 2007 το Findhorn εμφανίζεται να έχει το χαμηλότερο οικολογικό αποτύπωμα που έχει καταγραφεί σε χώρες της Δυτικής Ευρώπης και μόλις το 37% του εθνικού μέσου όρου του οικολογικού αποτυπώματος της Βρετανίας.277 Αυτό προκύπτει από την κατανάλωση τροφής που καλλιεργείται επί τόπου , την κάλυψη των ενεργειακών αναγκών από ανεμογεννήτριες που υπερκαλύπτουν τις ανάγκες των κατοίκων και την υιοθέτηση συλλογικών πρακτικών και πρακτικών μείωσης της κατανάλωσης. Στο συνέδριο της GEN που έλαβε χώρα στο Findhorn (2005), ετέθη ζήτημα συσχετισμού των πεδίων δραστηριότητας των οικοκοινοτήτων και των ακαδημαϊκών ιδρυμάτων, δεδομένου ότι και στις δύο περιπτώσεις πραγματοποιείται έρευνα με στόχο την αειφόρο ανάπτυξη. Με την έννοια αυτή, οι οικοκοινότητες μπορούν να αντιμετωπιστούν ως περιοχή πρακτικής εφαρμογής των ακαδημαϊκών θεωρητικών προσεγγίσεων. Οργανωτική Δομή Το Findhorn βασίστηκε στην ηγεμονική και χαρισματική παρουσία και έμπνευση των τριών ιδρυτών του, αλλά έχει κατορθώσει να περάσει επιτυχώς σε ένα επόμενο στάδιο, όπου υπάρχει καταμερισμός και διάχυση ευθυνών και πρωτοβουλιών. Η 276
Σχετικά με παράλληλα νομίσματα βλ. Margrit Kennedy, People Money: The Promise of Regional Currencies, Triarchy Press, 2012. 277 Η έρευνα πραγματοποιήθηκε από το GEN-Europe (Global Ecovillage Network) σε συνεργασία με το Sustainable Research Institute και με την τεχνική υποστήριξη του Stockholm Environment Institute.
265
παράλληλη ατομική και συλλογική εξέλιξη των μελών και των επισκεπτών μέσω της εκπαίδευσης και της παραγωγής γνώσης είναι ένα κύριο χαρακτηριστικό της κοινότητας. Η κοινότητα του Findhorn ξεκίνησε ως δομή ουτοπικής θεωρίας κοινωνικής διαδικασίας αλλά η θετική εξέλιξη της στο χρόνο, η ωρίμανση και η οργανική της σχέση με την τοπική κοινότητα και την ευρύτερη παγκόσμια κοινότητα ανακαλούν τη κατηγορία της διαλεκτικής χωροχρονικής ουτοπικής θεωρίας (spatiotemporal utopianism) που διαθέτει πολύπλοκους μηχανισμούς ανάδρασης και εξασφαλίζει μία υγιή εξέλιξη ενός ανθρώπινου συστήματος-κοινότητας χώρο και στο χρόνο.……………………………
Εικόνα 145 Ελεύθεροι κοινόχρηστοι χώροι και δραστηριότητες ενηλίκων και παιδιών από την καθημερινότητα του Findhorn. (Πηγή: φ. NA)
Εικόνα 146 Cluster κατοικιών στο Findhorn από ανακυκλωμένα σιλό ουίσκι (Πηγή: αρχείο Findhorn)
266
Κεφάλαιο 14
Εικόνα 147 Cluster Κατοικιών με φυτεμένες σκεπές και φωτοβολταϊκές επιφάνειες (Πηγή: φ.ΝΑ)
Εικόνα 148 Cluster Κατοικιών (Πηγή: φ.ΝΑ
Εικόνα 149 Κατοικία με δωμάτιο-θερμοκήπιο στο νότο και φωτοβολταϊκά στην οροφή. (Πηγή: φ.ΝΑ)
Εικόνα 150 Κατοικίες σε σχέση γειτνίασης με το δημόσιο γήπεδο (Πηγή: φ.ΝΑ)
267
Η παρουσία μου στο Findhorn συνέπεσε με την επέτειο των δέκα χρόνων από την ίδρυση του GEN (Διεθνές Δίκτυο Οικοκοινοτήτων)το 2005. Αυτή η συγκυρία ήταν μία σπάνια δυνατότητα όχι μόνο για να γνωρίσω ανθρώπους που είχαν έρθει εκεί ωε εκπρόσωποι οικοκοινοτήτων από παντού, αλλά και για να παρακολουθήσω τις παρουσιάσεις τους για τις κοινότητες που εκπροσωπούσαν,μαζί με τις αρχές, την καθημερινότητα και τις εμπειρίες που μετέφεραν. Οι επισκέπτες ήμασταν κατανεμημένοι σε ομάδες όπου, για κάθε μία, ένας υπεύθυνος είχε αναλάβει να μας μεταφέρει πληροφορίες τόσο για το Findhorn και την ιστορία του, όσο και να εμπλουτίσει την ίδια την εμπειρία της συμμετοχής μας στην ίδια την εκδήλωση και της επικοινωνίας μας με νέα και άγνωστα άτομα που ήταν και αυτά μέλη της ομάδας. Είδα, άκουσα και γνώρισα ανθρώπους όπως τους Robert Gilman, Hildur Jackson, Declan Kennedy, Max Lindegger, Marti Mueller, Kosa Joubert, Helena Norberg-Hodge, Craig Gibsone που εμπνέουν ως στοχαστές, ακτιβιστές και κοινοτιστές. Εκεί ήρθα σε επαφή για πρώτη φορά με τεχνικές επικοινωνίας, συντονισμού, παιχνίδια και πολλά άλλα που αποτέλεσαν πληροφορίες που μου φάνηκαν χρήσιμες στη συνέχεια για πολλά χρόνια. Ήταν μία εξαιρετικά πυκνή και μοναδική εμπειρία που παρόμοιά της δεν έζησα παρά μόνο μία φορά, όταν στα πλαίσια της Συνδιάσκεψης για το Κλίμα στη Κοπεγχάγη (COP15/ 2009), είχαν συγκεντρωθεί και πάλι άνθρωποι από όλο τον κόσμο, ακτιβιστές για το περιβάλλον και την κοινωνική ανισότητα στο πλανήτη.
268
Κεφάλαιο 14
269
270
270
Κεφάλαιο 14
14.5. ZEGG
Σύντομο ιστορικό Το ZEGG (Κέντρο για Πειραματικό Κοινωνικό Σχεδιασμό) είναι μια κοινότητα που κατοικείται από 100 άτομα (85 ενήλικες και 15 παιδιά), οι οποίοι πέρα από τις διαφορές και τις αντιθέσεις τους, «θέτουν υπό αμφισβήτηση εκείνο τον τρόπο ζωής, στον οποίο συνυπάρχουν ο φόβος, η καταπίεση, η εκμετάλλευση, ο ανταγωνισμός κι 271
οτιδήποτε άλλο θεωρείται αυτονόητο στις σημερινές συνθήκες ζωής ενός παγκοσμιοποιημένου πλανήτη».278 Η περιοχή που σήμερα ανήκει στην Οικοκοινότητα αρχικά λειτούργησε το 1919 ως αγρόκτημα. Στις αρχές της δεκαετίας του 1930 η κυριότητα του τόπου μεταφέρθηκε στα SS, και πριν από τους Ολυμπιακούς Αγώνες του 1936 στο Βερολίνο χρησιμοποιήθηκε ως χώρος εκπαίδευσης για το γερμανικό στρατιωτικό ιππικό. Στη συνέχεια, η περιοχή χρησιμοποιήθηκε ως στρατόπεδο εκπαίδευσης για τους ηγέτες της νεολαίας του 3ου Ράιχ. Στη δεκαετία του 1950 μία συνδικαλιστική ομοσπονδία της Ανατολικής Γερμανίας ανέλαβε την διαχείριση της ιδιοκτησίας και το χρησιμοποίησε ως σχολείο κατάρτισης υπαλλήλων. Στις αρχές της δεκαετίας του 1960 η περιοχή καταλήφθηκε από την υπηρεσία πληροφοριών της Λαϊκής Δημοκρατίας της Γερμανίας. Το 1988 όταν αποκαλύφθηκε η ύπαρξη της σχολής κατασκοπείας, αποφασίστηκε η αλλαγή θέσης του και η μετατροπή των εγκαταστάσεων σε σανατόριο. Το 1991, μετά την πτώση του Τοίχους του Βερολίνου, αγοράστηκε από το ZEGG με τα οικονομικά της ομάδας των αρχικών μελών του και με τη βοήθεια μίας μεγάλης ιδιωτικής δωρεάς. Οικιστική οργάνωση Η πολυπληθής ιδρυτική ομάδα από την οποία προέκυψε το ZEGG ήταν το αποτέλεσμα της «σύντηξης» διαφόρων ομάδων που γεννήθηκαν αρχικά μέσα από την αμφισβήτηση και τις ζυμώσεις που δημιούργησε στην Ευρώπη ο Μάης του ’68. Η αρχική ομάδα είχε νιώσει μετά από πειραματισμούς σε διάφορες κοινοβιακές απόπειρες (στον Μέλανα Δρυμό, στην Ελβετία και αλλού) έτοιμη να προχωρήσει σε μία πιο μόνιμη, σταθερή και με βάθος χρόνου προσπάθεια. Τελικά το ZEGG γεννήθηκε ανάμεσα στις εγκαταστάσεις που προϋπήρχαν στην έκταση που αγοράστηκε. Ελάχιστες είναι οι παρεμβάσεις νέων υποδομών και τα παρόντα συγκροτήματα προέρχονται από την επανάχρηση των υπαρχουσών εγκαταστάσεων. Έτσι έπρεπε αφενός να υποστούν τις απαραίτητες προσαρμογές για να ικανοποιήσουν τις πρώτες ανάγκες της κοινότητας οι κτιριακές εγκαταστάσεις που ήδη υπήρχαν, αφετέρου έπρεπε να αλλάξει ο χαρακτήρας τους που βαρυνόταν με το παρελθόν και την μνήμη που έφεραν από την περίοδο του ναζισμού. Ένας βασικός στόχος επίσης ήταν να αναβαθμιστούν έτσι ώστε να μειωθεί η κατανάλωση ενέργειας που απαιτούσαν. Οι διαδικασίες αυτή είναι ακόμη σε εξέλιξη. Εκτός από τα κτιριακά σύνολα και τον επανασχεδιασμό τους έχει υπάρξει και διαμόρφωση του περιβάλλοντος χώρου έτσι ώστε να μπορεί το ZEGG να καλύπτει τις εποχιακές ανάγκες μεγαλύτερου αριθμού ατόμων που προκύπτουν από τις καλοκαιρινές εκδηλώσεις. Αρχιτεκτονική Στο μεγαλύτερο ποσοστό οι χώροι της κοινότητας είναι κατασκευές από τη δεκαετία του 1930. Τα περισσότερα από τα παλιά κτίρια έχουν υποστεί μετατροπές κυρίως μικρής κλίμακας και κυρίως στο εσωτερικό τους έτσι ώστε να εξυπηρετήσουν τις ανάγκες των δραστηριοτήτων της κοινότητας. Η ποιότητα της κατασκευής των κτιρίων ήταν σε πολλές περιπτώσεις κακή και έχει υπάρξει σταδιακή αναβάθμιση 278
Απόσπασμα από τη Διακήρυξη του Zegg στα Ελληνικά. Βλ. ZEGG, Zentrum für experimentelle Gesellschaftsgestaltung. Ημερομηνία Ανάκτησης:6-10-2010. http://www.zegg.de/griechisch/startseite/index.php
272
Κεφάλαιο 14
μονώσεων, κουφωμάτων και δικτύων. Έτσι, το ZEGG παρότι εξαιρετικά σημαντική αυτοπρόσδιοριζόμενη κοινότητα δεν έχει ιδιαίτερα δείγματα αρχιτεκτονικής. Ωστόσο, οι σημειακές παρεμβάσεις και το φυσικό περιβάλλον κάνουν την κοινότητα ιδιαίτερα ευχάριστη. Κοινωνική οργάνωση Το ZEGG είναι γνωστό ως κοινότητα για την ανάπτυξη τεχνικών επίλυσης συγκρούσεων. Όλες οι αποφάσεις που αφορούν την κοινότητα λαμβάνονται με συναίνεση, ενώ επικρατεί η αναγνώριση της πολυπλοκότητας και του πολυσχιδούς της ανθρώπινης φύσης. Εσωτερικές συζητήσεις κοινοποιούνται με εσωτερική επικοινωνία δικτύου intranet. Έχει αποτελέσει κοιτίδα για την δημιουργία άλλων κοινοτήτων στο ευρύτερο περιβάλλον της περιοχής. Η Tamera στο νότο της Πορτογαλίας είναι μία οικοκοινότητα που προέκυψε από την μετανάστευση και μετεξέλιξη μελών του ZEGG. Η κοινότητα εμπνέεται από τις ιδέες του Dieter Duhm, ενός από τους πρωταγωνιστές στις αναζητήσεις του Μάη του ’68. Ασχολείται με ζητήματα κοινότητας και εστιάζει στην εξερεύνηση των ανθρώπινων σχέσεων, έχοντας αναπτύξει τεχνικές επικοινωνίας στο πλαίσιο ομάδων για την ανάπτυξη της προσωπικότητας, την επίτευξη συναίνεσης και την επίλυση συγκρούσεων, που αντανακλώνται στο Μανιφέστο της κοινότητας. 279 Πειραματίζεται επίσης στη βάση ιδεών προσωπικής και σεξουαλικής απελευθέρωσης, που συνυπάρχουν όμως και με συμβατικότερες σχέσεις μονογαμικού χαρακτήρα. Αυτές τις πρακτικές τις διαχέει προς το έξω μέσα από το «Πανεπιστήμιο», ένα συνεδριακό κέντρο στο οποίο διοργανώνονται εκδηλώσεις και εργαστήρια. Οικονομία Το σύστημα οικονομίας του ZEGG είναι μικτό. Περιλαμβάνει ένα είδος κοινής οικονομίας για την λειτουργία και διαχείριση ολόκληρης της κοινότητας και παράλληλα συνυπάρχει η ιδιωτική οικονομία με τρόπο παρόμοιο με το Findhorn. Το σύστημα οικονομίας είναι αρκετά εξελιγμένο και πολύπλοκο, προβλέπει πολλές περιπτώσεις συμμετοχής και λαμβάνει υπόψη περιπτώσεις και λεπτομέρειες για τις περισσότερες καταστάσεις μελών της. Περιβαλλοντική Διαχείριση Κατά την διάρκεια των 20 χρόνων λειτουργίας του από το 1991, το ZEGG ξεκίνησε με ένα υπάρχον κτιριακό απόθεμα με αρκετά προβλήματα σε ότι αφορά τις φθορές και την ενεργειακή κατανάλωση. Στο διάστημα της ζωής του ZEGG έχουν γίνει 279
«Αν κοιτάξουμε αυτή τη στιγμή τον κόσμο ρεαλιστικά, το βλέμμα μας οδηγεί είτε στην παραίτηση, είτε στην τάση για αναχαίτιση της εικόνας που αντικρίζουμε. Όλο και περισσότεροι άνθρωποι συνειδητοποιούν τις αντιφάσεις και την παράνοια του σημερινού συστήματος, το οποίο μας φέρνει αναπόφευκτα στο αδιέξοδο, ενώ από την άλλη, φαίνεται να λείπουν τα εφικτά και πραγματοποιήσιμα οράματα που θα μπορούν να φέρουν την πραγματική αλλαγή στον πλανήτη…Δεν μας αφορούν οι έτοιμες απαντήσεις, αλλά το θάρρος να θέτουμε ερωτήματα συνεχώς για το πόσο πιθανό είναι να συνυπάρχουν ανθρώπινα τα άτομα μεταξύ τους. Αυτό σημαίνει μια ζωή, η οποία βάζει τη συνεργασία στη θέση του ανταγωνισμού και την εμπιστοσύνη στο κέντρο». ZEGG, Zentrum für experimentelle Gesellschaftsgestaltung. Ημερομηνία ανάκτησης: 10/2009.
273
σημαντικά βήματα σε σχέση με τη διαχείριση της γης, όπως σε ζητήματα εμπλουτισμού του χώματος και της βιοποικιλότητας. και ασπάζεται τις αρχές διαρκούς καλλιέργειας. Η κοινότητα διαθέτει νερό από δύο πηγές, βιολογικό καθαρισμό του «γκρι νερού» (grey water) και επιδιώκει τη μέγιστη επαναχρησιμοποίηση και ανακύκλωση πόρων. Σε αυτό διάστημα έχουν επίσης πραγματοποιηθεί σταδιακές επεμβάσεις με στόχο τη καλύτερη ενεργειακή συμπεριφορά των κτιρίων, όπως αντικατάσταση των περισσότερων κουφωμάτων, νέες μονώσεις κτιρίων και σταδιακή μετάβαση όλων των εγκαταστάσεων στο κεντρικό σύστημα τηλε-θέρμανσης που λειτουργεί με πέλετ. Η ενεργειακή συμπεριφορά της κοινότητας βελτιώνεται σταθερά σε χωροταξικό και κτιριακό επίπεδο. Η κοινότητα έχει κατορθώσει να μειώσει σημαντικά το οικολογικό της αποτύπωμα μέσα από την υιοθέτηση δέσμης μέτρων και συνηθειών που έχουν σχέση με τον τρόπο λειτουργίας των εγκαταστάσεων και της ίδιας της κοινότητας, όπως και με τις συνήθειες των μελών. Σε ότι αφορά την αυτάρκεια, πραγματοποιείται παραγωγή οργανικής καλλιέργειας σε ποσοστό που καλύπτει στο 80% τις ανάγκες της κοινότητας σε λαχανικά ενώ παράγονται 8 τόνοι φρούτων και 10 τόνοι λαχανικών που καλύπτουν τις ανάγκες της κοινότητας. Οργανωτική Δομή Αν και κοινότητα εμπνευσμένη από την ισχυρή προσωπικότητα ενός (Dieter Duhm) έχει περάσει επιτυχώς στο επόμενο στάδιο συλλογικής ευθύνης. Το ZEGG διαθέτει χαρακτηριστικά που υποδεικνύουν ότι ανήκει στην κατηγορία της ουτοπικής θεωρίας κοινωνικής διαδικασίας, κατά τον Harvey, ως μία κοινότητα που διαθέτει κυρίως μία ιδιαίτερα εξελιγμένη και περίπλοκη κοινωνική δομή. Η κύρια επαφή μου με την κοινότητα είναι η Zisula Cordaches, ελληνίδα που έχει ζήσει στη Ρουμανία, την Ελλάδα και τη Γερμανία. Η Zisula εκτός από ιδρυτικό μέλος του ZEGG, διαδραματίζει και ουσιαστικό ρόλο στη ζωή της κοινότητας, αναλαμβάνοντας οργανωτικές και ενταξιακές διαδικασίες τόσο για επισκέπτες, όσο και για την ίδια τη κοινότητα και τα μέλη της. Από τις τρεις επισκέψεις μου στο ZEGG, σε διαφορετικές εποχές (χειμώνα με χιόνι, ή στο μεταίχμιο του καλοκαιριού με το φθινόπωρο) η πιο «πλούσια» και διδακτική, ήταν η ευκαιρία να συμμετάσχω για μερικές μέρες στις εργασίες της κοινότητας με αφορμή τη συγκομιδή διαφόρων καλλιεργειών το Σεπτέμβριο του 2011. Οι ρυθμοί της κοινότητας, οι σχέσεις των ανθρώπων και οι τεχνικές επικοινωνίας και συνύπαρξης, μου επέτρεψαν να σχηματίσω μία σχετικά πλήρη εικόνα για την οργάνωση και τη δομή αυτής της κοινωνίας. Υπάρχει ένας «χρόνος» και ένας «τρόπος» για όλες τις διαδικασίες που συμπεριλαμβάνουν και την καθημερινή εργασία. Καλλιεργείται ένα σύστημα που βοηθάει την αυτογνωσία και τη συνεργασία, κάτι που κανείς το «μαθαίνει» και το εξασκεί στην πράξη και παρατήρησα ότι αποτελεί ένα άγνωστο πλαίσιο για τις περισσότερες κοινωνίες.
274
Κεφάλαιο 14
Εικόνα 151 Περιβάλλων Χώρος του ZEGG και το σπίτι των παιδιών. (Πηγή: φ.ΝΑ)
Εικόνα 152 Το φυσικό περιβάλλον και η περιοχή καλλιέργειας στο ZEGG. (Πηγή: φ.ΝΑ)
Εικόνα 153 Ο εσωτερικός και εξωτερικός κοινόχρηστος χώρος εστίασης και καθημερινής κοινωνικότητας στο ZEGG. (Πηγή: φ.ΝΑ)
Εικόνα 154 Εξωτερικοί και εσωτερικοί κοινωνικοί χώροι όπου λαμβάνουν χώρα διάφορες εκδηλώσεις κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού. (Πηγή: φωτογραφικό αρχείο ZEGG)
275
276
Κεφάλαιο 14
14.6. Ein Shemer
Σύντομο ιστορικό Οι ιδρυτές δημιούργησαν την αρχική ομάδα από την οποία προέκυψε το Ein Shemer σε μία περιοχή όπου υπήρξε παρατηρητήριο και ήλπιζαν να βρουν πηγές.280 . Ο τόπος κατοικήθηκε το 1913 από μια μικρή ομάδα νεαρών Εβραίων που οργάνωσαν ένα φυλάκιο που θα χρησίμευε επίσης ως ενδιάμεσος σταθμός των ταξιδιωτών στον δρόμο ανάμεσα στη Μεσόγειο και τη Γαλιλαία. Το 1927, μία ομάδα από νέα άτομα (18 γυναίκες και 36 άνδρες) που είχαν μεταναστεύσει από την Πολωνία έχοντας αφήσει πίσω τους τα πάντα, έφτασαν εδώ προκειμένου να εκπληρώσουν το όνειρό τους για την δημιουργία του κράτους του Ισραήλ. Στα πλαίσια αυτού ονείρου υπήρξε και η επιθυμία για να καλλιεργήσουν τη γη με τα χέρια τους. Οι πρώτοι κάτοικοι στην περιοχή αρχικά αντιμετώπισαν εξαιρετικά δύσκολες συνθήκες λόγω ελονοσίας και έλλειψης νερού. Το κιμπούτς τελικά συνδέθηκε με το ηλεκτρικό δίκτυο το 1934 και το 1935 βρέθηκε νερό στο χώρο. Η ανέγερση ενός τοπικού υδατόπυργου βοήθησε αποφασιστικά στην ανάπτυξη της γεωργίας και την εξέλιξη του κιμπούτς ως αγροικία.
280
Στα εβραϊκά η λέξη ein σημαίνει πηγή και Shemer φρουρά και φρουρός.
277
Οικιστική οργάνωση Το Ein Shemer από την ίδρυσή του έχει υποστεί πολλές διαδοχικές επεκτάσεις και μεταλλάξεις. Ο αρχικός πυρήνας των κτιρίων που αποτελούσαν το συγκρότημα ήταν καθαρά αγροτικού χαρακτήρα. Οι αρχικές υποδομές περιλάμβαναν στάβλους, ομαδικούς χώρους εργασίας, χώρο εστίασης, αποθήκες και υποτυπώδη καταλύματα διαβίωσης. Από την δεκαετία του 1950 και μετά, με την αύξηση του πληθυσμού και την άνοδο του βιοτικού επιπέδου, δημιουργήθηκαν νέες εγκαταστάσεις για να καλύψουν τις ανάγκες μίας ολόκληρης κοινότητας. Σε αυτές περιλαμβάνονται νηπιαγωγεία για την φροντίδα των παιδιών κατά τη διάρκεια της ημέρας, κοινωνικοί χώροι και αθλητικές εγκαταστάσεις, πισίνα, χώροι υπηρεσιών όπως πλυντήριο/ στεγνωτήριο και βιοτεχνίες. Ο αγροτικός χαρακτήρας διατηρείται, ωστόσο υποχωρεί προς χάριν άλλων οικονομικών δραστηριοτήτων όπως ο τομέας της βιομηχανίας, όπως βιομηχανία ελαστικών. Κτίρια που λειτουργούσαν ως στάβλοι και αποθήκες, από την δεκαετία του ’80 έχουν υποστεί επανάχρηση και μετά έχουν μετατραπεί σε γραφειακούς χώρους που στεγάζουν επιχειρήσεις υψηλής τεχνολογίας και που σχετίζονται με παραγωγή λογισμικού και άλλους τομείς. Σήμερα, στο αρχικό ιστορικό κτιριακό συγκρότημα επιχειρείται μία ανασύσταση της ιστορίας τόσο του Ein Shemer, όσο και άλλων κοινοτήτων, με τη μετατροπή του σε ιστορικό μουσείο των κιμπούτς.281. Αρχιτεκτονική Το Ein Shemer έχει ιστορία ενός αιώνα και οι κτιριακές εγκαταστάσεις του αντίστοιχα έχουν προκύψει κατά τη διάρκεια πολλών δεκαετιών. Τα περισσότερα κτίρια έχουν καθαρά χρηστικό χαρακτήρα και περνούν απαρατήρητα. Οι βασικοί όγκος που δεσπόζουν είναι αυτοί του κέντρου του κιμπούτς και ένα μεγάλο υπόστεγο στο οποίο στεγάζεται η πειραματική υδροπονική καλλιέργεια. Κοινωνική οργάνωση Το Ein Shemer είναι μία κοινότητα που διατηρεί σε μεγάλο βαθμό την κοινωνική οργάνωση του κλασικού κιμπούτς. Τρεις γενιές μελών της κοινότητας συνυπάρχουν ενώ διαθέτει παλιά και νέα μέλη όλων των ηλικιών. Το κέντρο του Ein Shemer έχει έντονη δραστηριότητα. Ταυτόχρονα, το συγκεκριμένο κιμπούτς είναι τόπος κατοικίας για έναν εξαιρετικά μεγάλο αριθμό διανοουμένων και καλλιτεχνών. Το Ein Shemer αποτελεί εμβληματικό παράδειγμα της κατηγορίας των κιμπούτς. Δεν υπάρχει ηγέτης, αλλά πολλαπλές μοναδικότητες. Η ιστορική του εξέλιξη αντανακλά και συνοψίζει έως ένα βαθμό την ιστορία του φαινομένου των κιμπούτς. Το Ein Shemer, όπως και πολλά κιμπούτς αποτελούν παραδείγματα της κατηγορίας της διαλεκτικής χωροχρονικής ουτοπικής θεωρίας (spatiotemporal utopianism) καθότι έχουν προκύψει από μία μεγάλη σε βάθος χρόνου διαπραγμάτευση των χωρικών δεδομένων και των κοινωνικών δεδομένων.
281
Βλ. Remaking Place: Cultural Production in an Israeli Pioneer Settlement Museum, Tamar Katriel, History and Memory Vol. 5, No. 2 (Fall - Winter, 1993), σσ. 104-135
278
Κεφάλαιο 14
Οικονομία Το σύστημα οικονομίας του Ein Shemer, σε αντίθεση με τα κλασικά κιμπούτς και με την φιλελεύθερη σύγχρονη εκδοχή τους διατηρεί μία μικτή οικονομία. Υπάρχει δηλαδή, ένα ποσοστό συμμετοχής στην κοινή οικονομία και ένα ποσοστό προσωπικής οικονομικής ανεξαρτησίας μέσα από ατομικές ή συλλογικές δραστηριότητες που έχουν οικονομικό ενδιαφέρον και λαμβάνουν χώρα είτε εντός είτε εκτός του κιμπούτς. Η οικονομική και θεσμική κρίση που χαρακτήρισε τον θεσμό τη δεκαετία του ’80 επηρέασε και το Ein Shemer. Στο στάδιο μετάβασης από μία κοινωνία καθαρά αγροτικής οικονομίας σε βιομηχανική, μεταπρατική, παροχή υπηρεσιών, γνώσης και έρευνας συνέβησαν διάφορες αλλαγές. Κτιριακές υποδομές αγροτικών χρήσεων μετατράπηκαν σε βιομηχανικές μονάδες (όπως η βιομηχανία παραγωγής λάστιχου που φιλοξενείται ακόμη εντός του κιμπούτς), γραφειακούς χώρους που ενοικιάζονται σε τρίτους και χώρους εκπαίδευσης που αφορούν την ευρύτερη περιοχή και έχοντας καλή φήμη, προσελκύουν μαθητές και σπουδαστές από αλλού. Ταυτόχρονα, πολλές άλλες ατομικές ή ομαδικές επιχειρήσεις και επαγγελματικές ομάδες έχουν πλέον το Ein Shemer ως βάση. Σήμερα, ανάμεσά τους λειτουργεί ένα παραδοσιακό σιδηρουργείο και εργαστήριο διάσωσης τεχνικών παραδοσιακών επαγγελμάτων. Περιβαλλοντική Διαχείριση Διάφορα πρόσφατα ομαδικά ή ατομικά πρότζεκτ ή επιχειρήσεις δίνουν έμφαση στην περιβαλλοντική διάσταση. Το Ein Shemer αποτελεί εκτός των άλλων, τόπο λειτουργίας μίας υδροπονικής πειραματικής μονάδας (Living Green| Urban ecosystems) που παράγει και εξάγει τεχνογνωσία σε ζητήματα αξιοποίησης υδρόβιων φυτών και δημιουργίας κλειστών οικοσυστημάτων που παράγουν τροφή ενώ καθαρίζουν το νερό.282 Ένα μέρος των ειδών διατροφής παράγεται επί τόπου. Προωθούνται οι ανανεώσιμες πηγές ενέργειας με φωτοβολταϊκά και μικρές ανεμογεννήτριες. Έχουν υιοθετηθεί μέθοδοι Διαρκούς Καλλιέργειας και αποτελεί και τόπο εκπαίδευσης των αρχών της. Ο σημερινός οικισμός δεν θυμίζει ιδιαίτερα το αρχικό άγονο τοπίο διότι στο μεταξύ ανάμεσα στα κτίρια επιβιώνουν αιωνόβια πανύψηλα δέντρα. Οργανωτική Δομή Πρόκειται για μία πολυκεντρική δομή με ευέλικτα χαρακτηριστικά και πολύπλοκη και πολύπλευρη δραστηριότητα, μεγάλη συνοχή και αντοχή στο χρόνο. Αποτελεί ως εκ τούτου παράδειγμα που γίνεται κατανοητό καλύτερα με τα εργαλεία της χωροχρονικής ουτοπικής θεωρίας των κατηγοριών κατά David Harvey.
