Iparraldeko Done Jakue Bideen gida

Iparreko Donejakue Bideak

LiĂŠbanako Bidea Barnealdeko Bidea

Jatorrizko Bidea

Iparreko Bidea

•

NDIAL •

PA T

NIO MUN D L IA

MO RI

E AG

I

N

R

Organización de las Naciones Unidas para la Educación, la Ciencia y la Cultura

MO

E WORLD H

IT

E

•

PATRIM

O

Caminos de Santiago de Compostela: Camino Francés y Caminos del Norte de España inscritos en la Lista del Patrimonio Mundial en 1993

Edizioa 2017 Testuen © Eusko Jaurlaritza. Turismo, Merkataritza eta Kontsumo Saila /Kantabriako Gobernua.

Berrikuntza, Industria, Turismo eta Merkataritza Saila / Asturiasko Printzerriko Gobernua.

Enplegu, Industria eta Turismo Saila eta Hezkuntza eta Kultura Saila. / Galiziako Xunta.

Galiziako Turismoa Egilea SEGITTUR Diseinua Red Monster Studio S.L www.redmonster.es Argazkien © Eusko Jaurlaritzaren Ondare Artxibategia, © M. Arrazola. EJ-GV, Quintas Fotógrafos, ACC Artxibategia, Kantabriako Gobernuko Kultura Kontseilaritzaren Artxibategia, Asturias Printzerriko Turismo eta Ondare Kulturaleko Zuzendaritza Orokorra, Asturiasko Turismoa (Juanjo Arroyo, Marcos Morilla, Camilo Alonso, Arnaud Späni, Daniel Martín, Antonio Vázquez, M.A.S., Mara Herrero), Sagardoaren Eskualdea (José Suárez), José Salgado.

Turespaña © Argitalpen ofizialen identifikazio zenbakia (NIPO): 086-17-024-1

Iparreko Donejakue Bideak

Iparreko Bidea

Barnealdeko Bidea

Jatorrizko bidea

LiĂŠbanako Bidea

06

08

14

Iparreko Bideak, elkarretaratzeko aukera bat

Donejakue Bideak: mila urteko historia eta milioika istorio

Aholku praktikoak

18 Iparreko Bidea 20 EUSKADI

20. Irun-Hondarribia > Donostia 22. Donostia 24. Donostia > Zarautz 26. Zarautz > Deba 28. Deba > Markina-Xemein 30. Markina-Xemein > Gernika-Lumo 32. Gernika-Lumo > Bilbo 34. Bilbo 36. Bilbo > Portugalete 38. Portugalete > Kobaron

66 ASTURIAS

66. Bustio > Po 68. Po > Ribadesella/Ribeseya 70. Ribadesella/Ribeseya > Sebrayu 72. Sebrayu > Gijón/Xixón 74. Gijón/Xixón 76. Gijón/Xixón > Piedrasblancas 78. Piedrasblancas > Soto de Luiña 80. Soto de Luiña > Luarca 82. Luarca > A Caridá 84. A Caridá > Figueras/Castropol/Abres

42 KANTABRIA

42. (Kobaron) El Haya de Ontón > Castro Urdiales 44. Castro Urdiales > Guriezo (El Pontarrón) 46. Guriezo (El Pontarrón) > Laredo > Colindres 48. Laredo > Güemes 52. Güemes > Santander 54. Santander 56. Santander > Santillana del Mar 58. Santillana del Mar > Comillas 60. Comillas > San Vicente de la Barquera 62. San Vicente de la Barquera > Unquera (Bustio)

88

GALIZIA

88. Abres/Ribadeo > Lourenzá 90. Lourenzá > Abadín 92. Abadín > Vilalba 94. Vilalba > Baamonde 96. Baamonde > Sobrado dos Monxes 98. Sobrado dos Monxes > Arzúa 100. Arzúa > Arca (O Pino) 102. Arca (O Pino) > Santiago de Compostela 104. Santiago de Compostela

108 Jatorrizko Bidea 110 ASTURIAS

110. 1. LOTURA-BIDEA ........... Sebrayu > Vega (Sariego) 112. 2. LOTURA-BIDEA .......... Vega (Sariego) > Oviedo 114. Oviedo 116. Oviedo > San Juan de Villapañada 118. San Juan de Villapañada > Salas 120. Salas > Tineo 122. Tineo > Borres 124. Borres > Berducedo 126. Berducedo > Grandas de Salime 128. Grandas de Salime > Alto do Acevo

132 GALIZIA

132. Alto do Acevo > Paradavella 136. Paradavella > Castroverde 138. Castroverde > Lugo 140. Lugo 142. Lugo > San Romao da Retorta 144. San Romao da Retorta > Melide 146. Melide > Arzúa

150 Barnealdeko Bidea 152 EUSKADI

152. Irun > Hernani 154. Hernani > Tolosa 156. Hernani > Bidania-Goiatz 158. Tolosa > Zegama 160. Bidania-Goiatz > Zegama 162. Zegama > Agurain 164. Agurain > Gasteiz

166. Gasteiz 168. Gasteiz > Argantzun 170. Argantzun > Briñas

172 ERRIOXA

172. Briñas > Sto. Domingo de la Calzada

176 Liébanako Bidea 178 KANTABRIA

178. San Vicente de la Barquera > Cades 180. Cades > Cabañes 182. Cabañes > Santo Toribio

Iparreko Bideak, elkarretaratzeko aukera bat 1987an, Europako Kontseiluak Europako Lehen Kultur Ibilbide izendatu zituen Donejakue bideak. Horrela, ibilbide horiek europar nortasunaren kontzientzia hartzeko izan dezaketen potentziala aintzat hartzeaz gainera, Kultur Ondareari balioa eman zitzaion eta europar guztien kultur turismorako eta aisialdirako espazio gisa aitortu ziren.

Bide sare horrek batzen du Herrien Europa, hainbat herrialde eta errealitate desberdin; eta bide horietan dago islatuta herri bakoitzaren memoria historikoa.

Elkarretaratzeko ahalmen horrek, lurraldeak, historia, erlijioa eta turismoauztartzeko gaitasunak eta erromesaldiari ekiteko ezinbesteko informazioa eskaini beharrak bultzatuta, Euskadi, Kantabria, Asturias, Galizia, Nafarroa eta Errioxako Gobernuok Iparreko Bideen Gida hau argitaratzea erabaki dugu.

Iparreko bideetatik, hainbat pertsona, ideia eta kultura etorri ziren. Erromes haien ekarpenari esker –eta beste faktore esker– sinesmenak eta balioak elkarbanatzeko espazio bilakatuz joan da Europa. Hainbat bide sartzen dira Iparreko bide horien izenaren pean: Kostako Bidea (Irun-Santiago), Antzinako Bidea (OviedoSantiago), Barnealdeko Bidea (Irun-Gasteiz-Errioxa-Santiago), Baztango Bidea (Urdazubi-Arre) eta Liébanako Bidea (San Vicente de la Barquera-Santo Toribio de Liébana). Erroma, Jerusalem eta Santiago de Compostela bezala, erromesaldien helmuga izan da 1512tik, Kristoren Gurutzearen pusketarik handiena, Lignum Crucis delakoa, bertan gordetzen zelako.

Donejakue bidea hasi zen Europa eraikitzen eta jarraitasun historikoa ez da oraindik eten. Gizaki eta kultur korronte erakargarri horrek ondare gisa jaso ditugun hainbat balio

6

Los Caminos del Norte, una oportunidad para el encuentro

sendotzeko gonbita egiten digu: demokrazia eta giza eskubideen errespetua, elkarrekin bakean bizitzeko berme gisa.

Espainia iparraldeko erkidegoak saretuta lan egiten aritu dira azken urteotan, Iberiar penintsularen iparraldea zeharkatzen dituzten Donejakue bideak sustatzen. Baterako lan horri esker, UNESCOk Gizateriaren Ondare izendatu zituen erromes-bide horiek 2015eko uztailean.

Donejakuera daramaten Iparreko bideak lehen mailako bitartekoak dira kultur trukerako eta bizi esperientzia ahaztezin bat gozatzeko. Bidean historia dago –eta istorioak–, arkitektura dago, artea, musika, antzerkia, hizkuntza eta kultur errealitate desberdinak, gastronomia, paisaia eta izadia, aisialdia, turismoa‌, hitz gutxitan esanda, gizadia, milaka pertsona oinez, jarrera ireki eta eskuzabalean, ezagutzeko, komunikatzeko, elkarbanatzeko, harremanak izateko gogoz.

Donejakue bideak, eta, kasu honetan, Iparreko bideak, aukera paregabea dira gizakiari eska lekizkiokeen balio onenetako batzuk biziberritzeko: jatorri desberdineko pertsonen arteko bizikidetza, kultur nortasunen truketik jaiotzen den aberastasuna, giza duintasunarekiko errespetua eta kultura erkidea, elkarbizitzarako berme gisa.

7

Donejakue Bideak:

mila urteko historia eta milioika istorio Zer ezkutatzen du Santiagoko‌katedralak, duela mila urte‌baino gehiagotik hona, mota‌eta gizarte maila guztietako‌pertsonak horrela erakartzeko?‌Zer sekretu gordetzen dute‌apostoluaren gorpuzkinek,‌XXI. mendean aurrera goazen‌honetan, milaka pertsona hautsez‌betetako bideetatik, baso hezeen‌erditik eta mendi soilduetan‌zehar joateko? Nolaz iraun dute‌bizirik eta hain osasun egoera‌onean, gaur arte, Erdi Arotik‌datozen ibilbide horiek? Beste‌hitz batzuekin esanda, zer dute‌Santiago bideek bidaztiak horrela‌liluratzeko?

Galdera horien eta beste batzuen‌erantzunak hogeita hamar egunez‌bere eguneroko bizimodua utzi eta‌Pirinioak eta Galizia bereizten dituen‌800 kilometroko bidea igaro duenak‌baizik ez ditu ezagutzen. Pertsona‌adina esperientzia dago, baina jatorri‌ bakarra, Santiagoko katedral bakarra‌eta Santiagoren elezahar bakarra.‌ Donejakuerako erromesaldien historia‌duela bi mila urte hasi zen, Lur‌Santuan, kristau aroko 44. urtean,‌Santiago apostoluari –Trumoiaren semea‌ere esaten zioten– lepoa moztu‌ziotenean.

Haren jarraitzaileek hilotza‌hartu zuten, Palestinako kostan‌ itsasontzi batera igo eta, miragarriki,‌Galiziako itsas bazterrera heldu ziren.‌Behin lehorreratu ondoren, barne‌aldera eraman zituzten apostoluaren‌gorpuzkinak. Gero, Lupa erreginaren‌ kontrakotasunari aurre eginik, haitzurdinezko‌kutxa batean lurperatu zuten‌apostoluaren hilotza, zortzi mendez‌ezkutuan egongo zena.‌ Galiziar ermitau batek aurkitu zuen‌hilobia, 830. urtean.

Pelaiok –hala‌zuen izena ermitauak– Iria Flaviako‌apezpikuari eman zion aurkikuntzaren‌berri. Teodomiro apezpikuak, hilobia‌ aztertu ondoren, aldarrikatu zuen‌haiexek zirela, egiaz, Santiago 8

Los Caminos del Norte, una oportunidad para el encuentro

apostoluaren‌hezurrak. Aurkikuntza miragarriaren‌albistea –hasiera-hasieratik‌jarri zen zalantzan hilobiaren egiazkotasuna–‌ tximista bezala zabaldu‌zen Iberiar Penintsula osoan, hala‌ musulmanen mendeko lurraldeetan‌nola iparreko erresuma askeetan.‌Asturiasko erregea, Alfontso II.a «Garbia‌», izan zen Oviedotik Galiziara‌erromes joan zen lehena, Santiago‌apostoluari bere errespetua agertzera.‌Bera izan zen –egoeraz jabetu‌gabe, segur aski– lehendabiziko Bidea‌inauguratu zuena: Asturiasko hiriburua‌Santiagorekin lotzen zuena,‌barrutik, Grado, Cornellana, Palo‌mendatea eta Lugo igaro ondoren.

9

Aurkikuntzaren zergatiak Santiagoren hezurrak zergatik eta‌nola aurkitu ziren eta aurkikuntzaren ‌inguruko zertzelada bitxiak eztabaidagai i‌zan dira azken mendeotan.‌Egia ote da Santiago iberiar‌penintsula kristautzera etorri zela,‌Jesukristo hil eta laster?

Sinesgarria ‌al da, 800 urtez arrastorik gabe‌galduta egon ondoren, haren hilobia ‌aurkitu izanaren hipotesia?

Norenak dira Santiagoko katedraleko kriptan‌gurtzen diren hezurrak?

Galizian‌jarraitzaile andanak izan zituen Prisciliano ‌heretikoarenak, agian? Zakur b ‌ atenak edo zaldi batenak, Martin‌Luterok bere erreforma irrikak bultzatuta ‌esan zuen bezala? Teoriak asko‌eta kolore guztietakoak dira. Batzuen u ‌ stez, arrazoi politikoak ezkutatzen ‌dira aurkikuntzaren atzean: adorea‌eta motibazioa eskaini nahi zitzaien,‌ agi danean, Islamaren mendeko‌i beriar erresumak berreskuratzeko ‌borrokan ari zirenei, artean ehun urte‌ baizik ez baitziren musulmanen esku‌ zeudela. Hala, soldadu kristauek,‌ Kantauri itsasertzeko lurraldeak‌ amorruz defendatzeko beste arrazoi‌ bat izateaz gainera, Santiagoren ‌beraren zuzeneko laguntza izango ‌zuten. Horixe gertatu zen, hain zuzen‌ere, Clavijoko guduan, Errioxan, 844.‌urtean: guduaren erdian, apostolua‌agertu zen, zaldi zuri baten gainean,‌ezpata eskuan zuela. Apostoluaren ‌esku-hartzea –gogorra eta odoltsua,‌Bideko elizetan ikus daitezkeen‌«Santiago 10

Matamoros» deituriko ‌irudikapen ugariren arabera– erabakigarria ‌izan zen musulmanen kontrako ‌garaipenean.‌Beste batzuek, ordea, gerrari‌hain lotuak ez dauden beste arrazoi‌batzuk ikusten dituzte: Donejakue‌bidea, horien iritzian, eguzkiaren ‌hilobia ikustera joateko antzinako‌peregrinazio bide sakratu bat‌kristautzeko saiakera da.

Orduko sinesteen ‌arabera, izan ere, Fisterrako‌itsasertzean –erromatarren Finis Terrae–‌zegoen kokatua hilen mundua.‌Gure aroko lehen mendeetan, bada,‌bidaztiak haraino heltzen bide ziren‌heriotza hurbiletik ikusi –eguzkiarena,‌Atlantikoko uretan hondoratzen ‌baita han– eta esperientzia sinboliko ‌horretatik indarturik ateratzeko. Esne‌Bidea ere Mendebaldera orientatua‌egoteak indarra ematen zien norabide‌ horretan joatera gonbidatzen zuten‌antzinako sineskeriei.

Horregatik,‌konstelazio horren izenarekin deitzen‌zaio, askotan, Donejakue bideari.

Europa Jacobslandera begira Zeinahi dela ere ‘ausazko’ aurkikuntzaren arrazoia, apostoluaren hezurrak Galizian zeudela iragarri eta urte gutxira, milaka pertsona abiatu ziren egungo Espainiaren mendebaldera, santuari gur egitera.