282
Υδροπονική μονάδα Βλ. Living Green, Urban eco-systems. www.livingreen.co.il και The ecological greenhouse Ein Shemer. Ημερομηνία ανάκτησης: 3-4-2011. http://www.greenhouse.org.il
279
` Εικόνα 155 Υδροπονική καλλιέργεια, μέρος των δραστηριοτήτων του κιμπούτς. . (Πηγή: φ. ΝΑ.) Εικόνα 156 Γενεαλογικό δέντρο-γλυπτό, μέρος του εκθεσιακού υλικού μόνιμης έκθεσης για τα εκατό χρόνια ιστορίας των κιμπούτς που ταυτόχρονα αποτελεί τμήμα του ιστορικού μουσείου του κιμπούτς. (Πηγή: φ. ΝΑ.)
Στο Ein Shemer έφτασα με μία παλιά καλή φίλη, την Sima και τον γιό της τον Boaz από το Τελ Αβίβ. Επέμεναν ότι έπρεπε να δω κι ένα άλλο κιμπούτς μετά από το Bet Ha'emek και τις περιπλανήσεις μας στην έρημο και στην κοινότητα Nitzana. Η Sima στο Ein Shemer είχε δεσμούς με ανθρώπους και αναμνήσεις από περιόδους που είτε έμεινε εκεί για ένα διάστημα (την περίοδο του πολέμου στο Λίβανο, είτε είχε κάποιου είδους συνεργασίες, μια και στο Ein Shemer στεγάζεται το γραφείο της ένωσης δασκάλων γιόγκα στη χώρα και με το οποίο έχει επαφές). Η Meyrav, κάτοικος του Ein Shemer μία σπουδαία γυναίκα, καθηγήτρια της Διαρκούς Καλλιέργειας (Permaculture) και φίλη, μας υποδέχθηκε και ανέλαβε να μας ξεναγήσει. Γνωρίσαμε τρεις γενιές της οικογένειας, όπου ο πατέρας της είναι ο σιδηρουργός που διατηρεί παραδοσιακό σιδηρουργείο και ως σύγχρονος Ήφαιστος, επεξεργάζεται το μέταλλο παράγοντας χρηστικά αντικείμενα και χειροτεχνήματα. Η κόρη της, αναζητά και μαθαίνει μόνη της παραδοσιακές μεθόδους και τέχνες που έχουν εξαφανιστεί, όπως παραδοσιακές βαφές, ή τεχνικές επεξεργασίας δέρματος ζώων. Δύο άνθρωποι μαζί με την Meyrav, μας ξενάγησαν στον κόσμο των πειραματικών υδροπονικών καλλιεργειών που φιλοξενείται στο Ein Shemer και αποτελεί μία σημαντική δραστηριότητα του κιμπούτς. Φάγαμε στην κοινή τραπεζαρία, μία καθημερινή μέρα όπου δεν υπήρχε κανείς ξένος, άλλος εκτός από τη παρέα μας. Ήταν ήδη περασμένη η ώρα και φαίνεται ότι πολλοί είχαν φύγει, αλλά η αίθουσα είχε ακόμη αρκετό κόσμο. Ανάμεσά τους, ήταν και πολλές παρέες εφήβων που μετά από το μάθημά τους μιλούσαν ζωηρά μεταξύ τους. Εκτός από την αυθεντική ζωντάνια και τις ιδιαίτερες προσωπικότητες που γνωρίσαμε, μαζί με πρωτόγνωρες και γνώριμες δραστηριότητες που συναντήσαμε, μου έκανε εντύπωση η πυκνότητα του πρασίνου με τεράστια δέντρα, πιθανόν τόσο παλιά όσο και το κιμπούτς σε μία περιοχή που ήταν άγονη και έρημος.
280
Κεφάλαιο 14
281
282
Κεφάλαιο 14
14.7. Ανάβρα Μαγνησίας
Σύντομο ιστορικό Η περίπτωση της Ανάβρας, στον νομό Μαγνησίας, σύμφωνα με πολλούς δείκτες έχει αποτελέσει φαινόμενο εξαίρεσης για τα ελληνικά δεδομένα. Η ιδιομορφία της Ανάβρας έγκειται στο γεγονός ότι αποτελεί προϋπάρχουσα κοινότητα283 που χάρις στο όραμα ενός ζεύγους ανθρώπων (ο Δ. Τσουκαλάς, συνταξιούχος της ΔΕΗ και τ. πρόεδρος της κοινότητας και η σύζυγός του Μάχη Καραλή, αρχιτέκτων, ομότιμη καθηγήτρια στην Σχολή Αρχιτεκτονικής ΕΜΠ), έχει επιτευχθεί μία από τις μεγαλύτερες απορροφήσεις ευρωπαϊκών κονδυλίων, καινοτόμες αλλαγές στη δομή και λειτουργία της κοινότητας. Ορισμένα από τα αξιοσημείωτα έργα που υλοποιήθηκαν περιλαμβάνουν πρότυπο αιολικό πάρκο, το Περιβαλλοντικό Πάρκο
283
Μέχρι την εφαρμογή του ΚΑΛΛΙΚΡΑΤΗ 31-12-2010, οπότε ενσωματώθηκε στο Δήμο Αλμυρού.
283
Ανάβρας, την πιστοποίηση της βιολογικής κτηνοτροφίας, το κτηνοτροφικά πάρκα, το σύγχρονο κοινοτικό σφαγείο και λαογραφικό μουσείο.284 Οικιστική οργάνωση Η Ανάβρα είναι ένα καθαρά κτηνοτροφικό χωριό που διαθέτει λαογραφικό μουσείο, νεόδμητα σχολικά κτήρια για το Νηπιαγωγείο και Δημοτικό, κλειστό γυμναστήριο με δωρεάν χρήση από τους δημότες, γήπεδα ποδοσφαίρου και μπάσκετ, περιβαλλοντικό πολιτισμικό Πάρκο, αιολικό πάρκο, κοινωνικούς υπαίθριους και εσωτερικούς χώρους και διώροφο πάρκινγκ 60 θέσεων με δωρεάν στάθμευση. Στο μέλλον προβλέπεται μικρό υδροηλεκτρικό εργοστάσιο, που επίσης θα αποφέρει σημαντικά έσοδα στο χωριό, ενώ έτοιμη είναι ήδη η μελέτη του ΤΕΙ Κοζάνης για την εγκατάσταση συστήματος τηλεθέρμανσης από βιομάζα (κοπριές των ζώων). Η Ανάβρα αποτελεί ίσως το μοναδικό χωριό στην Ελλάδα που έχει μία ολοκληρωμένη στρατηγική ανάπτυξης την οποία έχει ακολουθήσει με συνέπεια.285 Κοινωνική Οργάνωση Η Ανάβρα έχει πετύχει προς το παρόν μια αξιοζήλευτη, για τα ελληνικά δεδομένα, χωροταξική και κοινωνική ανάταξη ενός υπάρχοντος κτηνοτροφικού οικισμού εξασφαλίζοντας για αυτόν μοναδικά χαρακτηριστικά ποιότητας ζωής. Πρόκειται για ένα μείγμα που περιλαμβάνει αναβαθμισμένο φυσικό και ανθρωπογενές περιβάλλον, υψηλό επίπεδο διαβίωσης, περίθαλψη, κοινωνική συνοχή, ασφάλεια και καλές προοπτικές για το μέλλον. Η ιστοσελίδα απαντά στο μεγάλο ενδιαφέρον ατόμων από την υπόλοιπη Ελλάδα σχετικά με την προοπτική απασχόλησης στην Ανάβρα. Η ποιότητα ζωής που προσφέρει είναι τέτοια που συγκρατεί τους νέους ανθρώπους ενώ προσελκύει και ξένους. Οικονομία Η βιολογική κτηνοτροφία σε συνδυασμό με εξορθολογισμό και εκσυγχρονισμό των δομών της κοινότητας εξασφαλίζουν από τα υψηλότερα εισοδήματα και μηδέν ανεργία. Από το ρεύμα που παράγεται στο αιολικό πάρκο και πουλιέται στην ΔΕΗ ο Δήμος Αλμυρού λαμβάνει περί τα 80.000 ευρώ τον χρόνο. Η Τοπική Κοινότητα Ανάβρας παρέχει στους δασκάλους και στον αγροτικό γιατρό δωρεάν στέγη, καθώς και νερό φως τηλέφωνο, θέρμανση. Περιβαλλοντική Διαχείριση Το πρότυπο αιολικό πάρκο ισχύος 17,5 MW που έχει στηθεί στις πλαγιές της Όθρυος (1.650 μ.) εξασφαλίζει ενέργεια. Επίσης ιδρύθηκε και λειτουργεί το Περιβαλλοντικό Πολιτισμικό Πάρκο Ανάβρας, έκτασης 240 στρεμμάτων, που απλώνεται κατά μήκος του ποταμού Ενιπέα και δέχεται χιλιάδες επισκέπτες από όλη τη χώρα, κυρίως σχολεία πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης καθώς και περιβαλλοντικές οργανώσεις. Το Περιβαλλοντικό Πολιτισμικό Πάρκο
284
Η Ανάβρα τιμήθηκε με το βραβείο «ΕΡΓΟ ΖΩΗΣ 2012» που δίνεται στα πλαίσια των βραβείων ΟΙΚΟΠΟΛΙΣ – Βραβεία Περιβαλλοντικής Ευαισθησίας από τον Εθελοντικό Οργανισμό για το Αστικό περιβάλλον ECOCITY, έχει παρουσιαστεί σε πολλές διοργανώσεις και έχει αποκτήσει δημοσιότητα τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό. 285 Τοπογραφική κάτοψη, βλ.Παράρτημα σ.334.
284
Κεφάλαιο 14
Ανάβρας εξασφαλίζει προστασία, αναβάθμιση και ανάδειξη στο οικοσύστημα της περιοχής. Η Ανάβρα σίγουρα δεν εμπίπτει άμεσα σε μία από τις κατηγορίες που μοιράζονται τα υπόλοιπα παραδείγματα. Ωστόσο το παράδειγμα της Ανάβρας της αξίζει της προσοχής ως περίπτωση κοινότητας που έχει υποστεί κοινωνική, οικονομική και χωροταξική ανάταξη με εξαιρετικά εντυπωσιακές επιδόσεις, ως αποτέλεσμα εμπνευσμένων συνολικών παρεμβάσεων και αφοσίωσης στο όραμα αρχικά δύο ανθρώπων και στη συνέχεια περισσότερων. Ίσως με αυτή την έννοια να είναι για τα ελληνικά δεδομένα και το πιο χρήσιμο παράδειγμα αναστροφής αρνητικών εξελίξεων και θα μπορούσε να αποτελέσει παράδειγμα και για άλλες κοινότητες αναζωογόνησης ήδη υπαρχόντων απομακρυσμένων οικισμών. Φαίνεται ότι το κλειδί σε αυτή τη περίπτωση είναι η απαραίτητη ύπαρξη ενός ή περισσότερων ανθρώπων, οπλισμένων με ατελείωτη υπομονή, επιμονή, γνώσεις, κοινωνικότητα και επικοινωνιακές δεξιότητες και όραμα. Οργανωτική Δομή Η Ανάβρα αποτελεί παράδειγμα βιώσιμης μετάλλαξης κοινωνικής οικονομικής και διοικητικής για τα δεδομένα της χώρας. Το φαινόμενο της Ανάβρας ξεκίνησε με την αφοσίωση του Δημήτρη Τσουκαλά ως Προέδρου της Κοινότητας (1991-1994, 19982010) στο όραμά του. Στο έργο του είχε τη συμπαράσταση της συζύγου και συντρόφου του, Μάχης Καραλή, αρχιτέκτονα που υπήρξε για αυτό το διάστημα Τεχνική Σύμβουλος της Κοινότητας χωρίς αμοιβή. Στη συνέχεια το 2011 μετά την εφαρμογή του ΚΑΛΛΙΚΡΑΤΗ, η προσπάθεια αυτή απέκτησε χαρακτήρα Αστικής Μη Κερδοσκοπικής Εταιρείας286 με περισσότερα άτομα που έχουν ενεργό συμμετοχή. Η τοπική κοινωνία μετατράπηκε σταδιακά σε σύμμαχο, κατακτώντας υψηλότερο επίπεδο διαβίωσης και ποιότητας ζωής. Η Ουτοπική θεωρία κοινωνικής διαδικασίας διαφαίνεται ως κατάλληλο εργαλείο προσέγγισης και ερμηνείας αυτής της πρότυπης κοινότητας.
Η Μάχη Καραλή υπήρξε καθηγήτρια στη Σχολή Αρχιτεκτόνων του ΕΜΠ και έτσι ένιωθα ότι επισκέπτομαι κατά κάποιο τρόπο φίλους. Η παρουσίαση του Δημήτρη Τσουκαλά και η εμπειρία της ξενάγησης που στο περιβαλλοντικό πάρκο και στο είχαμε από τη Δημήτρη Τσουκαλά και τη Μάχη Καραλή ήταν περιεκτική και κατατοπιστική. Υπήρχε μία πολύ ιδιαίτερη σχέση των κατοίκων με το τόπο τους που μπορώ να περιγράψω ως υπερηφάνεια και συμμετοχή, διαφορετική από άλλα μέρη στην Ελλάδα.
286
«Εθελοντική Οργάνωση Ανάβρας Μαγνησίας για Το Περιβάλλον, την Αειφορία και τον Πολιτισμό» με τον διακριτικό τίτλο «ΑΝΑΒΡΑ-ΖΩ» με ημερομηνία ίδρυσης 8/2010.
285
14.8.
Εικόνα 157 Ανάβρα Μαγνησίας, γενική άποψη (Πηγή: www) Εικόνα 158 Σήμανση με ενημερωτικό υλικό και διαχείριση απορριμμάτων με κάδους διαχωρισμού ανακυκλώσιμων στην κεντρική πλατεία, Ανάβρα (Πηγή: www)
Εικόνα 159 Γενική άποψη τμήματος του περιβαλλοντικού πάρκου Ανάβρας Εικόνα 160 Ομάδα επισκεπτών στο περιβαλλοντικό πάρκο.
Εικόνα 161 Συγκέντρωση στο κεντρικό καφενείο και το Λαογραφικό Μουσείο και (Πηγή: φ.ΝΑ)
Η Ανάβρα παρουσιάζει την αναπάντεχη εικόνα ενός παραδοσιακού και τυπικού ορεινού χωριού, που όμως διαθέτει πολλές σύγχρονες κοινόχρηστες υποδομές, όπως αίθουσα εκδηλώσεων, δημοτικό πάρκινγκ και λαογραφικό μουσείο ανάμεσα σε πολλές τέτοιες θετικές και μοναδικές ιδιαιτερότητες. Επίσης περιλαμβάνει περιβαλλοντικό πάρκο, μία προστατευμένη ζώνη που αναδεικνύει τόσο το φυσικό οικοσύστημα, όσο και την πρωτο-βιομηχανική παράδοση με την ανάδειξη των κτισμάτων και της τεχνολογίας των μύλων της περιοχής.
286
Κεφάλαιο 14
14.8
Ελπιδοχώρι Αργολίδας
Σύντομο ιστορικό Το Ελπιδοχώρι αποτελεί ένα πρόσφατο αλλά αξιοσημείωτο εγχείρημα. Ξεκίνησε ως το προσωπικό όραμα ενός ανθρώπου με την πρόθεση να αποτελέσει συλλογικό πείραμα οικοδόμησης ενός εναλλακτικού τρόπου διαβίωσης στην Ελλάδα. Η αρχική δραστηριότητα επρόκειτο να αφορά τα παιδιά και το αρχικό όραμα ήταν να δημιουργηθούν παιδικές καλοκαιρινές κατασκηνώσεις. Στη συνέχεια η ιδέα της εκπαίδευσης ενός εναλλακτικού τρόπου διαβίωσης διευρύνθηκε έτσι ώστε να αφορά και τους ενήλικες προσφέροντας σεμινάρια και εργαστήρια και αυτή η προοπτική οδήγησε σταδιακά στο όραμα μίας οικοκοινότητας.
287
Οικιστική οργάνωση Το Ελπιδοχώρι έχει ξεκινήσει να αναπτύσσεται σε μία έκταση 31 στρεμμάτων που αγοράστηκε το 2009 σε ένα λόφο στην Αργολίδα. Όταν αγοράστηκε δεν περιείχε παρά λίγους πέτρινους τοίχους και μία στέρνα. Οι πέτρινοι τοίχοι συμπληρώθηκαν για τη δημιουργία του πρώτου οικήματος και δίπλα από τη στέρνα δημιουργήθηκε ο χώρος μίας υπαίθριας κουζίνας, ένας ανοικτός χώρος φαγητού που μπορεί να φιλοξενήσει πάνω από τριάντα άτομα και τρεις τουαλέτες. Οι δραστηριότητες ξεκίνησαν το 2009 με την φύτευση ενός οπωρώνα και το 2010 την κατασκευή του πρώτου πειραματικού κτίσματος από αχυρόμπαλες με φυτεμένη στέγη και δοκιμάζονται οι εναλλακτικές μορφές δόμησης, ειδικά αυτές με φυσικά υλικά όπως ο πηλός. Το 2011 οι εργασίες συνεχίστηκαν με την συλλογική κατασκευή ενός ξενώνα 80 τμ επίσης με αχυρόμπαλες, που περιλαμβάνει καθιστικό στο ισόγειο και ένα πατάρι 40 τμ ικανό να φιλοξενήσει δέκα άτομα. Η φέρουσα κατασκευή του ξενώνα είναι ξύλινος σκελετός με πασσάλους ανά ένα μέτρο και ξυλοδεσιές στα πρέκια. Κοινωνική οργάνωση Η οργανωτική δομή στο Ελπιδοχώρι ξεκίνησε ως ατομική και προσωποπαγής προσπάθεια. Σταδιακά μεταλλάσσεται σε μία συλλογική κίνηση στην οποία ένας πυρήνας ανθρώπων με εξειδίκευση στους ρόλους και εμπειρία θα αναλαμβάνει διάφορες ευθύνες και τομείς δράσεων. Ένα διαρκώς διευρυνόμενο δίκτυο ανθρώπων ενδιαφέρεται, παρακολουθεί και υποστηρίζει τη προσπάθεια. Για τα ελληνικά δεδομένα το Ελπιδοχώρι έχει σημασία διότι αφορά τη προοπτική σχεδιασμού κοινότητας που ακολουθεί μία στρατηγική που έχει προκύψει κατόπιν εκτενούς συμβουλής και συμμετοχής τόσο ειδικών, όσο και του συλλογικού δυναμικού.287 Οικονομία Το Ελπιδοχώρι ξεκίνησε ως ιδιωτική επένδυση ενός ατόμου. Σταδιακά το άνοιγμα προς την ευρύτερη κοινωνία πραγματοποιείται με την εθελοντική συμμετοχή σε διάφορες δράσεις που έχουν εκπαιδευτικό και ψυχαγωγικό χαρακτήρα παράγοντας ταυτόχρονα έργο και μέσω της προσφοράς σεμιναρίων στη συνέχεια έναντι αντιτίμου. Περιβαλλοντική Διαχείριση Προς την κατεύθυνση σύνταξης μίας ολοκληρωμένης στρατηγικής για την περιβαλλοντική της διαχείριση το Ελπιδοχώρι από την αρχή στοχεύει εκτός από την επιστράτευση των μεθόδων φυσικής δόμησης (αχυρόμπαλες και φυτεμένες στέγες), στην εφαρμογή αρχών διαρκούς καλλιέργειας και την σταδιακή δημιουργία παραγωγής τροφής με επί τόπου καλλιέργειες, στην συλλογή, αποθήκευση και εξοικονόμηση νερού σε στέρνες στο χώμα και μελλοντικά με άλλες μεθόδους όπως με τη δημιουργία λίμνης-ταμιευτήτα για συλλογή βρόχινου νερού. Η μείωση της κατανάλωσης ενέργειας στο ελάχιστο επιδιώκεται με την ελαχιστοποίηση των αναγκών θέρμανσης και δροσισμού και την παραγωγή ηλεκτρικού ρεύματος για την κάλυψη των αναγκών με φωτοβολταϊκά πανέλα. Έχουν γίνει φυτεύσεις για τη δημιουργία οπορώνα και ανεμοφράκτη. 287
Στο σχεδιασμό με συμβουλές έχουν συμμετάσχει εκτός από τον Βασίλη Τσολακίδη, ο συγγραφέας, ο αρχιτέκτων τοπίου Simon Rackham, ο γεωπόνος Μάριος Δεσύλλας και άλλοι.
288
Κεφάλαιο 14
Οργανωτική δομή Το Ελπιδοχώρι προφανώς, δεν έχει δομή κοινότητας αφού δεν λειτουργεί ακόμη ως τέτοια, ωστόσο την χαρακτηρίζει η δομή της σύλληψης και των σταδίων υλοποίησής της. Από αυτή την άποψη διαθέτει κοινά στοιχεία με τις ουτοπικές κοινότητες των οραμαμιστών ουτοπιστών του 19ου αιιώνα που αναλύθηκαν στο έβδομο κεφάλαιο, δεδομένου του ότι αποτελεί το όραμα ενός ατόμου που υλοποιείται σταδιακά, ως μία ουτοπική θεωρία κοινωνικής διαδικασίας.
14.9.
Εικόνα 162 Εικόνες από την διαδικασία του εργαστηρίου κατασκευής ξενώνα από αχυρόμπαλες. Στις δύο τελευταίες φωτογραφίες φαίνοντια τα δύο κτίσματα που προέκυψαν.
Εικόνα 163 Απόψεις του Ελπιδοχωρίου από το νότο και το βορρά. 2012 Στην αριστερή φωτογραφία φαίνονται αριστερά ο ξενώνας στη μέση ο στεγασμένος υπαίθριος χώρος και δεξιά η κουζίνα και το πέτρινο κτίσμα. (Πηγή: φ. ΝΑ) Η Ερατώ Χατζιμιχαλάκη στο διερευνητικό στάδιο αναζητούσε τη γνώμη ανθρώπων με σχετική εμπειρία σε θέματα για τα οποία ακόμη είχε άγνοια. Βρεθήκαμε μέσω κοινής γνωριμίας σε σχέση με το Ελπιδοχώρι και έκτοτε διατηρούμε στενή φιλική σχέση. Η ίδια, σεμνή, πολύπλευρη, ακούραστη οραματίστρια και ρεαλίστρια, έχει κατορθώσει σε μικρό σχετικά διάστημα να κινητοποιήσει πολύ κόσμο και να υλοποιήσει τις πρώτες μελέτες και τα εφαρμόσει τα πρώτα βήματα υλοποίησης για το Ελπιδοχώρι. Ωστόσο, είναι δύσκολη η μετάβαση από ένα μοντέλο ιδιοκτησίας και έλέγχου σε ένα νέο κοινωνικό μοντέλο που θα επέτρεπε την πραγματοποίηση του εναλλακτικού προτύπου κοινωνικής οργάνωσης σε ένα αναδυόμενο ήδη πρότυπο εναλλακτικής οικιστικής οργάνωσης.
289
290
Κεφάλαιο 14
14.10.
Τελαίθριον
Σύντομο ιστορικό Η ομάδα Free and Real (Αληθινά και Ελεύθερα) δημιουργήθηκε το 2009 από τέσσερα νεαρά άτομα. Τα πρώτα στάδια συγκρότησης ομάδας ξεκίνησαν στην Αθήνα. Ορισμένοι βασικοί στόχοι που διατυπώθηκαν από την αρχή περιλάμβαναν την αυτάρκεια, την συλλογικότητα και την αποδέσμευση από την εξαρτημένη εργασία όπως αυτή νοείται στα πλαίσια του καπιταλισμού, την στενότερη, πιο ουσιαστική και διαδραστική επαφή με τη φύση και τις ουσιαστικές σχέσεις ανάμεσα στα μέλη της ίδιας της ομάδας. Η εφαρμογή αυτών των στόχων έχει ξεκινήσει με τα πρώτα βήματα μίας πειραματικής οικοκοινότητας στην Εύβοια. Έχει ήδη υπάρξει προετοιμασία με εκπαίδευση τόσο σε θεωρητικά όσο και σε πρακτικά ζητήματα σε όλους τους τομείς όπου απαιτείται σχετική εμπειρία. Αυτό επετεύχθη συλλογικά μέσω μελέτης αντίστοιχων παραδειγμάτων, μέσω επισκέψεων και παραμονής σε οικοκοινότητες στην Ευρώπη και μέσω συλλογής πληροφοριών από το διαδίκτυο. Τρία χρόνια μετά, η ομάδα απαρτίζεται από τέσσερα μόνιμα συνομήλικα άτομα που ζουν μόνιμα μαζί και συνεργάζονται μεταξύ τους καθημερινά, ενώ ο πληθυσμός της ομάδας αυξάνεται εποχιακά σημαντικά όταν υπάρχουν εκδηλώσεις. 291
Οικιστική οργάνωση Προς το παρόν η ομάδα ζει στο χωριό Άγιος Αιδηψού. Στην προσωρινή αυτή κατοικία και μέσα σε ένα κτήμα, έχει δημιουργηθεί ένα yurt, μία θολωτή ελαφριά κατασκευή με ξύλινο σκελετό και πλαστική επικάλυψη, που περιλαμβάνει και μόνωση. Η κατασκευή αυτή είναι τοποθετημένη σε μία υπερυψωμένη ξύλινη βάση. Στον ίδιο χώρο υπάρχουν και ξηρές τουαλέτες καθώς και μερικές επιπλέον συμπληρωματικές κατασκευές. Σε σχετικά μικρή απόσταση λειτουργεί το εργαστήριο κατασκευών και ο λαχανόκηπος της ομάδας. Το βασικό όμως σχέδιο της ομάδας είναι ένας μελλοντικός οικισμός που σχεδιάζεται στο όρος Τελαίθριον. Κοινωνική Οργάνωση Η ομάδα έχει χαρακτηριστικά κοινοβιακής κοινότητας. Η οικονομία τους και η διαχείριση των πόρων σε ότι αφορά τα έσοδα και τα έξοδα είναι κοινή. Αποδίδεται βαρύτητα στην επιστημονική μέθοδο ως εργαλείο και μέσο λήψης αποφάσεων.288 Σύμφωνα με την επιστημονική μέθοδο δίνεται προτεραιότητα στην συλλογή όλων των διαθέσιμων πληροφοριών και πρακτικών γνώσεων που αφορούν το θέμα, στο διαχωρισμό του προσώπου από το εξεταζόμενο θέμα, στην τεκμηρίωση των πληροφοριών που είναι διαθέσιμες και στη διατήρηση «ανοιχτού μυαλού» για ανάδραση και βελτίωση ή ακόμη και η αλλαγή της επιλογής/απόφασης που αφορά το εξεταζόμενο θέμα. Οι αρχές τους είναι αρχές ομοφωνίας και αναζήτησης του βέλτιστου αποτελέσματος σε κάθε πρόβλημα. Η περίπτωση αυτής της προσπάθειας είναι ιδιαίτερη διότι εκφράζει μία ομαδική δομή με στέρεα κατάρτιση, ξεκάθαρο όραμα και σταθερή στρατηγική υλοποίησης διάφορων σταδίων. Ένα από τα τέσσερα ιδρυτικά μέλη της ομάδας (Απόστολος Τσιάνος έχει εντοπιότητα) ενώ ο πατέρας του επίσης ζει και εργάζεται στο χωριό Άγιος. Αυτά τα δεδομένα είναι πιθανό ότι έχουν διευκολύνει και επηρεάσει θετικά την αποδοχή, έχουν κάνει την ενσωμάτωση σχετικά ομαλή και έχουν εξασφαλίσει την υποστήριξη μίας ριζοσπαστικής προσπάθειας από τους κατοίκους σε ένα τυπικό ελληνικό επαρχιακό πλαίσιο. Οικονομία Η ομάδα ασπάζεται αρχές μίας πράσινης οικονομίας βασισμένης στους φυσικούς πόρους η οποία χρησιμοποιεί μεν τα υπάρχοντα υλικά, αλλά όχι το εμπόριο. Σύμφωνα με τη διακήρυξη της , όλα τα προϊόντα και οι υπηρεσίες παράγονται ή προσφέρονται χωρίς την χρησιμοποίηση χρημάτων, ανταλλαγής ή άλλου πιστωτικού μέσου. Η ομάδα έχει κάνει ορισμένες διαπιστώσεις σε ότι αφορά τον ρόλο του χρήματος σύμφωνα με τις οποίες «οι άνθρωποι δίνουν περισσότερη έμφαση στα οικονομικά νέα και στις επιπτώσεις που έχουν αυτά στη ζωή τους. Με τους πολίτες των περισσοτέρων κρατών να “απολαμβάνουν” τους καρπούς της οικονομικής κρίσης αλλά και της τρομολαγνείας που την συντροφεύει, είναι εμφανέστατο πόσο το χρήμα ορίζει πλέον τη ζωή μας». Πειραματίζεται με ριζοσπαστικές εναλλακτικές οικονομίες που βασίζονται στην απουσία χρήματος αλλά περιλαμβάνει «παραγωγή, ανταλλαγή και διανομή των προϊόντων μέσω 288
Η επιστημονική μέθοδος ως όρος συνήθως αφορά τις επιστήμες, τις θεωρίες, τις πρακτικές και τα πειράματα που πραγματοποιούνται με σκοπό να εξηγήσουν αξιόπιστα, μεταξύ άλλων και τα φαινόμενα της ζωής, της κοινωνίας, του περιβάλλοντος, καθώς και την ίδια την ύπαρξη των έμβιων οργανισμών.