Europa osotik zetozen erromesak eta lehen mailako erreferentzia bilakarazi zuten Santiago, kristandadeko gainerako leku sakratuen maila

Donejakue Bideak: mila urteko historia eta milioika istorio

berean, alegia: Erromaren pare –San Pedroren gorpuzkinak dauden lekua– edo Jesukristoren bizitzaren lekuko izandako Lur Santuaren pare. Erromesaldiek eta apostoluarenganako gurtzak gora egin ahala, aldatuz joan zen haren hezurrak gordetzen zituen tenplua.

Errege asturren garaiko lehen eraikin xume haietatik eraikuntza erromanikora igaro zen. Estilo horretako benetako harribitxia da Aintzaren Ataria deitua, Mateo maisuaren gidaritzapean sortua eta Erdi Aroko artearen obra gorena. XVIII. mendeko oparotasun ekonomikora heldu arte ezin izan zuen katedralak 11 gaur Obradoiro plazara ematen duen atari barroko txundigarria jantzi.

Erdi Aroan, Santiagoren hezurrak gurtzen zituzten eskualde urrun horretara zuzendu zituen Europak begiak. Garaiko agiri alemanetan, ‘Jacobsland’ deitzen zitzaion Iberiar Penintsulari, hau da, Santiagoren herrialdea. Garai hartan, erlijiosoen ordenak asko hedatu eta indartu ziren –Clunykoa, kasu– eta monasterioak ugaldu zirenez, pertsonen joanetorrietarako egokitutako bide sare zabala eratu zen, Santiagora zeramana: kilometro gutxiren buruan, herrixkak osatuz pilatzen ziren etxeak; ibaiak igarotzeko zubiak eraiki ziren, bideko ospitaleetan zainketa eskaintzen zitzaien premian zeuden erromesei, etab. Bide guztiek zuten izateko arrazoiren bat. Barnealdeko bidea –Baionakoa edo San Adriango

tuneleko bidea ere deitua– Gaztelako goi-ordokia eta Kantauriko kostaldea lotzen zituen bide nagusitik zihoan, Oria bailaran gora, eta Arabako lautadan sartzean, Burdigala (Bordele) eta Asturica (Astorga) konektatzen zituen erromatar galtzada zaharrarekin bat egiten zuen.

Iparreko bideek (Jatorrizkoak eta Kostakoak) sustrai desberdinak dituzte. Uste da bi horiek izan zirela Santiagora heltzeko lehenengo bideak. 1000. urte inguruan, gudu-zelai handi bat zen, artean, Iberiar Penintsula, Errekonkistako liskarrak lehertzen baitziren nonahi. Beraz, Kantauri ertzeko bideak ziren seguruenak eta gatazketatik apartatuenak.

Musulmanen interesetarako, izan ere, oso paraje desegokiak ziren Kantauri aldeko lurralde malkar eta menditsuak. Gainera, Kantauriko itsasertz osoan, nonahi ziren arrantzako edo merkataritzako portuak eta, beraz, Europa osotik etortzen ziren, erromesak, itsasoz, Debako, Santanderko edo Avileseko portuetara, handik, oinez, apostoluaren hilobiraino jarraitzeko.

Errekonkistak hegoaldera egin ahala, Frantses bidea deituak gero eta estimazio handiagoa izan zuen eta XII. mendearen hasierarako guztiz finkatua zegoen, Codex Calixtinus delakoan jasota dagoen bezala.

Beste erromes batzuentzat, ezinbestekoa zen Santo Toribio monasterioa bisitatzea, Lignum Crucis-a ikusteko. Erdi Aroan, 11

erromes asko Santo Toribio de Liébanatik igarotzen ziren Santiago de Compostelarako bidean.

Erromesentzako helmuga zen monasterioa, eta nortasun propioa zuen, Santo Toribioren gorpuzkiari eta Gurutzearen Erlikiari berari egozten zitzaizkien gaitasun sendatzaileak eta miraritsuak zirela eta.

12

Erromes batzuek bertan amaitzen zuten beren erromesaldia, eta beste askok Santiagoraino jarraitzen zuten.

Hainbat bide zeuden Liébanatik Santiagora joateko, eta bakoitzak bere berezitasunak eta xarma zituen: Europako mendiak edo Kantauriar mendikatea zeharkatuz, Liébanako Bide Vadiniarrean, Liebanako Bide Gaztelauan edo Liébanako Bide Leondarrean barna, edo Iparreko Bidea berriz hartzeko atzera eginda.

Los Caminos del Norte, una oportunidad para el encuentro

Errekonkistak hegoaldera egin‌ahala, Frantses bidea deituak gero‌eta estimazio handiagoa izan zuen‌eta XII. mendearen hasierarako‌guztiz finkatua ‌zegoen, Codex Calixtinus delakoan jasota dagoen bezala.

Kostako mendikate pikoak eta ibaien ‌bokale zabalak zeharkatu beharrik ‌gabe, Gaztelaren bihotzetik igarotzen‌ den bidea askoz orekatuagoa z‌ en.

Azken urteetan ezagunago bihurtu dira Kostako bideak –Alfontso II.ak IX. mendean sortu zuen Antzinako Bidea eta Lugoko probintziako Ribadeo herrian Kantauri itsasoa atzean uzten duen Kostako Bidea– eta Barnealdeko Bidea, Frantsesarekin Santo Domingo de la Calzadan elkartzen dena. Hori dela eta, ederki prestatutako eta seinaleztatutako bideak dira orain, eta aterpetxeen eskaintza gero eta zabalagoa da.

Horrela, baldintza ezin hobeetan egin daiteke erromesaldia.

13

Aholku praktikoak Bidearen muina xumetasuna‌bada ere –funtsean, ia hilabetez ‌egunero oinez ibiltzen den‌pertsona bat–, ez da komeni‌bizkar ematea erromesaldiko‌alderdi oinarrizkoenei, hala‌praktikoei nola higienearen‌edo osasunaren arlokoei.‌Etxetik irten aurretik hartutako‌erabakien baitan egongo‌da, parte batean behintzat,‌ bide-esperientzia arrakastatsua i‌zan edo ez.

Bizkar zorroa eta arropa Bizkar zorroaren aukera funtsezkoa‌da. Azken erabakia, beti, norberarena‌izango den arren, 60 litroko‌edukiera ez gainditzea gomendatzen‌da, ergonomikoa izatea, gorputza‌ukitzen duen guneetan bigungarriak‌izatea eta bizkarrean eta gerrian‌ongi lotzen dena izatea. Bizkar zorro‌txar batek erromesaldi osoa honda‌dezake. Oro har, zamak ez du‌pertsonaren pisuaren % 10 gainditu‌behar, hau da, erromesak 80 kilo‌pisatzen badu, bizkar zorroak ez luke‌8 kilo baino gehiago pisatu behar.

Sarri errepikatzen den okerra‌izan ohi da bizkar zorroa gehiegi‌kargatzea; komeni da, beraz, metodikoa‌izatea hura prestatzerakoan.‌Erromesaldia udan egin behar bada,‌nahikoa izango dira hiru elastiko,‌hiru galtzerdi pare, hiru azpiko‌arropa eta galtza pare bat –luzeak‌edo laburrak, bidaztiak nahiago dituenak–,‌ jertse arin edo polar bat eta‌euritako arroparen bat. Azkeneko‌ horren ordez, euritarako kapa bat‌eraman daiteke, tamainaz handiagoa‌baina oso erabilgarria egun‌bereziki euritsuetan bizkar zorroa‌lehorra eramateko. Uda baldin‌bada, lo zaku arin bat nahikoa da‌bideko aterpeetan gaua pasatzeko;‌batzuetan, gainera, bertan burusiak‌dituzte. Aterpea beteta dagoenean,‌lurrean egin ohi da lo: horregatik,‌erromes batzuek esterilla arin bat‌eraman ohi dute. Garbiak egon ohi‌badira ere, bada burko-azala –edo‌elastiko soil bat– eramatea nahiago‌duenik, burkoa janzteko.

14

Los Caminos del Norte, una oportunidad para el encuentro

Ez da ahaztu behar dutxa ondorenerako‌(edo itsasoan bainatu‌ ondorenerako) xukadera hartzea, ez‌eta hainbat poltsa ere bizkar zorro‌barruan arropak bereizteko eta,‌erauntsiren baten kasuan, barrukoa‌lehor mantentzeko. Poltsak zenbat‌eta isilagoak izan, hainbat hobe:‌gauez, aterpe barruan, zaratak izugarri‌handitzen dira.

Bizpahiru eguneko erromesaldia‌nahikoa izaten da bizkar zorroan‌ soberan zer duzun (beti dago postaz‌etxera bidaltzeko aukera) eta zer falta‌zaizun ohartzeko. Azken kasu horretan,‌bidean erosi beharko duzu.

15

Beste gauzaki batzuk Trekking-eko makila pare batek‌–edo pordoi on batek– asko arintzen du belaunak gehiegi behartzea eta,‌ ondorioz, lesio arriskua. Babes‌ eraginkorra izan daiteke txakur‌ haserreen kontra ere. Erromesaren‌ maskorra –hainbat tokitan lor daiteke,‌Bidearen Lagunen probintzia‌ mailako elkarteetan, esaterako– ez‌ da beharrezkoa, baina oso egokia‌ da Santiagora doazen bidaztien‌ artean lotura konplize bat eratzeko.‌ Adeitasuna funtsezkoa da ibilbide‌ guztian zehar. Bidean, inork ez du‌ elkar ezagutzen, baina guztiek egiten‌ diote diosal elkarri.

Oinetakoak Kalitate oneko oinetako egokiak‌ aukeratzea bezain garrantzitsua da‌ berorietara ohitzea, abiatu baino‌ aste batzuk lehenago probatzea eta‌oinetara egitea. Ez dugu ahaztu behar‌egunean, batez beste, zortzi ordutik‌gora erabiliko ditugula soinean;‌hilabete osoan, bide osoa egin behar‌badugu. Onena, beraz, Biderako‌prestakuntza fi sikoa erromesaldian‌eramango ditugun oinetakoekin egitea‌dugu.

Galtzerdi egokiak aukeratzea‌ ere garrantzi handiko kontua da.‌ Badira merkatuan baben kontrako‌ galtzerdiak, emaitza ona izan ohi‌ dutenak; bidaiari batzuek, bestalde,‌ beren trikimailu propioak dituzte –bi‌ galtzerdi pare janztea: bata fi na eta‌ 16

lodia bestea…–, nahiz eta oraindik‌ ez den aurkitu baben kontrako‌ erremedio erabatekorik. Beroak,‌ izerdiak, zoruen aldakortasunak eta‌ Bideko erritmo nekagarriak eragina‌ izan ohi dute oinetan, aurreikus‌ daitezkeen prebentzio neurri guztiak‌ hartuta ere. Ibilbidea udan egin nahi‌ bada, nahikoa dira trekking-eko bota‌ arin batzuk, edo, baita kirol oinetako‌ on batzuk ere, oina ongi lotzen‌ badute. Neguan, aldiz, hotzak eta‌ euriak beste mota bateko oinetakoa‌ eskatzen dute: gore-texezko botak,‌ adibidez, onak dira urari eta lokatzari‌ aurre egiteko. Bidean jantzita‌ eramango diren oinetakoez gainera,‌ komeni da zapatila arin eta eroso‌ batzuk ere hartzea, sandaliak edo‌ txapinak, agian, atseden orduetan‌ edo, behin eguneko ibilbidea amaitu‌ ondoren, monumenturen bat bisitatu‌ nahi bada, adibidez. Plastikozko‌ txinela edo txankleta batzuk ere‌ gomendagarriak dira, aterpeetako‌ dutxetan erabili ahal izateko.

Botika kutxa Botika kutxa bat eraman behar da,‌oinetan edota eguneroko atzeraaurreen‌eraginez sor daitezkeen‌zauriak edo urratuak sendatzeko.‌Honako hauek ez lirateke falta behar:‌Betadine, alkohola, jostorratza eta‌haria, guraizeak, tiritak, gaza esterilizatuak,‌ esparatrapua, aspirinak,‌hanturen aurkako krema, eta beherakoaren‌ kontrako sendagairen bat.‌

Aholku praktikoak

Prebentzio gisa eraman beharrekoak:‌ eguzkitik babesteko krema,‌ ezpainetarako kakaoa, intsektuak‌ uxatzekoa, baselina (ipur-masaileko‌ 14 15‌edo oinetako urratuak ekiditeko)‌eta ahaleginaren ondoren, baltsamo‌modura, gorputzean emateko‌krema hidratatzailea.

Garbitasuna Nezeserrean eguneroko bizimoduan‌ erabiltzen den guztia eraman‌behar da, baina ahalik eta adierazpen‌ txikienean: sexu bakoitzari dagozkionak,‌hortzetako eskuila eta‌ pasta, xaboi opil bat –norberaren‌ garbitasunerako, baina baita arropa‌ garbitzeko ere–, azkazalak moztekoa,‌ komuneko papera (bilkari bat)‌eta xukadera txiki bat. Frantses‌bidean baino proportzio txikiagoan‌bada ere, aterpe askotan garbigailua‌–horietako gutxi batzuetan, lehorgailua‌ere bai– eta xaboia dute,‌lixiba egin nahi izanez gero.

Osagarriak eta agiriak Badira zerbitzu handia egin diezaguketen‌beste gauzaki txiki batzuk‌ere, arropa esekitzeko pintzak‌ (dozena erdi bat nahikoa dira) edo‌ kateorratzak, esate baterako. Biak‌dira erabilgarriak bizkar zorroaren‌gainean arropa hezea zabaltzeko:‌eguzkitan oinez goazen bitartean lehortuko‌ zaizkigu. Bisera edo kapela‌bat ere ongi etorriko zaigu, labana‌sinple

bat ere bai, belarrietarako‌tapoiak, eskuargi txiki bat, eta beharrezko‌ agiriak (NANa, Gizarte Segurantzako‌ edo medikuntza aseguruko‌txartela, kreditu txartela eta, jakina,‌Bideko sinestamendua), guztiak‌plastikozko zorro batean edo itxitura‌oneko poltsa batean babestuak. Ez‌da gomendagarria esku-diru askorik‌ eramatea: ibilbide guztian daude‌ kutxazain automatikoak.

Elikadura Tarte jakin gutxi batzuetan izan‌ ezik, Iparreko Bidean nahikoa ostatu‌ eta jatetxe daude eguneko ohiko‌ otorduak egiteko (gosaria, bazkaria,‌ afaria). Zenbait aterpetan sukaldea‌ eta sukaldeko tresneria ere badute,‌ jakiren bat prestatu nahi izanez‌ gero. Hala ere, komeni litzateke‌ bizkar zorroan oinarrizko jaki gutxi‌ batzuk eramatea: fruitu lehorrak,‌ zerealak, gozoki batzuk (txokolatea,‌ garrapinatuak…), gatz mineraldun‌ edariak, barra eta gela energetikoak,‌ freskagarri azukredunak, etab.

Edateko‌urari dagokionez, herri eta auzo‌askotatik igarotzen dira bideak eta,‌beraz, nahikoa izango da urontzi ez‌oso handi bat eramatea (0,75 eta‌ litro bat artekoa, esate baterako).‌

17

18

Iparreko bidea (Kostako bidea)

Iparreko bidea itsas bazterreko hondartza, labar eta herrietatik igarotzen‌da ibilbidearen %80an, Ribadeora heltzen den arte (Lugoko probintzia,‌jada). Ez dira falta edertasun handiko arrantzale herriak, itsasoan ausarki‌barneratzen diren lurmuturrak edota indianoen baserri edo etxeak, ia‌beti etxe inguruan Atlantikoaz beste aldetik ekarritako palmondo pare‌bat izan ohi dutenak. Kostako bideen beste erakargarritasunetako bat‌Kantauri itsasoari beti lotuta egon den gastronomia bikaina da. Iparreko‌ bidea zaintzen duten arrantzale herrietako jatetxeetan, arrain eta itsaski‌fresko paregabeak dastatu ahal izango ditugu.‌Kostako bideak Arzúan egiten du bat Frantses bidearekin; hortik aurrera,‌ bide bakarra heltzen da Obradoiro plazaraino.

19

Irun - Hondarribia > Donostia

234

Zarautz

6,8

km

Ulia

4,9

km

GI-3440

Orio

Trintxerpe Faro de la Plata

Pasai Antxo

Pasai San Pedro Pasai Donibane

km

1,8 km

N- 1

Lezo

Lezo

10 km

2,2

Faro de la Plata

Iparreko bidearen hasiera sinbolismoz‌ zamatua dago: Bidasoa ibaia‌–muga natural horrek bereizten ditu‌Frantzia Zarautz eta Espainia– gainetik gurutzatzen‌ duen Santiago zubitik abiatzen‌da Bidea, edo Hondarribitik, ibaia‌barkuz San Martín de Ibaieta gurutzatzen bada. Errepide eta‌tren Talaimendi ibilbide garrantzitsuak jaiotzen eta‌ 115 San Pablo hiltzen dira hemen. Erdi Arotik hasita,‌ erreferentzia guneOrio garrantzitsua izan da‌ Santiagora heltzearekin amets egiten‌ San Juan zuten erromesentzat. Lehen etapa hau‌ San Martín bide guztian aurkituko ditugun ezaugarrien‌ laburpen perfektua da: mendilerroak‌ Kukuarri Aganduru itsasoaren ertzean (Jaizkibel 367 eta Ulia);‌ nahitaez gurutzatu beharreko bokaleak‌ (Pasaiako itsasadarra); itsasertzeko‌ Munioeta bista bikainak dituzten bide-zidorrak;‌ arrantzale herriak (Hondarribia, kasu),‌ eta eguna amaitzeko, Orioko Donostia, xarma‌ Benta natural ukaezineko lekua, errege-erreginek‌ uda igarotzeko N-634 hautatutako hiria.‌ Pirinio mendiak itsasertzetik igarotzeko‌ Aginaga aukera ematen duen Mendizorrotz pasabide honek,‌ Egiluze 414 Iranguen du‌ gizakientzat ez ezik, 334 garrantzi handia Arratzain txori migratzaileentzat ere, Txingudiko‌ paduretan urtero geraldia egiten duten‌ hegaztiek erakusten duten bezala.

N

Pasai S. Pedro

Donostia-San Sebastián

N

Donostia-San Sebastián

(24,6 km)

Lehenbiziko dorrea

Olazar

GI-3440

Errenteri a Bigarren dorrea GI-2638

8,7

km

Xangaxi dorrea

Jaizkibel 525

A- 8

Igeldo

Igeldo

N- 1

A- 8

Dindin Iturri

Santa Barbara dorrea

Irungo Udaletxea

Erramuzko dorrea

7 km

GI-3440

Behobia Irun

400

Santiagotxo

Irun

GI-3110

Hendaia

500

Hondarribia

300 200 100

6 km .

Guadalup e Santa Barbara

Donostia-San Sebastián

Guadalupe

600

185 Santa Klara

Ulia La Plata DonostiaSan Sebastián Lezo

Pasai San Pedro

Urgull 12

Donostia

Itsasadarrak bereizten du Pasai Donibane Pasai San Pedrotik ao

o

Igeldo

Guadalupe

0 Irun-Hondarribia 20

Jaizkibel N- 1

Catedral de

< Irun - Hondarribia 0 km > 859,55 km

Irun (59.673 biz.)

Erromatarren garaitik, –Oiasso‌deitu zioten, latinez– pertsonen joan-etorrietara‌ohitutako eta merkataritza tradizio handiko‌hiria izan da Irun. Behe Erdi Aroan, erromesak‌Junkaleko Andre Mariaren elizara hurbiltzen‌ziren, XII. mendeko ama birjinaren irudiari‌(Gipuzkoako antzinakoena) gur egitera.

Hondarribia (17.092 biz.)

800 urtetik gorako historia du‌bi aurpegiko –Erdi Arokoa bata, arrantzalea‌bestea– hiribildu harresitu honek, Txingudiko‌badiatik Kantauri itsasora lerratzen dela.‌Arma plaza da, agian, Hondarribiko txoko‌ezaugarrienetako bat, ia leihorik gabeko harrizko‌ eraikin handi bat –Karlos V.aren gaztelua–‌ nagusitzen dena, alegia. Alde zaharretik‌ irtetearekin batera, Donejakue bidearen arrastoekin‌egingo dugu topo –apostoluari eskainitako‌Santiagotxo ermita, XV. mendekoa– eta‌Jaizkibel mendiari ekingo diogu. Mendiaren‌magalean, Guadalupeko santutegia aurkituko‌dugu, XV. mendeko ama birjina beltz bat gordetzen‌duena.

Lezo (6.002 biz.)

Jaizkibel mendiaren oinean eta‌Pasaiako itsasadar zabalaren mutur batean‌kokatua, Lezok alde zahar polita du, Santo‌Kristoren basilika nabarmentzen dela.

01

Basilikaren‌barruan Jesus gurutziltzatu bizar gabe‌baten irudia gordetzen da, oso tipologia berezikoa‌mota horretako irudikapenetan.

Pasai Donibane (2.328 biz.)

Oso zaila da kolore biziz margotutako‌ arrantzale herri txiki zoragarri honetan‌ galtzea: Pasai Donibanek kale bakarra du,‌ iparretik hegora, herria aldez alde zeharkatzen‌duena. Hor kokatzen dira, beraz, herriko elizak‌–merezi du San Joan Bataiatzailearena ikustea,‌duen erretaula barroko aberatsagatik–,‌hainbat etxe dotore (Victor Hugo idazleak ostatu‌hartu zuena, kasu) eta itsas sukaldaritzan‌ espezializatutako jatetxe gomendagarriak.

Pasai San Pedro (3.000 biz.)

Ontzi motordunen zerbitzua erabilita‌ itsasadarra gurutzatu ondoren, Pasai San‌ Pedro auzo-herri arrantzalera heltzen gara.‌ Herri hori ere harrizko kale estu baten inguruan dago eraikita. Portuaren bokalerantz joko dugu, Platako itsasargira eramango gaituen eskailera malkartsuetan gora egiteko. Harkaitz baten gainean‌eraikita dago itsasargia, edertasun ikusgarriko‌ bistak ditu, eta Ulia mendia zeharkatuko duen‌bidexkaren hasiera markatzen du.

21

Donostia (180.179 biz.)

Ulia menditik jaitsita Donostiara‌heltzean ikusten den lehen‌gauza Zurriolako hondartza da,‌non Rafael Moneok diseinaturiko‌bi eraikin moderno nabarmentzen‌baitira, Kursaal gunea (9) osatzen‌dutela. Kubo deitu horiek (1999) Donostian‌errealitate egindako azken‌ proiektuen artean daude, hirigintza‌ bikainari lotuta ehun urte baino‌gehiago daramatzan hiri honetan.‌XIX. mendearen 1. San Bicente eliza

2. Santa María‌eliza

3. Konstituzio plaza

22

erdialdera Donostia‌preso zeukaten harresiak eraitsi eta‌errege-erreginen udarako egoitza‌gisa hautatu zutenetik, Gipuzkoako‌hiriburuak egundoko metamorfosia‌bizi izan zuen. Urte haietan, arrantzale‌herri apal bat izatetik probintziako‌hiriburu izatera pasatu zen,‌ eta Europako hainbat hiriburu handi‌–Paris, Bartzelona…– hartu zituen‌erreferentzia estetikotzat. Donejakue‌bidea Erdi

Tenplu gotiko hau da hiriko eraikin‌zaharrena. XVI. mendean eraiki‌zuten eta 1813an Donostia kiskali‌zuen sute beldurgarrian salbatu‌zenetako bat da. Barrunbe itzaltsua‌du, handientsua, eta Berpizkundeko‌ erretaula aipagarria gordetzen‌ du, non irudien mugimendua eta‌ eskortzoak nabarmentzen baitira.

Ameriketako koloniekin salerosketan‌ aritzen zen Caracaseko Errege‌ Konpainia Gipuzkoarraren funtsei‌esker eraikitako eliza barroko hau,‌XVIII. mendekoa, Urgull mendiaren‌ eta Alde Zaharrren artean dago.‌Koruko Andre Maria gurtzen da‌bertan.

Andre Mari beltz hori da‌ donostiarren zaindaria.

Plaza arkupedun orekatu hori‌da Donostiako Alde Zaharraren‌bihotza. Berriberria eraiki zuten‌XIX. mendeko sutearen ondoren.‌ Antzinako udaletxea du, aurrez‌aurre, eta balkoietako zenbakiek‌erakusten dute, garai batean,‌zezenketak egiten zirela hemen eta‌ ikuslekutzat erabiltzen zirela plazako‌ balkoiak.

4. Okendo plaza Hementxe dago kokatua, Urumea ibaiaren ondoan, Donostiako monumentu multzo ikusgarrienetako bat, hiriak XX. mendearen hasieran bizi izan zuen urrezko aroaren erakuskari ukaezina. Okendo almiranteari eskainitako monumentuaren alde batean Victoria Eugenia antzokia dago, eta bestean Maria Cristina hotela, irailean ospatzen den zinemaldiaren erdigunea.

< Irun - Hondarribia 24,6 km > 834,95 km Arotik dokumentatua dago‌Donostian: Santiagora zihoazen‌erromesek gaur Miramar Jauregia‌dagoen inguru horretan kokatutako‌San Sebastianen zaindaritzapeko‌monasterio batean egin ohi zuten‌ geraldia. Urumea ibaia kanalizatu aurretik,‌ tenplarioen kokagune bat ere‌bazen, gaur desagertua, egun Santa‌Katalina zubia dagoen lekutik hurbil.‌Pirinioak zeharkatu gabe Espainiara‌sartzen ziren bidaztiek ‌ 5.

Urgull mendia Donostiako mendien artean‌ txikiena den hau gerra-baluarte‌ garrantzitsua izan zen garai‌ batean. Guztiz gotortua zegoen‌eta Motako gaztelua du tontorrean.‌XII. mendean kokatzen dute‌gotorlekuaren jatorria. Gaur egun,‌bidexka interesgarriz eta ezkutuko‌ monumentuz –Ingelesen Hilerria,‌ esate baterako– betetako parke‌ naturala da.

erreferentzia‌gune zuten Donostia, eta hiriaren‌badia –Kontxa izenekoa, hain zuzen‌ere, Santiago bidearen ikur nagusi‌ den maskorrari keinu egin nahi balio‌ bezala– haien begi-sareetan betiko‌ gordeta geratuko zen.

‌ 6. Artzain Onaren katedrala XIX. mendearen azkenetan jasotako‌katedral neogotiko hau da hiriko‌eraikin garaiena, 80 metrotik gorako‌ orratzari esker. Haren inguruan‌dago egituratua Donostiaren‌ zabalgune modernoa, perfekzio‌osoz laukitua, hareharrizko eraikin‌ dotorez josia.

7. Miramar jauregia‌ Kontxa badiarako bista‌ pribilegiatuak dituen bizkartxo‌batean kokatua, britainiar eragin‌markatuko eraikin hau 1863an‌ inauguratu zuten, Maria Cristina‌erreginak eta bere familiak uda‌pasatzeko lekua izan zezaten.

8. Haizearen Orrazia‌ Eduardo Chillidaren lan ezagunena‌ amaiera ezin hobea da badiaren‌ mendebaldeko muturra‌ errematatzeko. Eskultura multzoa,‌duela hogeita hamar urte baino‌gehiago korten altzairuz egina,‌ ekaitz egunetan da bereziki‌ ikusgarria, Kantauri itsasoak olatu‌erraldoiz irensten duenean.

23

Donostia > Zarautz Behin Gipuzkoako hiriburua atzera‌ utzi denean, Bideak izadiaren kolorea‌ hartzen du berriro, hiru mendi anaitu‌ Deba igaroko baititu.‌Igeldo, Mendizorrotz eta Sandroke Kukuarri lagun‌dituela egingo du aurrera erromesak‌hamabost bat kilometroz, garai Santa batean‌balea ehizari Itziar emaniko Orio herriaKatalina bidean‌topatu arte. Mendikate zuhaitzik gabea‌zeharkatzen duen bideak Kantauri aldeko‌paisaia ederrak eskaintzen ditu beste‌behin. Inguru horietan, baserri bakartiak,‌azienda zenbait eta landarediak‌ Santuaran irentsiko dituela diruditen bidezidorrak‌ nagusitzen dira. Orio ere Donejakue‌ Zubeltzuzar herria da, pendiz‌ Bideari aspaldi loturiko handian kokaturiko alde zaharra eta,‌ oraingoan, bokalea zeharkatzeko zubia‌ Elorriaga dituena. Donejakue Bideak, Zarautz‌baino N-634 lehentxeago, Talaimendi muinoan‌gora egiten duela ageri diren mahatsondoei‌ Gipuzkoako itsasertzeko urre zuria‌ Arroabea darie: txakolina. Zarautz da hurrengo‌ geltokia; alegia, Kantauri itsasoko udako‌ Andre Maria Arritokietagehien‌ perletako bat, bainu eta surfdezaleek estimatzen duten hondartzetakoa‌duena.

Zumaia Deba

Zarautz

(22,8 km)

3,0

km

Zarautz

Itziar

6,8

km

San Martín de Ibaieta Talaimendi

A-8

115

San Pablo

N

Orio

Orio

km

San Juan

5,2

San Martín Kukuarri

Aganduru

Elorriaga

367

Munioeta

km

3,6

10 km

Orioko Benta N-634

Aginaga Egiluze Iranguen

ola Ur

Santiago

3,1

km

414

Zumaia

Mendizorrotz 334 Arratzain

Oikia

A- 8

Askizu km

Dindin Iturri

Urgull 12

300

Getaria

Getaria

Meaga

Igeldo

200

Munioeta Sta. Barbar a

100 0

Igeldo mendia A- 8

km

Santa Klara

400

Azti N-634

4,2

185

500

Zarautz

Igeldo

Donostia

Talaimendi

Orio

Zarautz Zarautz Zarauzko hondartza

te

Donostia-San Sebastián

6 km .

2,2

San Prudentzio Garatemendi 281

N

24

N- 1

DonostiaSan Sebastián

Artadi

Askizu

Igeldo

Igeldo

< Irun - Hondarribia 47,4 km > 812,15 km

Igeldo (1.027 biz.)