292
Κεφάλαιο 14
μηχανισμών που δεν έχουν να κάνουν με την αγορά». Ο κύκλος ενός προϊόντος βασίζεται στην πράσινη οικονομία και επιδιώκεται να υπάρχει πλήρης εναρμόνιση με τη φύση για να ελαχιστοποιηθούν οι περιβαλλοντικές καταστροφές. Προς αυτή τη κατεύθυνση η ομάδα πειραματίστηκε με τη τεχνική του crowdfunding. Μέσω ηλεκτρονικής εκστρατείας και κατάλληλης δημοσιοποίησης κατάφερε να συγκεντρώσει τους απαραίτητους πόρους για τα υλικά της κατασκευής του πρώτου γεωδαιτικού θόλου στην έκταση που σχεδιάζεται το Τελαίθριον. Η ομάδα οργανώνει τακτικά εργαστήρια με διάφορες θεματικές που προσελκύουν όλο και περισσότερο κόσμο. Έτσι, επιτυγχάνεται η εξασφάλιση βοήθειας, πόρων και η εκπαίδευση των ενδιαφερομένων σε διάφορους πρακτικούς τομείς εργασίας αλλά και εξοικείωσης με μία ελκυστική για πολλούς πλέον προοπτική. Περιβαλλοντική Διαχείριση Η ομάδα διαθέτει μία ολιστική θεώρηση του περιβάλλοντος και της φύσης. Πιστεύει ότι τα οικοσυστήματα έχουν την ικανότητα της προσαρμογής και αυτοΐασης και ότι η φύση τείνει να επαναφέρει την ισορροπία της με κάθε δυνατό τρόπο και συνήθως με τον πιο εύκολο και αποδοτικό, ακόμα και αν αυτό σημαίνει εξαφάνιση ενός ή πολλών ειδών ή ερημοποίηση ολόκληρων εκτάσεων. «Δεν είναι δουλειά του ανθρώπου ούτε να σώσει το περιβάλλον, ούτε να το καταστρέψει. Δουλειά του όμως είναι να συμβιώσει μέσα στο περιβάλλον αρμονικά». Ως εκ τούτου, πιστεύουν στην ελαχιστοποίηση της ανθρώπινης παρεμβατικότητας. Στοχεύουν σε ανανεώσιμες πηγές ενέργειας όπως η ηλιακή, αιολική, κυματική και παλιρροϊκή ενέργεια, η γεωθερμία και η βιομάζα. Έχουν στόχο την ενεργειακή και την διατροφική αυτονομία. Σε ότι αφορά τη διαχείριση απορριμμάτων, στοχεύουν στη μηδενική παραγωγή απορριμμάτων μέσω κομποστοποίησης των οργανικών και ανακύκλωσης και επαναχρησιμοποίησης όλων των άλλων υλών. Στην κατασκευή προσανατολίζονται σε εναλλακτικά και ανακυκλώσιμα υλικά που προσφέρουν οικολογική μόνωση, πράσινες στέγες (green roofs) και υλικά φιλικά προς το περιβάλλον. Οργανωτική δομή Παρά το ότι η προσπάθεια αυτή είναι νεαρή σε ηλικία, έχει κατορθώσει να διατηρήσει συνοχή και να προχωρήσει χωρίς συμβιβασμούς στην υλοποίηση των πρώτων βημάτων ενός ιδιαίτερα φιλόδοξου εγχειρήματος. Το Τελαίθριον φαίνεται να ξεκινά ως μία αυθεντική κίνηση που προκύπτει από την καθαρά ομαδική δομή της ομάδας Free and Real (Αληθινά Ελεύθερα), με στέρεα κατάρτιση, καθαρό όραμα και με εντυπωσιακό έως τώρα αποτέλεσμα. Διαθέτει σχεδιαστικό όραμα (ουτοπική θεωρία του χώρου) και κοινωνικές τεχνικές (ουτοπική θεωρία κοινωνικής διαδικασίας) που την προσδιορίζουν.
293
Εικόνα 164 Τα μέλη της ομάδας και επισκέπτες-εθελοντές στο κτήμα που διατηρεί η ομάδα και καλλιεργεί στο χωριό Άγιος Αιδηψού Ευβοίας. Πηγή: φ.ΝΑ)
Εικόνα 165 Η βάση και ο σκελετός του μεγάλου γεωδαιτικού θόλου στο όρος Τελαίθριο.
Η ομάδα Αληθινά Ελεύθερα/ Free and Real έχει κατορθώσει να ζει ανάμεσα στους κατοίκους και ουσιαστική παρουσία στη ζωή της περιοχής. Μία σπάνια ενέργεια και προσήλωση στους στόχους της αποτελεί τη κινητήρια δύναμή της. Εκτός από τη παρουσία της στο φυσικό χώρο, ταυτόχρονα έχει ιδιαίτερα έντονη παρουσία και στο διαδίκτυο, διότι η καταγωγή τους είναι αστική και η εκπαίδευση τους και η κουλτούρα τους είναι και έντονα ψηφιακή. Έτσι, οι παραστάσεις, οι πληροφορίες , οι επαφές, η δημοσιότητα και η υποστήριξη που έχουν επιτύχει να συγκεντρώσουν είναι αυθεντικά σύγχρονες. Αξιοποιούν τις δυνατότητες πληροφόρησης και διαδικτύωσης με εξαιρετικό τρόπο και αποτελούν ένα δείγμα του τι μπορεί να γίνει δυνατό, με το συνδυασμό των σύγχρονων εργαλείων που διαθέτουμε ταυτόχρονα με μία γνήσια επαφή με το περιβάλλον, τη φύση και το τοπικό. Φαίνεται αξιοσημείωτη επίσης η καλή σχέση που διατηρείται με όλα τα άτομα που για προσωπικούς λόγους αποχωρούν από τη σχέση πλήρους συμμετοχής. Αντιλαμβάνομαι την Εύβοια ως πολύ οικείο μέρος και από την αρχή η επαφή μου με την ομάδα ήταν εξαιρετικά θετική.
294
295
ΣΥΝΟΨΗ Το αντικείμενο της έρευνας είναι τα εναλλακτικά πρότυπα κοινωνικής και οικιστικής οργάνωσης και η αναζήτηση της θεωρίας αλλά και των εργαλείων μέσω των οποίων θα γίνουν κατανοητά. Η έρευνα αφορά τη νεώτερη περίοδο, κυρίως από τα μέσα του 20ου αιώνα και τις αρχές του 21ου, περίοδο που χαρακτηρίζεται από τις έντονες συνέπειες της περιβαλλοντικής κρίσης και πιο πρόσφατα των κοινωνικών, οικονομικών και πολιτικών κρίσεων που μαστίζουν την ανθρωπότητα και τον πλανήτη. Το κοινό ανάμεσα σε όλα τα εγχειρήματα που απασχολούν την έρευνα είναι το γεγονός ότι διαπνέονται από ένα κοινωνικό και περιβαλλοντικό πρόταγμα. Η φυσική τους παρουσία στον χώρο ως αρχιτεκτονική και χωροταξική διάταξη εκπορεύεται από αυτά τα προτάγματα ενώ τόσο η χωρική, όσο και η κοινωνική τους οργάνωση συνδέονται με κάποιο όραμα, διακήρυξη ή αρχές. Η πορεία τους στον χρόνο, άλλοτε περισσότερο και άλλοτε λιγότερο επιτυχημένη, ακολουθεί την τύχη όλων των ανθρώπινων δημιουργημάτων, περιόδων ακμής και παρακμής. Ωστόσο, για πολλά εγχειρήματα, το στοίχημα που έχει τεθεί, είναι αυτό της βιωσιμότητας και της ανθεκτικότητας, των ικανοτήτων δηλαδή που απαιτούνται από ένα ανθρώπινο οικοσύστημα για να εξασφαλίζει την αναπαραγωγή του μέσα από αναγκαίες κατά καιρούς αλλαγές και αναπροσαρμογές, όπως παρατηρείται να συμβαίνει σε όλα τα υγιή οικοσυστήματα στη φύση. Για να επιτευχθεί η καλύτερη προσέγγιση και η βαθύτερη κατανόηση των σημερινών εναλλακτικών κοινωνικών και οικιστικών συγκροτήσεων μέσα σε ένα ιστορικό και θεωρητικό πλαίσιο, κρίθηκε σκόπιμο να διερευνηθούν οι σχέσεις ανάμεσα στην ιστορία της ουτοπικής σκέψης και των ουτοπικών οραμάτων και στις σύγχρονες εναλλακτικές κοινωνικές και οικιστικές συγκροτήσεις. Η παράδοση των ουτοπιών αφορά την αναζήτηση των χαρακτηριστικών τής εκάστοτε ιδανικής κοινωνίας και φιλοσοφικά ερευνά τις δυνατότητες, τις δυσκολίες, τις ελπίδες και τα αδιέξοδα του ανθρώπινου είδους σε αυτές τις ατραπούς αναζήτησης. Σε αυτή τη κατεύθυνση κρίθηκε σκόπιμο να αναλυθούν παραδείγματα παλαιότερων υλοποιημένων «ουτοπικών» κοινοτήτων, κυρίως από τους οραματιστές-ουτοπιστές του 19ου αιώνα και της Βιομηχανικής Επανάστασης. Από αυτή τη συγκριτική έρευνα προκύπτει ότι οι σύγχρονες οικοκοινότητες είναι δυνατό να θεωρηθούν τέκνα και απόγονοι των θεωρητικών ουτοπιών και της ουτοπικής σκέψης. Υιοθετήθηκαν οι όροι-κατηγορίες που εισήγαγε ο David Harvey της Ουτοπικής θεωρίας για τον χώρο και της Ουτοπικής θεωρίας κοινωνικής διαδικασίας. Ο διαχωρισμός χρησιμεύει για να περιγράψει τις χωροταξικές «ουτοπίες» αρχιτεκτόνων και πολεοδόμων, που πρότειναν μία μελέτη ριζοσπαστικής χωρικής αναμόρφωσης πόλης ή τόπου, με στατικό χαρακτήρα, από τις κοινωνικές, πολιτικές ή ακόμη και οικονομικές θεωρίες που προτείνονται ως εργαλεία επίλυσης κοινωνικών προβλημάτων και δυσλειτουργιών μέσω της κοινωνικής διαδικασίας αντίστοιχα. Για την εργασία υπήρξε εκτεταμένη βιβλιογραφική έρευνα, συμμετοχή σε διάφορες συλλογικότητες και συνέδρια, καθώς και έρευνα πεδίου, η οποία πραγματοποιήθηκε κατά τη διάρκεια πολλών ετών. Στα πλαίσια της εργασίας πραγματοποιήθηκαν επισκέψεις σε οικοκοινότητες και εναλλακτικές οικιστικές και 295
κοινωνικές συγκροτήσεις του εξωτερικού και του εσωτερικού. Οι επισκέψεις έχουν γίνει σε διαφορετικές χρονικές περιόδους ενώ διατηρείται η επαφή με αυτές εξ αποστάσεως. Τα κριτήρια επιλογής των συγκεκριμένων κοινοτήτων αφορούν τη σημασία και σπουδαιότητά τους, είτε σε σχέση με τη φήμη και την ιστορία τους, είτε σε σχέση με τα καινοτόμα ή εμβληματικά χαρακτηριστικά που διαθέτουν. Έτσι ώστε να υπάρχει δυνατότητα κοινής κατηγοριοποίησης, η έρευνα έγινε με βάση ορισμένα κριτήρια και κατηγορίες που είναι το ιστορικό τους, τα χαρακτηριστικά της οικιστικής τους οργάνωσης, η αρχιτεκτονική, η κοινωνική τους οργάνωση, η οικονομία και τα χαρακτηριστικά περιβαλλοντικής διαχείρισης. Συγκεκριμένα, στα πλαίσια της έρευνας πεδίου πραγματοποιήθηκαν οι εξής επισκέψεις σε χώρες του εξωτερικού: Οικοινότητα ZEGG, περιοχή του Βραδεμβούργου της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γερμανίας και σε άλλες κοινότητες της περιοχής για να διαπιστωθεί επί τόπου η επίδραση του ZEGG στην ευρύτερη περιοχή. (2/2006, 11/2007, 10/2011), Οικοκοινότητα EVI, Ithaca στην πολιτεία της Νέας Υόρκης της Βόρειας Αμερικής (3/2007), Οικισμός Munkesøgård, Δανία (8/2004), Οικοκοινότητα Findhorn, Σκωτία (10/2005) και Οικοκοινότητα Tamera, Πορτογαλία (7/2009). Πραγματοποιήθηκαν επίσης επισκέψεις και έρευνα πεδίου (Ισραήλ) που περιλάμβανε επισκέψεις και συνεντεύξεις στα κιμπούτς Ein Shemer και Bat Ha’emek. Έρευνα πεδίου πραγματοποιήθηκε επίσης για την κοινότητα Ανάβρα Μαγνησίας, για ομάδες και κοινότητες Βόρειας Εύβοιας, στο Ελπιδοχώρι Αργολίδας και διάφορες ομάδες και κοινότητες Πηλίου. Εκτός από την αναφορά στις αυτοπροσδιοριζόμενες κοινότητες, όπως μοναστήρια, εθνοτικές, θρησκευτικές και άλλων ειδών κοινότητες, κρίσιμο κομμάτι για τη κατανόηση των νεώτερων εναλλακτικών κοινωνικών και οικιστικών συγκροτήσεων αποτέλεσε και η αναφορά στη κατηγορία των κιμπούτς. Σε ότι αφορά τη μελέτη των εναλλακτικών κοινωνικών και οικιστικών συγκροτήσεων, το ενδιαφέρον με τα κιμπούτς είναι ότι προηγούνται και έπονται πολλών άλλων πειραματικών τέτοιων σχηματισμών στον δυτικό κόσμο. Με την έννοια αυτή, παρέχουν τη δυνατότητα μελέτης μίας συνεχούς εξέλιξης στο χρόνο, καθώς και δεδομένων που προέρχονται από τουλάχιστον τέσσερις γενιές κατοίκων τους, κατά τη διάρκεια πολλών ιστορικών περιόδων που αντανακλούν παγκόσμιες αλλαγές. Η έρευνα περιλάμβανε επίσης και συνεντεύξεις με τους ιστορικούς των κιμπούτς Henry Near και Freddy Kahana, που έχουν ερευνήσει και γράψει εκτενώς σχετικά με το αντικείμενο και έχουν συμμετάσχει στη δημιουργία του κιμπούτς Bet Ha'emek. Το φαινόμενο των κιμπούτς αντιμετωπίζεται ως πρόγονος και «συγγενής πρώτου βαθμού» πολλών εγχειρημάτων εναλλακτικών οικιστικών κοινοτήτων του 20ου αι. Σε άμεση συνάφεια με το αντικείμενο της έρευνας αναδύονται κοινωνικά, πολιτικά και περιβαλλοντικά ζητήματα, τόσο σε τοπικό, όσο και σε παγκόσμιο επίπεδο, που αποκτούν καθολικό και επείγοντα χαρακτήρα. Από την έρευνα διαπιστώθηκε ότι οι συγκροτήσεις των κιμπούτς, των οικοκοινοτήτων και της πληθώρας των αυτοπροσδιοριζόμενων κοινοτήτων, αποτελούν δεξαμενές γνώσης και εμπειρίας σε ζητήματα εναλλακτικών προτύπων κοινωνικής και οικιστικής οργάνωσης που θα έπρεπε να αξιοποιηθούν σε ευρύτερο πλαίσιο. Παρά το ότι υπάρχει τομέας κοινοτικών ερευνών (communal studies), δεν έχει μελετηθεί επαρκώς το φαινόμενο
296
του κοινοτισμού, έτσι ώστε να είμαστε σε θέση να αντλήσουμε πληροφορίες που να είναι χρήσιμες για το ευρύτερο κοινωνικό σύνολο. Ακόμη και σήμερα, υπάρχει τεράστιο κενό γνώσης και ανεκμετάλλευτος πλούτος σε ιδέες και σε διδάγματα που μπορεί να αποκομίσει τόσο ο μελετητής, όσο και η ευρύτερη κοινωνία. Η διάχυτη εικόνα ενός τρόπου ζωής που θεωρείται παράδοξος, ξένος, αναχωρητικός, «απολιτικός», δονκιχωτικός, ανατρεπτικός και αποσταθεροποιητικός, για μία μεγάλη μερίδα πληθυσμού θα εισπράττεται πάντα ως μία ετεροτοπία. Ωστόσο, η επιρροή που εξασκείται είτε στο συλλογικό φαντασιακό, είτε στην καθημερινότητα, ειδικά σε εποχές που χαρακτηρίζονται από κρίσεις, είναι πολύ μεγάλη. Αυτό γίνεται πλέον σαφές από τη συχνότητα αναφοράς σε τέτοιου είδους θεματολογία, σε δημοσιεύσεις αλλά και σε υιοθέτηση πρακτικών από ευρύτερα στρώματα της κοινωνίας όπου εκδηλώνεται η έλξη και η αλληλεπίδραση ανάμεσα σε τέτοια παραδείγματα εναλλακτικών κοινωνικών και οικιστικών προτύπων και σε αστικούς πληθυσμούς. Αυτή η διαλεκτική είναι εξαιρετικά ενδιαφέρουσα διότι αγγίζει στοιχεία του προβληματισμού τόσο του μέσου ανθρώπου, όσο και του ιδεολογικού οικοδομήματος επάνω στο οποίο έχουν αναπτυχθεί δομές που βρίσκονται στην καρδιά της σύγχρονης πολιτικής σκέψης. Η έρευνα είχε ως επιπλέον στόχο την κατανόηση των φαινομένων που διαμορφώνουν το πλαίσιο σε ότι αφορά τις κρίσεις που βιώνει η ανθρωπότητα, μέσα από την εμβάθυνση σε έννοιες και μέσα από την αναζήτηση και κατανόηση των αιτίων. Οι κρίσεις στην νεώτερη περίοδο έχουν αποκτήσει αναγνωρίσιμα χαρακτηριστικά. Έχουν αίτια που σε μεγάλο βαθμό είναι κοινά μεταξύ τους. Συνδέονται, αλληλοτροφοδοτούνται και οδηγούν πλέον σε καταστάσεις έκτακτης ανάγκης που έχουν γενικευθεί. Δεν είναι πλέον δυνατόν να μιλάμε για περιβαλλοντική κρίση, αποσυνδέοντας την από τα φαινόμενα όλων των άλλων τύπων κρίσεων της ανθρωπότητας και του πλανήτη. Αναζητήθηκαν οι σχέσεις ανάμεσα στην περιβαλλοντική, την κοινωνική και την οικονομική κρίση, μέσα από αναλύσεις των επιπτώσεων της αποδόμησης της ταυτότητας του τοπικού με την έλευση της παγκοσμιοποίησης και των παρενεργειών της κοινωνίας της πληροφορίας. Τα προβλήματα σε οικουμενική κλίμακα διαπιστώθηκε ότι είναι βαθειά συστημικά. Οι ίδιες οι δομές των κοινωνιών ευθύνονται τόσο για την περιβαλλοντική, όσο και για την κοινωνική, πολιτική και την οικονομική κρίση, τόσο σε τοπικό όσο και σε υπερτοπικό επίπεδο. Κατ’αυτή την έννοια, είναι επίσης θεμιτό να υποστηρίξουμε ότι οι ίδιες οι δομές των κοινωνιών θα πρέπει να αναπροσαρμοστούν, έτσι ώστε να παράγουν τις λύσεις στις κρίσεις που δημιούργησαν και να εξασφαλίσουν την επιβίωσή τους. Προς αυτή τη συλλογιστική και στα πλαίσια της προσέγγισης που προωθεί η εργασία, είναι χρήσιμο από πολλές σκοπιές να μελετώνται πλέον οι κοινότητες ολιστικά, ως ζωντανά δηλαδή συστήματα ή ακόμη σωστότερα, ως οικο-συστήματα, που επηρεάζονται από διάφορες μεταβλητές τόσο εξωγενείς όσο και ενδογενείς. Από την κατανόηση των αλληλοσυσχετίσεων των παραπάνω, έγινε σαφές πως σε ότι αφορά τα δεδομένα που λαμβάνονται υπόψη για τη χάραξη πολιτικής με πρόταγμα το περιβάλλον, η περιβαλλοντική διαχείριση είναι μία αντιμετώπιση μεταβλητών που εμπεριέχουν την κοινωνία και την οικονομία. Η ευρύτερη επιστημονική έννοια που εισάγεται πλέον σε κάθε ανθρώπινη δραστηριότητα είναι η βιωσιμότητα ή αειφορία.
297
Οι πολιτικοκοινωνικές εξελίξεις και η επιρροή τόσο των ίδιων των ιδεών, όσο και των εργαλείων των οικοκοινοτήτων σε παγκόσμια αστικά μορφώματα, οδήγησαν στη συγκρότηση του διεθνούς νεαρού Κινήματος της Μετάβασης (2005-) που αφορά πλέον τους αστικούς πληθυσμούς και έχει αποκτήσει αξιοσημείωτη δυναμική, εξάπλωση και εμβέλεια μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα. Οι ιδέες του κινήματος αποτελούν σε μεγάλο βαθμό εκλαϊκευμένες ιδέες των εναλλακτικών οικιστικών και κοινωνικών συγκροτήσεων, όπως οι οικοκοινότητες, που έως πρόσφατα απαντώνται μεμονωμένα και σε πολύ μικρή κλίμακα, εντός των ορίων τους. Το παγκόσμιο στερέωμα των Πόλεων σε Μετάβαση επενδύει στην ενδυνάμωση ήδη υπαρχουσών κοινοτήτων. Το στοίχημα του είναι να εμφυσήσει μία κινηματική αισιοδοξία για αλλαγή, διαμορφώνοντας μέσω διαφόρων τεχνικών ένα συλλογικό όραμα για το αύριο. Στη συνέχεια χρησιμοποιεί το κοινό όραμα ως στόχος για την κατάρτιση ενός «χάρτη πορείας» για την υλοποίηση του. Αυτό το κίνημα επιδιώκει να αποτελέσει τον εκφραστή της διάχυσης συχνά ριζοσπαστικών ιδεών που σχετίζονται με την «από τα κάτω» κοινωνική οργάνωση, τη βιωσιμότητα και ανθεκτικότητα, σε ευρύτερα κοινωνικά στρώματα. Υιοθετεί μία μη συγκρουσιακή τακτική, χρησιμοποιώντας ως μοχλό ανάληψης δράσης το πρόβλημα της περιβαλλοντικής και πιο ειδικά της πετρελαϊκής κρίσης. Σε γενικές γραμμές αποφεύγεται η πολιτική διάσταση των απευθείας συγκρούσεων και των φαινομένων εκμετάλλευσης των πολιτικών συστημάτων. Αυτό διαφαίνεται συχνά στην αμηχανία που εκφράζεται από την πλευρά του κινήματος σε ότι αφορά τα αδιέξοδα που έχουν πολιτική και οικονομική αφετηρία, όπως το πρόβλημα του χρέους που έχει καταλάβει τη Δύση και που δεν αποτελεί αποκλειστικά περιβαλλοντικό πρόβλημα, αλλά ούτε οικονομικό και κοινωνικό πρόβλημα που συνδέεται άμεσα με την κοινωνική λειτουργία. Αγνοεί εν ολίγοις, την προβληματική της εξουσίας σε επίπεδο κυβέρνησης, κρατών και αγορών. Ακριβώς σε αυτό εντοπίζεται ίσως και μία αδυναμία, να γίνει αντιληπτό το δομικό πρόβλημα της νεωτερικότητας των αρχών του 21ου αιώνα με όρους του πολιτικού. Ωστόσο, σε ορισμένες κοινότητες του δικτύου τα αποτελέσματα είναι ιδιαίτερα θετικά και ενθαρρυντικά και διαφαίνονται με απτά αποτελέσματα από την ενίσχυση της τοπικής οικονομίας, τη μείωση κατανάλωσης μη ανανεώσιμων πόρων και τη βελτίωση της κοινωνικής συνοχής. Διάφορες ουτοπίες, θεωρίες και πρακτικές εναλλακτικών κοινωνικών και οικιστικών συγκροτήσεων θα μπορούσε να θεωρηθούν –συνειδητά ή ασυνείδητα- είτε πνευματικοί πατέρες είτε συγγενή ιδεολογικά εργαλεία στρατηγικών που παρατηρούνται σε σύγχρονα κινήματα, όπως στο διεθνές κίνημα των «Αγανακτισμένων» και στις μητροπολιτικές κινητοποιήσεις των μεγάλων διαμαρτυριών (Κίνημα Occupy). Από την έρευνα προέκυψε η διαπίστωση πως ένα αξιοσημείωτο γεγονός, που εμφανίζεται στο τέλος του 20ου αιώνα και έχει πλέον αποκτήσει μαζικές διαστάσεις, είναι η δημιουργία δικτύων τοπικών, εθνικών και υπερεθνικών ομοειδών, κοινωνικών συγκροτήσεων και η οριζόντια ισχυροποίηση τους. Αυτό κατέστη δυνατό χάρις στα όλο και δυνατότερα, όλο και πιο προσιτά εργαλεία της ψηφιακής εποχής. Τα δίκτυα έχουν πολλές χρήσεις και τα χαρακτηριστικά τους είναι είτε ευκαιριακά είτε μακροχρόνια. Εντοπίζονται τόσο σε κινηματικό επίπεδο, όσο και σε επίπεδο σημαντικών δεσμών. Η εξάπλωση και γιγάντωση των δικτύων αποτελεί προϊόν και χαρακτηριστικό της Κοινωνίας της
298
Πληροφορίας. Στη προσπάθεια της επανοικιοποίησης του «κοινού», με στόχο τη συμφιλίωση με τη φύση κάτω από σύγχρονους πλέον όρους και προς την κατεύθυνση μίας περιβαλλοντικής διαχείρισης για τον 21 ο αιώνα, τα δίκτυα αναδύονται ανάμεσα στα ισχυρότερα διαθέσιμα εργαλεία κινητοποίησης και αλλαγής. Η διαδρομή στις ενότητες της μελέτης καθώς και τα πορίσματα της έρευνας πεδίου σε σχέση με ένα σχετικά εξειδικευμένο και εκ πρώτης όψεως περιορισμένου ενδιαφέροντος θέμα, που αφορά φαινομενικά μεμονωμένες κοινωνικές ομάδες, συνιστούν μια αναζήτηση απαντήσεων σε ερωτήματα που στη πορεία διαπιστώθηκε ότι διαθέτουν ευρύτερη ή και παγκόσμια ισχύ.