Duela ehun urte, Igeldo gutxi‌ urbanizatutako mendialdea zen, landa nortasun‌handikoa eta sakabanatutako baserriak‌zituena. Kontxako badiaren mendebaldeko‌muturrean dago eta bertan hasten da hiru‌gailurreko mendikatea -Igeldo, 400 metroko‌garaiera apenas gainditzen duen Mendizorrotz‌eta 365 metroko Kukuarri- Oria ibairaino‌iristen dena. Bertako harrobietatik irten‌ziren Donostiako eta inguruetako udalerrietako‌ eraikin nagusien eraikuntzarako erabili‌ zen harkaitz tonak.‌Bestalde, Kukuarri gailurrean, Ama Birjinaren‌eta Jesus Haurraren irudia dago, Jorge Oteiza‌artista oriotarrak egina.‌

Orio (5.901 biz.)

Pontoiak eraiki baino askoz lehenago,‌ Oriora zetozenek txalupa behar‌zuten ibaia zeharkatzeko. Denborak aurrera‌egin du, bi azpiegitura handi eraiki dira‌bokalea zeharkatzeko, baina Orio oraindik‌ere Donejakue Bidearekiko debozio handienetakoa‌duen herria da Gipuzkoan.

Herriaren‌kanpoaldean dago San Martin ermita, erromaniko garaiko zimentarriak dauzkana‌itsasorako bista ederrez gain.

Bertako ataripea‌erromes askorentzako babesleku izana‌da. Oriok XII. mendeko erroak dituen seinale‌da Goiko Kale. Erdi aroko herri kaxko aldapatsu‌horretako etxeek San Nikolas elizara‌daraman pasilloa osatzen dute. Gainera, Iturriaga‌ Jauregian du egoitza Euskadiko Donejakue‌ Bidearen Interpretazio Zentroak.

02

Zarautz (23.040 biz.)

Talaimendi muinoa atzean utzi‌berritan itsasoa eta Zarauzko Iñurritza biotopo‌ babestuko dunak begiztatuko ditugu berriz‌ere. Kostako herri hau Euskal Herri udatiarraren‌ikurra da; izan ere, hondartza zabala‌du -Gipuzkoako handiena- itsas pasealeku‌ezaguna eta surf txapelketa asko jokatzen‌dira bertako uretan urtez urte. Bikainak dira‌Zarauzko dorretxeak, Luzea Dorrea eta Narros‌Jauregia, adibidez, baina Santa Maria‌eliza da Donejakue Bidearekin zerikusi zuzenena‌duena, XVI. mendeko tenpluan hobiratzea‌eskatu zuen erromes izengabea eta‌guzti. Era berean, Santa Maria gune arkeologiko‌nabarmena da, erromanizazio garaiko‌eta Erdi Aroko aztarnak baititu.

Erdi Aroko galtzada bikain batek eta Santa Barbara ermitak, amildegi baten ondoan dagoen kokaleku paregabe batean, agurtuko dute erromesa. Hemendik aurrera, txakolinetarako mahastien itsaso batean murgilduko da hurrengo helmugara iritsi arte. Bide ofizialetik kanpo, kostako errepidetik ere joan daiteke Getariara. Bost kilometroko luzera du eta oinezkoentzako prestatua dago.

25

Zarautz > Deba

Mendi artean doa bidea, Kantauriko‌ urak bistatik galdu gabe,‌Gipuzkoako arrantza-portu nagusiak‌Markina-Xemein lotuz. Itsas giroan Barroeta bizi diren herriak‌dira etaparen hasiera Xemein BI-633 eta amaierakoak,‌baina bada besterik San ere tartean –Itziarreko‌gaina– hurrengo Miguel de Arretxinaga egunetan ezagutuko‌dugun landa giroko Etxebarria Euskadi zer‌den igartzeko bidea emango diguna.‌Aurreko egunetako muino etzanen‌ ordez, ibilbide aldapatsuagoak etorriko‌ dira, kilometro gutxi batzuk iparrerago‌ Egizar itsasoratzen diren erreka eta ibaiek‌ nahieran moldatuak. Hala Getaria nola‌ Deba, garai batean, itsasoz iritsi eta‌ Amulategi BI-4403 Atzorinzabal kostako bidea hartzen zuten erromesen‌ sarrerako ate nagusienetakoak ziren.‌ Larruskain Mendeak dira inguruetako ikur erlijioso‌ Sakoneta bertakoek eta‌ ugariak gurtzen dituztela bisitariek, Gipuzkoan jarraitzaile gehien‌ dituen eta zaharrenetakoa den ama‌birjina beltzari buruz entzundakoak‌erakarrita. Gorostolamendi Markina-Xemein

Deba

(21,3 km)

Deba 3,0 km

Sandroke Santa Katalina

Itziar

Itziar

9,3 km

5,2 km

A-8

Santuaran

Elorriaga

Zubeltzuzar

Elorriaga

Arroabea Andre Maria de Arritokieta

Damukorta

Arnoate

Zumaia

Amegikurutz

ola Ur

1,4 km

Askizu

Artadi Aparain

Azti

Sasiola

250

N

Sta. Barbar a

100

0

295 Maiako Gaina

Sta Barbara

Askizu

Zubeltzuzar Elorriaga A- 8 Santuaran

Zarautz

Getaria

Pikoaga Buztiñaga

Deba Zumaia

GI-63 8

Deba

Zumaia eta Deba arteko bidearen zatia.

e

26

Calvario de Maia

N-63 4

50

Zarautz

Itziar San Andres GI-3230

Deba

4,2 km

200 150

GI-3562

Abeletxe

Astigarribia Getaria eta Xagua atzealdean

300

Meaga

608

Aparain

N-634

Getaria

A- 8

Arno

5,5 km

San Prudentzio Garatemendi 281

N

2,2 km

Olatz

Olatz

3,1 km

San Isidro

Askizu

Getaria

531 Jangoikomendi

5,6 km

Zumaia Santiago

Oikia

Zarautz

488

Arnoate

3,6 km

N-634

< Irun - Hondarribia 68,7 km > 790,85 km

Getaria (2.791 biz.)

Munduari lehen itsas-bira emandako‌ Juan Sebastian Elkanoren jaioterria,‌San Anton mendixkaren itxurari lotua, zeinari‌ Getariako Xagua esaten zaion. Itsasgizonaren‌izena ohoratzeko hainbat monumentu‌ dago herrian. San Salvador eliza, Euskadiko‌ gotikoaren erakusgarri baliotsuenetakoa,‌ ezin hobeto bat egina dago Erdi Aroko herri‌ kaxkoarekin, elizaren azpitik doan tunelari‌ esker. Portuan dira Gipuzkoako arrain-erretegi‌preziatuenetako batzuk. Herria utzi eta‌ gutxira, aspaldiko bidezidor batean aurrera‌ eginda San Martin eliza dago zain, gotiko‌ estilokoa, udaletxea parez pare duena.‌ Herrerieta kaletik irtengo gara herrigunetik‌ Azkizuko galtzadan barrena Gaintza eta‌ Agerregitxiki baserrietara iritsi arte. Azkenaren‌eskuinaldean, gatozen galtzadatik jarraituta,‌600 metroren buruan GI-3392 errepidea‌topatuko dugu, Azti baserriraino eramango‌gaituena. Bertan, Azkizura doan bidea hartu‌behar da.

Zumaia (9.746 biz.)

Santiago hondartza ongi etorri‌gisa hartuko dugu eta Ignacio Zuloaga‌(1870-1945) margolariaren aginduz eraikitako‌etxea, egun museo bihurtua, bisitatu ahalko‌da.

Zumaiak Urola ibaiaren bokalean gordeta‌ dagoela dirudi. Ibaia arazorik gabe zeharkatu ostean helduko gara San Pedro

03

elizara,‌tenplu erlijiosoa baino, gotorlekua dirudiena.‌Juan Antxietaren errenazimenduko erretaula‌eder bat gordetzen du barnealdean. Bideak‌itsasertza utzi eta barnealdera jotzen‌duen arren, merezi du San Telmo elizara‌hurbiltzeak, baita Itzurun hondartzara ere,‌Debarainoko labarrak eginak dauden altxor‌geologikoaz gozatzeko: fl ysch-a.

Deba (5.427 biz.)

Itziar landa auzoa da garaiera‌handieneko puntua etapa honetan (itsas‌mailatik 400 metrora, itsasertzerako bista‌paregabeak).

Ororen gainetik Itziarko Ama‌Birjinaren Santutegia dago, Gipuzkoako‌zazpi ama birjina beltzetako baten etxea‌dena, hain zuzen.

Aldapa handiko jaitsieraren‌ondoren iritsiko gara Debara. Garai‌batean turismo-gune izandakoak, oraindik‌ere, udatiarrentzako eraikin politak ditu hondartzako‌lehen lerroan. Merkataritza lotune‌garrantzitsua zen bertako portua, Gaztelako‌artilea Flandria aldera igortzeko, adibidez.‌Era berean, erromesaldiarekin bat egiten‌zuten pertsona askoren sarrerako atea zen.‌ Santa Maria elizako atari polikromatua da‌ bertako artelan aipagarriena, XVI. mendeko‌ kalostrapeaz gain. Udalerriko alde zaharra‌ hainbat harribitxiren gordelekua da, armarridun‌etxeak eta dorretxeak, kasu, Sasiola deitua, adibidez.

27

Deba > Markina-Xemein

Markina-Xemein

(21,8 km)

Markina-Xemein

Barroeta

Xemein BI-633

San Miguel de Arretxinaga

Etxebarria

9,3 km

Egizar

Amulategi

Atzorinzabal

BI-4403

Larruskain Sakoneta

Deba ibaia itsasoarekin bat egiten,‌horixe izango da Euskal Herriko‌itsasertzaren azken irudia Kantabriako‌mugara iritsi arte. Aurrerakoan,‌Euskadiren beste alde bat bistaratzen‌du bideak: menditsua, basotsua,‌itzaltsua, gogorragoa eta, aldi berean,‌berezi eta aparta. Bide-zati horretan‌pinudi sarriak, auzo bidexkak eta‌ bakartasunera biltzeko gogoa ematen‌ duen giroa dago. Gutxi dira Iparreko‌ Bidean zibilizaziotik hauxe bezain urrun‌ dauden tarteak, naturatik hain gertu‌ daudenak. Gipuzkoako kostaldeko‌ bidezidorrean azken urratsak egin‌ ondoren, Bizkaiko landagunean barrena‌ joango gara. Paisaia aldatu ez arren,‌beti ageri dira gauza berriak: egindako‌lanak eginda, Markina-Xemein dotorea‌behar bezalako saria da.

Arnoate

Gorostolamendi 488 Damukorta

Arnoate

531 Jangoikomendi

5,6 km

Amegikurutz

San Isidro

Arno

Aparain

N

1,4 km

Olatz

Olatz

608

GI-3562

Aparain

Abeletxe

Calvario de Maia

Astigarribia San Andres

5,5 km

Sasiola

GI-3230

Pikoaga Buztiñaga

A- 8

Deba

500

295 Maiako Gaina

N-63 4

Deba

Laranga auzoa (Mutriku)

600

GI-63 8

300 200

Aparain Calvario de Maia

100 0

28

Gorostolamendi

400

Arnoate

Sakoneta

Olatz

Buztiñaga Deba

Markina-Xemein Barroetako dorrea (Markina-Xemein)

< Irun - Hondarribia 90,5 km > 769,05 km

Olazko harana eta Mutriku (5.325 biz.)

Deba ibaia zeharkatuta, Mutrikuko Laranga auzora igoko gara. Kalbarioko ermitatik kostaren ikuspegi zoragarria dago. Ondoren, Aparain aldera joko dugu, Olatz izeneko bailara itxi eta ederrera jaisteko.‌Haranaren izen bereko landa auzo txikiak‌San Isidro ermitaren inguruan egituratutako‌baserri sakabanatu zenbait ditu. Ez dugu‌beste konpainiarik izango Arno mendiari ekin‌ aurretik. Garaiera gutxikoak izan arren (500‌ metro eskas) tontor horiek Bidea Euskadin‌ barrena dabilen puntu gorena dira. Paraje‌ horietan zeharkatuko dugu, oharkabean kasik,‌Gipuzkoa eta Bizkaia lurralde historikoen‌ arteko muga.

Donejakue Bide ofizialetik 5 bat kilometrora‌dago Mutriku, itsasoraino heltzen den‌ mendi-hegal pikoan kokatua, garai batean‌ Santiagora zihoazenen sarrerako atea‌ zena. Balea ehizari emaniko herria zenaren‌ –armarrian zetazeoa darama– gainaldean‌ Andre Maria Jasokundearen eliza neoklasikoa‌dago. Mutrikuko Erdi Aroko herri kaxko‌ bikaineko kale aldapatsuetan monumentu‌ eta armarridun etxe asko dago.

04

Markina-Xemein (4.899 biz.)

Markina da Donejakue Bideak‌Bizkaian duen lehendabiziko herria. Garai‌bateko harresiak galdu arren, Erdi Aroko eitea‌gordetzen du oraindik ere. Erraza da orduko‌itxura imajinatzea Ansotegi eta Antxia‌dorreak herrigunean eta errenazimenduko‌Barroeta eta Ugarte dorreak landa aldean‌ikusita. Herriko txoko atseginena da Goiko‌Portala, udaletxea -Mugartegi jauregia- eta‌XVIII. mende hasierako karmeldarren eliza,‌apaindura askokoa barrualdean, hartzen‌dituen plaza, alegia. Baina, Markina zer edo‌zergatik bada ezaguna, beste bi tenpluengatik‌da.

Batetik, Andre Maria Jasokundekoaren‌eliza, XVI. mendekoa, mota horretako‌tenplurik handiena Bizkaian. Bestetik,‌Arretxinagako San Migel ermita, oin planta‌hexagonaleko eraikin bitxia, monumentu‌megalitikoa dirudien hiru harkaitz erraldoiz‌eratutako aldarea duena.

29

7k

BI-635

BI-638

Oka

N er bi ón

Arratzu

ElexaldeArratzu

Montalban

2,9 km

Zarra

Lezama

Astorkigana

Aldaka BI-3231

Larrabetzu

5,2 km

Bulukua Bekoerrota

Lea

Munitibar-Arbatzegi

Gerrikaitz

Zamudio

Go

Olazarra

BI-3222

Mendata

lak o

248 Burgogana

Marmiz

Etapa hasiera gutxi dago Markina-‌ Xemeingoa bezain bizigarria dena.‌ Hasteko, Bolibar herri ederra eta,‌jarraian, Catedral de Santiago Bizkaian parerik ez duen monumentu‌ Bilbao kolegiata,‌bederatzi erlijiosoa: Ziortzako mende baino Begoña gehiago daramatzana‌ Santiagora doazen erromesen‌urratsen N-637 lekuko izaten. Gorontzugaraiko‌ Iturritxualde basoetan 382 barrena doan tartea izango‌ da landa gunean egingo dugun azkena,‌Gernika hiri historikora garamatzan‌bidean, haran jendeztatuetara eta hanhemenkako‌ Zamudiotorre San Martín etxaldeetara itzuli aurretik.‌Aurrerakoan, Euskal Herriko paisaia nagusia‌izango Zamudio N-637 dugu begi-bistan –baserriak‌ han hemenka, larreak, elizaren inguruan‌eraikitako etxeak eta, gehienetan, pilotalekua–‌aldaketa geografi ko nabarmenik‌ez duena.

Lezama Trantsizio tarte ugariko etapa‌da eta kilometro gutxika, bai Munitibar‌aldean, bai Zarra aldean, hainbat benta‌nahiz iturri dago, kantinplora bete edota‌bertakoekin hitz egin nahi izanez gero.‌Juntetxea eta Gernikako haritz historikoa‌bezalako saririk Larrabetzu ezin liteke imajinatu‌ honakoa bezalako etapa batean..

7 km

Ajangiz

7,4 km

Gerrikaitz

BI-2713

Astoreka

4 km

N

Uriona

Motrollo

372 Bizkargi

594

Gerekiz

Ziortza

564

Pozueta Ziortzako kolegiatara sarrera

500

Iruzubieta Ntra. Sra. de Erdotza

Markina-Xemein

300 200 100 0

Gorontzugarai

6,6 km

400

N

ta eke Err

BI-3448

Ziortza Gernika-Lumo

3,2 km

Iru

Iruzubieta

S. Esteban de Gerekiz

Pepiena Landotz

Bolibar

BI-633

Morga

Baba

Bolivar Iruzubieta

Markina-Xemein

187 Billikario

Muxika BI-2121

Gerrrikaitz

Burgogana Zarra BI-635

Ajangiz

Mi ken e

Ziortza

BI-2224

3 km

Erkinko Aretxabalaga

Gorontzugarai

MarkinaXemein

Goikoelexalde

8,8 km

Elexalde-Arratzu

BI-3242

12

Bilbao

Gernika-Lumo

DonostiaSan Sebastián

4,5 km

Irun Gernika-Lum o

(24,8 km)

Berriondo

30

Urgull

Irun Markina-Xemein > Gernika-Lumo Hendaia

2 km

Zarra

Donostia-San

GI-3440

Hondarribia

GI-3110

Behobia

Gernika-Lum o

Elexalde-Arratzu

Gernika-Lumo Ziortzako kolegiata

< Irun - Hondarribia 115,3 km > 744,25 km

Bolibar (201 biz.)

Herri txiki eta atsegin honetan‌topatuko ditugu Hegoamerikako hainbat‌herrialde askatu zituen Simon Bolivarren‌sustraiak.

Berari eskainiriko museoak baserri‌ tipiko batean du egoitza, hain zuzen, askatzailearen‌arbasoena izan zen Errementarikua‌izenekoan. Bolibarrera begiratuz gero, Santo‌Tomas elizaren dorre zilindrikoa nabarmentzen‌da. Erdi Aroko eraikina errenazimentuko‌irizpideen arabera berreraiki zen eta oraindik‌ere tenplu-gotorleku itxura du.

Ziortzako kolegiata

Elezaharraren arabera, erpe artean kaskezur‌bat zeraman arranoak leku hura aukeratu zuen‌gorpuzkina erortzen uzteko.

Beraz, ezinbestean eraiki behar zen toki horretan Ziortzako kolegiata (gaur egun, monasterioa), Euskadin parekorik ez duen eraikin multzo erlijiosoa. Kalostrape‌ ederra, abade etxea eta kalonjeenak eta‌XV. mendeko eliza ditu –plateresko estiloko‌ aldare nagusi bikainekoa– eta ostatu-araua‌ betetzen jarraitzen du gaua bertan eman‌ nahi duten erromesak hartuz. 2015ean Munduko Ondare izendatu zuen UNESCOk, Iparreko Donejakue bideekin batera.

05

Munitibar-Arbatzegi-Gerrikaitz (462 biz.)

Udalerri atsegin hau inguruko herribildu eta elizateak batzerakoan sortu zen. Bi eliza neoklasiko ditu; Santa Maria, Gerrikaitzen; eta San Bizente, Munitibarren, XVII. mendeko portada interesgarri batekin.

Santiago ermitak, Aldaka auzoaren gainaldean kokatua, Bidearekin lotura ukaezina du.

Elexalde-Arratzu (23 biz.)

Arratzuko Elexalde auzo txikian Santo Tomas eliza dago. Arratzu udalerria sortu baino lehenagokoa da, eta nahitaezko geldialdia izan zen Donejakue Bidean Ziortzatik Gernikara zihoazen erromesentzat. Ajangizerako bidea hartu aurretik, Arratzuko herriburu den Loiola auzoaren ondotik pasatuko gara.

Gernika-Lumo (16.595 biz.)

1937ko apirilaren 26ko‌zoritxarreko gertakariek egin dute munduan‌ezagun.

36ko gerran bonbardatu zuten‌hiria Euskal Herriko ohituren ikur bizia‌da.

Bertan dira Juntetxea, ehun urtetik‌gorako haritza eta alboko eliza. Horietan‌biltzen ziren Bizkaiko herrietako ordezkariak‌ komunitateari eragiten zioten arazoei buruz‌ eztabaidatu eta gero, erabakiak hartzeko‌ –«bidezkoenak», Rousseau frantziarrak idatzi‌zuenez–. Astelehenetan, herri osoak azokaeguna‌modu bizian ospatzen du. Euskadin‌gutxi dira bertakoa bezain ikusgarri eta‌garrantzitsuak.

31

Catedral de Santiago

N-637

Sestao

5,4 km

Zamudiotorre

Lezama

2,9 km

Retuerto

N-637

4,5 km

5,9 km

Lezama

Larrabetzu

Urgozo

Goikoelexalde BI-2713

8,8 km

Astoreka

Puente del Diabl o Aretxabalaga 372

Bizkargi

Gerekiz

205 Kobet a

Erkinko

564

Ca da gu a

Zamudio

San Martín

Zamudio

Alonsotegi

7 km

N er bi ón

382

N

Bilbao

Iturritxualde

Zarautz

Euskal Herriko hiri nagusienetakoa‌ den Bilbo gertu izateak, bidaztiaren‌ animua piztuko du, baina paisaiak Portugalete izaera‌moldakaitza nola galtzen duen A- 8 Santa María eta gizakiaren‌eskuak eraldatuarena nola hartzen‌duen ikusiko du. Gernika utzi ondoren,‌Bizkaiko herri historikoen zerrenda hasten‌da, denak ere foruen ohitura zaharrarekin‌eta herri arteko harreman komertzialekin‌zerikusia Sestao Al daudenak. Aurrerakoan, jauntxo‌ Ho feudalak komunitatearen eskubideak eta‌askatasunak bermatzeko eginBarakaldo behar zuen‌Zinpeko ibilbidea hartuko dugu, baina‌kontrako norabidean. Aipaturiko ibilbidearen‌abiapuntua Bilbon zen eta Retuerto Embalse de Larrabetzu‌eta Gernika zeharkatzen zituen San Vicent e Gorostitza Bermeora‌ailegatu arte. Paisaia eraldatu Galindo den arren -batez ere, Txorierrinmuino segidak ez du etenik eta Bilikario Cruces mendia eta Aretxabalaga gaina gainditu Lutxana ondoren, Zamudioko galtzadan egingo dugu aurrera Iturritxualdeko tontorrera iristeko. Horixe utzi behar da atzean Euskadiko hiriburu industriala izan zen Santa Agueda Bilbora ailegatzeko. Begoñako‌Amaren Santutegia zain dugu bertan.

Urgozo Portugalete

Bilbao

(29,8 km)

Begoña

Larrabetzu

Zarautz

12

1,8 km

Donostia-San

N

Sta. Barbar a

Urgull

DonostiaGernika-Lumo > Bilbo San Sebastián

Morga

Altamira

Baba S. Esteban de Gerekiz

Pepiena

6,5 km

Landotz

Pozueta

Euskalduna Gerekizeko (Morga) San Esteban ermita

187 Billikario

BI-2121

BI-635

Gernika-Lum o

300 200 100 0

32

Aretzabalaga

400

A- 8

Iturritxualde

Guggenhei m Bilbao Museoa

Pozueta San Esteban de Gerekiz

Bilbao

Muxika

Mi ken e

Gernika-Lumo

N

6,6 km

500

Gernika-Lumo

Begoñade Catedral Goikolexalde Zamudio Santiago Bilbao Larrabetzu Lezama Bilbao Andra Maria eliza (Lezama)

< Irun - Hondarribia 145,1 km > 714,45 km

Larrabetzu (2.057 biz.)

Duela sei mendetik gora sortua‌Txorierri haranaren muinean, Larrabetzu‌eraikin klasikoz eta jauretxez beteriko alde‌ zaharreko herria da. Guztien gainetik altxatzen‌da Andra Mari eliza, XV. mendean eraiki‌eta XVII. berreraikia.‌Larrabetzuko herri gunera iritsi aurretik,‌erromesak Goikolexea auzoa zeharkatuko‌du. Udalerria osatzen zuten bi parrokietako‌bat da eta IX. mendean sortu zen. Bertako‌eliza, Emeteri eta Zeledonio santuei eskainia‌-gotikoa, arkupeduna eta dorre prismatiko‌itzelekoaBizkaiko zin egite zeremoniatako‌bat egiten zen lekua da. Flandestar erretaula‌bikaina eta Erdi Aroko margolanen zatiak‌gordetzen ditu bere hormen barruan.‌Larrabetzuren jatorri noblea agerian jartzen‌dute Ikaza, Anguleri –Euskal Herriko tradizioa‌eta jauretxeen estetika bat egiten dituena–‌edo Oloste –erliebean eginiko buruengatik‌ ezaguna– bezalako jauretxeek.

06

Lezama (2.353 biz.)

Lezamako dorrea da landa herri‌honen arkitektura erakusgarri nabarmenena.‌Izan ere, haraneko jauntxoen arteko borroka‌ gordinek ez zuten etenik. Hori dela eta‌ borrokarako eitea du, baina dotorea aldi‌ berean, bertan bizi zirenen nobletasuna‌ azpimarratu nahian bezala. Bilbora iritsi‌ aurreko azken geralekuetakoa zen herriak‌ aukera ematen du Andra Mari eliza eta‌ Kristo Santuaren ermita bisitatzeko. Azken‌ hori, eraikin arina da, sinplea eta ederra,‌ baina barrokoaren bikaintasunetako asko‌ ditu. Arkupeko zutabe toskanarrek Bilbo eta‌ Gernika arteko Errege Bidea egiten zutenei‌ (eta dutenei) atentzioa ematen zieten (eta‌ diete).‌

Zamudio (3.183 biz.)

Goi mailako enpresa askoren‌egoitza den Parke Teknologikoak eta Bilbotik‌gertu egoteak itxuraldatu arren, Zamudio‌ondare historiko izendaturiko eraikin nabarmen‌ askoren kokagunea da. San Martin‌eliza da bikainena, erromanikotik gotikorako‌ aldian Bidearen alboan eraikitako tenplu‌ interesgarria. Malpicatarren dorre gotortua‌ –lodia eta sendoa, leiho gutxikoa– Erdi Aroko‌Euskadiko arkitektura zibilaren erakusgarri‌ezin hobea da.

33

Bilbo

(342.481 biz.)

Euskadi berdean emaniko jardunaldi‌ bakartien ostean, Bidea‌Euskal Herriko hiri populatuenean‌sartzen da, Bilbon, alegia.

Bizkaiko‌hiriburuari Botxo esaten zaio, mendiz‌inguratutako zulo batean sartuta‌ dagoelako. Iturritxualde mendia,‌adibidez, Begoñako Basilikara ailegatu‌eta zaindariaren irudia gurtu‌aurretik gainditu beharreko azken‌muinoa. Ohitura bera

‌1. Begoñako Basilika

2. Plaza Barria ‌

‌ 3. Santiago katedrala

errepikatu‌da Erdi Arotik hona, toki horretan‌bertan haranerako bista ederrak‌ zituen ermita zegoelako. Mallonako‌ galtzadak harresiz bilduriko burgura‌ jaisten ziren, hain zuzen, egungo zazpi‌ kaleak, orduko diseinuari eusten‌diotenak, hartzen zituenera. Bilboko‌katedralak, Santiago apostoluari‌eskainia denak eta Bidea egiten ari‌direnak Erromesen Atetik

Bilboko sinbolo erlijioso ezagun‌ eta kutunena da ukitu gotikoko‌ tenplu hau (eraikuntza lanak hainbat‌mendez luzatu ziren).

Barnealdean‌hiriko zaindaria gordetzen du,‌Begoñako Ama, alegia. Dorreak‌ehun urte baino ez ditu: Lehen‌Karlistaldiak eragindako kalteen‌ondorioz berreraiki behar izan zen.

Plaza da, Zazpi Kaleez gain,‌ Bilboko alde zaharraren bizkar‌ hezurra. Estilo neoklasikokoa eta‌arkupeduna, saltoki asko eta Bilboko‌pintxo-taberna famatuenetakoak‌ hartzen ditu. Igande goizetan, azoka‌ jendetsua izaten da bertan.

Iragan mende erdialdean katedral‌izendatua, Santiagoren izenekoa den‌tenpluak eragin arkitektoniko asko‌ditu; gotikoa da gehienean, baina‌aldare nagusiak errenazimentuko‌ ukituak ditu, kaperetako erretaulak‌barrokoak dira eta kalostrapean,‌aldiz, hainbat estilo biltzen dira. 2015ean Munduko Ondare izendatu zuen UNESCOk, Iparreko Donejakue bideekin batera.

34

‌ 4.

Arriaga antzokia Garai batean hiriko portua‌–Arenala– osatzen zuten moiletako‌batean kokatua, Parisko operaren‌irudira eginiko teatro neobarrokoa‌da. Juan Crisostomo Arriaga, 19‌urte baino ez zituela hil zen talentu‌gaztea, musikagile bilbotarraren‌izena darama.

DEUSTO

ra ar iad ba oI k lbo Bi

Euskalduna Jauregia

San Mamés

Pza Moyu

Ibilbide bien arteko lotura (Tranbiaren ibilbidea)

INDAUTXU

Basurtu ospitalea

ERDIG

< Irun - Hondarribia 145,1 km > 714,45 km hartzen‌dituenak, ezin hobeto islatzen du‌ erromesaldiak hirian utziriko aztarna.‌ Hortik aurrera, XIX. mendean hasitako‌ industrializazio prozesuarekin‌zeharo eraldatu zen ibaian gora egin‌behar da.

Gaurko Bilbo, errautsetatik‌berriz jaiotako Fenix hegaztia da‌eta hori, neurri batean, Guggenheim‌museoak emaniko bultzadari 5. San Anton eliza Tenpluak eta alboko zubiak osatzen duten multzoa -36ko Gerra eta gero berriz eraikia- Bilboko sinbolo adierazgarrienetakoa da, armarrian ere ageri baita. Lehenago gaztelu bat zegoen lekuan eraikitako XV. mendeko elizaren alboan Erriberako Merkatua dago, egun, birmoldatze prozesu sakona bizi duena.

zor‌dio. Azala berritu zuen hiriak, monumentu‌eta azpiegitura berriak egin‌ ziren –metroa, tranbia, Euskalduna‌ jauregia, ibaiertzak astialdirako berreskuratzea,‌eta abar– eta milurteko‌ berrira ate nagusitik sartu zen. Bilbo‌ zeharkatuta jabetuko gara horiez‌guztiez.

‌ 6.

Guggenheim museoa Frank O. Gehryk diseinaturiko‌ titaniozko eraikinak Bilboko‌ ibaiertzetako giroa berpizteaz‌gain, hiri osoa biziberritu zuen‌eta potentzia turistiko bihurtu‌ zuen. Eraikinaren forma bihurriek,‌ erabilitako material desberdinek eta‌ hartzen dituen bilduma askotarikoek‌Bilbo berrian bisitatu beharreko‌gunea bihurtu dute.