299
300
301
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Σε αυτή τη μελέτη διερευνήθηκαν ορισμένα βασικά θέματα σε σχέση με τα εξής ερωτήματα που αφορούν -τη συμβολή των εναλλακτικών προτύπων κοινωνικής και οικιστικής οργάνωσης στην κατεύθυνση μίας εναλλακτικής περιβαλλοντικής διαχείρισης και κοινωνικής συγκρότησης, -τη σημασία των εναλλακτικών προτύπων κοινωνικής και οικιστικής οργάνωσης σε σχέση με το ευρύτερο κοινωνικό σύνολο και με τις αστικές μορφές κοινωνικών και οικιστικών συγκροτήσεων, -μία ενδεχόμενη κρισιμότητα της ύπαρξής τους σε ότι αφορά συμπεράσματα που μπορούν να εξαχθούν από τη λειτουργία τους που να αφορούν την ανθρώπινη συνθήκη, ιδίως σε επίπεδο πλειοψηφίας και αστικών πληθυσμών σήμερα και -τις κοινές ουσιώδεις αρχιτεκτονικές ποιότητες, τυπολογίες και σημαντικές ιδιότητες ανάμεσα σε εναλλακτικά πρότυπα κοινωνικής και οικιστικής συγκρότησης. Η έννοια Περιβαλλοντική Διαχείριση, όπως αναπτύχτηκε στο 1 ο Μέρος αποδεικνύεται ατελής και αποσπασματική, αν δεν ληφθούν υπόψη κοινωνικές, ακόμη και γεωπολιτικές παράμετροι και αν δεν υπάρχει μία σφαιρική και συνολική θεώρηση όλων των υπόλοιπων δεικτών που χαρακτηρίζουν μία κοινωνία. Οι έννοιες Βιωσιμότητα και Αειφορία, όντας πιο πλατειές, επιτρέπουν την απαιτούμενη ευρύτητα και σφαιρικότητα που διαπιστώνεται ότι έχουμε ανάγκη για να κατανοήσουμε τις πολύπλοκες διεργασίες που λαμβάνουν χώρα, με τις οποίες οι ανθρώπινες δραστηριότητες πρέπει να εναρμονίζονται. Στα πλαίσια μίας τέτοιας ανάταξης και νοηματοδότησης φαίνεται πως η περιβαλλοντική διαχείριση πρέπει πλέον να ενσωματωθεί σε έναν ολιστικό σχεδιασμό ή, όπως υποστηρίζεται από πολλούς σήμερα, ο ίδιος ο σχεδιασμός πρέπει να αποκτήσει χαρακτηριστικά περιβαλλοντικής διαχείρισης, σύμφωνα με όσα αναπτύχθηκαν στο Κεφάλαιο 4. Περιβαλλοντικά, οι αρχές που υιοθετούνται από το σύνολο σχεδόν των εναλλακτικών κοινωνικών και οικιστικών συγκροτήσεων παρουσιάζουν μία σχετική συνοχή. Βασίζονται σε αντικαταναλωτικές πρακτικές και σε ολιστικές προσεγγίσεις σε ότι αφορά τις σχέσεις της κοινωνίας με τη φύση, καθώς και σε μία ηπιότερη και πιο ορθολογική χρήση των φυσικών πόρων. Επιπλέον, τα δεδομένα που προκύπτουν από τα πρότυπα ζωής μελών άλλα και από τις οικιστικές λύσεις που υιοθετούνται, είναι εξ ορισμού συνυφασμένα με μία συνειδητή περιβαλλοντική διαχείριση που περιλαμβάνει μειωμένη κατανάλωση πόρων και ελαχιστοποίηση του οικολογικού τους αποτυπώματος. Οι εναλλακτικές κοινωνικές και οικιστικές συγκροτήσεις μας ενδιαφέρουν διότι τεκμηριώθηκε ότι, εκτός των άλλων, αποτελούν προϊόν της αστικής συνθήκης. Η εργασία αυτή έδειξε πως σε συγκεκριμένες χρονικές στιγμές οι γενικότερες πολιτικές, κοινωνικές, οικονομικές και περιβαλλοντικές συγκυρίες δημιουργούν το πλαίσιο και την ανάγκη, έτσι ώστε καταστάσεις εξαίρεσης -όπως μπορεί να θεωρηθούν ότι είναι οι εναλλακτικές κοινωνικές και οικιστικές συγκροτήσεις- να αποκτήσουν χαρακτήρα και νόημα παραδείγματος. Ιστορικά, αυτό ανάγεται στη ουτοπική σκέψη και τις κοινωνικές και οικιστικές συγκροτήσεις που προέκυψαν από 301
τις θεωρητικές κατασκευές της ουτοπικής σκέψης. Όπως αναπτύχθηκε, ιστορικά οι ουτοπίες αναδύονται σε περιόδους μεγάλων κοινωνικών ανισοτήτων, καταπίεσης, διαφθοράς, φτώχιας, αδικίας και έξαρσης των κοινωνικών προβλημάτων γενικότερα. Η ουτοπική σκέψη σε τέτοιες περιόδους αναλαμβάνει τον ρόλο να οραματιστεί και να περιγράψει ένα εναλλακτικό, καλύτερο μέλλον με νέες κοινωνικές δομές. Η κρισιμότητα του ρόλου που διαδραματίζει η ουτοπική σκέψη και οι κοινωνικές δομές που επιτρέπει να αναδειχθούν είναι έκδηλη, αν λάβουμε υπόψη το γεγονός ότι σε συγκεκριμένες στιγμές όχι μόνο αποτελούν εναλλακτικό μοντέλο, αλλά τροφοδοτούν αποφασιστικά και τον κυρίαρχο προβληματισμό από τον οποίο δημιουργούνται εναλλακτικές κοινωνικές συγκροτήσεις και πραγματικές οικιστικές συγκροτήσεις που τις αντανακλούν. Η εμπειρία της αλληλεπίδρασης ανάμεσα σε διάφορες εναλλακτικές κοινωνικές και οικιστικές συγκροτήσεις και στους αστικούς πληθυσμούς δείχνει ότι η ύπαρξη τους λειτουργεί ως δεξαμενή ιδεών, εναλλακτικής γνώσης, παραδειγμάτων δομών, μεθοδολογιών και τεχνικών αλλά, ίσως και το σημαντικότερο, ενός εναλλακτικού φαντασιακού της ουτοπικής σκέψης που εκπαιδεύει και εμπνέει. Αυτή η σχέση ανάμεσα σε μία κατάσταση εξαίρεσης και σε ένα κυρίαρχο μοντέλο μπορεί να διαρκέσει για ένα περιορισμένο χρονικό διάστημα και αργότερα να περιπέσει σε λήθη. Διάφορα εναλλακτικά πρότυπα οικιστικής οργάνωσης έχουν κατά καιρούς παίξει τέτοιους ρόλους με διαφορετικές εντάσεις και αποχρώσεις ιδιαίτερα από τη δεκαετία του ’60 και ύστερα. Από τα μέσα της δεκαετίας του ’90 έως σήμερα παρατηρείται μία σταθερή αύξηση και ενδυνάμωση των εναλλακτικών κοινωνικών και οικιστικών συγκροτήσεων στην Ευρώπη. Στην Ελλάδα, σε μία περίοδο εντεινόμενης κρίσης, υπάρχει για πρώτη φορά μετά από δεκαετίες ένα έντονο και διαρκώς αυξανόμενο ενδιαφέρον για επιστροφή στην επαρχία και για μία εκ νέου υιοθέτηση ενός αγροτικού μοντέλου οικονομίας, βασισμένου αυτή τη φορά σε νέα κοινωνικά μοντέλα. Για ένα σημαντικό ποσοστό από τους ενδιαφερομένους μία τέτοια «έξοδος» οφείλει να πραγματοποιηθεί με διαφορετικές προϋποθέσεις και να ικανοποιεί διαφορετικές ανάγκες από αυτές προηγούμενων γενιών. Το ενδιαφέρον της «εξόδου» εντοπίζεται κυρίως σε μεσαία κοινωνικά στρώματα της αστικής τάξης, που βιώνουν μία δυσαρέσκεια εν όψει της ανατροπής της ομαλότητας της καθημερινότητας, της ασφάλειας και εν γένει της απαξίωσης και υποβάθμισης της μέχρι πρότινος γνώριμης αστικής καθημερινότητας. Αναζητήσεις και πειραματισμοί με εναλλακτικά πρότυπα κοινωνικής και οικιστικής συγκρότησης εντατικοποιούνται, ενώ αυξάνονται σημαντικά οι επιθυμίες και οι πραγματικές απόπειρες εγκαθίδρυσης νέων δομών, είτε σε περιορισμένο ατομικό επίπεδο, είτε σε συλλογικό. Από αυτές τις ανακατατάξεις αναδύονται πυρήνες ανάδειξης εν δυνάμει νέων εναλλακτικών κοινωνικών και οικιστικών συγκροτήσεων. Δύο χαρακτηριστικά παραδείγματα που παρουσιάστηκαν, όπως αυτά στο όρος Τελαίθριον και στο Ελπιδοχώρι, ουσιαστικά αποτελούν το προϊόν τέτοιων αναζητήσεων. Όπως περίπου για την απασχόληση με την αγροτική καλλιέργεια απαιτείται από τον αστό μία περίοδος εξοικείωσης και επαφής με τις τεχνικές και τα μυστικά της γης, αντίστοιχα τα εναλλακτικά πρότυπα κοινωνικής και οικιστικής συγκρότησης προσφέρονται ως χώροι βιωματικής εμπειρίας και γνώσης. Η ύπαρξη εναλλακτικών προτύπων οικιστικής και κοινωνικής
302
συγκρότησης έχει αποδειχθεί ότι μπορεί να λειτουργήσει ως εργαστήριο πρακτικών και μεθοδολογιών, ως τόποι βιωματικής εκπαίδευσης ενός τύπου γνώσης που δεν είναι δυνατό να παρέχεται σε κλασικούς τόπους εκπαίδευσης όπως τα σχολεία και τα πανεπιστήμια. Οι εναλλακτικές κοινωνικές και οικιστικές συγκροτήσεις επιτελούν ένα τέτοιο σκοπό, παρέχοντας μία εναλλακτική βιωματική εκπαίδευση προσφέροντας μία συνολική εμπειρία που καλύπτει τις ανθρώπινες δραστηριότητες και ανάγκες μέσω εναλλακτικών μεθόδων κοινωνικοποίησης, κατοίκησης, έκφρασης, δημιουργικότητας και παραγωγής. Καταλήγουμε λοιπόν στο ότι για μία καλύτερη προοπτική απαιτείται σταδιακά να αναδυθεί ένας νέος ανθρωπολογικός τύπος κοινωνικού υποκειμένου που θα λειτουργεί μέσα από συστημικά διαφορετικές διαδικασίες. Με τις μεθόδους που σήμερα διαθέτουμε, ο μόνος τρόπος για να συμβεί μία τέτοια αλλαγή είναι μέσω της εκπαίδευσης. Ο εκάστοτε τόπος, χώρος και πόλη και η εκάστοτε αρχιτεκτονική εμπειρία του χώρου, αποτελούν εκ φύσεως εκπαιδευτικό πεδίο και εργαλείο Σε κοινωνικό τουλάχιστον επίπεδο, το κοινό χαρακτηριστικό των περισσότερων εναλλακτικών προτύπων κοινωνικής και οικιστικής συγκρότησης αναπτύσσεται γύρω από υπαίθριους, ημιυπαίθριους ή εσωτερικούς χώρους που αφορούν την κοινότητα. Αρχιτεκτονικά και χωροταξικά, τα εναλλακτικά πρότυπα κοινωνικής και οικιστικής συγκρότησης προσφέρονται ως παραδείγματα μελέτης τρόπων οργάνωσης, χρήσεων και δημιουργίας κοινωνικών χώρων γύρω από τους οποίους αναπτύσσονται διάφορες λειτουργίες που αφορούν τον «κοινοτικό πολιτισμό», τη συνείδηση της συμμετοχής και την ταυτότητα του πολίτη. Οι προτεραιότητες που γίνονται αντιληπτές στις οικοκοινότητες ως βασικά κριτήρια σχεδιασμού για τη διασφάλιση των κοινών κοινωνικών και κοινοτικών χώρων, εμφανίζονται στις περισσότερες πόλεις ως δομικές ελλείψεις μέσω της δυνατότητας χρήσης τους ως μέτρου σύγκρισης. Πρόκειται για ελλείψεις που είτε δεν έχουν ληφθεί υπόψη, είτε έχουν παραληφθεί ή συνειδητά υποβαθμιστεί από πολιτική επιλογή. Το Κίνημα των Αγανακτισμένων για παράδειγμα, ανασύροντας στην επιφάνεια την ανάγκη για ελεύθερη, δημόσια και μεγάλης κλίμακας διαδικασία ανοικτής διαβούλευσης και κοινωνικοποίησης των πολιτών, ανέδειξε ταυτόχρονα το οξύ πρόβλημα της απόλυτης έλλειψης κάθε είδους τέτοιων δημόσιων χώρων. Η θεμελιώδης ανθρώπινη ανάγκη της δημόσιας συνάθροισης ανάμεσα σε άτομα που απαρτίζουν μία κοινότητα ή κοινωνία είναι που καθιστά κατανοητή για ένα δήμο την αναγκαιότητα για τον δημόσιο χώρο να υφίσταται ως τέτοιος, σε αντιδιαστολή με τη χρήση υποκατάστατων για τη εκφυλισμένη κάλυψη ανάγκης έκφρασης της κοινωνικότητας μέσω ιδιωτικών εμπορικών χώρων όπως καφετέριες, εμπορικά κέντρα, ή τα κοινωνικά δίκτυα στο ίντερνετ. Το αποτέλεσμα της παρουσίας ή έλλειψης συγκεκριμένης τυπολογίας και χρήσης χώρων είναι ότι οι πόλεις ευνοούν και παράγουν συγκεκριμένες συμπεριφορές και κοινωνίες.289 Αναγνωρίζεται λοιπόν η σημασία μίας τυπολογίας του «κοινού κοινωνικού χώρου» και η ανάγκη για αρχιτεκτονικές λύσεις που θα προβλέπουν, θα ενισχύουν, θα ενσωματώνουν και θα θεσμοθετούν την ελεύθερη κοινωνική συνάθροιση. Βέβαια, επαφίεται στη 289
Βλ. Αναστασόπουλος, Ν., 2012, «Κοινοποιήστε»!, Made in Athens, Κατάλογος Ελληνικής η συμμετοχής στη 13 Μπιενάλε Αρχιτεκτονικής της Βενετίας. σ. 91-9.
303
δικαιοδοσία του σχεδιασμού με εντολή της κοινότητας, του δήμου ή της πολιτείας και κυρίως των πολιτών να απαιτήσουν να προωθήσει τέτοιους χώρους και να τους ανυψώσει σχεδιαστικά ως τόπους σημαντικούς για αυτό το σκοπό που καλούνται να εκπληρώνουν. Ο David Harvey πλάθει μία ουτοπία για την κοινωνία του 2020 έχοντας με αξιοσημείωτη ακρίβεια περιγράψει από το 2000, χρονιά δημοσίευσης του κειμένου, πολλά από τα γεγονότα που ήδη έχουν πραγματοποιηθεί από τότε μέχρι σήμερα.290 Προβλέπει παραδείγματος χάριν αλυσιδωτά κρούσματα τεράστιων 291 περιβαλλοντικών καταστροφών σε παγκόσμια κλίμακα και περιβαλλοντικούς πρόσφυγες. Έξαρση των κοινωνικών ανισοτήτων που έφτασε το 2010 το 10% του παγκόσμιου πληθυσμού να ελέγχει το 98% του πλούτου, κατάρρευση των χρηματιστηρίων και παγκόσμια οικονομική ύφεση, πτώχευση κρατών και εταιρειών και δημιουργία στρατιών εξαθλιωμένων ανέργων. Προβλέπει επίσης τις απελπισμένες χειρονομίες του συστήματος να επιβιώσει με την στήριξη του τραπεζικού συστήματος από τη πλευρά κυβερνήσεων με τεράστια ποσά για ενίσχυση της ρευστότητας και κύματα εξεγέρσεων σε παγκόσμια κλίμακα. Σύμφωνα δε με το κείμενο, η κατάρρευση επέρχεται το 2013, ενώ από τότε μέχρι το 2020 που το κείμενο γράφεται σε ενεστώτα χρόνο, αναδύονται νέες κοινωνικές δομές, σπέρματα των οποίων ενυπήρχαν ήδη σε διάφορες κοινωνίες σε περιορισμένη κλίμακα. Οι νέες δομές σύμφωνα με τον Harvey χαρακτηρίζονται από πυρήνες κατοίκησης (hearth) είκοσι έως τριάντα ενήλικων ατόμων, μαζί με όσα παιδιά εξαρτώνται από αυτούς, και αναφέρονται σε κολεκτίβες φροντίδας (pradashas). Κάθε τέτοιος πυρήνας κατοίκησης διαμορφώνει ένα συλλογικό πυρήνα κατοίκησης, οργανωμένο γύρω από κοινή οικονομία και αλληλοϋποστήριξη. Τα μέλη του πυρήνα κατοίκησης τρώνε και εργάζονται σε μεγάλο βαθμό μαζί και καταλήγουν σε συλλογικές αποφάσεις σε ότι αφορά τη σχέση του δικού τους πυρήνα κατοίκησης με τους άλλους. Δέκα περίπου τέτοιοι πυρήνες κατοίκησης διαμορφώνουν μία γειτονιά (neighborhood) και μία μεγαλύτερη οργανωτική μορφή, την edilia, που συντονίζει τις δράσεις διακοσίων περίπου πυρήνων κατοίκησης. Στη συνέχεια ο Harvey προχωρά περιγράφοντας τους τρόπους συναλλαγής και ανταλλαγής σε αγαθά, υπηρεσίες και την δομή της οικονομίας των πυρήνων που βασίζεται σε τοπικά νομίσματα και πολλά άλλα ακόμη. Τα μέλη ανάμεσα σε τέτοιους πυρήνες κατοίκησης διαθέτουν διαφορετικά χαρακτηριστικά, έτσι να είναι σε θέση το κάθε άτομο να επιλέψει πυρήνα σύμφωνα με τις προτιμήσεις και τις κλήσεις του, ανάμεσα σε μία απειρία τέτοιων πυρήνων. Οι ιδέες της ουτοπίας στις οποίες καταφεύγει ο David Harvey είναι δομές που περιγράφονται σε αυτή την εργασία ως δομές που συναντώνται στα κιμπούτς, αλλά και σε διάφορες εναλλακτικές κοινωνικές και οικιστικές συγκροτήσεις που λειτούργησαν ή λειτουργούν μέχρι και σήμερα, όπως το ZEGG, η Tamera και άλλες. 290
Βλ. τελευταίο κεφάλαιο Edilia, or ‘Make of it what you will’ του βιβλίου Spaces of Hope, David Harvey, 2000. Edinburgh University Press. σσ.258-9 291 Μπορούμε να θυμηθούμε πράγματι τέτοια φαινόμενα που συνέβησαν από το 2000, όπως τα τσουνάμι στην Νοτιοανατολική Ασία, το σεισμό, τσουνάμι και διαροή ραδιενέργειας στη Φουκουσίμα της Ιαπωνίας, τις τεράστιες πυρκαγιές σε Αυστραλία, Καλιφόρνια, Ρωσία και Ελλάδα, πλημμύρες σε Κίνα, Φιλιπίνες κλπ.
304
Μία πρόταση θα ήταν, σύμφωνα με την ουτοπία που σκιαγραφεί ο Harvey, μία διαδικασία ομοσπονδιοποίησης τέτοιων σχετικά μικρών πυρήνων κατοίκησης που έχουν ανθρώπινα χαρακτηριστικά. Ίσως λοιπόν να υπάρχει ανάγκη στο μέλλον μεγαλύτερης έρευνας γύρω από τις εναλλακτικές κοινωνικές και οικιστικές συγκροτήσεις που ήδη υπάρχουν και άντλησης γνώσης από αυτές, πράγμα που η μελέτη αυτή επιχείρησε σε ένα μικρό ποσοστό να ξεκινήσει.
305
306
307
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ
307
308
309
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ
Αποσπάσματα από θεολογικά κείμενα (Βίβλος-Κοράνιο) που εμπεριέχουν κατευθύνσεις και προσδιορίζουν το πλαίσιο της σχέσης του ανθρώπου με τη Φύση. Απόσπασμα από την Παλαιά Διαθήκη «25. και εποίησεν ο Θεός τα θηρία της γης κατά γένος, και τα κτήνη κατά γένος αυτών και πάντα τα ερπετά της γης κατά γένος αυτών. Και είδεν ο Θεός ότι καλά. 26. Και είπεν ο Θεός: ποιήσωμεν άνθρωπον κατ’ εικόνα και ομοίωσιν, και αρχέτωσαν των ιχθύων της θαλάσσης και των πετεινών του ουρανού και των κτηνών και πάσης της γής και πάντων των ερπετών επί της γης. 27. και εποίησεν ο Θεός τον άνθρωπον, κατ’ εικόνα Θεού εποίησεν αυτόν, άρρεν και θύλη εποίησε αυτούς. 28. και ευλόγησεν αυτούς ο Θεός, λέγων: αυξάνεστε και πληθύνεσθε και πληρώσατε την γην και κατακυριεύσατε αυτής και άρχετε των ιχθύων της θαλάσσης και των πετεινών του ουρανού και πάντων των κτηνών και πάσης της γης και πάντων των ερπετών των ερπόντων επι της γης. 29. και είπεν ο Θεός: ιδού δέδωκα υμίν πάντα χόρτον σπόριμον σπείρον σπέρμα, ο έστιν επάνω πάσης της γης, και παν ξύλον, ό έχει εν εαυτώ καρπόν σπέρματος σπορίμου, υμίν εσται εις βρώσιν. 30. και πάσι τοις πετεινοίς του ουρανού και παντί ερπετώ έρποντι επί της γης, ο έχει εν εαυτώ ψυχήν ζωής, και πάντα χόρτον χλωρόν εις βρώσιν, και εγένετο ούτως. 31. και είδεν ο Θεός τα πάντα, όσα εποίησε, και ιδού καλά λίαν, και εγένετο εσπέρα και εγένετο πρωί, ημέρα έκτη. …και ευλόγησεν ο Θεός τον Νώε και τους υιούς αυτού και είπεν αυτοίς: αυξάνεσθε και πληθύνεσθε και πληρώσατε την γην και κατακυριεύσατε αυτής.» Πηγή: «Γένεσις», Η Παλαιά Διαθήκη κατά τους Ο, τ. Α, Αδελφότης Θεολόγων η «Ζωή», Αθήνα 1989, σ 23-28
Απόσπασμα από το Κοράνιο «… 4. Έφτιαξε [ο Θεός] τα κτήνη και σας ντύνουν, σας τρέφουν, και σας δίνουν ένα σωρό άλλα κέρδη. 5. Σας είναι το ίδιο ωφέλιμο κι όταν τα αποσύρετε τη νύχτα και όταν τα οδηγείτε την ημέρα στη βοσκή. 6. Κουβαλούν τα φορτία σας στα μέρη όπου σεις θα φθάνατε με πολύ κόπο. Ο Θεός σας είναι ελεήμων και φιλεύσπλαχνος. 7. Έβγαλε από το μηδέν τα άλογα, τους ημίονους και τους όνους που είναι χρήσιμα για την άνεση και την πολυτέλειά σας, και πολλά άλλα ζώα που δεν γνωρίζετε. 8. Αυτός πρέπει να διδάξη τον αληθινό δρόμο απ’ όπου τόσοι και τόσοι άνθρωποι απομακρύνονται. Αν ήθελε, θα είχε φωτίση όλη τη γη. 9. Κατεβάζει τη βροχή από τον ουρανό για να σας ξεδιξάση, για να μεγαλώνουν τα δέντρα και οι καρποί που θρέφουν τα ζωντανά σας. 10. Γονιμοποιεί τους σπόρους των φυτών, καρπίζει την εληά, τους χουρμάδες, τα σταφύλια και όλους τους άλλους καρπούς. Δεν είναι σημάδια αυτά για όσους σκέφτονται; … 13 Υπόταξε τη θάλασσα για να τη χρησιμοποιήσετε. Τα ψάρια που κλείνει μέσα στους κόλπους της γίνονται τροφή σας. Ψαρεύετε στολίδια και ομορφαίνουν τα ρούχα σας. Βλέπετε το πλοίο να σχίζει τα κύματα και τον ταξιδευτή να γυρεύει την αφθονία. Ευχαριστήστε τον Ύψιστο. 14. Τοποθέτησε τα ψηλά βουνά πάνω στη γη για να την στερεώση. Χάραξε το ρεύμα των ποταμών, και δρόμους για να σας οδηγούν…» Πηγή: Μωάμεθ, «Κοράνιο»: Το Κοράνιο, Μτφρ Μίνας Ζωγράφου-Μεραναίου, Εκδ. Δαρεμά, Αθήνα, κεφ. 10, σ. 145
309
Εικόνα 166 Πίνακας που περιγράφει τη μεταβολή της μέσης θερμοκρασίας από το 1860 έως το 2000. (Πηγή: Intergovernmental Panel on Climate Change- http://www.ipcc.ch )
Εικόνα 167 Δορυφορική καταγραφή αυξητικών τάσεων από το 1975 έως το 2010.
310
Εικόνα 168 Γραφικός πίνακας που περιγράφει τις διαφοροποιήσεις στο οικολογικό αποτύπωμα ανάμεσα στη Βρετανία, το παγκόσμιο μέσο όρο και το Μπανγκλαντές. (Πηγή: Global Footprint Network, 2008)
Εικόνα 169 Δείκτης του συνολικού μεγέθους του οικολογικού αποτυπώματος της ανθρωπότητας έναντι της φέρουσας ικανότητας του πλανήτη και της σταθερής αυξητικής τάσης μετά το 1981 όπου την έχει ξεπεράσει. (Πηγή: Global Footprint Network, 2008)
311
312
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ
Πίνακας κατάταξης χωρών με βάση τα στοιχεία για το 2010 του ΔΝΤ (Διεθνές Νομισματικό Ταμείο)[1] Α/Α
ΧΩΡΑ
Intl. $
1
Qatar
88,559
2
Luxembourg
81,383
3
Singapore
56,522
4
Norway
52,013
5
Brunei
48,892
6
United Arab Emirates
48,821
7
United States
47,284
—
Hong Kong
45,736
8
Switzerland
41,663
9
Netherlands
40,765
10
Australia
39,699
11
Austria
39,634
12
Canada
39,057
13
Ireland
38,550
14
Sweden
38,031
15
Kuwait
37,849
16
Iceland
36,621
17
Denmark
36,450
18
Belgium
36,100
19
Germany
36,033
20
Republic of China (Taiwan)
35,227
21
United Kingdom
34,920
22
Finland
34,585
23
France
34,077
24
Japan
33,805
25
Korea, South
29,836
26
Spain
29,742
27
Israel
29,531
28
Italy
29,392
29
Greece
28,434
30
Cyprus
28,256
31
Slovenia
28,030
32
New Zealand
26,966
33
Bahrain
26,852
Πηγή: http://en.wikipedia.org/wiki/International_Monetary_Fund
312
Πίνακας κατάταξης χωρών με βάση τα στοιχεία για το 2011 για τον Δείκτη Human Development Index. (2011 report United Nations Development Programme (UNDP) 33. Brunei 0.838 Norway 0.943 17. Israel 0.888 ( ) ( ) ( ) 18. Belgium 0.886 ( ) Australia 0.929 34. Estonia 0.835 19. Austria 0.885 ( ) ( ) ( ) 20. France 0.884 ( ) Netherlands 35. Slovakia 0.834 21. Slovenia 0.884 ( ) 0.910 ( ) ( ) 22. Finland 0.882 ( ) United States 36. Malta 0.832 ( ) 23. Spain 0.878 ( ) 0.910 ( ) 37. Qatar 0.831 ( ) 24. Italy 0.874 ( ) New Zealand 38. Hungary 0.816 25. Luxembourg 0.867 0.908 ( ) ( ) ( ) Canada 0.908 39. Poland 0.813 26. Singapore 0.866 ( ) ( ) ( ) Ireland 0.908 40. Lithuania 0.810 27. Czech Republic ( ) ( 1) 0.865 ( ) Liechtenstein 41. Portugal 0.809 28. United Kingdom 0.905 ( ) ( -1) 0.863 ( ) Germany 0.905 42. Bahrain 0.806 ( ) 29. Greece 0.861 ( ) Sweden 0.904 ( ) 30. United Arab ( ) 43. Latvia 0.805 ( ) Emirates 0.846 ( ) 44. Chile 0.805 ( ) 31. Cyprus 0.840 ( ) Switzerland 45. Argentina 0.797 32. Andorra 0.838 ( ) 0.903 ( ) ( 1) Japan 0.901 ( ) Hong Kong 46. Croatia 0.796 0.898 ( 1) ( -1) Iceland 0.898 47. Barb ( -1) South Korea 0.897 ( ) Denmark 0.895 ( ) Ημερομηνία έκδοσης 2/11/2011. Η παρακάτω λίστα αφορά τις χώρες στην κατηγορία «Very High Human Development». Σημείωση: Πράσινα βέλη ( ), κόκκινα βέλη ( ), και μπλε παύλες ( ) αναπαριστούν αλλαγές στη θέση χωρών σε σχέση με τον αντίστοιχο πίνακα του 2010.