7. On Diego Lopez Haroko Kale Nagusia‌ Bilboko kale dotore eta zabalena‌merkataritza kate garrantzitsuenen‌kokalekua da. Hamarkada bat baino‌ez da igaro ibilgailuei bertatik ibiltzea‌debekatu –autobusak eta taxiak‌baino ezin dira bertatik ibili nahiz eta‌Moyua plazatik Jesusen Bihotzaren‌plazarako tartea irekita dagoen– eta‌eguneko 24 ordutan bizitza handia‌duen gunea bihurtu zenetik.

Bilb oko Iba iad Udaletxea arra

GUNEA

a. ua

ALDE ZAHARRA

4,5 km Begoñako basilika

8. Uribitarte pasealekua eta Abandoibarra hiribidea‌ El antiguo muelle de Garai batean moila izana, Uribitarte,‌ ibaiertzeko pasealeku atsegina‌ bihurtu da eta hirian gehien estimatu‌den hirigintza proiektuetakoa da.‌Batetik, paseatzeko, bizikletaz‌ibiltzeko edo azken eguzki-izpiak‌ hartzeko leku aproposa delako.‌Bestetik, berritasun arkitektoniko‌ugari kokatu direlako bertan,‌Zubizuri zubia edo Isozaki Atea,‌kasu, baina baita hiriko eraikin‌ adierazgarrienetako batzuk ere,‌Guggenheim museoa, Deustuko‌Unibertsitateko CRAI liburutegia,‌Euskal Herriko Unibertsitateko‌Paraninfoa, Iberdrola dorrea eta‌ Euskalduna jauregia, adibidez.

35

N Deba

Zarautz

Bilbo >Zarautz Portugalete

Deba

GI-63 8

(19,6 km)

1,8 km

Sestao

Sestao

Altos Hornos

Retuerto

5,4 km

Barakaldo

Retuerto Embalse de Gorostitza

San Vicent e

Galindo

Santa Agueda

Lutxana

Ca da gu a

Urgozo

Alonsotegi

5,9 km

Cruces

Urgozo

12,8 km

205 Kobet a

4 km

Santa María

N

Cobarón

Portugalete

Bilbora iritsi orduko, Bideak lehen‌ egunetakoarekin zerikusirik ez duen‌ Ontón egingo du. Aurrerantzean,‌ paisaian barrena Puente CANTABRIA Bizkaia Portugaletera iritsi arte behintzat,‌basoak Areeta/ zementuzkoak dira, bidezidorrak‌asfalto eta Cobarón Las Arenas lauzazkoak eta soinuak, aldiz,‌trafi koarenak El Haya eta gaurko hiriek ateratzen‌dituztenak. Bizkaiko hiriburua atzera‌utzi bezain laster, Kobeta mendia igo‌behar da. Hiria hegoaldetik ixten duen‌gainak zeharkatu behar dugun Nerbioi‌ haranerako bista argigarriaPobeña eskaintzen‌du.

Euskadiko eskualde horretan XIX.‌Ntra. mende Sra. del Socorro amaieratik aurrera eman zen‌hazkunde izugarriak eragin latzak izan‌ditu garai bateko Ba erromesek ezagutu‌ zuten ingurunean.

La Arena rb ad un Oraindik ere garai bateko erreferentzia zenbait Petronor jarrai daitezke, Kadagua ibaiaren –Bilbo eta Barakaldo arteko muga naturala– gaineko Muñatones Deabruaren zubia edo Santa Ageda ermita, adibidez, baina batez ere lo-auzoak eta Montaño A-8 aspaldiko Labe Garaien lekukotasuna ematen 320 duten tximiniak ageri dira. Bide ofizialetik kanpo, erromes batzuek nahiago izaten dute Zierbena ibaiertzetik aurrera jarraitzea, ezkerraldetik zein N-639 eskuinaldetik. Bidea laburragoa eta lauagoa da, baina hiri barnetik egiten da, Portugaletera iritsi arte. Alde batetik zein bestetik joanda, Bizkaia Zubiak egingo die herrirako ongietorria.

Serante s Gallarta Ingeniaritza-lan hori UNESCOren Munduko 451 Ondarearen parte da.

Playa de la Arena

A- 8

N

Portugalete

Buztiñaga

A- 8

Sta. Barbar a

Puente del Diabl o

6,5 km

Altamira

Guggenhei m Bilbao Museoa

San Bizente eliza (Barakaldo)

200 150

Bilbao

100

36

Catedral de Santiago

Bilbao

50 0

Altamira Portugalete

A- 8

Santurtzi

Ortuella

Euskalduna

Puente del Diablo Bilbao

Sta. Agueda Puente Bizkaia

Cruces

Portugalete Urgozo

Sestao

Retuerto Portugalete Bizkaiko zubia (Portugalete)

< Irun - Hondarribia 164,7 km > 694,85 km

Barakaldo (98.403 biz.)

Nerbioi ibaiaren ezkerraldeko‌herri honek ia mila urte bete dituen arren‌–1051 urtean sortu zen elizate gisa, Bilbo‌baino lehenago, alegia– ez zen XIX. mendearen‌bigarren erdialdera arte gertatu gaurko‌itxura eman zion eraldaketa bortitza. Triano‌inguruetako burdin meatze garrantzitsuak‌bezalakoen eraginez, siderurgia enpresa‌handiak sortu ziren, gerora, Bizkaiko Labe‌Garaiak sortzeko bat egin zirenak. Azken urteotan,‌jarduera horietara bideraturiko lurrei‌beste erabilera batzuk eman zaizkie, baina‌Barakaldok oraindik ere baditu aspaldi izan‌zenaren aztarna zenbait, XIII. mendeko San‌Bizente eliza, kasu.

Sestao (27.286 biz.)

Barakaldotik Galindo ibaiak‌bereizia, Sestaok ere ezkerraldea eraldatu‌zuen industrializazioaren ondorioak jasaten ditu. Garai batean padura, ortu eta baserri‌ askoko herria izan zena, egun altzairu industria‌indartsuaren egoitza da. Erdi Aroko‌Andra Mari eliza da, XIX. mendean eraldatu‌eta berritua, bertako altxorrik preziatuena.‌Gernikako haritzaren muskila landatu zuten‌eliza dagoen parkean.

07

Portugalete (46.372 biz.)

Al igual que ocurre en casi toda la ribera meridional de la ría, las divisiones entre un pueblo –Sestao– y otro –Portugalete– parecen haber sido borradas por el paso del tiempo. En esta villa histórica pueden rastrearse con facilidad las huellas de su pasado medieval, a través de sus tres empinadas calles principales –la de La Fuente, la del Medio o la de Santa María– o los estrechos cantones que las cortan.

Es, precisamente, el cantón de la Iglesia el que conduce a la Basílica de Santa María, gótica en sus orígenes pero reedificada en los siglos XV y XVI. Uno de sus altares guarda una imagen de un Santiago Matamoros en la batalla de Clavijo.

El puente colgante sobre el Nervión, que une la villa de Portugalete con Areeta/ Las Arenas y, a la vez, permitía el paso de grandes cargueros hacia el interior, es el mayor icono de la villa. Merezimenduz da egitura guztiz berezia –mundu guztian ez dago oraindik funtzionatzen duen horrelako zubirik– eta UNESCOk Munduko Ondare izendatu zuen. Gustave Eiffelen ikasle batek, Alberto de Palaciok, diseinatu zuen.

37

Buztiñaga

A- 8

Deba

Deba Portugalete > Kobaron GI-63 8

(16,8 km)

Ontón Cobarón

CANTABRIA

N

Cobarón

4 km

El Haya

Pobeña

Playa de la Arena

Ntra. Sra. del Socorro

Ba rb ad un

La Arena

Petronor

Muñatones

A-8

Montaño 320

Zierbena

12,8 km

N-639

Gallarta

Ortuella

Serantes

Berriz ere Kantauri itsasoa agertuko‌da zeruertzean. Euskadiko‌barnealde berdea zeharkatu eta arima‌industriala ikusi eta gero, Bideak Bizkaia‌utzi eta kresalarekin bat egiten‌du. Euskal Herriko lurretan egingo‌ den azken etapa gorabehera gutxikoa‌da, Portugaleten abiatu, Zierbena‌zeharkatu eta Areetako hondartzara‌iristen den bidegorritik egitekoa da‌eta. Ibilbide laua da, aldapa etzanekoa,‌inguruko Serantes edota Montaño‌ mendiak saihesten dituena eta A-8‌edo Hegoaldeko saihesbidea (Bilbo zeharkatzen‌ duen autopistako zirkulazioa‌hartzen duena) bezalako azpiegitura‌erraldoietarako bistak dituena. Pobeña‌atzera utzi eta gero, Iparreko Bidea zati‌ederrenetako batean barneratuko da:‌garai batean Areetako zama-moilara‌ merkantzia zeraman meatze-trenaren‌ ibilbide berreskuratua. Gaur, garai‌batean zenaren aztarna baino ez da geratzen,‌ Bide Berde horrek zeharkatzen‌duen itsasertzerako bista ederrez gain.‌Tunelera iritsitakoan, Kantabrian dagoeneko, adi-adi ibiltzea komeni da. Izan ere, luizi txikiak izan daitezke mendi-magalean, batik bat eguraldi txarra egiten duenean. Beste aukera bat da N-634 errepidearen bazterbidetik joatea Ontóneraino, El Hayatik.

451

Santurtzi

Gallartako Meatzaritzaren museoa

Portugalete

Puente Bizkaia

38

150 100

Portugalete

Ntr. Sra. del Areetako Socorro hondartza

50 0

Portugalete

Kobaron Muñatones gaztelua

< Irun - Hondarribia 181,5 km > 678,05 km

Abanto-Zierbena (9.570 biz.)

Duela zenbait hamarkada meatze‌gune bizia zenez, erraz aurkituko ditugu‌orduko aztarnak, hogeitaka langileri eta beren‌ senideei etxebizitza emateko eraikitako‌ auzoak eta Bodovalleko kortaren ustiategia,‌ kasu. Gallartako Meatzaritza museoak gai‌ hori jorratzen du eta meatzeetan erabilitako‌ tresna eta bitartekoez gain, bertako historiak,‌ lekukotzak eta hori guztia artean nola‌islatu den jasotzen du. Ez da harritzekoa‌baldintza ezin hobeagotan dauden aztarna‌industrialak aurkitzea, Jose edota Lorenza‌meatzeetako kiskaltze labeak bezala.

Muskiz (7.449 biz.)

Muskizeko alderik ezagunena‌Arena hondartza da. Gainera, bertan, berriro‌ aurkituko gara Deban agur esan genion‌ itsasoarekin. Auzo sakabanatuko herria da.‌ San Julian du izena zaharrenak eta halaxe deitzen da eliza gotikoa ere. Muñatones gaztelua‌aipatu behar da, XIII. mendean eraikia‌eta XV.ean osatutako Erdi Aroko gotorleku‌deigarria. Leinuen arteko liskarrak amaitu‌zirenean, gotorlekua erabilpenik gabe geratu‌zen eta ospitale lanetarako egokitu zuten.‌Hala, jada desagertu den San Martin ermitara‌–Bidearen zaindarietako bat– errezatzera‌hurbiltzen ziren erromesak hartzen zituen.‌Hondartza atzean utzita,

08

Soroskundeko Amaren Baselizara iritsiko gara. Uhartetxo batean eraiki zuten, baina gaur egun lehorrari loturik dago, artez eta erramu usaintsuz betea. Merezi du Pobeña auzora joatea. Bertan, gainera, erromesentzako aterpetxea dago.

Kobaron (121 biz.)

Iparreko Bideak Euskadin‌zeharkatzen duen azkeneko herria XIX.‌mendean eman zen meatze sukarrari erabat‌lotuta dago.

Kobaron zen McLennan konpainaren‌ bulegoen egoitza. Bertan zehazten‌ziren burdina Ingalaterrara eramateko biderik‌ eraginkorrenen estrategiak. McLennan zen‌Amalia Bizkaikoa meatzearen jabea.

Meatzearen‌hondoa egun urak hartuta dago eta‌alboan, ia 100 urtez mineralaren lege metalikoa‌hobetze aldera erabilitako kiskaltze‌ labeak daude.

39

La Marina auzoa (Hondarribia)

Orioko kaia

Debako hondartza

Arretxinagako San Migel ermita (Markina-Xemein)

40

Ziortzako kolegiataren kalostrapea

Gernikako arbola

Eliza eta Malpicatarren dorrea (Zamudio)

San Emeteri eta San Zeledonio eliza (Goikolexea, Larrabetzu)

Sestaoko ontziolak

Santa Maria basilika (Portugalete)

Okendo plaza (Donostia)

Sokorriko Ama Birjinaren ermita, PobeĂąa (Muskiz)

Abantoko meatzea

41

(Kobaron) El Haya > Castro Urdiales CA-520

Sámano

Suma

8,45 km

Castro-Ur diales

(21 km)

La Torre CA-522

Santa María

Castro-Urdiales

Santullán Lusa

M io

ño

Otañes

Los Corrales

Mioño N-634

A- 8

Otañes

Camposquerra

5,4 km 3,15 km

N

El Haya Baltezana

383 CA-250

Ontón Baltezana

El Haya

Bide tradizionalak El Haya herrian hasten du Kantabriako ibilbidea eta Ontón herriraino heltzen da. Bide horretatik hasi ordez, Kantabriako ibilbidea Piquilloko bide berdea jarraituz has daiteke, Bizkaiko Kobaron herritik hasita, tunel txiki bat zeharkatuz Piquilloko zamatzeko tokien eremura eta Ontón herrira iritsiko gara.

Itsasoaren‌ondoan dagoen eta garain batean‌arriskutsua zen Saltacaballo mendibidea‌saihesteko, hegoaldera egiten du‌Bideak eta Castro Urdialeserako bideari‌ heltzen dio, pertsona eta‌merkantzien joan-etorrien aspaldiko‌aztarnak dituen eremuan barrena:‌erromatarren garaiko galtzara, Erdi‌Aroko bidea, meatze-trena, eta abar.‌Kantabriako lurretan egingo dugun‌lehendabiziko etapak aziendatarako‌ larreak zeharkatzen ditu eta Setares‌ meatzaritza konpainiaren ustiategiek‌ nabarmen markatutako mendiak.‌ Meatzaritza instalazioa, herrixkak eta‌ trenbidearen hondakinak aurkituko‌ditugu bidean, larre, ukuilu eta aziendaz‌gain.

Irudi esanguratsua da,‌Kantabriako eskualde honetako ezaugarri‌den bizimoldearen erakusgarri‌aparta.

Baltezanako meatzaritza egituren hondakinak

350

250 200 150 Santullán

100 Ontón 50 0

42

Puerto de la Helguera

300

Otañes Baltezana

El Haya

Sámano Castro Urdiales Otañes harana

< Irun - Hondarribia 202,5 km > 657,05 km

Baltezana (400 biz.)

Eraikuntza berriko etxebizitzak‌ugaritu direlako erabat itxuraldatu den arren,‌ Baltezanako landa nortasuna, errepidearen‌ ertzetan multzokatutako etxeek argi uzten‌ dute. Inguru horretako antzinako biztanleen‌ seinale da San Joan ermita txikiaren harresian‌sartuta dagoen erromatarren garaiko hilarria.

Otañes (680 biz.)

Udalerria, errepidearen alde banatara‌ kokatutako auzo sakabanatukoa, aspalditik‌zeharkatu du bide batek edo besteak. Hala,‌Pisoraca-Flaviobriga bide erromatarren miliarioak‌ere aurkitu dira bertan. Donejakue bidearekiko‌loturaren adierazgarri da auzoetako‌baten izena, Hospital deitua, San Roke ermita‌gotikoari erantsitako eraikinaren ondorioz. Halaber,‌ arkitektura zibileko multzo interesgarria‌ dago, XV. mendetik XVIII.era bitartean eraikitako‌jauretxe eta jauregiak dituena.

Gainera, herri ezaguna da Otañes, bertan aurkitu baitzen‌penintsulako erromatarren urregintzaren‌harribitxietako bat. XVIII. mendean, ezustean,‌Pico de la Cruz (Pico del Castillo ere esaten‌zaio)

09

dorrearen aurrietan agertu zen. Handik‌ gertu, udalerrian bertan baina mendian gora,‌Setaresen, aspaldiko meatze etxadiaren‌hondakinak daude. Aspaldi abandonatu zuten‌baina 1900 urtean 1.500 biztanle inguru‌zituen. Industria arkeologiaren harribitxia da,‌behintzat, XIX eta XX. mendeetan eskualdearentzat‌hain funtsezkoa zen burdinaren‌meatzaritzari dagokionez.

Sámano (2.660 biz.)

Ezkerraldean Peña menditzarra‌utzi (mendiaren ekialdean Burdin Aroko‌ herribildu autrigoi garrantzitsua dago) eta‌Sámanora iritsiko gara. Udalerria, XIV. mendeko‌Ternedoko Santa Maria ospitalearen‌eta ermitaren aurriak dauden lekutik gertu‌kokatua, kareharrizko mendiz inguraturiko‌haran zabalaren behealdean dago. Aztarnategi‌arkeologiko askoko inguruak dira,‌Paleolitikotik duela gutxiko historiaurrera‌bitarteko aztarnak dituzten leizeak baitaude.‌Auzoen landa izaera urteekin eta etxebizitzen‌boomaren erruz galdu egin da, baina oraindik‌ere badira Sangazokoa bezalako etxebizitza‌tipikoen multzoak.

43

Castro Urdiales > El Pontarrón (Guriezo) (12,9 km)

N

Santoña Colindres

Islares

N

6,2 km

3,1 km

Laredo

5,0 km

4,1 km

Islares El Pontarrón

El Pontarrón

(Desde Laredo) 6,7 km

Castro-Urdiales eta bere itsasmerkataritzari‌eta arrantzari loturiko‌ iraganaldi loriatsuaren hondakinak‌ Santoña Adal utzi eta bidean aurrera egingo dugu,‌ Santa María del Puerto Treto itsasertzetik, Cerredo mendiaren eta‌ itsaslabarren arteko pasabide estuan‌ Colindres barrena. Bidearen zati honetako paisaia, N-634 errepidearen ertzak alde batera La Pesquera utzita, ez da ia N-629 aldatu mende batzuetatik hona: etxeez osatutako herri eta auzo txikiek zipriztintzen dute, eta bertan Laredo bizi direnak abeltzaintzan aritzen ziren Santa María gehienbat, inguruko mendietako larreak CA-500 La aprobetxatuz.

Arenosa

Agüera

Cerredo

Liendo

Cérdigo

Seña

Autobidea eraiki izanak eta‌azken Tarrueza CA-501 urteotako biztanleria areagotzeak‌ eraldatu arren, ez dute eskualde‌ Liendo eder Iseca eta latz horretako izaera berezia‌ Vieja desagerrarazin. Azpimarratzekoak‌ dira La Portilla Oriñon errekaren eskuinaldetik‌dauden San Julián Sopeña bistak, Candina mendia eta‌bertan bizi Mollaneda A- 8 diren sai arreak, alegia.‌

644

1,8 km

Cérdigo

11,9 km

Allendelagua

Candina

Hasieran, Bidean aurrera egiteko,‌ N-634 itsasadarra txalupaz zeharkatu behar‌zen.

El Pontarrón

2,2 km

Allendelagua

N-634

La Magdalena

489

Santa Cruz era

Agü

Guriezo

El Pontarrón

Castro-U rdiales

Nocina

80

A-8

Rioseco

70

Castro-Urdiales

60

Santa María

50 40

Cerdigo Allendelagua

30

El Astillero

N-623

44

4,5 km .

La Castro-Urdiales Concha

0 Camargo Igollo Revilla Muriedas

So

lía

Maliano

Peñacastillo Monte Corbán

Arroyo

Islares Santillana del Mar El Pontarrón

Castro-Urdiales

Colegiata d e Sta. Juliana

(Guriezo) Santa Justa

Huervo 274

Yuso

Tagle

Queveda Arenillas kaia Islaresen

Torre de Don Beltrán de la Cueva

N

Parbayón

San Sebastián

7 km

10

Santillana de Mar

20

< Irun - Hondarribia 215,4 km > 644,15 km

Castro-Urdiales (25.273 biz.)

Castro-Urdiales Vespasianok‌I. mendearen bigarren erdialdean autrigoien‌Portus Amanus eskualdean sortutako‌Flaviobriga haren aurrien gainean kokatuta‌dago.

Inperioaren loria ezagutu ondoren,‌ Antzin Aro Berantiarrean gainbehera aldi‌ luzea etorri zitzaion, harik eta arrantzale‌ etxalde sinplea bihurtu zen arte. Alfontso VIII.‌Gaztelako erregeak XII. mendearen bigarren‌erdialdean Logroño Forua eman izanak, Erdi‌Aroko hiribilduaren sorrera ekarri zuen eta‌lehen mailako zentro ekonomiko bihurtu,‌beti ere, arrantza eta merkataritza jarduerak‌egiten ziren portuari esker. Itsasertzeko Lau‌Hiribilduetako bat izan zen eta Kantabria‌nahiz Euskal Herriko hiribilduekin batera‌Gaztelako Itsas Armadaren eta Gasteizen‌arteko Ermandadeko kide, eta Behe Erdi‌Aroan garapen aldi bizia ezagutu zuen.‌Urrezko mende horien isla dira Santa Maria‌eliza gotiko bikaina, gaztelu-itsasargiak eta‌ Santa Ana ermitak osatzen duten multzoa‌ eta alde zaharra osatzen duten kaleak.

Bisitariaren‌gozagarri dira XIX. mende amaieran‌eta XX.aren hasieran Bilborako errepidearen‌zabalgunean eraikitako etxe eta txalet multzoa,‌hala nola Urdiales bertako Ballena udal‌hilerri aparta.

10

Allendelagua (146 biz.)

Allendelagua herri txikia San‌Anton gainaren oinetara dago. Tontorrean,‌tenplarioen gaztelua esaten zaiona dago.‌Harkaitzean eraikitako gaztelu txikia da, harresiaren‌eta dorrearen zatiren bat gordetzen‌duena.

Behe Erdi Aroan Jerusalemgo San‌Juan Ordenarena izan zen.

Cérdigo (257 biz.)

Cérdigo, Cerredo mendi hegalaren‌eta itsasertz malkartsuaren artean itxitako‌ herria da, oraindik ere landa izaerari eusten‌ diona zati handi batean. XIII. mendeko‌eliza aipatu behar da, oinplano erromaniko‌ garatua duena. Gainera, XVI. mendearen eta‌XVIII.aren artean eraikitako etxe polit asko‌ dago.

Islares (3.179 biz.)

San Roke ermita ondoko‌Vera Cruz ospitalearen aurriak Donejakue‌bideak Islares zeharkatzen zuen seinale‌dira.

Udalerri honetatik gertu dago Arenillas‌kaia.

XVI. mendearen amaiera aldean eraiki‌zen Castro-Urdiales hiribilduaren aginduz,‌ Oriñon itsasadarraren bere eskumenko hegia‌kontrol-pean izateko.

45

El Pontarrón (Guriezo) > Laredo > Colindres

km (Desde Laredo) 6,7

Santa María del Puerto

Treto

Colindres La Pesquera

N-629

Laredo

Laredo

Colindres

Santoña

Adal

N

5,0 km

Santoña

(23,1 km > 27,9 km)

Santa María

6,2 km

CA-500

Seña CA-501

Liendo

La Arenosa

Tarrueza Liendo

Iseca Vieja

La Portilla

San Julián

Sopeña Mollaneda

A- 8

El Pontarrón

11,9 km

Candina 489 N-634

La Magdalena

Santa Cruz era

Agü

Guriezo

El Pontarrón

Nocina

Etapa hau Guriezotik Laredora doa.

Laredotik aurrera, txalupa badago hondartzatik jarrai dezakegu, eta laugarren etapa, Laredo-Güemes Santoñatik egin. Hala ere, txaluparik ez badago (normalean abenduaren hasieratik Aste Santura), Colindreseraino joan gaitezke, hor ere aterpetxea baitago, eta handik ekin hurrengo etapari.

Ibilbidearen tarte honek natur ingurune‌ zoragarriak zeharkatzen ditu,‌kilometro gutxitan Liendo herriko‌«poljéa» inguratzen duten kareharrizko‌tontor pikoetatik Laredoko‌hareatza bikainetara eta Ason ibaiaren‌bokaleko paduratara doa eta.‌«Santoña, Victoria eta Joyel Itsas Paduren Parke Naturalaren» zati handietako bat osatzen dute, eta penintsula iparraldeko ur-hegaztien babesleku garrantzitsuetako bat dira.

Etapa‌honetan ere giza geografi a kontraste‌handikoa topatuko dugu, Liendo‌abeltzain- eta nekazari-herritik edo‌ Laredo eta Santoña itsas-giroko herrietara‌ egingo dugulako.

Colindres‌herrian bat egiten dute bi mundu‌horiek, landa- eta itsas-giroek,‌ alegia. Itsasadarra zubi birakariaren‌(Treto deitua) bidez zeharkatzen da.‌Eiffelen eskolako azpiegitura horrek‌merkantzia eta pertsonak, Donejakue‌bidean zebiltzan erromesak barne,‌beste hegira garraiatzen zituen gabarra‌ordeztu zuen.

Rioseco

250 Las Cárcobas

200 Lugarejos 150 100 50

Rocillo Tresagua El Pontarrón (Guriezo)

Isequilla Laredo

San Sebastián

Laredoko Salve hondartzaArroyo

Santillana del Mar

N

46

na de Mar

0

Treto zubia Colindresen

< Irun - Hondarribia 243,3 km > 616,25 km

Liendo (1.193 biz.)

Liendo hondo-alde zapaleko‌sakonune karstikoan kokaturiko herria da,‌ Kantauri aldeko artadiak dituzten gailur‌ malkartsuz inguratua dago eta arkitektura‌ zibil bikaineko eta eraikin historikoko landaauzoak‌ditu han hemenka.

Laredo (11.816 biz.)

1.200 urtean Alfontso VIII.‌Gaztelako erregeak Castro-Urdialeseko‌forua eman zion San Martin elizaren inguruan‌ egituratutako herrixka txikiari. Horixe izan zen‌Laredoren sorrera, gerora Kantabriako eta‌Gaztelako erresumaren historian garrantzi‌handia izan zuena, Erdi Aroan eta Aro Modernoan‌bereziki. Kostako Lau Hirietako bat da‌eta Gaztelako Itsas Armadaren Ermandadeko‌kide izan zen.

Bertako portua, egun alde zaharra‌dagoen tokian kokatua, gerra ontzidi eta‌errege segizioen lehorreratze-puntu izan zen.‌ XVIII. mendean gainbehera etorri zitzaion, baina‌XX. mendeko 60ko hamarkadatik aurrera,‌turismoari esker, berriz ere gora egin zuen.‌Herri zaharra nabarmendu behar da, herri zahar‌oinplanta ortogonalekoa eta San Frantzisko‌errebala, alegia. Guztiaren gainetik Santa‌Maria parrokia-eliza dago.

Tenplu gotikoa da‌eta herriak Behe Erdi Aroan izandako loriaren‌isla, barnealdean XV. mendeko Belengo Ama‌Birjinaren erretaula fl andestar bikaina duena.‌ Herriaren erakargarri turistiko nagusiena

11

Salve‌hondartza da. 4 km luze da eta Ason ibaiak‌eta Santoñako badiaren hegoaldeko hegiak‌osatutako espazioa ixten du.

Santoña (11.257 biz.)

Erdi Aroan Puerto esaten‌zitzaion, erromatarren garaiko «portus» zela‌eta.

Aurri horien gainean eraiki zuten Santa‌ Maria parrokia-eliza. Gainera, Santoña, Kantabriako‌monasterio gune boteretsuenetakoa‌izan zen Erdi Aroan.

Inguru paregabeetan‌kokatua, Buciero mendiaren oinetara eta‌itsasoz eta padurez inguratua, Kantauriko‌arrantza-portu garrantzitsuenetakoa da. Aro‌Modernoko eta Garaikideko ondare militarra‌ azpimarratzekoa da. Bertako mota guztietako‌gotorlekuak eta bateriak penintsulako‌iparraldeko lehentasunezko gune estrategikoa‌izan zeneko froga dira.

Colindres (7.826 biz.)

Colindresek bi alde oso desberdin‌ditu; goialdekoa, landa-girokoa, XV eta‌XVIII. mendeen artean eraikitako armarridun‌etxe asko dituena eta, herrigunea, ibaiari‌ irabazitako eremuan eta lurreko garraiorako‌ bidegurutzean kokatua, arrantza-portu‌ garrantzitsukoa.

47

Laredo > Güemes (36,3 km > 44,85 km)

Sta. María de Bareyo

S. Julián y Sta. Basilisa

Isla

Arnuero Soano

9,4 km.

CA-141

Helgueras

Escalante

Piedrahita

Ancillo Santiuste

N-634

Santa María del Puerto

Treto

Colindres

150 100 Isla

50 25 0

Santoña Laredo

Noja Argoños

Solano Güemes

Argoñosetik aurrera, erromesak asfaltorik Comillas gabeko bideetan eta artadietatik ibiltzea Ruiseñada eskertuko du, Castillora eta bertako CA-135

CA-359

Gandaria

Pando

Concha

N

48

Soano baino lehen, eraikuntza baliotsuak eta zerbitzu guztiak dituen Noja dago, bertan Santoña, Victoria eta Joyeleko Paduren Parke Naturalaren inguruetan paseatzea merezi du.

Bareyo

75

237

Cicero

Santoña

Adal

Colindres

Cicero

Convento Padres Capuchinos

Cicero

Gama

Argoños Buciero mendiarenA-8oinetan, paduraz Escalante CA-148 inguratuta, Santoñak bi aterpetxe dauzka Piedrahit Ancillo eta nahitaez egin beharrekoTuebre geldialdia Santiuste XIII. mendeko Santa MariaN-634 del Puerto Convento elizan: gotikorako trantsizioko trazak Padres Capuchinos ditu, bai eta Kantabrian Erdi Aroan eragin Cicero Santoña handiena zuen monasterioetako baten hondarrak ere. Berriako Adalhondartzarantz Santa María del Puerto goaz, eta handik bidezidorra har dezakegu, Treto Brusco zeharkatuz, eta Trengandín Colindres hondartzan zehar ibiliko gara, edertasun ia arkitektonikoa duten harkaitzak ikusiz, Nojaraino. Nojara Helguerasetik heltzea da aukerarik onena puristentzat.

Argoños CA-148

6,9 km.

6,9 km.

Escalante

Brusco 237

Tuebre

6,5 km .

Laredotik, XVI. mendeko udaletxera iritsiko Noja San Román gara, eta ondoren 4 km baino gehiagoko Escalante CA-141 Ambrosero luzera duen La Salvéko hondartzan ibilikoHelgueras Brusco gara, Santoñarako txalupa hartzeko.