Πηγές:http://hdr.undp.org/en/, http://en.wikipedia.org/wiki/Human_Development_Index
313
314
ΜΕΓΑΛΑ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΑ ΑΤΥΧΗΜΑΤΑ Τύπος ατυχήματος/ Έτος Τόπος καταστροφής Έκρηξη εργοστασίου χημικών 1976 Σεβέζο, Ιταλία Πετρελαιοφόρο Amoco Cadiz κόβεται στα δύο, 68 εκατομμύρια γαλόνια πετρελαίου στη θάλασσα Three Mile Island Πυρηνικός σταθμός HammUentrop Τσερνόμπιλ
1978
Πυρηνικός σταθμός Superphoenix Πόλεμος περσικού κόλπου
Βρετάνη
Συνέπειες Έκθεση χιλιάδων ανθρώπων σε καρκινογόνες διοξίνες Χιλιάδες θαλασσοπούλια νεκρά, τεράστια βλάβη στη θαλάσσια ζωή
Πυρηνικό ατύχημα
1979 1986
Γερμανία
Διαρροή ραδιενέργειας
1986
Ουκρανία
1990
Γαλλία
Πυρηνικό ατύχημα τεράστιας κλίμακας με συνέπειες σε βάθος χρόνου Διαρροή νατρίου
1991
Ιράκ-Κουβέιτ
Έκρηξη-πυρκαγιά σε σταθμό 1997, επεξεργασίας πυρηνικών 1999 καυσίμων Βομβαρδισμοί από ΗΠΑ και 1999 νατοϊκές δυνάμεις
Τοκάι-Μούρα, Ιαπωνία
Βομβαρδισμοί από ΗΠΑ και 2003 νατοϊκές δυνάμεις
Ιράκ
Βομβαρδισμοί από Ισραήλ
2006
Λίβανος
Ατύχημα από σεισμό πυρηνικό εργοστάσιο
σε 2007
Ιαπωνία
1.772.654 καμένα στρέμματα 2007 από τις μεγάλες πυρκαγιές
Ελλάδα
13 ναυάγια από κακοκαιρία
2007
Μαύρη Θάλασσα
Φουκουσίμα
2011
Ιαπωνία
Γιουγκοσλαβία
60 εκ. βαρέλια πετρέλαιο διέρρευσαν σχηματίζοντας 246 λίμνες πετρελαίου. Τουλάχιστον 600 πετρελαιοπηγές πυρπολήθηκαν από τα ιρακινά στρατεύματα καίγοντας 2,5-6 εκ. βαρέλια την ημέρα από τα τέλη Φεβρουαρίου ως τις αρχές Απριλίου Διαρροή αερίων και ραδιενέργειας
Βόμβες απεμπλουτισμένου ουρανίου μολύνουν τεράστιες εκτάσεις (9 μετρ. Τόνοι στο Κόσοβο και 3 στην Βοσνία-Ερζεγοβίνη) 290 μετρ. Τόνοι απεμπλουτισμένου ουρανίου μολύνουν τεράστιες εκτάσεις χιλιάδες τόνοι πετρελαίου διαρρέουν στην Μεσόγειο διαρροή ραδιενεργών αποβλήτων από 100 βαρέλια που άνοιξαν και διέφυγαν στην ατμόσφαιρα διάβρωση εδάφους, μόλυνση και εξάντληση υδροφόρου ορίζοντα και ερημοποίηση διαρροή χιλιάδων τόνων πετρελαίου και θείου, μαζικοί θάνατοι πανίδας Πυρηνικό ατύχημα τεράστιας κλίμακας με συνέπειες σε βάθος χρόνου
Πηγή: http://en.wikipedia.org/wiki/List_of_environmental_disasters
315
316
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ
ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΟΥ ΚΙΝΗΜΑΤΟΣ ΠΡΩΙΜΑ ΚΙΜΗΜΑΤΑ-ΑΠΑΡΧΕΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΤΗΣ ΦΥΣΗΣ (2Ο Μισό 19ου αι. μέχρι τον 1ο ΠΠ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ
ΧΩΡΑ
EΤΟΣ
ΣΧΟΛΙΑ
NATIONAL TRUST
ΒΡΕΤΑΝΙΑ
1895
Κίνηση για την προστασία των ανοικτών χώρων και των κοινοτικών εκτάσεων. Από το 1907 το κράτος ανέθεσε την μόνιμη διατήρηση της δημόσιας ιδιοκτησίας προς όφελος του Έθνους Ομάδα από ζωολόγους που μοιράζονται για την διαφύλαξη της άγριας φύσης της Γαλλίας και των κτήσεών της Ομάδα από τζέντλεμεν που μοιράζονται τον εθουσιασμό για τη διασωση μεγάλου μέρους της πανίδας από τα πέρατα της αυτοκρατορίας από την καταστροφή.
Society for the Promotion of Natural Reserves (SPNR) Σύλλογος για την Προστασία της Άγριας Πανίδας της Αυτοκρατορίας (Society for the Preservation of Wild Fauna of the Empire (SPWFE)
1912 1903
Κυβερνήσεις των κρατιδίων ενεργοποιούνται ανεξάρτητα
ΓΕΡΜΑΝΙΑ Deutscher Bund Heimatschutz
Δρέσδη
1904
Bund Naturschutz
Βαυαρία
1913
Naturschutzring
Βερολίνο
1913
1η φάση
Σύνδεσμος για τη Διατήρηση των ΟΛΛΑΝΔΙΑ 1905 Εθνικών Μνημείων Προστασία Πολιτιστικών 1911 Μνημείων Société pour la Protection des ΓΑΛΛΙΑ Paysages Société Nationale de Protection de 1854 la Nature (SNPN) Société Nationale pour la ΒΕΛΓΙΟ Protection de Sites Σύνδεσμος για τη Προστασία της ΔΑΝΙΑ Το 1925 μετατρέπεται σε Εθνικό Οργανισμό για την προώθηση της προστασίας της φύσης και τη 1911 Φϋσης δημόσια εκπαίδευση σε ζητήματα προστασίας του περιβάλλοντος (Naturfredning Forening) ο Ο μεσοπόλεμος ήταν περίοδος ύφεσης και η οικονομική ανασυγκρότηση μετά τον 2 ΠΠ έγινε προτεραιότητα, περίοδος που συμπίπτει με την επικράτηση του όρου «ανάπτυξη». Προστασία της Αγροτικής Αγγλίας ΒΡΕΤΑΝΙΑ 1926 Ίσως η μοναδική ομάδα που ιδρύθηκε κατά τη διάρκεια του μεσοπολέμου
Πηγή: Το Περιβαλλοντικό Κίνημα στην Δυτική Ευρώπη, Rusell J. Dalton. Φύση, Κοινωνία και Πολιτική, Επιμ. Γιάννης Σταυρακάκης, εκδ. Νήσος,1998.
316
317
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ
ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΟΥ ΚΙΝΗΜΑΤΟΣ
2η φάση
ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ ΤΟΥ ΚΙΝΗΜΑΤΟΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ (τέλος του 2ου ΠΠ μέχρι τη δεκαετία του 1960 ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ
ΧΩΡΑ
EΤΟΣ
ΣΧΟΛΙΑ
Ψήφιση νόμου για τον σχεδιασμό των Πόλεων και της Υπάιθρου Διεθνής Ένωση για τη Προστασία της Φύσης (IUCN) Ίδρυση κυβερνητικής υπηρεσίας Προστασίας της Φύσης Πρώτη εμφάνιση κινήματος προστασίας Italia Nostra
ΒΡΕΤΑΝΙΑ
1947
Παρείχε στο κράτος τον πλήρη έλεγχο για τον σχεδιασμό ολόκληρης της χρήσης γης στη Βρετανία
1948
Διεθνής Ένωση κυβερνητικών υπηρεσιών για τη Προστασία της Φύσης και μη κυβερνητικών οργανισμών
Bund Naturschutz
ΓΕΡΜΑΝΙΑ (Δυτική) ΓΕΡΜΑΝΙΑ (Δυτική)
Γερμανικός Κύκλος για τη Προστασία της Φύσης/ Deutscher Naturschutzring (DNR) World Wide Fund (WWF)
1949
ΙΤΑΛΙΑ
1951 1955
Με μορφή διαμαρτυρίας από μία ομάδα καλλιτεχνών και συγγραφέων που διαφωνούσαν με την καταστροφή του Τέβερε στην Piazza di Spagna. Διάσωση πολιτισμικής κληρονομιάς στην αρχιτεκτονική, μουσική και αγροτική φύση και ζωή. Επαναδραστηριοποίηση μετά το πόλεμο
1960
Υπερκάλυψε και ενοποίησε πολλές μικρές τοπικές οργανώσεις
1961
Βρετανικό τμήμα (1961), Γαλλικό και Γερμανικό Τμήμα (’63), Βέλγιο(’65),Ιταλία (’66), Ολλανδία (’72), Δανία (’73)
317
318
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ
ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΟΥ ΚΙΝΗΜΑΤΟΣ ΤΟ ΝΕΟ ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΟ ΚΥΜΑ Της ΔΕΚΑΕΤΙΑΣ ‘60 ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ
ΧΩΡΑ
EΤΟΣ
ΓΑΛΛΙΑ
ΣΧΟΛΙΑ Το γαλλικό περιβαλλοντικό και αντιπυρηνικό κίνημα έλκει την καταγωγή του από τις εξεγέρσεις του Μάη του ’68 που έδωσαν στον περιβαλλοντισμό ιδεολογικό χαρακτήρα.
3η φάση
ΟΛΛΑΝΔΙΑ Κίνημα PROVO
1965-7
Κίνημα KABOUTER
1968-70
Αρχή του σύγχρονου ολλανδικού περιβαλλοντικού κινήματος
1970
Υπουργείο Περιβάλλοντος
ΓΑΛΛΙΑ «Ζήσε Διαφορετικά»/
ΒΕΛΓΙΟ
Σύνοδος των Ηνωμένων Εθνών για το Ανθρώπινο περιβάλλον
Στοκχόλμη, Σουηδία
1972
Φλαμανδικός περιβαλλοντισμός, παρακλάδι ενός καθολικού κινήματος που παρακινούσε τους οπαδούς του να υιοθετήσουν ένα τρόπο ζωής που χαρακτηριζόταν από οικειοθελή απλότητα, με απόρριψη του κυρίαρχου προτύπου της βιομηχανικής κοινωνίας Με τη Σύνοδο της Στοκχόλμης διευρύνθηκε η συζήτηση με τη συμμετοχή από 114 χώρες και επετέχθη για πολλές χώρες η νομιμοποίηση της περιβαλλοντικής πολιτικής για πρώτη φορά.
318
ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΟΥ ΚΙΝΗΜΑΤΟΣ ΤΟ ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΟ ΚΙΝΗΜΑ (1970-σήμερα)
4η φάση
ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ
ΧΩΡΑ
EΤΟΣ
ΣΧΟΛΙΑ
Φίλοι της Γης (Friends of ΗΠΑ the Earth) ΓΑΛΛΙΑ ΟΛΛΑΝΔΙΑ
1969
Ίδρυση οργανισμού που δημιουργεί ένα διεθνές δίκτυο
1970 1972
GREENPEACE
1970 1975 1977 197888 1972
Les Amis de la Terre (’70) Γαλλικό παράρτημα Vereniging Millieudefensie (VMD ‘72) Σταδιακή δημιουργία παραρτημάτων σε 24 χώρες Ίδρυση οργανισμού που δημιουργεί ένα διεθνές δίκτυο GREENPEACE Λονδίνο GREENPEACE Παρίσι παραρτήματα GREENPEACE σε χώρες της Ευρώπης
ΚΑΝΑΔΑΣ
Σύλλογος της Μικρής Γης ΟΛΛΑΝΔΙΑ (De Kleine Aarde) Ίδρυμα για ένα ΟΛΛΑΝΔΙΑ εναλλακτικό τρόπο ζωής (Stichting Mondiaal Alternatief) BBU ΓΕΡΜΑΝΙΑ Ökoinstitut
ΓΕΡΜΑΝΙΑ
υποστηρίζει την αλλαγή τρόπου ζωής ως μοναδική λύση στην ρύπανση και την ελλειψη ενέργειας προτείνεται η ιδέα της βιώσιμης κοινωνίας όπου θα εξισορροπούνται οι κοινωνικές ανάγκες από τους υπάρχοντες πόρους.
Ενεργοποιούνται τοπικές επιτροπές πρωτοβουλίας (Burgerinitiativen) και ενοποιούνται μεταξύ τους παρέχει την ερευνητική βάση για την περιβαλλοντική δράση.
319
321
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ
ΚΑΤΑΤΑΞΗ ΧΩΡΩΝ ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΟ ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΟ ΑΠΟΤΥΠΩΜΑ ΚΑΙ ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΟ ΑΠΟΘΕΜΑ (2007) ΧΩΡΑ Οικολογικό Αποτύπωμα Οικολογικό Απόθεμα Αλβανία Αλγερία Αργεντινή Αρμενία Αυστραλία Αυστρία Αφγανιστάν Βέλγιο Βουλγαρία Βραζιλία Γαλλία Γερμανία Δανία Ελλάδα Ην. Βασίλειο ΗΠΑ Ινδία Ιρλανδία Ισπανία Ισραήλ Ιταλία Καναδάς Μεξικό Μπαγκγαντές Νορβηγία Ολλανδία Παγκόσμιος μέσος όρος Ρουμανία Φινλανδία
2.2 1.7 2.5 1.4 7.8 5 0.5 5.1 2.7 2.4 4.9 4.2 8 5.9 5.3 9.4 0.9 6.3 5.7 4.8 4.8 7.1 3.4 0.6 6.9 4.4 2.7 2.9 5.2
-1 -0.7 5.7 -0.6 7.6 -2.1 0.3 -4 0.1 4.9 -1.9 -2.3 -2.3 -4.2 -3.7 -4.4 -0.5 -2 -4.4 -4.4 -4.4 13 -1.7 -0.3 -0.8 -0.6 -0.6 6.5
Πηγή: Global Footprint Network, 2008 Εικόνα 170 Η θέση της Ελλάδας στον πίνακα κατάταξης κρατών σε σχέση με το οικολογικό τους αποτύπωμα. (Πηγή: Living Planet Report 2008, WWF)
321
Εικόνα 171 Γραφικός πίνακας κατάταξης κρατών σε σχέση με το Οικολογικό τους αποτύπωμα ανά άτομο για το 2005. (Η Ελλάδα τονισμένη με κόκκινο, καταλαμβάνει την 11η θέση). (Πηγή: The ecological footprint Atla, Global Footprint Network, 2008)
322
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ
Εικόνα 172 Μεταβολή του δείκτη που φανερώνει το ποσοστό όπου μία χώρα φέρεται ως δανειολήπτης ή δανειοδότης σε φυσικούς πόρους ανάμεσα στο 1961 και στο 2005. Η Ελλάδα στον πρώτο χάρτη είναι δανειοληπτική χώρα σε επίπεδο 50% ενώ το 2005 το επίπεδο αυτό έχει υπερτριπλασιαστεί. (Πηγή: Living Planet Report 2008, WWF)
323
Εικόνα 173 Η θέση της Ελλάδας στον πίνακα κατάταξης κρατών σε σχέση με το οικολογικό τους αποτύπωμα κατανάλωσης νερού. (Πηγή: Living Planet Report 2008, WWF)
324
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ
ΠΙΝΑΚΑΣ ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΩΝ ΚΙΝΗΜΑΤΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ/ 2011 Εναλλακτική και Αλληλέγγυα οικονομία Ανταλλακτική οικονομία
www.sporos.org
www.skoros.espiv.net
www.nuestromundo.gr
www.forfree.gr
spame.tumblr.com
www.jaba.gr
www.terraverde-chania.gr
www.xariseto.gr
www.nosotros.gr
www.xarizo.blogspot.com
οmotrapezoi.blogspot.com
www.logo-timis.gr
Το κουκούτσι – Ηράκλειο
www.freecycle.org
tontoulapi.espivblogs.net
www.ftiaxno.gr www.tzaba.gr
Κινήσεις για Οικοκοινότητες
Εναλλακτικά νομίσματα
oikodiktyo.espivblogs.net
www.tem-magnisia.gr
oikokoinotita.blogspot.com
fasouli.wordpress.com
www.oikokoinotita.gr
www.lets.net.gr
www.freeandreal.org
www.ovolos.gr
state-of-nature-team.blogspot.com elpidohori.gr
Ανανεώσιμες πηγές ενέργειας
Φυσική δόμηση
www.neaguinea.org
www.cob.gr saligaroi.blogspot.com www.piliko.gr www.anelixi.org www.eco-art.gr
Χώροι βιολογικής και καλλιέργειας στην πόλη
συλλογικής Φυσική καλλιέργεια
καλλιέργεια-Διαρκής
votanikoskipos.blogspot.com
Κέντρο φυσικής καλλιέργειας – Έδεσσα
eleftherosagros.blogspot.com
www.permaculture-greece.org
parkingparko.blogspot.com
www.kangouro.gr
agroselliniko.blogspot.com
todendro.blogspot.com
protovouliaxalandriou.blogspot.com
325
ΠΙΝΑΚΑΣ ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΩΝ ΚΙΝΗΜΑΤΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ/ 2011 Διατήρηση ντόπιων ποικιλιών Κολεκτίβες εργασίας www.peliti.gr
www.pagkaki.org
www.aegilops.gr
www.european-village.org
sporilimnou.blogspot.com
www.synapeiro.gr colectivakipseli.wordpress.com Άνευ Αρχών – Θεσσαλονίκη
Ελεύθερο λογισμικό και e-ποδομές
Φυσικές μορφές θεραπείας
www.ufu.gr
www.neaguinea.org
espiv.net
www.ftiaxno.gr
sid.gr
Αντιπληροφόρηση
Πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης και δίκτυα
athens.indymedia.org
www.enasalloskosmos-community.net
indy.gr
www.iliosporoi.net
www.kinimatorama.net
www.biozo.gr
Οικογιορτές
Κινήσεις για την απο-ανάπτυξη και την τοπικοποίηση
en-oiko.blogspot.com
apokoinou.com
marathonecofestival.wordpress.com
www.topikopoiisi.blogspot.com
oikogiorti.gr
www.ftiaxno.gr
Εναλλακτική μετακίνηση/
Δικαιώματα πεζών/ ποδηλάτες
www.podilates.gr
localathens.blogspot.gr Bikerespect.gr
Δίκτυα πρωτοβουλιών enasalloskosmos-community.net/ humangrid.gr/
326
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ
Εικόνα 174 Τοπογραφική κάτοψη Arcosanti, Arizona. ΗΠΑ.
327
Εικόνα 175 Τοπογραφικό διάγραμμα της Οικοκοινότητας EVI, Ithaca, ΗΠΑ 328
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ
Εικόνα 176 Τοπογραφική κάτοψη της Οικοκοινότητας EVI, Ithaca. ΗΠΑ
329
Εικόνα 177 Τοπογραφική κάτοψη Munkesøgård, Δανία.
330
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ
Εικόνα 178 Τοπογραφικό της οικοκοινότητας Findhorn (Πηγή: Findhorn/ Terry Vergos)
331
Εικόνα 179 Τοπογραφικό Ανάβρας, Μαγνησία.
332
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ
Εικόνα 180 Κέντρο κοινότητας-τραπεζαρία και Universal Hall, Αίθουσα πολλαπλών εκδηλώσεων, Οικοκοινότητα Findhorn, Σκωτία.
333
Εικόνα 181 Κατόψεις μονάδων κατοικιών του Συνεταιρισμού κατοικίας Tinggården, Δανία 334
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ
. Εικόνα 182
Τοπογραφικό του Συνεταιρισμού κατοικίας Tinggården, Δανία
335
Εικόνα 183
Τοπογραφικό της οργάνωσης του χώρου στον μελλοντικό τόπο κατοίκησης της ομάδας στο όρος Τελαίθριον (Πηγή: www)
336
337
337
338
339
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
339
340
Ελληνόγλωση Agamben, G., 2007, Η κοινότητα που έρχεται, Αθήνα: Εκδόσεις Ίνδικτος. Αειφορία και Περιβάλλον, Ο νησιωτικός χώρος στον 21ο αιώνα, 2005, επ. Τσάλτας Γ., Αθήνα: εκδ. Ι Σιδέρης. Η Ελλάδα, οικολογικό και πολιτιστικό απόθεμα, ΥΠΕΧΩΔΕ, 1995. Θωμαδάκης, Σ., 2011, Κράτος και ανάπτυξη στην Ελλάδα, Ένα εξελικτικό δίδυμο, Εκδόσεις Αθήνα: Αλεξάνδρεια. Ωραίο, φρικτό κι απέριττο τοπίον: αναγνώσεις και προοπτικές του τοπίου στην Ελλάδα, 2007, επ. Μανωλίδης, Κ., Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Σκόπελος: Εκδόσεις Νησίδες. Ανανιάδου - Τζημοπούλου Μ., Γεράρδη Κ., 1996, Γιαλύρη Θ., Χωροταξικός σχεδιασμός για μια βιώσιμη ανάπτυξη, Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Ζήτη. Βαϊου Ν., Χατζημιχάλης Κ., 2012, Ο Χώρος στην Αριστερή Σκέψη, Ινστιτούτο Νίκος Πουλαντζάς, Αθήνα: Εκδόσεις νήσος. Benjamin W., 1977, Για μία κριτική της βίας, Αθήνα: Ελευθεριακή Κουλτούρα. Bloch, E., Adorno, T., 2000, Κάτι λείπει, μτφρ. Στέφανος Ροζάνης, Αθήνα: Εκδόσεις Έρασμος. Bloch, E., 1985, Ουτοπία και Επανάσταση, μτφρ. Στεφάνος Ροζάνης, Αθήνα: Εκδόσεις ‘Έρασμος. Bourdieu, P., 1998, Αντεπίθεση πυρών : λόγοι για την ενίσχυση της αντίστασης ενάντια στη νεοφιλελεύθερη εισβολή, μτφρ. Διαμαντάκου, Κ., Αθήνα : Πατάκης. Γεωργόπουλος, Α., 2002, Περιβαλλοντική Ηθική, Αθήνα: Εκδόσεις Gutenberg. Γετίμης Π., Καυκάλης Γ. και Οικονόμου Δ., 1994, Χωροταξία και Περιβάλλον: νέοι θεσμοί και συμβίωση για το μέλλον, Αθήνα:ΤΟΠΟΣ. Georg S., Ritter, J., Gombrich, E., Το τοπίο, 2004, Μτρφ, Γ. Σαγκριώτης, Λ. Αναγνώστου, Ν. Δασκαλοθανάσης, Αθήνα: Ποταμός. Γκορζ Α., 1975, (με το ψευδώνυμο: Μποσκιέ Μισέλ), Οικολογία και πολιτική, Αθήνα: Εκδόσεις Λιβάνης. Γκουαταρί Φ., 1991, Μτφρ., Μάντα Σολομού, Οι τρεις Οικολογίες, Αλεξάνδρεια, Αθήνα. Δημαδάδα, Ζ., 2008, Οικονομία-Ανάπτυξη-Περιβάλλον: Θεωρητικές Προσεγγίσεις και πολιτικές Αειφόρου Ανάπτυξης, Αθήνα: Εκδόσεις Παπαζήση. Βιτάλη, Δ., επ., Διευρυμένες Οικολογίες, Προσεγγίσεις σε μία εποχή κρίσης, 2009, Κατάλογος ΕΜΣΤ/ΥΠΠΟ. Δουζίνας Κ., 2011, Αντίσταση και φιλοσοφία στην Κρίση : Πολιτική, Ηθική και στάση Σύνταγμα, Αθήνα: Εκδόσεις Αλεξάνδρεια. Δουκέλης Π., 2005, Το ελληνικό τοπίο, Αθήνα: εκδόσεις Εστία. Ευθυμιόπουλος Ε., 1992 «Ο δύσκολος δρόμος προς την αυτοσυντηρούμενη ανάπτυξη», Νέα Οικολογία, τ. 93-94. Ευτοπία, 1/2010, περιοδική έκδοση για τον ελευθεριακό κοινοτισμό. Ευρωπαϊκή και Εθνική Προοπτική, Πάντειο Πανεπιστήμιο, Ευρωπαϊκό Κέντρο Περ. Έρευνας & Κατάρτισης, 2004, Αθήνα: Εκδόσεις Ι. Σιδέρης. Καραβίδας, Κ.Δ, 1981, Το πρόβλημα της Αυτονομίας: Σοσιαλισμός και κοινοτισμός, φωτ. Ανατύπωση από τις εκδόσεις του 1930 και 1036, Αθήνα: Εκδόσεις Παπαζήση. Καραχάλιος Μ., 1994, Κοινωνιολογία της γνώσης και κριτική του ολισμού, Karl MannheimΚολέμπας, Γ., Τοπικοποίηση: Από το παγκόσμιο στο τοπικό/ Ένας οικολογικός κόσμος είναι δυνατός, 2008, Θεσσαλονίκη: Κέντρο Πληροφόρησης και Τεκμηρίωσης «ΑΝΤΙΓΟΝΗ». Karl Popper, Αθήνα: Εκδόσεις Δωδώνη. Lefebvre H., 2007εισαγωγή Σταυρίδης, Σ., Δικαίωμα στην Πόλη, Χώρος και Πολιτική, Αθήνα: Eκδόσεις Κουκίδα. Lietaert, M., Συνεταιρισμός κατοικίας: μία νέα μορφή αστικής υπηρεσίας κοινοτικών δικτύων, Re-public: re-imagining democracy, http://www.re-public.gr, 29/7/2009. Λατούς, Σερζ, 2008, Το στοίχημα της αποανάπτυξης, Εκδόσεις Βάνιας.
341
Λύτρας, Ν. Α., 2007, Αναλύσεις περί κοινωνικής δομής/ Κοινωνική οργάνωση και πολιτική στον 21ο αιώνα, Αθήνα: Εκδόσεις Παπαζήση. Μαρκούζε Χ., 1985, Το τέλος της ουτοπίας, Αθήνα: Ύψιλον. Μοδινός, Μ., 1996, Η Αρχαιολογία της Ανάπτυξης, Ηράκλειο Κρήτης: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης/ Ίδρυμα Τεχνολογίας και ¨Ερευνας. Μπαλιμπάρ Ε., 1991, Φυλή, Έθνος, τάξη, Αθήνα: Ο πολίτης. Μπεκ, Ο., 1999, Τι είναι παγκοσμιοποίηση, λανθασμένες αντιλήψεις και απαντήσεις, Αναστοχασμός, Προλ. Νίκος Κοτζιάς, Αθήνα: Εκδόσεις Καστανιώτη. Μπερνέρι,Μ., 1999, Περιήγηση στην Ουτοπία, Μτφρ. Βασίλης Τομανάς, Αθήνα: Εκδόσεις Νησίδες. Μπίθας Κ.Π., 2001, Βιώσιμες Πόλεις, Θεωρία-Πολιτική, Αθήνα: ΤΥΠΩΘΗΤΩ. Μπίρης, Τ., 2001, Αρχιτεκτονική στην αρχή της Νέας Χιλιετίας, Τμήμα Αρχιτεκτόνων, ΕΜΠ, Αθήνα: Εκδόσεις Παπασωτηρίου. Μπίρης, Τάσος, Συνομιλίες για την Αρχιτεκτονική με τον Τάκη Κουμπή, εκδόσεις Παπασωτηρίου, Αθήνα 2008. Μπούκτσιν, Μ., 1989, Ξαναφτιάχνοντας την Κοινωνία, Αθήνα: Εξάντας. Μπούκτσιν, Μ., Ρόμπερτς, Α., 1977, Η Οικολογία και η Επαναστατική σκέψη, Μτφρ. Νίκος Αλεξίου, Αθήνα: Ελεύθερος Τύπος. Μπούκτσιν, Μ., 1992,Τι είναι κοινωνική Οικολογία, Μτφρ. Μάκης Κορακιανίτης. Αθήνα: Εκδόσεις Βιβλιοπέλαγος. Μπούμπερ Μ., 2000, Μονοπάτια στην Ουτοπία, μτφρ. Βασίλης Τομανάς, Αθήνα: Εκδόσεις Νησίδες. Negri, A., & Hardt, M., 2004, Πλήθος, Πόλεμος και δημοκρατία στην εποχή της Αυτοκρατορίας, Αθήνα:εκδόσεις Αλεξάνδρεια. Dawkins, R., 1975, Το εγωϊστικό γονίδιο, Μία βιολογική ερμηνεία της κοινωνικής συμπεριφοράς του πολιτιστικού φαινομένου, Αθήνα: Τροχαλία. Owen, R., 2007, Μία νέα θεώρηση της κοινωνίας, Αθήνα: Εκδόσεις Αλεξάνδρεια. Poulantzas N., Pouvoir Politique et classes socials, Maspéro, Paris 1968, 1975, Μτφρ. Κ. Φιλίνης, Λ. Χατζηπροδρομίδης, 2 τόμοι, Αθήνα: Θεμέλιο. Παγκοσμιοποίηση και Περιβάλλον, 2002, επ. Ευθυμιόπουλος Η., Μοδινός, Μ., ΔΙΠΕ. Παπαϊωάννου, Σ., 1930, Οι αυτοδιοικούμενοι οργανισμοί, Αθήνα: Εκδόσεις Κοινότητος. Περιβάλλον και Ανάπτυξη/ Διαλεκτικές Σχέσεις και Διεπιστημονικές Προσεγγίσεις, 2005, επ. Δημήτρης Ρόκος, Αθήνα: Εναλλακτικές Εκδόσεις. Ρόκος Δ., Από την βιώσιμη ή αειφόρο στην αξιοβίωτη ολοκληρωμένη ανάπτυξη, 2003, Αθήνα: Εκδοτικός Οίκος Λιβάνη. Ρουσσόπουλος, Δ., συνέντευξη, περιοδικό Ευτοπία, 10/2010 Σύγχρονες τάσεις σχεδιασμού τοπίων, Εκδόσεις ΖΗΤΗ, Θεσσαλονίκη 1997. Jackson, T., 2011, Ευημερία Χωρίς Ανάπτυξη: Τα οικονομικά ενός πλανήτη με πεπερασμένες δυνατότητες, Αθήνα: Εκδόσεις Κέδρος. Sassen, S., 2001, Το κράτος και η Παγκόσμια Πόλη, Ορίζοντες πιθανών αστεακών κόσμων, Αθήνα: Ελευθεριακή Κουλτούρα. Shiva, V., 2000, Η αρπαγή της σοδειάς, Αθήνα: Εκδόσεις Βιβλιοπωλείο Εξάρχεια. Sustainable Development. Θεωρητικές προσεγγίσεις μιας κρίσιμης έννοιας, 1996, επ. Κωνσταντίνος Λ., Αθήνα: Εκδόσεις Παπασωτηρίου. Τερζάκης, Φ., 2003, Αποσπάσματα μίας Φιλοσοφίας της Φύσης, Αθήνα: Εκδόσεις Futura. Τζέιμσον, Φ., 2008, Οι αρχαιολογίες του μέλλοντος, Αθήνα: εκδόσεις Τόπος. Τουρνικιώτης, Π., 2006, Η Αρχιτεκτονική στη Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα: Εκδόσεις Futura. Τρία κείμενα για την Ουτοπία: Thomas More/Ουτοπία, Francis Bacon/ Νέα Ατλαντίς, Henry Neville/ Η Νήσος των Πάιν, 2007, Μτφρ. Γρηγόρης Κονδύλης, Αθήνα: Εκδόσεις Μεταίχμιο. Το πολιτικό στη σύγχρονη τέχνη, 2008, επ. Σταυρακάκης Γ., και Σταφυλάκης Κ., Αθήνα: Εκδόσεις Εκκρεμές.
342
Τσουκαλάς Κ., 1981, Κοινωνική Ανάπτυξη και κράτος, Αθήνα: Θεμέλιο. Φιλάρετος, Γ., 1927, Συνεργατικοί Συνεταιρισμοί, Αθήνα: Σακελλάριος. Φιλιππίδης, Κ., 1932, Ο αγροτισμός ως λύσις του οικονομικού προβλήματος, Αθήνα: τυπογραφείο Σχ. Αβέρωφ. Μισέλ Φουκώ, Ομιλίες και Γραπτά 1984, Περί αλλοτινών χώρων (διάλεξη στη λέσχη αρχιτεκτονικών μελετών, 14 Μαρτίου 1967). Architecture, Mouvement, Continuité, τεύχος 5o, Οκτώβριος. Φύση/Κοινωνία/ Πολιτική, 1998, επ., Σταυρακάκης, Γ., Αθήνα: Εκδόσεις Νήσος. Φωτόπουλος, Τ., 2002, Παγκοσμιοποίηση, Αριστερά και Περιεκτική Δημοκρατία, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. Χατζημπίρος Κ., 1997, «Αστικό περιβάλλον: δυνατότητες ανάπτυξης βιοτόπων», Περιβαλλοντικές επιπτώσεις του σχεδιασμού και της ανάπτυξης, Αθήνα: ΕΜΠ. Žižek, S., 2002, Καλωσορίσατε στην έρημο του πραγματικού! (Πέντε δοκίμια για την 11η Σεπτεμβρίου και άλλες συναφείς ημερομηνίες) Αθήνα: Scripta. Whitefield, P., 2010, Permaculture (Συνεχής Καλλιέργεια με λίγα λόγια), Αθήνα: Εκδόσεις Λευκό Κυπαρίσσι.
Ξενόγλωσση 49 cities, WORKac, Storefront for Art and Archtiecture, New York 2009. Agamben G., 2007, Η κοινότητα που έρχεται, Μτφρ. Θάνος Ζαρταλούδης, Αθήνα: Ίνδικτος. ----------------, 2003, State of Exception, Chicago University Press. ----------------,1998, Homo Sacer, Stanford University Press. Alannah H., 2008, Eating Scenery, West Cork, The People and the place, Collins Press, Cork. Alexander, C., 2002, The Nature of Order, I,II, III &IV, The Center for Environmental Structure, California: Berkeley. Architectural Regionalism, Collected Writings on Place, Identity, Modernity and Tradition, 2007, ed. Vincent B. Canizaro, New York: Princeton Architectural Press. Arendt, H., 1998, The Human Condition, Chicago: University of Chicago Press. -------------- 1984, The Rise and Fall of Economic Growth, Chicago: University of Chicago Press. ----- Vol. 26/1981, Economic Development: A Semantic History, Economic Development and Culture,. Bachelor, R., 1994, Henry Ford: Mass Production, Modernism and design, Manchester University Press. Bang, J.M., 2007, Growing Eco-communities, Practical ways to create sustainability, Edinburgh: Floris books. Baer, S., 1967, Dome Cookbook, Corrales, N.M: Lama Foundation. ----------- 1970, Zome Primer: Elements of Zonohedra Geometry, Albuquerque: N. M. Borrego, J., 1968, Space Grid Structures: Skeletal Frameworks and Stressed-Skin Systems, Cambridge: M.I.T. Press. Beck, U., 1995, Ecological Politics in an Age of Risk, Cambridge: Polity Press. Bellamy Foster, J., 1999, The Vulnerable Planet: A Short Economic History of the Environment, Cornerstone. Bell, G., 2004, The Permaculture Way, UK: Permanent Publications. Benkler, Y., 2006,The wealth of networks: how social production transforms markets and Freedom, New Haven and London: Yale University Press. Between Walls and Windows : Architecture and Ideology, 2012, Haus der Kulturen der Welt. Biodiversity, sustainability and human communities: protecting beyond the protected, 2002, ed. Tim O’Riordan and Susanne Stoll-Kleemann, Cambridge: Cambridge University Press. Birkeland, J., 2002, Design for sustainability: a sourcebook of integrated ecological solutions, London: Earthscan. Bloch, E., 1977, L’Esprit de l’Utopie, Paris: Gallimard.
343
Blackburn, R. W., 2007, The sustainability Handbook, London: Earthscan. Bourdieu, P. 1990 (1982), Other Words: Essays Towards a Reflexive Sociology, [google book] Stanford University Press. -----------------1990 (1980), The Logic of Practice, [google book] Cambridge: Polity Press. Bourgeois J.L., Spectacular Vernacular, The Adobe Tradition, 1989, New York: Aperture. Boyer, C., 1995, Cybercities, New York: Princeton Architectural Press. Bowers J., 1997, Sustainability and environmental economics: an alternative text, Harolow: Prentice-Hall. Braungart, M., & MacDonough, W., 2002, Cradle to Cradle: Remaking the Way We Make Things, New York: North Point Press. Cangiani, M., ed. 2012, Alternative Approaches to Development, Padova: Cleup. Castells, M., 1996, The Information Age: Economy, Society and Culture, Vol. 1. The Rise of the Network Society, Oxford: Blackwell. --------------2004, The Mobile Communication Society, A cross cultural analysis of available evidence on the social uses of wireless communication technology, Annenberg Research Foundation, USC. Castells, M., 2009, Communication Power, Oxford University Press. ---------------1983, The City and the Grassroots: A Cross-Cultural Theory of Urban Social Movements, London: E.Arnold Press. ---------------2012, Networks of Outrage and Hope: Social Movements in the Internet Age, Cambridge: Polity Press. Campbell Lindsay and Anne Wiesen, 2011, ed. Restorative Commons: Creating Health and Well-Being through Urban Landscapes, USDA Forrest Service. Christensen K., & Levinson D., 2003, Encyclopedia of Community: From the Village to the Virtual World , SAGE Publications. Christie, I., &Warburton D., 2001, From Here to Sustainability, London: Earthscan. De Rosnay, J., Dertouzos, Μ., 2000, The Symbiotic Man: A new understanding of the Organization of Life and a Vision of the Future, Mcgraw-Hill. Delleuze, G., & Guattari, F., 1980, Capitalism and Schizophrenia, 2 vols., Paris: Les Editions de Minuit. Castoriadis C., Domenach J.M., Grant J., 1977, Le mythe du developement, Paris: Seuil. Climate Change 2001: Impacts, Adaptation and Vulnerability, 2/2001, A Report of Working Group II of the Intergovernmental Panel on Climate Change, Γενεύη, Ελβετία. Cowen. M.P & Shenton, R.W., 1996, Doctrines of Development, London/NY: Routledge. Dag Hammarskjold Foundation, 1975, What Now? Another Development, Uppsala. Dalakoglou, D. and Vradis, A., 2011, ‘Spatial legacies of December and the right to the city’, in A. Vradis and D. Dalakoglou (eds) Revolt and Crisis in Greece: Between a Present Yet to Pass and a Future Still to Come, pp. 77–88. London: AK Press and Occupied, London. ----------------2012, Beyond Spontaneity: Crisis, violence and collective action in Athens, City, Vol16, No. 5. Dalton R., 1993, “The environmental movement in Western Europe” Environmental Politics in Western Europe, επ. Sheldon Kamieniecki, , μτφρ. Καραμπακάκης, Β., Albany: State University of New York Press. Dawson, J., Ecovillages, 2006, New Frontiers for Sustainability, Green Books/ The Schumacher Society. Deleuze, G., Guattari F., 2004, A Thousand Plateaus, London and New York: Continuum. Coates, C., 2001, Utopia Britannica, British Utopian Experiments: 1325-1945, London: Diggers & Dreamers P. Fairlie, S., 1997, Low Impact Development: Planning and People in a sustainable countryside, Jon Carpenter. Farina, Almo, 2006, Principles and methods in landscape ecology, Springer.
344
Feitelson, Eran, ed., 2004, Advancing sustainability at the sub-national level: the potential and limitations of planning, Aldershot: Ashgate. Fernback, J., & Thompson, B., 1995, Virtual Communities: Abort, Retry, Failure?/ "ComputerMediated Communication and the American Collectivity: The Dimensions of Community Within Cyberspace," Albuquerque, New Mexico: International Communication Association. Forman, 1995, Landscape mosaics: The ecology of landscapes and regions, Cambridge: Cambridge U. Press. Fourier, C., 1971, Design for Utopia: Selected Writings/ Studies in the Libertarian and Utopian Tradition, New York: Schocken. Stedman G., Jones and Patterson I., ed., Fourier: The Theory of the Four Movements, 1996, Cambridge: Cambridge University Press. Foucault, M., 1986, Of other spaces, Diacritics, 16(1), Baltimore: The Johns Hopkins University Press. Fukuoka, M., 1978, The One Straw Revolution, New York: Rodale Books. Fuller, R B., 1962, Untitled Epic Poem on the History of Industrialization. New York: Simon and Schuster. --------------1969, Operating Manual for Spaceship Earth, Carbondale: Southern Illinois University Press. Fuller, R B, and McHale J., 1963, World Design Science Decade, 1965-1975: Five Two Year Phases of a World Retooling Design Proposed to the International Union of Architects for Adoption by World Architectural Schools, Carbondale. Georgescu-Roegen N., 1971, The Entropy Law and the Economic Process, Harvard University Press. Gillman, R., 1991, The Eco-village Challenge, In Context Quarterly, 3/ Langley, WA. Gramsci, A., 1971, Q.N. Hoare & G. Smith, (ed) Selections from the Prison Notebooks, New York: International. Green Architecture for the Future, 2009, Louisiana Museum of Modern Art, Frontiers of Architecture II, ed., Michael J.H., & Kjeldsen K., Copenhagen. Harvey, D., 1991, The Condition of PostModernity: an Enquiry into the Origins of Cultural Change, Oxford: Blackwell Publishers. --------------- 1996, Justice, Nature and the Geography of Difference, Oxford: Blackwell Publishers. --------------- 2000, Spaces of Hope, Edinburgh: Edinburgh University Press. Heidegger, M., 1993, The Question Concerning Technology, New York: Harper Collins Publishers. Hanley, N., & Barbier, E., B., 2009, Pricing Nature: cost-benefit analysis and environmental policy, Cheltenham. Hanson, T. D., 1997, Meditations on a Ravaged Landscape, New York: Aperture. Hewitt M., Hagan S., 2001, City fights: debates on urban sustainability, London: James and James Science Publishers. Holmgren, D., 2002, Permaculture: Principles and Pathways beyond Sustainability, Hepburn Victoria: H. D. Services. Holmgren, D., 2002, Update 49: Retrofitting the suburbs for sustainability, Hepburn Victoria: H. D. Services. Hopkins, R., & Heinberg, R., 2008., The Transition Handbook: From Oil Dependency to Local Resilience, Totnes: Chelsea Green Publishing. Isaacs, K., 1970, Culture Breakers, Alternatives, and Other Numbers, New York: MSS Educational Pub. Co. Jackson, H., & Svensson, K., 2002, Ecovillage Living: Restoring the Earth and her People, Totnes: Green Books. Jackson, R., 2004, The Ecovillage Movement, Permaculture magazine No. 40.
345
Jillian C., Withington D., 1996, Eco-Villages & Sustainable Communities: Models for 21st Century, Forres UK: Findhorn Press. Jungk, R., Müllert, N., 1987, Future workshops: How to Create Desirable Futures, London: Institute for Social Inventions. Kaika, M., 2005, City of Flows: Moderninty, Nature and the City, New York-London: Routledge. Kahana, F., 2011, The architecture of the kibbutz, Yad Tavenkin. Kahn, Lloyd. 1970, Domebook 2, Bolinas, Calif: Random House. Khalili N., 1996, Ceramic Houses and Earth Architecture: How to Build Your Own, Hesperia, Calif: Cal-Earth Press. Karatani, K., Architecture as Metaphor: Language, Number, Money, Cambridge, Mass: The MIT Press. Katz, M., 1994, Sustainable Development and Imperialism: Ethical Reflections on Agenda 21, Proceedings on Ethical Dimensions of the United Nations Program on Environment and Development Agenda 21, ed. Brown, D.A., Harrisburg: Earth Ethics Group. Keiner ed. M., 2006, The future of sustainability, Dordrecht: Springer. Kelly, K., 1999, Out of Control, Perseus Books, (online edition: http://www.kk.org/outofcontrol/). Kepes, G., 1965, Structure in Art and in Science. New York: G. Braziller. -------------1965, The Nature and Art of Motion. New York: G. Braziller. Kolakowski, L., 2005, Main Currents of Marxism, New York: W.W Norton & Company. Koolhaas, R., 1994, (πρ. εκδ.1974).Delirious New York, New York: Monacelli Press. Kurzweil, R., 2005, The Singularity is near/When humans transcend biology, Camden: Duckworth&Co. Ltd. Latouche, S., 1993, In the Wake of an Affluent Society—an Exploration of PostDevelopment, London: Zed Books. Lefas, P., 2009, Dwelling and Architecture: From Heidegger to Koolhaas, Berlin: Jovis. Lefebvre, H., 1991, The Production of Space, Oxford: Blackwell Publishers. Lemons, J. & Brown, A.D. 1997, ed., Sustainable Development: Science, Ethics and Public Policy, Kluwer Academic Publishers. Leon, D., 1964, The kibbutz-A portrait from within, Tel Aviv: Israel Horizons. Leontidou L., 2010, ‘Urban social movements in “weak” civil societies: the right to the city ans cosmopolitan activism in Southern Europe’ Urban Studies 47(6), p1179-1203. ----------------2012, Athens in the Mediterranean “movement of the piazzas” Spontaneity in material and virtual public spaces, City, Vol.16. p300-312. Lewis, P., H., Jr., 1996, Tomorrow by design: a regional design process for sustainability, New York: John Wiley and Sons, Inc. Lima, A., 2003, Architecture as human ecology, New York: Monacelli Press. Living Lightly Magazine: Lebensgarten, Issue 8, 1999. Living Planet Report 2008, 2008 Global Footprint Network, WWF. Lessig, L., 2004, Free Culture: How Big Media Uses Technology and the Law to Lock Down Culture and Control Creativity, Creative Commons Licence. Lowe, S., 1986, Urban Social Movements, The city after Castells, Macmillan Education Ltd. MacDonald M., 1998, Agendas for sustainability: environment and development into the twenty-first century, Redclift London: Routledge. Magnaghi, A., 2005, The Urban Village: A Charter for Democracy and Local Self-sustainable Development, London and New York: Zed Books. Mannheim K., 1966, Ideology and Utopia, London: Routledge. Marin, L., 1984, Utopics: spatial Play, London: Macmillan. Marks, W. R., 1960,The Dymaxion World of Buckminster Fuller, New York: Reinhold Publishing.
346
McCamant, K., Durrett, C., 1994, Cohousing: A Contemporary Approach to Housing Ourselves, Ten speed Press. Mc Harg, I., 1969, Design with Nature, Philadelphia:The Falcon Press. McKibben, B., 2006,The End of Nature, New York: Random House. McIntosh, A., 2008, Rekindling Community: Connecting People, Environment and Spirituality, Totnes: Schumacher Society, Green Books. Metcalf, B., 1987, Dropping Out and Staying In, Thesis, Griffith University. --------------1996, Shared Visions, Shared Lives: Communal Living Around the Globe, Findhorn Press. Meyrowitz, J,. 1985, No Sense of Place: The Impact of Electronic Media on Social Behaviour, London: Oxford U. Press. Milner A., Ryan M., Savage R., N. 2006, ed., Imagining the future: Utopia and Dystopia, Carlson: Arena Publications. Mitchell, W., 1996, City of Bits: Space, Place and the Infobahn, The MIT Press. ----------------1996, e-TOPIA, The MIT Press. ----------------1996, City of Bits: Space, Place and the Infobahn, The MIT Press. Mollison, B. & Holmgren, 1978, D.,Permaculture One, Tagari Publications. Moran E., Environmental Social Science: human-environment interactions and sustainability, 2010, MA: Wiley-Blackwell. Munier N., Introduction to sustainability: road to a better future, 2005, Dordrecht: Springer. Naess, A., 1989, Ecology, Community and Lifestyle, Csmbridge University Press. Nathaniel, C., ed ., Imagining and Making the World: Reconsidering Architecture and Utopia, 2011, Peter Lang, International Academic Publishers. Near, H., 1992, The Kibutz Movement: A history, Vol. 1., Vol. 2. London &Portland, Oregon: Littman Library &OUP. (The) New Localism: Comparative Urban Politics in a Global Era, 1993, ed. Goetz, E., Clarke, S., London: Sage Publications. Is Capitalism Sustainable? Political Economy and The Politics of Ecology, 1994, ed. Martin O’Connor, London/NY: The Guilford Press. Negri, A., & Hardt, M., Commonwealth, 2009, Cambridge Mass: The Belknap Press of Harvard University Press. O' Brien, R., 1992, Global Financial Integration, The End of Geography, London: Pinter Publishers. Ostrom, E., 1990, Governing the Commons, The Evolution of Institutions for Collective Action (Political Economy of Institutions and Decisions), Cambridge: Cambridge University Press. Oppenheimer D.A., Hursley T., 2002, Rural Studio, Samuel Mockbee and an Architecture of Decency, New York: Princeton Architectural Press. Otto, F., 1967, Tensile Structures,Cambridge, Mass: M.I.T. Press. Popko, E., 1968, Geodesics, Detroit: School of Architecture, University of Detroit. Parker, M., Fournier V., and Reedy P., 2007, The Dictionary of Alternatives: Utopianism and Organisation, London: Zed Books. Papadimitriou, F., 2006, ‘A geography of “Notopia”: hackers et al., hactivism, urban cybergroups/ cyber-cultures and digital social movements’, City 10(3), pp317-326. Permaculture and the Sustainable City, Declan Kennedy, Ekistics, 5-6&7-8, 1991. The Inner City, 1974, Kennedy D.,& Kennedy M., eds, Elek Books. Polanyi, K., 2001 (1944), The Great Transformation, The Beacon Press Books. Post-Fordism, A reader, 1994, ed. Ash Amin, Oxford: Blackwell Publishers. Rancière, J., 2010, Dissensus: on Politics and Aesthetics, London: Continuum int. Publishing. Park, R., 1967, On Social control and collective behavior, Chicago: University of Chicago Press.
347
Rheingold, H., 1993, The Virtual Community: Homesteading on the Electronic Frontier, New York: Addison-Welsey. Robins, K., Hepworth, M., 1988, Electronic Spaces: New Technologies and the Future of Cities, Elsevier. Roseland, M., 2005, Toward Sustainable Communities, Resources for Citizens and their Governments, Canada: New Society Publishers. Salingaros, N., 2008, Anti-Architecture and Deconstruction, Solingen: Umbau-Verlag. Sassen, S., 1994, Cities in a World Economy, London: Pine Forge Press. Scarcity: Architecture in an Age of depleting resources, AD, 7/8 2012. Scully, V., 1994,The architecture of community, in Katz, P., The New Urbanism: Toward an architecture of Community”, Portland, Oregon: Print Vision. Selman, P., 1996, Local Sustainability, Managing andf Planning Ecologically Sound Places, New York: St. Martin’s Press. Sennett, R., 2008, The Craftsman, New Haven & London: Yale University Press. Short, J., & Yeong-Hyun K., 1999, Globalization and the City, Prentice Hall. Toffler, A., 1980, The Third Wave-Electronic Cottage, New York: Bantam. Tzirtzilaki E. (2009), Dis-placed, Urban nomads in the Metropolis: Contemporary Issues Concerning Movement,the City and Space, Nissos Academic Publishing: AthensTraganou J. and Mitrasinovic, M. (eds) (2009) Small, M., 2007, “Universalism and the Genius Loci: Geddes in Cyprus, Italy, Catalonia and Japan”, in W. Stephen, A Vigorous Institution: The Living Legacy of Patrick Geddes, Edinburgh: Luath Press. Steyerberg, An experiment in tolerance, an interview with Declan Kennedy, by Diane and Robert Gillman, In Context, No. 29. Sustainability in question: the search for a conceptual framework, 1999, ed. Kohn J., [et al] Cheltenham: Edward Elgar. Sustainable Communities: The Potential for Eco-Neighborhoods, 2000, ed., Barton, H., London: Earthscan Publications. Swaffield, S., 2002, Theory in Landscape Architecture: A Reader (Penn Studies in Landscape Architecture), Philadelphia: U of Philadelphia Press. The Solar Village in Tamera/ Portugal, 2005, Articles by Dieter D., Rainer E., Jürgen K., Thomas L., Jürgen P., Martin Pietsch, Research Group/ Monte do Cerro. Thackara, J., 2004, In the Bubble: Designing in a Complex World, The MIT Press. Thoreau, H., D. 1996, (πρ. εκδ. 1854),Walden, Könnemann. Tucker, M.E., 1994, The role of Religion in forming an Environmental Ethics, In Proceedings on Environment and Development, Agenda 21, D.A. Brown, ed. Harrisburg, PA: Earth Ethics Research Group. Tucker, M.E., & J.A. Grim, 1993, World Views and Ecology, Lewisburg, PA: Bucknell University Press. Walker, L., 2005, Ecovillage at Ithaca: pioneering a sustainable culture, New Society Publications. William K.S., 2001The Change in the Weather: People, Weather, and the Science of Climate, New York: Random House. Wilson, E., 1998, Consilience, New York: Alfred Knopf. Von Droste, Bernd et al. (eds.), 1998, Linking Nature and Culture, Report of the Global Strategy Natural and Cultural Heritage Expert Meeting, Paris: UNESCO. Schumacher, E.F., 1989, Small is Beautiful, 1973, επανέκδοση New York: Harper & Row, Publishers. Zerzan, J., 2005, Against Civilization: Readings and Reflections, Los Angeles: Feral House,. Van Vliet, W., Burgers, J., 1987, Communities in Transition: From Industrial to Post industrial Era, Neighborhood and Community Environments, New York: Plenum Press.
348
Vale, R. & Vale, B., 1994, Towards a Green Architcture, RIBA Publications, London. Virno, P., 2004, A Grammar of the multitude, For an Analysis of Contemporary Forms of Life, Semiotext(e), MIT Press, Cambridge. Visions of Utopia, Experiments in Sustainable Culture, Community Catalyst Project, Kozedny, Geoph, 2006. Wheeler S., 2004, Planning for sustainability: creating livable, equitable and ecological communities London: Routledge. Wood, D., G. 1968, Space Enclosure Systems: The Variables of Packing Cell Design, Columbus: Ohio State University. Workbook: The official catalog for Workshopping: An American Model of Architectural Practice, 2010, The U.S. Pavillion for La Biennale di Venezia, Biennale Architettura 2010, The New York: Princeton Architectural Press. Solomon, M., 1972, Marx and Bloch-Reflections on Utopia and Art, περιοδικό Telos, τεύχος 13. United Nations Conference on Environment and Development (1992) Agenda 21-Action Plan for the Next Century, UNCED, Rio de Janeiro. Utopie: Texts and Projects, 1967--1978, 2011, ed. Craig Buckley, Jean-Louis Violeau, JeanMarie Clarke, Sylvère Lotringer, , LA-NY : (Semiotext(e) Books. Utopie:La quête de lka société idéale en Occident, 2000, Sou s la direction de Lyman Tower Sargent et de Roland Schaer, Paris : Bibliothèque nationale de France/Fayard.
349
Ιστοσελίδες http://www.anavra-zo.gr/ www.arcosanti.org http://www.barefootcollege.org/ www.christiania.org www.cittaslow.net www.cityfarmer.info/ http://www.communa.org.il/dgania.htm www.communitysolution.org http://directory.ic.org/ www.dynamiccities.squarespace.com http://www.earthsummit2012.org/ www.ecocouncil.dk www.ecoredux.com http://www.elpidohori.gr/ www.energybulletin.net www.familistere.com http://www.fasba.de www.gaia.org http://gen.ecovillages.org/ http://www.humansandnature.org/ www.incontext.org http://kennedylibrary.info/ http://kibbutzeinshemer.blogspot.com/ http://www.munkesoegaard.dk/ www.newlanark.org www.pathofreedom.com www.peakmoment.tv http://www.permaculture.org/ http://www.politestv.gr/ http://www.owch.org.uk/ www.postcarbon.org www.powerswitch.org.uk http://www.spatialagency.net/ http://sustainabilityreloaded.wordpress.com http://sustainablecities.dk http://www.urbanecology.net/ natureoforder.com www.tamera.org http://www.thefarm.org/ http://www.transitionnetwork.org// http://www.vamossa.gr/ http://www.transitiontowntotnes.org/ http://www.transitiontownlewes.org/ http://transitiontowns.org/ www.utopianstudieseurope.org
www.zegg.de
Ταινίες Everything’s Cool, ντοκυμαντέρ, www.everythingscool.org, Daniel Gold/ Judith Helfand, 2007. The economics of Happiness, Helena Norberg-Hodge, ISEC, 2012. The Power of Community: How Cuba survived the Peak oil crisis, The Community Solution, 2006. Stroh im Kopf/ Ein alter Baustoff wiederentdeck, Ein film de Heidi Snel, Ökefilm, 2006. http://www.ruralstudiofilm.com/ Le Familistere, Une cité radieuse au XIXème siècle, un film de Catherine ADDA (ντοκυμαντέρ) 2006. The Witness, ταινία μεγάλου μήκους, σκηνοθεσία Reter Weir, 1985.
350
ΠΙΝΑΚΑΣ ΕΙΚΟΝΩΝ292 Εικόνα 1 Σήματα και λογότυπα με αναφορά στην υδρόγειο ως πεδίο επιχειρήσεων ή τον πλανήτηοίκο ζωής. ............................................................................................................................................... 37 Εικόνα 2 Εικόνες από πραγματικές διαφημίσεις (εξάρτημα bluetooth της NOKIA και κράνος με κάμερα και μικρόφωνο), ταινίες επιστημονικής φαντασίας (Aliens, 1986) και νουάρ (Το δέρμα που κατοικώ/ Almodovar, 2010), έρευνες καλλιτεχνών (Stellarc, Wodicko) που προτείνουν προσθετικές συσκευές που τροποποιούν ή επεκτείνουν το βιολογικό ανθρώπινο σώμα. ....................................................... 39 Εικόνα 3 Το διάγραμμα αναπαριστά τη συνολική υπολογιστική ανάπτυξη που εκφράζει την ανθρώπινη ικανότητα παραγωγής υπολογισμών από την αρχή του 20ου αιώνα μέχρι το 2100 (βάσει προβλέψεων) (Πηγή: Singularity is Near, Ray Kurzweil) ....................................................................... 41 Εικόνα 4 Διάγραμμα που εμφανίζει την ανάπτυξη του Internet από το 1985 μέχρι το 2005. (Πηγή: Singularity is Near, Ray Kurzweil) ........................................................................................................... 41 Εικόνα 5 Εικόνα και πληροφόρηση, την εποχή της κοινωνίας της πληροφορίας και της παγκοσμιοποίησης. (Πηγή: www). ......................................................................................................... 48 Εικόνα 6 Μία παραδοσιακή σχέση καταναλωτή-εμπορεύματος όπου η όψη του μαγαζιού έχει μετατραπεί εξ ολοκλήρου σε έκθεση εμπορεύματος και μία εισαγωγική σελίδα «πύλης» εμπορίου παγκόσμιας κλίμακας (e-bay.com). ........................................................................................................ 51 Εικόνα 7 Φόντο οθόνης και διαφήμιση για laptop της Toshiba. (Πηγή: laptop Toshiba). .................... 53 Εικόνα 8 Κοινωνία, Περιβάλλον, Οικονομία: οι τρεις πυλώνες στους οποίους στηρίζεται η αειφορία, σύμφωνα με την Διαρκή Καλλιέργεια και η αλληλεξάρτηση της τοπικής με την παγκόσμια αειφορία. (Πηγή: διάγραμμα ΝΑ.) .......................................................................................................................... 78 Εικόνα 9 Η εμφάνιση της γης στο Google Earth. ................................................................................... 81 Εικόνα 10 Η καθημερινή εικόνα δρόμου στην Ρώμη. ............................................................................ 81 Εικόνα 11 Ecosistema Urbano. (Πηγή: Green Architecture for the Future, Κατάλογος έκθεσης Louisiana Museum of Modern Art, 2009). .............................................................................................................. 83 Εικόνα 12 (Πηγή: ενημερωτικό φιλμ για ................................................................................................ 87 Εικόνα 13 Διάγραμμα σχέσεων τριών κοινωνικών μοντέλων: η "πρωτόγονη κοινωνία", η βιομηχανοποιημένη κοινωνία , η μετα-βιομηχανική κοινωνία και η σχέση τους με την ενέργεια. (Πηγή: Permaculture: Principles & Pathways Beyond Sustainability, David Holmgren) ......................... 90 Εικόνα 14 Καλλιέργειες οικιακής κλίμακας εξασφαλίζουν την επιβίωση και ποιοτική τροφή στην Σερβία, μετά την κατάρρευση του Ανατολικού μπλοκ και κατά τη διάρκεια του οικονομικού αποκλεισμού της χώρας. (Πηγή: φ.ΝΑ) .................................................................................................. 95 Εικόνα 15 Ουτοπική μελέτη για μετατροπή της Νέας Υόρκης σε πόλη με διατροφική, ενεργειακή αυτάρκεια και ανακύκλωση νερού από τους terreform/ Center for Advanced Urban Research. (Πηγή: http://terreform.info ) ............................................................................................................................ 95 Εικόνα 16 Αστικοί Λαχανόκηποι στην Αβάνα. (Πηγή: http://sustainablecities.dk ) ............................... 96 Εικόνα 17 Μία νέα πολεοδομική και οικονομική πραγματικότητα για το Ντιτρόϊτ: .............................. 96 Εικόνα 18 Οι ομάδα "Αγρόσχολοι" μετέτρεψε τη πρώην Ναυτική Βάση στα Βριλήσσια σε αστικό αγρό, 2012. ....................................................................................................................................................... 96 Εικόνα 19 Εικόνα 20 Φυτεμένες και καλλιεργημένες στέγες στην Αθήνα (Πηγή: www.oikosteges.gr) 96 Εικόνα 21 Η ουτοπία της αρχετυπικής εικόνας μίας μοναδικής κατοικίας στο τοπίο, πειθαρχημένης στις αρχές της γεωμετρίας και των εσωτερικών κανόνων της ίδιας της αρχιτεκτονικής ως υπόλειμμα του μοντέρνου κινήματος υπαινίσσεται την κατάκτηση της φύσης, την αποστασιοποίηση από αυτήν και τον ρεμβασμό του τοπίου στον όποιο επιδίδεται ο σύγχρονος άνθρωπος της μετα-βιομηχανικής εποχής. Phantom House, πρόταση ενεργειακά "έξυπνης" κατοικίας στην Αριζόνα. Αρχιτέκτονες, Diller+Scofidio. (Πηγή NY Times) ............................................................................................................ 98 Εικόνα 22 Το γραφείο του Norman Foster, από τα μεγαλύτερα αρχιτεκτονικά γραφεία παγκοσμίως, λειτουργεί με όρους πολυεθνικής εταιρείας: έχει πραγματοποιήσει projects σε όλα τα μήκη και πλάτη, λειτουργεί 24 ώρες το εικοσιτετράωρο και διαθέτει προσωπικό που αθροιστικά μιλά σαράντα γλώσσες. (Πηγή: www.fosterandpartners.com). .................................................................................... 98 Εικόνα 23 Φωτογραφίες του Ντουμπάϊ γύρω στο 1900 και φωτορεαλιστικές απόψεις, σήμερα και στο μέλλον.. (Πηγή: www.dubaiarchitecture.com) Ημερομηνία Ανάκτησης:3-4-2011 ................................ 99 292
Όπου εμφανίζεται η ένδειξη, Πηγή: φ. ΝΑ = Φωτογραφικό αρχείο Νίκου Αναστασόπουλου
351
Εικόνα 24 Dynamic Tower (ή Da Vinci Tower), αρχιτέκτων, David Fischer. ........................................... 99 Εικόνα 25 Σχηματική αναπαράσταση του ρόλου που διαδραματίζει ο οικολογικός σχεδιασμός σε όλες τις κλίμακες. (Πηγή: Design for Sustainability, Janis Birkeland, σ.28) .................................................. 102 Εικόνα 26 Βιοκλιματικό κτίριο που εκμεταλλεύεται την αιολική ενέργεια, το νερό της θάλασσας, τον ήλιο και το βρόχινο νερό για να ρυθμίζει τις κλιματικές συνθήκες στο εσωτερικό του καθ' όλη τη διάρκεια του χρόνου. Γραφεία τράπεζας FIH, Κοπεγχάγη. Αρχιτέκτονες, Sauerbruch Hutton. (Πηγή: Green Architecture for the Future, Κατάλογος έκθεσης Louisiana Museum of Modern Art, 2009). .... 103 Εικόνα 27 Διάγραμμα που περιγράφει τις αλλαγές σε ένα κτίριο κατά τη διάρκεια της ζωής του, το κέλυφος του οποίου επιβιώνει κατά τη διάρκεια επτά γενεών (30Χ7=210), ένα διάστημα δηλαδή δύο αιώνων. (Πηγή: McDonough & Braungart, Green Architecture for the Future, Κατάλογος έκθεσης Louisiana Museum of Modern Art, 2009). ............................................................................................ 104 Εικόνα 28 Η πόλη ως κλειστό σύστημα διατροφής, New York City (Steady) State , Terreform, (Πηγή: Κατάλογος περιπτέρου ΗΠΑ στην Μπιενάλε Αρχιτεκτονικής στη Βενετία, 2010) ............................... 105 Εικόνα 29 Κατασκευή σύγχρονης κατοικίας με άχυρο, Γερμανία και στιγμιότυπο από την ετήσια επισκευή σε τζαμί από πηλό στο Μάλι. (Πηγές: ντοκιμαντέρ Stroh im Kopf/ Ein alter Baustoff wiederentdeckt και Spectacular Vernacular, The Adobe Tradition, Aperture, 1989) ........................... 107 Εικόνα 30 Συμμετοχικός σχεδιασμός για την κατασκευή ξενώνα με αχυρόμπαλες. Ομάδα αρχιτεκτόνων σχεδιάζει, συζητά με ολόκληρη την ομάδα και παίρνει την έγκριση του επιλεγμένου σχεδίου. Η κατασκευή πραγματοποιείται συλλογικά και έχει εκπαιδευτικό χαρακτήρα. Ελπιδοχώρι, 2011 (Πηγή: φ.ΝΑ) ................................................................................................................................ 107 Εικόνα 31 Αναπαράσταση του τρόπου συλλογικής εργασίας για την κατασκευή κατοικίας στην κοινότητα των Amish, Lancaster, Pennsylvania, ΗΠΑ.Στιγμιότυπο από την ταινία “Witness” (σκηνοθ. Peter Weir, 1985). ................................................................................................................................. 107 Εικόνα 32 Το "λουλούδι-διάγραμμα" της Διαρκούς Καλλιέργειας. (Πηγή: permacultureprinciples.co, Mτφρ. Έλενα Συμεωνίδου). .................................................................................................................. 111 Εικόνα 33 Σχηματικό διάγραμμα που ειχειρεί να συσχετίσει τις νεώτερες κοινωνικές και οικιστικές συγκροτήσεις ιστορικά, χωρικά και ιδεολογικά. (Πηγή: ΝΑ). .............................................................. 122 Εικόνα 34 Η ατομική "κάψουλα ύπνου", ως ελάχιστος χώρος σύγχρονης προσωρινής κατοίκησης, σε ξενοδοχείο στο Τόκυο, είναι δημοφιλής ανάμεσα σε επιχειρηματίες και τουρίστες με μεγάλη κινητικότητα. Η ατομική "κάψουλα ύπνου" διαθέτει τηλεόραση, ραδιόφωνο, wi-fi, ειδικό φωτισμό και συσκότιση.(Πηγή: http://travellingboard.net) ............................................................................... 123 Εικόνα 35 Tameer's Princess Tower: ο ψηλότερος ουρανοξύστης κατοικίας 107 ορόφων και ύψους 414μ. βρίσκεται στο Ντουμπάι. (2012) (Πηγή:http://www.arabianbusiness.com) ............................ 123 Εικόνα 36 Phantom House, Diller+Scofidio (Πηγή: NY Times) .............................................................. 124 Εικόνα 37 Garden City, διάγραμμα του Ebenezer Howard, 1903. ( http://www.theatlanticcities.com) .............................................................................................................................................................. 137 Εικόνα 38 Broadacre City, ο οραματισμός του Frank Lloyd Wright ως ανταπόκριση της κρίσης του 1930. ..................................................................................................................................................... 137 Εικόνα 39 Plan Voisin. O Le Corbusier φαντάζεται την ιδανική πόλη με αφορμή ένα χωροταξικό σχέδιο για το Παρίσι (1925) που αργότερα επηρέασε τη Χάρτα των Αθηνών. ................................... 137 Εικόνα 40 Δομή ενός φανταστικού φαλανστηρίου που τιτλοφορείται «Το μέλλον». (Πηγή:Descrip on du phalanstère et considérations sociales sur l'architectonique, Considerant, Victor, 1848). .............. 138 Εικόνα 41 και Εικόνα 42 Το Familistère σε γκραβούρα εποχής και σε σχηματικό ογκοπλαστικό. ...... 140 Εικόνα 43 και Εικόνα 44 Το αίθριο ενός από τα τρία κτίρια διαμερισμάτων του Familistère. ........... 140 Εικόνα 45 Το Panopticon, Jeremy Bentham (Πηγή: διαδίκτυο) και Εικόνα 46 Ο πύργος παρακολούθησης των φυλακών Stateville, στο Illinois των ΗΠΑ (US Bureau of Prisons, 1949, p. 70 και http://prisonphotography.wordpress.com/2010/08/21/stateville-prison-joliet-il-art-object/) ........... 141 Εικόνα 47 Άποψη του σχεδίου της κοινότητας New Harmony του Robert Owen στην Πολιτεία της Ιντιάνα της Αμερικής, F. Bate, 1838. (Πηγή: Διαδίκτυο) ...................................................................... 144 Εικόνα 48 New Lanark Mills, 1825. (Πηγή: Μία νεα θεώρηση της κοινωνίας,Εκδ. Αλεξάνδρεια) ....... 144 Εικόνα 49 Κοινότητες Shaker και Amish στην Αμερική (Πηγή: Visions of Utopia, Experiments in Sustainable Culture, Community Catalyst Project, Kozedny, Geoph, 2006) ......................................... 146 Εικόνα 50 Οι Μονές Σταυρονικήτα και καλλιέργειες στη Μονής Σίμωνος Πέτρα στο Άγιο Όρος (Πηγή: φ. ΝΑ) ................................................................................................................................................... 147 ο Εικόνα 51 Τυπικός οικισμός στο Göreme της Καππαδοκίας που κατοικείται από τον 5 αιώνα μΧ. Με έως και δεκαέξι πατώματα κατοικημένου χώρου λαξευμένου στο βράχο. . (Πηγή: Architecture without Architects, Bernard Rudofsky, Νέα Υόρκη: Doubleday, 1964, εικ. 24) ................................................. 147
352
Εικόνα 52 Η αρχική χάραξη της Φιλαδέλφειας έγινε από τον William Penn, 1683 ............................. 148 Εικόνα 53 Άποψη συνεταιρισμού κατοικίας, Drejerbanken, Δανία. (Πηγή: Αρχείο spatialagency.net, Φ: W. Sherlaw) .......................................................................................................................................... 153 Εικόνα 54 Συλλογικό γεύμα στη κοινόχρηστη τραπεζαρία, Drejerbanken και κοινόχρηστοι χώροι κίνησης και επικοινωνίας ανάμεσα στα σπίτια, Tinggården, Δανία. (Πηγή: Αρχείο spatialagency.net, Φ: W. Sherlaw και http://www.tinggaarden.nu) ................................................................................. 153 Εικόνα 55 Η πρώτη κοινότητα κιμπούτς ήταν η Degania που ιδρύθηκε την ....................................... 160 Εικόνα 56 Στέγαστρο με δραστηριότητες συσκευασίας, κιμπούτς Yagur, δεκαετία '70. .................... 160 Εικόνα 57 Παιδική τραπεζαρία, τμήμα του τομέα των παιδιών. (Πηγή: Ιστορικό αρχείο, Εθνικό περίπτερο Ισραήλ, Μπιενάλε Βενετίας, 2010) ..................................................................................... 162 Εικόνα 58 Διάγραμμα που περιγράφει τους τομείς και ζώνες και τις σχέσεις ανάμεσά τους στο τυπικό κιμπούτς (Πηγή: Freddy Kahana, The architecture of the kibbutz) ...................................................... 163 Εικόνα 59 Τυπολογίες τυπικών χώρων του κιμπούτς .......................................................................... 164 Εικόνα 60 Άποψη προτεινόμενου κέντρου κοινωνικών χώρων και κοινόχρηστων λειτουργιών για ένα μεγάλο κιμπούτς. Φαίνεται η αναλογία ελεύθερου κοινόχρηστου και αδόμητου χώρου σε σχέση με το δομημένο και η οργανική σχέση συμπλήρωσης του κτιριακού όγκου από τον υπαίθριο χώρο. (Πηγή: Freddy Kahana, The architecture of the kibbutz) ................................................................................. 165 Εικόνα 61 Αναμνηστική φωτογραφία της κοινότητας μπροστά στο κεντρικό κτίριο και άποψη του εσωτερικού του, κιμπούτς Ein Shemer, 2010. Πρόκειται για ένα πολυλειτουργικό χώρο πολυγωνικής κάτοψης που εξυπηρετεί καθημερινά γεύματα, γιορτές και θεατρικές εκδηλώσεις. (Πηγή: φ.ΝΑ)... 165 Εικόνα 62 Το κεντρικό κτίριο με την αίθουσα πολλαπλών χρήσεων και φαγητού, κιμπούτς Mizra, δεκαετία '50. Αρχιτέκτων: Shmuel Mestechkin. (Πηγή: Ιστορικό αρχείο, Εθνικό περίπτερο Ισραήλ, Μπιενάλε Βενετίας, 2010) .................................................................................................................... 166 Εικόνα 63 Κτιριακές εγκαταστάσεις της λέσχης μελών του κιμπούτς, κιμπούτς Beit Hashita, δεκαετία '60. Αρχιτέκτων: Samuel Bickels. (Πηγή: Ιστορικό αρχείο, Εθνικό περίπτερο Ισραήλ, Μπιενάλε Βενετίας, 2010) ..................................................................................................................................... 166 Εικόνα 64 Ο περιβάλλων χώρος μπροστά από το κεντρικό κτίριο, κιμπούτς Mishmar Ha'emek, δεκαετία '70. Αρχιτέκτων Yacov Rechter, αρχιτέκτων τοπίου: Yehiel Segal (Πηγή: Ιστορικό αρχείο, Εθνικό περίπτερο Ισραήλ, Μπιενάλε Βενετίας, 2010) ......................................................................... 166 Εικόνα 65 Θέα από την κοινή σάλα-τραπεζαρία του κιμπούτς Mishmar Ha’emek, 1970. .................. 167 Εικόνα 66 Ο περιβάλλων χώρος μπροστά στο κεντρικό κτίριο, κιμπούτς Bet Ha'emek, φωτογραφημένο το 2010. .................................................................................................................... 167 Εικόνα 67 Τρεις απόψεις από το κιμπούτς Bet Ha'emek. Οι κοινόχρηστοι χώροι κυκλοφορίας πεζών και οι κοινωνικοί χώροι για διεξαγωγή συνελεύσεων και εκδηλώσεων είναι σχεδιασμένοι για να παρέχουν ευκαιρίες τυχαίας συνάντησης και οργανωμένων κοινωνικών συνευρέσεων. (Πηγή:.φ. NA) .............................................................................................................................................................. 168 Εικόνα 68 Κατασκευή των αψίδων κατοίκησης, Arcosanti, 1972-74. Η Arcosanti ξεκίνησε ως πειραματικό εργαστήριο κατοίκησης, «πνευματικό παιδί» του Paolo Soleri, ιταλού αρχιτέκτονα μαθητή του Frank Lloyd Wright στο Taliesin West (1919). Βασικός στόχος τής Arcosanti υπήρξε από την αρχή η πιλοτική εφαρμογή ενός διαφορετικού τρόπου πύκνωσης των λειτουργιών που θα μπορούσε σε μεγαλύτερη κλίμακα να αποτελέσει πρότυπο για τις πόλεις μειώνοντας τη χρήση γης, τη κατανάλωση πόρων και τις μετακινήσεις. (Πηγή: Soleri-Architecture as human ecology) .................. 175 Εικόνες 69 Κτιριακές εγκαταστάσεις και κοινό καθιστικό, Twin Oaks (επάνω) και σχολείο, The Farm, (κάτω).(Πηγή: Metcalf, Bill, 1987, Dropping Out and Staying In, Thesis, Griffith University). ............. 176 Εικόνες 70 Όψεις από την κοινότητα του Findhorn στα αρχικά της στάδια, δεκαετία του '60. .......... 176 Εικόνα 71 Δικτυακές πύλες σε ορισμένες από τις πλέον γνωστές οικοκοινότητες στην Ευρώπη και . 181 Εικόνα 72 Findhorn, Σκωτία: Τόσο ο εσωτερικός όσο και ο εξωτερικός κοινόχρηστος χώρος της κοινότητας λειτουργεί ως σημείο αναφοράς, συνάντησης, κοινωνικών συναναστροφών και ως χώρος υποδοχής επισκεπτών. .(Πηγή: φ.ΝΑ) .................................................................................................. 185 Εικόνα 73 EVI, Ithaca, ΗΠΑ: Οι δυνατότητες για κοινωνικότητα στην καθημερινότητα μίας απλής μέρας το χειμώνα περιλαμβάνουν κοινά γεύματα και παιχνίδι με συμμετοχή από όλες τις ηλικίες. (Πηγή: φ.ΝΑ) ......................................................................................................................................... 185 Εικόνα 74 ZEGG, Γερμανία: Η θέρμανση επιτυγχάνεται με την καύση υπολειμμάτων ξυλείας ως καύσιμη ύλη. Στο μέλλον θα εγκατασταθούν περισσότερα φωτοβολταϊκά και η θέρμανση σταδιακά θα γίνει σε ποσοστό 70% από μεθάνιο και βιογκάζ. (Πηγή: φ.ΝΑ) .................................................... 186 Εικόνα 75 Οικοκοινότητα Pignano, Ιταλία: ΦωτοβολταΪκή εγκατάσταση (Πηγή: Θ. Πουλής) ............. 186
353
Εικόνα 76 Τοποθέτηση αυτοσχέδιας ανεμογεννήτριας για ενεργειακή αυτονομία στην υπό διαμόρφωση οικοκοινότητα Σπιθάρι σε συνεργασία με την ομάδα «Νέα Γουϊνέα», Μαραθώνας Αττικής (Πηγή: neaguinea.org) ............................................................................................................. 186 Εικόνα 77 Κιμπούτς Ein Shemer, Ισραήλ: Απόψεις από το θερμοκήπιο υδροπονικής καλλιέργειας, από κήπο διαρκούς καλλιέργειας και εργαστήριο σιδηρουργίας. (Πηγή: φ. ΝΑ) ....................................... 187 Εικόνα 78 Εργαστήρια κατασκευών σε Arcosanti και EVI (Ecovillage at Ithaca), ΗΠΑ. ....................... 187 Εικόνα 79 Τοποθέτηση αυτοσχέδιας ανεμογεννήτριας σε λόφο που έχει υποστεί περιβαλλοντική υποβάθμιση από πυρκαγιά και διαθέτει υψηλό αιολικό δυναμικό, Οικοκοινότητα "Σπιθάρι",Μαραθώνας Αττικής, 2012. (Πηγή: http://neaguinea.org) ................................................ 188 Εικόνα 80 Πειραματική Βιοκλιματική κατοικία με ξύλινο σκελετό και πλήρωση από άχυρο και πηλό, ιδιοκατασκευή μέσα από συλλογική διαδικασία κατασκευής. Αρχάνες Κρήτης, 2012. (Πηγή: politestv. gr) ......................................................................................................................................................... 188 Εικόνα 81 Tamera: Υπαίθριοι κοινωνικοί χώροι δίπλα στην τεχνητή λίμνη συλλογής βρόχινου νερού σε περιοχή του νότου της Πορτογαλίας με λειψυδρία. (Πηγή: φ.ΝΑ) ................................................. 189 Εικόνα 82 Παρεμβάσεις στο τοπίου της ερήμου στην Αριζόνα συμπεριλαμβάνουν την εισαγωγή συμβατών ειδών όπως τα κυπαρίσσια και δημιουργία ταμιευτήρα βρόχινου νερού. (Πηγή: Arcosanti.org). ...................................................................................................................................... 189 Εικόνα 83 Εξωτερική και εσωτερική άποψη γαιωδετικού θόλου με ανακυκλωμένα υλικά. Drop City.(Πηγή: ............................................................................................................................................ 191 Εικόνα 84 Instant City: Η εφήμερη φουσκωτή πόλη, στην Cala se Sant Miquel (Ίμπιζα, Ισπανία, 1971). .............................................................................................................................................................. 191 Εικόνα 85 Robert W. Marks. The Dymaxion World of Buckminster Fuller (New York: Reinhold, 1960) και Dome Cookbook, ένα φανζιν που αποσκοπούσε στο να «εκλαϊκεύσει» τον κόσμο των γαιωδετικών θόλων και τη τεχνική κατασκευής με απλά ανακυκλωμένα υλικά . .................................................... 192 Εικόνα 86 Το εξώφυλλο του περιοδικού Νο8 της ομάδας Archigram με τίτλο «Για ένα εφήμερο χωριό της στιγμής» (For an instant moment village) . (Πηγή: Access to Tools: Publications from the Whole Earth Catalog, 1968–1974, κατάλογος έκθεσης, Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης, Νέα Υόρκη)............... 192 Εικόνα 87 Η αρχιτέκτων Nava Bega ξεναγεί στο εσωτερικό της υπό κατασκευή κατοικίας της και εξηγεί την τεχνική κατασκευής με πηλό στην κοινότητα Beer Milka, στην έρημο Negev στο Ισραήλ, 2011. (Πηγή: φ.ΝΑ) ............................................................................................................................... 193 Εικόνα 88 Το πρώτο πειραματικό κτίσμα με άχυρο και φυτεμένη στέγη κυλινδρικής μορφής στο Ελπιδοχώρι, 2009. (Πηγή: φ.ΝΑ) ......................................................................................................... 193 Εικόνα 89 Αρχιτεκτονικά πειραματικά περιβάλλοντα,. Γεωδαιτικοί θόλοι, εκμετάλλευση ηλιακής ενέργειας με "low tech" πρακτικές και θολωτό εκφορικό σύστημα με πηλό. Tamera, Πορτογαλία, 1990-. (Πηγή: φ.ΝΑ) ............................................................................................................................. 193 Εικόνα 90 Θολωτές μεικτές κατασκευές (ξύλινος σκελετός, άχυρο) 2007. Tamera, Πορτογαλία. Αρχιτέκτων, Gernot Minke (Πηγή: http://www.gernotminke.de) ........................................................ 193 η Εικόνα 91 Η12 Μπιενάλε Αρχιτεκτονικής της Βενετίας (2010) αναφερόταν κυρίως στις πόλεις ως τόπους πύκνωσης ανθρώπινων δραστηριότητων και δημιουργίας (Πηγή: φ.ΝΑ) .............................. 195 Εικόνα 92 Αρχιτεκτονικός Διαγωνισμός Ιδεών ΑΘΗΝΑ Χ4, Πολυζωίδης Αθ., Πέτσιου Αικατερίνη, Βραβείο. ............................................................................................................................................... 198 Εικόνα 93: Δώδεκα προγράμματα του Mobile Food Collective, μία πρόταση του Archeworks.. (Πηγή: Κατάλογος περιπτέρου ΗΠΑ, Μπιενάλε Αρχιτεκτονικής στην Βενετία, 2010) .................................... 199 Εικόνα 94 Mobile Food Collective, Archeworks: κινητό κιόσκι ως εξελιγμένος «πάγκος λαϊκής» που λειτουργεί και ως κόμβος ανταλλαγής γνώσης, πληροφορίας, ευκαιριών απασχόλησης, σπόρων και φυτών. .................................................................................................................................................. 199 Εικόνα 95 Αεροφωτογραφία του Ufafabrik στο Βερολίνο (Πηγή: www) και καθημερινότητα ........... 200 Εικόνα 96 New York (Steady) State, Side street prototype (147th street, Harlem, Terreform, (Πηγή: . 200 Εικόνα 97 Άποψη της προσωρινής κατοίκησης του Zuccotti Park, Occupy Wall street, 2011. (Πηγή: Storefront for Art and Architecture, NY) ............................................................................................... 201 Εικόνα 98 Η δράση "Better Block", μία από τις 124 συμμετοχές των αυθόρμητων παρεμβάσεων η "spontaneousinterventions", της έκθεσης του αμερικάνικου περιπτέρου, 13 Μπιενάλε Αρχιτεκτονικής Βενετίας, 2012. ............................................................................................................ 202 Εικόνα 99 Ο κοινοτικός κήπος Prinzessinnengarten ............................................................................. 202 Εικόνα 100 Αποτύπωση της πύκνωσης των λειτουργιών της εφήμερης «πόλης μέσα στη πόλη» από τους Indignados, Πλατεία Puerta del Sol, Μαδρίτη. (Πηγή: Ομάδα Αρχιτεκτόνων Vic/ Vivero de Iniciativas Colectivas) ........................................................................................................................... 203
354
Εικόνα 101 Indignados , Playa del Sol. Με πράσινο σημειώνονται οι δύο βασικοί πόλοι όπου είχε γίνει η πρόβλεψη των κοινών κοινωνικών χώρων για διαβούλευση (21) και ξεκούραση (Zona de Descanso). (Πηγή: Ομάδα Αρχιτεκτόνων Vic/ Vivero de Iniciativas Colectivas) ..................................................... 203 Εικόνα 102 Η αναπαράσταση τοπίου από την σχολή της «εδαφικής ενότητας» (territorialist school που εστιάζει στο τοπικό αναδεικνύει το μωσαϊκό του αγροτικού τοσκανικού τοπίου. Poppiano, περιοχή Montespertoli της Φλωρεντίας (Πηγή: Wikipedia). ................................................................ 204 Εικόνα 103 Στρατηγικές μετάβασης (Πηγή: Dynamic Cities Project/ www.dynamiccities.squarespace.com) ................................................................................................ 208 Εικόνα 104 Στιγμιότυπα από κινητοποιήσεις και δράσεις του κινήματος μετάβασης, κοινωνικού και σχεδιαστικού/ χωροταξικού χαρακτήρα στο Totnes (Πηγή: www.transitiontowntotnes.org) ............ 210 Εικόνα 105 Totnes, Devon και διάγραμμα που εμφανίζει τις δράσεις στο Totnes και τις αναμενόμενες αλληλεπιδράσεις μεταξύ τους και πίνακας με τις επί μέρους πρωτοβουλίες σε εξέλιξη στην πόλη Totnes. Ημερομηνία ανάκτησης: 14-9-2011. Πηγή: www.transitiontowntotnes.org .......................... 210 Εικόνα 106 Στιγμιότυπο από εργαστήριο συλλογής, φύλαξης και αναπαραγωγής σπόρων τοπικών ποικιλιών, Συνεργατικό Καφενείο Ακαδημίας Πλάτωνος, 2012. Εικόνα 107 Ο κήπος της Οικίας Καραπάνου στην Αίγινα, όπου συνειδητά καλλιεργείται η έννοια του τοπικού και οι ιδέες των Πρωτοβουλιών της Μετάβασης. .......................................................................................................... 210 Εικόνα 108 Το ανοικτό αμφιθέατρο που πραγματοποιήθηκε στο Kinsale, της πρώτης «πόλης σε μετάβαση» στην Ιρλανδία, είχε συμβολικό χαρακτήρα σε ότι αφορά τη κατασκευή αλλά και τη χρήση του, ως εργαλείο δημιουργίας κοινότητας.2005. (Πηγή: The Transition Handbook: From oil dependency to local resilience, Rob Hopkins, 2009) ............................................................................. 211 Εικόνα 109 Οδός Μαυροματαίων, Πεδίο του Άρεως, 2011. ................................................................ 216 Εικόνα 110 Τυπικό πεζοδρόμιο στο κέντρο της Αθήνας, 2011. ........................................................... 216 Εικόνα 111 Στιγμιότυπο από την Οικογιορτή Ιστιαίας, Εύβοια, 12/2010. (Πηγή: φ. ΝΑ) .................... 223 Εικόνα 112 Στιγμιότυπα από εργαστήριο φυσικής δόμησης, Ομάδα ΠηλΟίκο, 1η Οικογιορτή Μαραθώνα (24/4-1/5/2011) και από τις εργασίες της ομάδας Σαλίγκαρος για την κατασκευή χώρου για τα παιδιά από πηλό, στην παιδική χαρά του Πάρκου στην Ναυαρίνου, Αθήνα (4/2009). (Πηγή: φ.ΝΑ) .................................................................................................................................................... 224 Εικόνα 113 Υβριδικές κατασκευές πλήρωσης συμβατικού σκελετού οπλισμένου σκυροδέματος με αχυρόμπαλες στα πλαίσια εργαστηρίου από την ομάδα Νέα Γουϊνέα. Διόρωφο κτίσμα στη Νέα Μάκρη, 2012. (Πηγή: http://neaguinea.org/δόμηση) ......................................................................... 224 Εικόνα 114 Αστικός εξοπλισμός με πάγκους και διαμορφώσεις. Σχεδιασμός και κατασκευή από μέλη ομάδας πρωτοβουλίας που περιλάμβανε νέους αρχιτέκτονες. Στιγμιότυπα κοινωνικών δρώμενων: Συλλογικό γεύμα και εργαστήριο πηλού για παιδιά, 3/2009. Αυτοδιαχειριζόμενο Πάρκο Ναυαρίνου, Εξάρχεια. (Πηγή: φ.ΝΑ) ........................................................................................................................ 224 Εικόνα 115 Το πάρκινγκ πάρκο, Ναυαρίνου, Ζ.Πηγής και Χ. Τρικούπη, Αθήνα. ............................. 225 Εικόνα 116 Το κίνημα των True Levellers, γνωστό και ως Diggers, με επικεφαλής τον ...................... 225 Εικόνα 117 Στιγμιότυπο λαϊκής συνέλευσης από την κατάληψη της Λυρικής Σκηνής, μέρος από τα γεγονότα μετά την δολοφονία του Αλέξη Γρηγορόπουλου, Φεβρουάριος 2009. (Πηγή: φ.ΝΑ) ......... 228 Εικόνα 118 Σύγκρουση πολιτών με την αστυνομία για την διεκδίκηση του κτήματος Ζωγράφου υπέρ του δημόσιου συμφέροντος ως χώρου πρασίνου. (Πηγή: http://vilazografou.gr).............................. 228 Εικόνα 119 Λαϊκή συνέλευση, Πλατεία Συντάγματος, Κίνημα Αγανακτισμένων, 6-2011. (Πηγή: φ.ΝΑ) .............................................................................................................................................................. 229 Εικόνα 120 Ομάδα συμμετοχικού σχεδιασμού, Πάρκο Ναυαρίνου. (Πηγή: Ομάδα σχεδιασμού, Πάρκο Ναυαρίνου) .......................................................................................................................................... 229 Εικόνα 121 Στιγμιότυπο από την ανοικτή συνέλευση σε ένα κατάμεστο θέατρο, μετά το πειραματικό δωδεκαήμερο εκδηλώσεων στο Θέατρο Εμπρός από την Κίνηση Μαβίλη. Νοέμβριος 2011. (Πηγή: φ.ΝΑ) .................................................................................................................................................... 229 Εικόνα 122 Διάγραμμα γενεαλογικού χάρτη κινημάτων συλλογικοτήτων διεκδίκησης του Δημόσιου χώρου στην Αθήνα από το 2008 μέχρι το 2012. (Πηγή: του συγγραφέα). .......................................... 230 Εικόνα 123 Διαγράμματα των οικοκοινοτήτων Findhorn (Σκωτία) αριστερά και ZEGG (Γερμανία) δεξιά. Με πορτοκαλί χρώμα σημειώνονται οι εσωτερικοί κοινωνικοί χώροι (Ε), με πράσινο οι υπαίθριοι (Υ). Υποδηλώνεται επίσης ο βασικός άξονας κίνησης διαμέσου της κοινότητας. ...................................... 232 Εικόνα 126 Η τυπολογία της αίθουσας φαγητού/ τραπεζαρίας στα κιμπούτς. ................................... 233 Εικόνα 124 Κάτοψη του Universal Hall, του βασικού χώρου εκδηλώσεων στο Findhorn. .................. 233 Εικόνα 125 Χώρος μεσαίου μεγέθους για εκδηλώσεις και συνελεύσεις στο κιμπούτς Bat Haemek. . 233
355
Εικόνα 127 Παραδείγματα εφήμερων υπαίθριων κοινών κοινωνικών χώρων, πάρκο στην Ουτρέχτη (αριστερά) και ο εξωτερικός χώρος κτιρίου της Σχολής Αρχιτεκτονικής της Βενετίας (δεξιά)............. 235 Εικόνα 128 Απόψεις μοντέλων μελετών επέκτασης της Arcosanti (Πηγή: φ.ΝΑ) ................................ 247 Εικόνα 129 Η «Arcosanti 5000" αποτελεί μελέτη ανάπτυξης του παρόντος οικισμού (φαίνεται με κόκκινο) έτσι ώστε να καλύπτει ανάγκες για 5000 άτομα. (Πηγή: www.arcosanti.org) ..................... 247 Εικόνα 130 Φωτορεαλιστική Απόδοση του Pierre Teilhard de Chardin Complex ................................ 248 Εικόνα 131 Όψη κτιρίου μελέτης κατακόρυφης επέκτασης και σχετική τομή μελέτης της ενεργειακής συμπεριφοράς του (Πηγή: www.arcosanti.org) ................................................................................... 248 Εικόνα 132 Noahbabel, Coastal Waters, Paolo Soleri, 1969. ............................................................... 248 Εικόνα 133 Δυτική Άποψη της Arcosanti. Εικόνα 134 Θόλοι από προκατασκευασμένα τμήματα Beton (Πηγή: φΕικόνα 135 Η αψίδα της κεραμικής / Ceramics Apse. (Πηγή:Soleri, Architecture as human ecology, A.I., Lima) ............................................................................................................................... 249 Εικόνα 136 Η αψίδα-χυτήριο /Foundry Apse. (Πηγή:Soleri, Architecture as human ecology, A.I., Lima) .............................................................................................................................................................. 249 Εικόνα 137 Ασκητικός κοιτώνας φιλοξενίας με θέα την έρημο (Πηγή: φ.ΝΑ.) ................................... 249 Εικόνα 138 Ο "δρόμος" πρόσβασης στις κατοικίες της πρώτης γειτονιάς στην EVI. (Πηγή: www) ..... 254 Εικόνα 139 Ο νότος είναι εξοπλισμένος με ανοίγματα, θερμοκήπια και πέργκολες με φυλλοβόλα για σωστότερη εκμετάλλευση της ηλιακής ενέργειας τον χειμώνα και σκίασης το καλοκαίρι (Πηγή: φ.ΝΑ) .............................................................................................................................................................. 254 Εικόνα 140 Οι συλλογικές κοινωνικές εκδηλώσεις προκύπτουν και ενθαρρύνονται με κάθε ευκαιρία στην EVI. (Πηγή: http://ecovillageithaca.org/evi/)............................................................................... 254 Εικόνα 141 Στην καθημερινότητά τους οι κάτοικοι κυκλοφορούν μέσα στην κοινότητα μόνο με ποδήλατο. Επισκέπτονται τον κήπο, το μποστάνι και το κοτέτσι και μαγειρεύουν εναλλάξ για το κοινό γεύμα. (Πηγή: φ.ΝΑ) ............................................................................................................................ 259 Εικόνα 142 Η πινακίδα της εισόδου της κοινότητας εξηγεί την χωροταξία των clusters γύρω από το αρχικό κτίριο ης φάρμας. (Πηγή: Gunilla Heick) .................................................................................. 260 Εικόνα 143 Άποψη ενός cluster (αυτού των ηλικιωμένων) από μακριά(Πηγή: φ.ΝΑ) ......................... 261 Εικόνα 144 Εσωτερικοί και εξωτερικοί κοινόχρηστοι χώροι ενός cluster. Το κοινόχρηστο κτίριο διαθέτει ξενώνα, κουζίνα και χώρο εστίασης με πιάνο και βιβλιοθήκη. (Πηγή: φ.ΝΑ) ...................... 261 Εικόνα 145 Ελεύθεροι κοινόχρηστοι χώροι και δραστηριότητες ενηλίκων και παιδιών από την καθημερινότητα του Findhorn. (Πηγή: φ. NA) ..................................................................................... 266 Εικόνα 146 Cluster κατοικιών στο Findhorn από ανακυκλωμένα σιλό ουίσκι (Πηγή: αρχείο Findhorn) .............................................................................................................................................................. 266 Εικόνα 147 Cluster Κατοικιών με φυτεμένες σκεπές και φωτοβολταϊκές επιφάνειες (Πηγή: φ.ΝΑ) .. 267 Εικόνα 148 Cluster Κατοικιών (Πηγή: φ.ΝΑ .......................................................................................... 267 Εικόνα 149 Κατοικία με δωμάτιο-θερμοκήπιο στο νότο και φωτοβολταϊκά στην οροφή. (Πηγή: φ.ΝΑ) .............................................................................................................................................................. 267 Εικόνα 150 Κατοικίες σε σχέση γειτνίασης με το δημόσιο γήπεδο (Πηγή: φ.ΝΑ)................................ 267 Εικόνα 151 Περιβάλλων Χώρος του ZEGG και το σπίτι των παιδιών. (Πηγή: φ.ΝΑ) ........................... 275 Εικόνα 152 Το φυσικό περιβάλλον και η περιοχή καλλιέργειας στο ZEGG. (Πηγή: φ.ΝΑ) .................. 275 Εικόνα 153 Ο εσωτερικός και εξωτερικός κοινόχρηστος χώρος εστίασης και καθημερινής κοινωνικότητας στο ZEGG. (Πηγή: φ.ΝΑ) ............................................................................................. 275 Εικόνα 154 Εξωτερικοί και εσωτερικοί κοινωνικοί χώροι όπου λαμβάνουν χώρα διάφορες εκδηλώσεις κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού. (Πηγή: φωτογραφικό αρχείο ZEGG) ............................................ 275 Εικόνα 155 Υδροπονική καλλιέργεια, μέρος των δραστηριοτήτων του κιμπούτς. . (Πηγή: φ. ΝΑ.) .... 280 Εικόνα 156 Γενεαλογικό δέντρο-γλυπτό, μέρος του εκθεσιακού υλικού μόνιμης έκθεσης για τα εκατό χρόνια ιστορίας των κιμπούτς που ταυτόχρονα αποτελεί τμήμα του ιστορικού μουσείου του κιμπούτς. (Πηγή: φ. ΝΑ.) ....................................................................................................................................... 280 Εικόνα 157 Ανάβρα Μαγνησίας, γενική άποψη (Πηγή: www)............................................................. 286 Εικόνα 158 Σήμανση με ενημερωτικό υλικό και διαχείριση απορριμμάτων με κάδους διαχωρισμού ανακυκλώσιμων στην κεντρική πλατεία, Ανάβρα (Πηγή: www).......................................................... 286 Εικόνα 159 Γενική άποψη τμήματος του περιβαλλοντικού πάρκου Ανάβρας ..................................... 286 Εικόνα 160 Ομάδα επισκεπτών στο περιβαλλοντικό πάρκο. ............................................................... 286 Εικόνα 161 Συγκέντρωση στο κεντρικό καφενείο και το Λαογραφικό Μουσείο και (Πηγή: φ.ΝΑ) ..... 286 Εικόνα 162 Εικόνες από την διαδικασία του εργαστηρίου κατασκευής ξενώνα από αχυρόμπαλες και τα δύο κτίσματα που προέκυψαν. ....................................................................................................... 289 Εικόνα 163 Απόψεις του Ελπιδοχωρίου από το νότο και το βορρά. 2012 (Πηγή: φ. ΝΑ) .................... 289
356
Εικόνα 164 Τα μέλη της ομάδας και επισκέπτες-εθελοντές στο κτήμα που διατηρεί η ομάδα και καλλιεργεί στο χωριό Άγιος Αιδηψού Ευβοίας. Πηγή: φ.ΝΑ) .............................................................. 294 Εικόνα 165 Η βάση και ο σκελετός του μεγάλου γεωδαιτικού θόλου στο όρος Τελαίθριο. ............... 294 Εικόνα 166 Πίνακας που περιγράφει τη μεταβολή της μέσης θερμοκρασίας από το 1860 έως το 2000. .............................................................................................................................................................. 310 Εικόνα 167 Δορυφορική καταγραφή αυξητικών τάσεων από το 1975 έως το 2010. .......................... 310 Εικόνα 168 Γραφικός πίνακας που περιγράφει τις διαφοροποιήσεις στο οικολογικό αποτύπωμα ανάμεσα στη Βρετανία, το παγκόσμιο μέσο όρο και το Μπανγκλαντές. (Πηγή: Global Footprint Network, 2008) ..................................................................................................................................... 311 Εικόνα 169 Δείκτης του συνολικού μεγέθους του οικολογικού αποτυπώματος της ανθρωπότητας έναντι της φέρουσας ικανότητας του πλανήτη και της σταθερής αυξητικής τάσης μετά το 1981 όπου την έχει ξεπεράσει. (Πηγή: Global Footprint Network, 2008) .............................................................. 311 Εικόνα 170 Η θέση της Ελλάδας στον πίνακα κατάταξης κρατών σε σχέση με το οικολογικό τους αποτύπωμα. (Πηγή: Living Planet Report 2008, WWF) ........................................................................ 321 Εικόνα 171 Γραφικός πίνακας κατάταξης κρατών σε σχέση με το Οικολογικό τους αποτύπωμα ανά άτομο για το 2005. (Η Ελλάδα τονισμένη με κόκκινο, καταλαμβάνει την 11η θέση). ......................... 322 Εικόνα 172 Μεταβολή του δείκτη που φανερώνει το ποσοστό όπου μία χώρα φέρεται ως δανειολήπτης ή δανειοδότης σε φυσικούς πόρους ανάμεσα στο 1961 και στο 2005. Η Ελλάδα στον πρώτο χάρτη είναι δανειοληπτική χώρα σε επίπεδο 50% ενώ το 2005 το επίπεδο αυτό έχει υπερτριπλασιαστεί. (Πηγή: Living Planet Report 2008, WWF) ............................................................ 323 Εικόνα 173 Η θέση της Ελλάδας στον πίνακα κατάταξης κρατών σε σχέση με το οικολογικό τους αποτύπωμα κατανάλωσης νερού. (Πηγή: Living Planet Report 2008, WWF) ...................................... 324 Εικόνα 174 Τοπογραφική κάτοψη Arcosanti, Arizona. ΗΠΑ................................................................. 327 Εικόνα 175 Τοπογραφικό διάγραμμα της Οικοκοινότητας EVI, Ithaca, ΗΠΑ ....................................... 328 Εικόνα 176 Τοπογραφική κάτοψη της Οικοκοινότητας EVI, Ithaca. ΗΠΑ ............................................ 329 Εικόνα 177 Τοπογραφική κάτοψη Munkesøgård, Δανία. .................................................................... 330 Εικόνα 178 Τοπογραφικό της οικοκοινότητας Findhorn (Πηγή: Findhorn/ Terry Vergos) .................... 331 Εικόνα 179 Τοπογραφικό Ανάβρας, Μαγνησία. ................................................................................... 332 Εικόνα 180 ............................................................................................................................................ 333 Εικόνα 181 Κατόψεις μονάδων κατοικιών του Συνεταιρισμού κατοικίας Tinggården, Δανία............. 334 Εικόνα 182 ............................................................................................................................................ 335 Εικόνα 183 ............................................................................................................................................ 336
357
359
ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ Acoma .............................................243 Agamben, Giorgio ...........................215 Agenda 21 .........................................60 Archigram ........................................174 Archizoom .......................................174 Arcosanti .........................................181 Arendt, Hannah .................................40 Auroville ..........................................175 Bacon, Francis .................................132 Benjamin, Walter ............................133 Bet Haemek .....................................157 Better Block .....................................202 Bloch, Ernst .....................................134 Bofaellesskaber ...............................152 Bookchin, Murray..............................73 Broadacre ........................................135 Buber, Martin ..................................121 Buckminster Fuller ..........................194 Campanella, Tomazzo .....................132 car-sharing ......................................257 Carson, Rachel...................................65 Christiania .......................................175 Civitas ................................................79 cob ...................................................221 Commission on Sustainable Development.................................60 cooperatives....................................174 Coulanges, Fustel de .........................79 Counter communities .....................174 craftivism.........................................179 Degania ...........................................158 Devall, Bill ..........................................74 Diggers ............................................146 Diller+Scofidio ...........................98, 124 Duany, Andres .................................135 Earthships........................................174 Ein Shemer .....165, 187, 237, 238, 275, 276, 277, 294 Emerson, Waldo ................................32 EVI ...................................................294 Findhorn ..........................................294 Foster, John Bellamy .........................35 Foster, Norman .................................98 Free and Real ..................................289
Future Workshop ............................ 155 Gaia ................................................. 178 Garden City ..................................... 137 Gemeinschaft .................................. 131 GEN Global Ecovillage Network .......... 177 Gesellschaft ..................................... 131 Gillman, Robert ............................... 171 glamping ........................................... 97 Godin, Baptiste ............................... 190 Gorz, André ....................................... 91 Guattari, Felix.................................. 116 Guerilla Gardening ............................ 66 Harvey, David .................................. 133 HDI Human Development Index .......... 86 Heidegger, Martin ............. 40, 343, 344 hippies............................................. 174 Hobbes, Thomas ............................. 196 Holmgren, David 66, 90, 108, 110, 177, 343, 345 Hopkins, Rob ................................... 208 Howard, Ebenezer .......................... 135 IISD .................................................... 60 Intentional Communities ................ 145 Jackson, Hildur ................................ 180 Kahana, Freddy ............................... 157 Kelly, Kevin ........................................ 39 Kurzweil ............................................ 41 Kurzweil,Ray ...................................... 39 Latouche, Serge ................................ 91 Le Corbusier .... 135, 137, 139, 243, 244 low tech .......................................... 179 Magnaghi, Alberto ............................ 82 Malthus, Thomas Robert .................. 75 Mannheim, Carl .............................. 132 Marx, Karl........................................ 136 Maximum sustainable yield .............. 62 McKibben, Bill ................................... 36 Mollison, Bill ................................... 177 More, Thomas ......... 121, 131, 132, 340 Munkesøgård .................................. 294 Naess, Arne ....................................... 74 Natalini, Adolfo ............................... 194 359
Negri, Antonio ....44, 45, 178, 195, 196, 217, 340, 345 New Alchemy Institute....................174 New Lanark .....................................143 New Urbanism ................................135 NHI National Happiness Index .............86 Non Violent Communication Μη Βίαιη Επικοινωνία ................155 Occupy Movement ..........................176 Open Source ....................................179 Open Space .....................................155 Orwell, George ................................134 Owen, Robert .135, 136, 137, 141, 142, 143, 144, 146, 155, 340 Panopticon ......................................141 Paper architecture ..........................174 Peak oil ............................................348 Peak Oil .............................................92 Penn, William ..........................148, 346 Pennsylvania ...................................148 permaculture ............................94, 108 Pignano ...........................................186 Plater-Zyberk, Elizabeth ..................135 Prinzessinnengarten........................202 Puerta del Sol ..................................203 Quakers ...........................................148 resilience .........................................207 Roskilde ...........................................258 Schmidt, Carl ...................................215 Schumacher, E.F. .............................175 Second Life ......................................129 Singularity .........................................39 Skinner, B.F. ....................................175 Social Forum ....................................176 Soleri, Paolo ...175, 176, 181, 190, 219, 241, 242, 243, 244, 246, 247 Spaces of Hope ................135, 172, 343 Spontaneous Interventions.............201 Strauss, Claude Levi ..........................72 Superstudio .............................174, 194 terreform...........................................95 Territorialist School ...................82, 204 Thoreau, Henri .... 32, 74, 173, 175, 346 Tinggården ......................................153 Totnes..............................................208 transcendentals.................................32
Transition ........................................ 206 True Levellers .................................. 225 Twin Oaks ........................................ 175 Ufafabrik ......................................... 199 UNESCO........................................... 346 Virno, Paolo..................................... 195 Walden ............................................ 175 Whole Earth Catalog ....................... 127 Wright, Frank Lloyd 135, 137, 175, 241, 242, 243 yuppies .............................................. 42 yurt .................................................. 290 ZEGG ............................................... 186 zero carbon emissions .................... 200 Žižek, Slavoj ..................... 113, 217, 341 Zuccotti Park Occupy Wall street...................... 201 άγρια φύση ............... 31, 32, 33, 34, 84 Αγρόσχολοι ....................................... 96 αγροτικό περιβάλλον ....................... 32 αειφορία xix, 59, 60, 61, 62, 77, 78, 86, 87, 101 ΑΕΠ GDP ......................................... 86, 91 ΑΕΠ/GDP Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν ........ 86 Ακαδημία Πλάτωνος ....................... 211 Ανάβρα............................................ 281 ανακύκλωση ................................... 200 ανανεώσιμος πόρος ......................... 54 ανάπτυξη ... xvii, xix, 27, 33, 37, 41, 54, 57, 58, 59, 60, 62, 63, 71, 72, 73, 85, 114, 125, 314 ανεμογεννήτριες............................. 263 ανθεκτικότητα resilience .... 146, 149, 207, 208, 209, 212, 296 άνθρωπος ..... 27, 30, 38, 68, 69, 74, 79 αντικείμενο ...xv, 27, 34, 37, 46, 60, 89, 128 Αποανάπτυξη .................................... 90 degrowth..................................... 205 Αργεντινή ........................................ 177 Αργές Πόλεις Slow Cities, Citta Slow ................. 204 Αριζόνα Arizona .................................. 98, 243 360
Αρχάνες ...........................................188 αρχιτεκτονική ...... xv, 97, 100, 101, 315 Ασία .................................................177 αστικές καλλιέργειες ........66, 221, 222 αυτάρκεια .........................................94 Αυτοπροσδιοριζόμενες κοινότητες 151 Intentional Communities ............151 αχυρόμπαλες ..................107, 286, 287 βαθιά οικολογία................................74 βιοκλιματικός σχεδιασμός ............... xix Βιομηχανική Επανάσταση ................43 βιώσιμη ανάπτυξη ............................60 βιωσιμότητα......................................85 Βραζιλία ..........................................177 Βρετανία..........................................178 γαία ...................................................30 Γερμανία .........................................178 γκρι νερό grey water ...................................272 Δανία ...............................................175 δάσος ................................................32 διαδίκτυο ..................................50, 126 διαλεκτικός χωροχρονικός ουτοπιανισμός spatiotemporal utopianism136, 251, 276 Διάνοια ..............................................45 Intellect .........................................45 Διαρκής Καλλιέργεια Permaculture .....108, 109, 110, 111, 177, 179, 182, 208, 211, 277 εικονικός ...........................................47 Ελπιδοχώρι......................................285 έξοδος .............................................178 Εργασία Labor .............................................45 ερημοποίηση ......................................77 ήμερη φύση ................................31, 32 Θερμές κοινωνίες..............................88 θεωρία συστημάτων .......................100 Ίδρυμα διαχείρισης γης Land Trust....................................152 Καραβίδας, Κωνσταντίνος ......220, 339 καρποφορία ......................................30 Καστοριάδης, Κορνήλιος ..................91 κιμπούτς ..........................................157 Κίνα ................................................. xvii
Κλειστό σύστημα ............................ 104 Κοινοβιακή συμβίωση Commune ................................... 152 κοινωνική οικολογία ....................... 199 Κοοπερατίβα κατοικίας Housing Cooperative .................. 152 Κούβα................................................ 94 λογισμικό ανοιχτού κώδικα open source software ................... 44 Μακριδάκης, Γιάννης ..................... 213 Μαραθών........................................ 188 μετάβαση ........................................ 206 μεταλλάξεις ...................................... 35 μεταφορντισμός ............................... 45 μοναχικός αετός lone eagle...................................... 42 Μπερνέρι, Μαρία Λουΐζα ............... 133 Μπιενάλε ................ 162, 195, 199, 301 Μπιεννάλε ...................................... 201 Ναυαρίνου ...................................... 221 Νέα Ζηλανδία ................. 152, 206, 208 νομαδισμός ....................................... 42 Ντιτρόϊτ ............................................. 96 Ντουμπάϊ .......................................... 99 οικοκοινότητες......................... xxi, 293 Οικοκοινότητες ............................... 171 οικολογικό αποτύπωμα .................. 263 οικονομία σταθερής κατάστασης steady state................................... 89 οικοσοφία ......................................... 74 οικοσύστημα....................... 47, 58, 108 Ολλανδία ........................................ 175 ΟΟΣΑ ................................................. 60 ουτοπία ............................................. 98 Ουτοπική θεωρία για το χώρο Utopianism of spatial play . 135, 141, 143, 144, 244 Ουτοπική θεωρία κοινωνικής διαδικασίας Utopianism of social process ..... 135, 143, 212, 272, 293 παγκοσμιοποίηση ....................... xv, 68 Πάϊν ................................................ 132 περιβάλλον xv, xvi, xvii, xix, 27, 31, 32, 34, 35, 36, 43, 46, 47, 49, 52, 53, 58, 59, 61, 65, 68, 71, 74, 77, 79, 84, 85, 94, 101, 113, 125, 126, 128, 316
361
Πλάτων ............................................133 πλήθος ............................................196 Ποπ κουλτούρα ...............................174 πόρος ................................................54 Πυθαγόρας ......................................145 Πυθαγόρειοι ...................................145 ρομαντικοί ........................................30 transcendentals.............................32 Ρουσσόπουλος, Δημήτρης ..............197 Σερβία ...............................................94 σιτουασιονιστές situationists .................................139 Σκωτία ... xviii, 175, 178, 232, 237, 238, 239, 261, 262, 294 Σπιθάρι ............................................188 Συμμετοχικός σχεδιασμός ..............107 συναίνεση consensus ....................................251 συνέλευση.......................................203 Συνεταιρισμός κατοικίας cohousing ....................................152
Cohousing ................................... 152 Σύνταγμα Αγανακτισμένοι .......................... 226 Ταμέρα .................................... 178, 294 Τελαίθριον ...................................... 290 τεχνητή νοημοσύνη Artificial Intelligence ..................... 39 Τζαϊνισμός ......................................... 30 τοπικό νόμισμα ............................... 211 τοπικοποίηση.................................. 208 τοπικότητα ...................................... 180 τοπίο ................. xv, xix, 28, 31, 34, 125 τροφοσυλλεκτικές ............................ 32 υδροπονική καλλιέργεια ................ 187 φέρουσα ικανότητα .......................... 89 φύση ............. xix, xx, 27, 28, 68, 73, 74 φυσική δόμηση ............................... 222 φωτοβολταϊκά ........ 186, 250, 265, 277 Χάρτα των Αθηνών ......................... 135 Ψυχρές κοινωνίες ............................. 88
362
Εξώφυλλο: Αναπαράσταση του κινήματος των Diggers, St. George’s Hill, Surrey, 1649.
«Αγρόσχολοι», εσωτερικό κατοικίας Munkesøgård, «εφήμερη πόλη» Ίμπιζα, Οικοκοινότητα Pignano, θολωτή κατασκευή/ αρχιτέκτων Gernot Minke, αμφιθέατρο Arcosanti, Πάρκινγκ-πάρκο Ναυαρίνου, υπαίθρια εκδηλωση ZEGG, δράση Λεωφ. Ακαδημίας/ 2-2009, Σπίτι Κενταύρων/Πήλιο, κιμπούτς Bat Ha ‘emek, γαιωδετικός θόλος Τελαίθριον, Λαογραφικό Μουσείο Ανάβρας, υπαίθρια συγκέντρωση/Ελπιδοχώρι, Universal Hall/ Findhorn, Οικολογικά Χωριά-Γεληνιάτικα Κορινθίας, Ecovillage/Ithaca, ZEGG, Οικολογικά Χωριά-Γεληνιάτικα Κορινθίας, Οικοκοινότητα Σπιθάρι/ Μαραθώνας, Community center./Findhorn, Can Masdeu/ Βαρκελώνη, Ecovillage/Ithaca, Tamera.
364
Nicholas Anastasopoulos Doctoral Dissertation Abstract ENVIRONMENTAL MANAGEMENT, SUSTAINABILITY AND CONTEMPORARY ALTERNATIVE SOCIAL AND LIVING FORMATIONS This dissertation explores models of alternative social and residential communities and the theories and tools through which they may be understood. The common element between the cases examined is that they are inspired by a social and ecological vision and their spatial and social organization is linked to a vision statement. Their challenge is to achieve human and environmental sustainability and resilience, key qualities recognized today as critical for a communityâ&#x20AC;&#x2122;s reproduction through change like healthy ecosystems in nature. The investigation concerns the period from mid-20th century to the present, a time characterized by phenomena of unprecedented environmental crises and more recently social, economic and political crises plaguing humanity and the planet. The dissertation is concerned with exploring potential roles of such communities in addressing imminent crises and their possible impact to the human condition. The methodology used involved bibliographical research, participation in organizations and conferences, and field research at case studies which included two ecovillages and one co-housing project in Europe, two alternative communities in the US, two kibbutzim in Israel, two experimental communities in early forming stages and a prototypical ecovillage in Greece. The selection criteria for the specific communities were their significance, either in relation to their reputation and history, or in association with some exemplary and innovative features. Classification was based on certain criteria and characteristics concerning historical background, social organization, economy, residential, planning, architectural and environmental management. The relationships of the current alternative social and spatial formations with the history of utopian thought, which seeks to imagine the characteristics of an ideal society were investigated. Through an analysis of outstanding examples of early 19th century visionary utopian communities it is shown that modern alternative communities can be recognized as direct descendants of the utopian theories. This thesis adopts the taxonomy approach of Utopianism of spatial play and Utopianism of social process (Harvey, 2000) and develops an architectural theory for the common social space typology which emerges from the examples. Connections between alternative social and living formations with the urban social movements and contemporary theories for the commons are examined as an important component of this research.
Keywords: Environmental management, sustainability, alternative communities, ecocommunities, utopian theories, urban social movements, commons.