Noja

San Román Escalante

A-8

Soano

Noja

Noja 9,4 km.

Escalante

ITSASOKO ETAPA (36,3 km) Castillo

Isl

CA-147

Gama

4,5 km .

Honako herri hauetatik igaroko gara gaur: Santoña, Argoños, Helgueras, Noja, Soano, Isla, Bareyo, Meruelo (aterpetxean S. Miguel de Ntra. Sra. de Meruelo la Asunción Arnuero geratzen bagara) eta Güemes.

Castillo

Ambrosero

S. Julián y Sta. Basilisa

5,7 km .

Ntra. Sra. de la Asunción

CA-456

4,5 km .

S. Miguel de Meruelo

6,8 km.

6,5 km .

6,8 km.

Bareyo CA-456

CA-147

Colindres

Isla Bareyo Güemes

Ajo

Comillas

Güemes

5,7 km .

Isla Bareyo Güemes

CA-141

N

N

Iparreko Bidearen etapa hau Laredon hasi eta Güemesen amaitzen da. Baina aurreko etaparen amaieran azaldu bezala, 2 aukera daude: itsasoko etapa eta lehorreko CA-141 etapa. Colindresen geratzen bagara edo Laredon amaitzen badugu eta Santoñara Güemes zeharkatzeko txaluparik ez badago,Ajo ikus Lehorreko bidea. Baina Laredon geratzen bagara eta Santoñara gurutzatzeko Bareyobidea.Sta. María txalupa badugu, ikus Itsasoko de Bareyo

12

< Irun - Hondarribia 288,15 km > Colindresetik 571,4 km

Piedrahita

Ancillo Laredotik Argoñosera doan bidea egin Tuebre Santiuste behar dugu Santoñarako txalupa hartzen N-634 ez badugu, eta beraz ez dugu bidea Convento deskribatu.

Oraintxe deskribatuko dugu: Padres Capuchinos Cicero

Santoña herriak Santoñako Zeharkatuko ditugun Parke Naturalaren zati bat Santa María del Colindres, Puerto inguratzen dutenak dira: Treto, Treto Cicero, Gama eta Escalante.

6,5 km .

Isla Bareyo Güemes

6,8 km.

S. Miguel de Meruelo

5,7 km .

S. Julián y Sta. Basilisa

Ntra. Sra. de la Asunción

Arnuero Soano

9,4 km.

Noja

Castillo

Noja

San Román Escalante

Ambrosero

CA-141

Helgueras Brusco

Gama

237

Escalante

A-8

Tuebre

Argoños CA-148

Piedrahita Ancillo Santiuste

N-634

Convento Padres Capuchinos

Cicero

Santoña

Adal

Santa María del Puerto

Treto

Colindres

150 100

Bareyo

75 50

Cicero

San Miguel de Meruelo

25 0

Laredo

Colindres Ruiseñada Escalante CA-135

CA-359

Comillas Argoños

Gandaria

Pando

Güemes N

Comillas

Colindres

Colindres

AdalPaduren

Lehorreko bide hau itsaso bidetik desberdintzen duena bere balio kulturala da, bidean garai barrokoko jauregi-etxe batzuk aurkituko ditugu, portada, kapera, armarria eta etxebizitzari atxikitako dorrearekin, eta baita Espainia osorako hemen lanean ibili ziren tailerretan egindako erretaula barrokoak dituzten elizak ere. Tretoko zubi zaharra ere nabarmendu behar dugu, XIX. mendeko burdinazko arkitekturaren adierazgarrietako baten lana da, eta Eiffel berak diseinatutakoa.

Sta. María de Bareyo

Isla

CA-147

Escalante

CA-148

Bareyo

6,9 km.

Escalante

Ajo

CA-456

Cicero

237

LEHORREKOArgoños ETAPA (44,8 km)

Güemes

4,5 km .

6,5 km .

6,8 km.

5,7 km .

9,4 km.

gara, Kantabriako bitxi erromanikoa eta CA-147 itsasoaren Castillo alboan dagoen eta ezaugarri hauek dituen tenplu bakanetakoa.

Noja Erromesak Güemeseko herria zeharkatuko San Román Escalante CA-141 du. Donejakue bidean inplikazio handia Ambrosero Helgueras duen herria da.

Brusco A-8

6,9 km.

CA-141

Ntra. Sra. de S. Miguel de la Asunción Meruelo Arnuero Bareyoko eliza erromanikora iritsiko Soano

Gama

4,5 km .

N

N

eliza ikaragarrira heldu arte. Eta handik Meruelora; San Miguel eliza ikusi ahal izango dugu bertan. Herri honetan, aterpetxetik 300 metrora, mendeetan CA-141 zehar erromesen ospitalea izan zen eraikuntza ikus daiteke. Iparreko Bide Güemes AjoArotik pasa den mendera guztian, Erdi arte Donejakue Bidearekin lotutako erabilerari eutsi dion eraikin urrietako Sta. María Bareyo bat da. Metro batzuk aurrerago, Solorga S. Julián de Bareyo y Sta. Basilisa CA-456 auzoko zubia gurutzatuko Isla dugu, oso aspalditik Campiazo ibaia igarotzeko erabiltzen den zubia.

Concha

49

Laredo > Güemes (36,3 km > 44,85 km)

Escalante (526 biz.)

Escalanteko herrigunea berezia da,‌Erdi Aroko herri zaharraren jatorrizko itxurari‌ eusten dioten kaleetan lerrokaturiko etxeak‌baititu. Guztien artean zaharrenak dira aipagarrienak;‌esaterako, aztarna gotikokoak,‌XVI eta XVIII. mendeen arteko armarridun‌etxeak eta XIX. mendeko landetxe batzuk.‌Herrigunetik landa, ekialderantz jota, paduren‌ertzean, San Sebastian frantziskotarren komentua‌dago eta haren gainean, Montehano‌mendiaren tontorrean, XIV. mendeko gaztelu‌baten aurriak. Mendebalderantz eginez gero,‌ San Roman ermita erromanikoa dago, XII.‌mende amaierakoa eta eskultura apaingarri‌ bikainekoa.

Escalanteko kalea

50

Castillo (591 biz.)

Castilloko paisaia Trasmierakoaren‌isla da; alegia, larrez inguraturiko auzo txikiak,‌ lerrokaturiko landetxe multzoak dituztenak.‌ Venero leinuaren Behe Erdi Aroko hesidun‌ dorrea eta XV eta XVI. mendeko San Pedro‌ parrokia-eliza aipatu behar dira.

Noja (2.635 biz.)

Trengandin barrena helduko gara‌Nojara Helgueraseko XVI. mendeko zubia‌igaro ondoren. Auzo horietako lehendabizikoan‌ kontzeju-ospitalea zegoen, zenbait‌ erromesen heriotzari buruzko XVIII eta XIX.‌ mendeetako agiriak dituena. Noja herri turistiko‌garrantzitsua da, hondartza zenbait eta‌hotel eta gastronomia eskaintza nabarmena‌dituena. Bertako herrigune modernoan badira‌intereseko eraikin batzuk, Zilla jauregia,‌Velasco dorretxea edo Albaicín jauregia,‌esaterako, XVII, XV eta XX. mendekoak direnak,‌hurrenez hurren.

< Irun - Hondarribia 288,15 km > Colindresetik 571,4 km

Isla (301 biz.)

nabarmentzekoak dira San Mames eta San Miguel Elizak eta baita Erremedioetako ermita eta Aguachiszako ermita ere. San Miguel de Meruelon Tresojoseko zubia nabarmendu behar da; izenak adierazten duen bezala hiru arku zorrotzen gainean eraikita dago eta Erdi Arokoa da. Gainera, Merueloko kanpai-tradizioa agerian jartzen da Kanpaiaren Museoan.

Meruelo (1.922 biz.)

Herriaren kanpoaldeko tontor‌batean dago Bareyoko Santa Maria eliza,‌Kantabriako itsasaldeko erromanikoaren altxorretakoa‌ dena. XIII. mende hasierako eraikina‌da, nabe bakarrekoa, alboetan kaperak‌dituena eta apaingarri arkitektoniko asko,‌kapitel, inposta, harburuak, kasu. Erromaniko‌ garaiko bataiarria nabarmentzekoa da,‌ kiribil, palmorri eta lehoiz apaindua. Bertan‌ hobiratu zituzten XVIII. mendean herrian hil‌ ziren erromesetako batzuk..

San Julian eta Santa Basilisa eliza‌ barrokoa, kontzeju-etxe eta ospitale izandako‌eraikina («Santiago matamoros» irudia‌duena), San Martin, San Roque eta San‌Sebastian ermitak, Islako kondeen jauregimultzoa‌eta Novales, Rebollar eta Cabrahigo‌dorreak, Erdi Aro eta Aro Modernoko arkitektura-‌bilduma bikaineko Isla herriko multzo‌historikoaren parte dira.

Campiazo ibaiak zeharkatzen ditu Merueloko herriko lurrak. Bertan jaio ziren Pedro González Agüero, Saladoko guduko pertsonaia ospetsua eta Luis Vicente de Velasco Isla La Habanan heroi izana, eta bere etsaien aintzatespena jaso zuena ausardiagatik.

Fatxadetan heraldikak dituzten etxe ugari daude. Arkitektura erlijiosoan

12

Bareyo (160 biz.)

Bareyoko Santa María

51

Güemes > Santander

Monte Corbán

lía

S-20

El Astillero

Requejada

S. Juan Bautista

Santander

San Salvador

Elechas

23,45 km

Santiago

kolore gorrixka, meatze dekantaziorako‌ Polanco putzuetako hondakin gordailuei‌zor zaiena.

Ntra. Sra. de la Asunción

Pontejos

ja

Maliano

Boó

CA-142

12,9 km .

Peñacastillo

Revilla Muriedas

Pedreña

Cuch

Sa

La Concha

San Sebastián

Etapa honetan bi aukera daude Arroyo Trasmieratik irten eta Santanderrera Santillana del Mar iristeko: etapa labur bat Somotik Huervo Colegiata d e Santa J 274 itsasontziz badia gurutzatuz; edo Sta. Juliana hegoaldetik oinez inguratuz, El Yuso Tagle Queveda Astillerotik. Astillerora‌hurbildu ahala, Torre de Don Beltrán de la Cueva Bideak XIX. mende‌amaierako eta XX. Ongay o Vivedautziriko mende hasierako‌meatzaritzak aztarnak paisaian‌nonahi ageri direnCortiguera bazterrak‌zeharkatzen ditu. Beharbada, Suance Requejada deigarriena‌da lurren eta itsasadarraren‌ 7 km

Camargo Igollo

So

4,5 km .

Cudón

A-67

Miengo

CA-145

N-635

Mogro

Rubay o

ra

ie

Arce

CA-240

A-8

Galizano

La Estrada

Güemes

CA-141

N

Maoño

Igollo

Castillo del Collado

Camargo

N-623

La Concha

Revilla CA-144

CA-142

Muriedas

Boó

Maliaño

lía

El Astillero S. Juan Bautista

Santa

Ntra la A

San Salvador Pontejos

100 80

Peñ

So

N-634

3,3 km

Carriazo

204

Escobedo

.

Güemes

Anero

Pico 239

Arce

Santa Ana

Convento del Desierto La Loma

5,9 km

18,4 km .

Villaverde de Pontones

Suesa Castanedo

Boo Piéla

Barcenilla 1,8 km

San Juan CA-146

Hoznayo

Oruña

M

Puente Agüero

Somo

s

Solares

Pa

Solares

Castillo de Cudeyo

Santander Peña Castillo

El Astillero

Parbayón N-623

Santillana de Mar

(17,7 km)

60 40 Galizano

20

Somo Santander Unquera

Molleda

N-621

Unquera

Maliañoko San Joaneko aztarnategi arkeologikoa

Bustío va

San Vicente de la Bar quera

km .

Güemes

De

52

la Bar quera

0

< Irun - Hondarribia 305,85 km > Colindresetik 553,7 km

Somo (1.728 biz.)

Santanderko badia txalupaz zeharkatu‌nahi izanez gero, lehendabizi Somo‌kostako herrira joan beharko da. Santanderrerako‌ itsaso garraio zerbitzua eskaintzen‌ da bertan, ondoko Pedreña herrian geraldia‌egiten duena. Bi bietan sektore turistikoaren‌garrantzia nabarmena da, hala nola itsasoko‌produktuei loturiko ostatu-eskaintza.

Astillero (11.779 biz.)

Herri garrantzitsu honen sorrera‌eta egituraketa ontzigintzari eta meatzaritzari‌ lotuta dago. Lehenaren kasuan, XVIII.‌ mendean loria handiak ezagutu zituen‌ Guarnizo Errege Ontziolagatik eta, aldiz, bigarrenarenean,‌XIX eta XX. mendeetan Peña‌Cabargako burdin-minerala bildu eta itsasoz‌banatzen zelako. Udalerriko hegoaldean‌asko diren industria-hondakin garrantzitsuez‌gain, Padura Zuriak eta Beltzak naturgune‌babestuak nabarmendu behar dira, biak ere‌hegazti espezie askoren bizileku eta haztegi‌baitira.

Maliaño/Muriedas (9.563 / 13.124 biz.)

Maliaño eta Muriedaseko‌alde zaharrak zeharkatu eta gero, merezi du‌ekialdera jo eta Maliaño mendiko hilerrira‌hurbiltzeak, San Joaneko Miesko aztarnategi‌

13

arkeologikoa ikustera. Eliza erromaniko baten‌hondakinak daude bertan, baita nekropolia‌ere, biak ere I eta IV. mendeen arteko terma‌erromatarren gainean eraikiak.

Indusketa‌arkeologikoek agerian utzi dute San Joan‌eliza Bidearen geralekuetako bat zela Behe‌Erdi Aroan. Horren froga dira aurkitu diren‌pecten edo erromesmaskor zulodunak‌eta txanpon galiziar eta portugesak. Ziur‌aski, txalupaz zeharkatzen zuten badia‌–egun, lehortuta eta beteta dagoena–‌Santanderrerako bidean eta alderantziz.‌Muriedasen, Pedro Velarderen etxe-museoa‌eta Kantabriako Etnografi a museoa daude,‌landako bizimolde tradizionalak interesatzen‌zaizkienek bisitatu gabe utzi ezin dituztenak.

Escobedo (1.417 hab.)

Aldiz, Escobedotik barrena doan‌bidea aukeratu dutenek Collado gaztelua‌ikusiko dute, Goi Erdi Aroan eraiki eta duela‌urte gutxi batzuk berritu eta nabarmendu‌dena.

Gainera, Churi auzoko Pendo leizera‌joan ahalko dira, Unescok Munduko Ondaren‌ izendatu berri duenera Kantabriako beste‌8 leizerekin eta Euskal Herriko eta Asturiasko‌ beste 8rekin batera, bertako leize-arte paleolitikoa‌ miresteko.

«Pedreñera» ezaguna porturatzen, Somon

53

Santander (182.762 biz.)

Santanderren jatorria erromatarren‌ garaikoa bada ere, Erdi Aroan‌egin zen hiribildu. San Emeterio eta‌San Zeledonioren abadetxearen gerizpean‌ sortua, Alfontso VIII.ak eman‌zion Sahaguneko forua XII. mendearen‌ amaieran eta orduan hasi zuen‌hazkunde demografi ko eta komertziala,‌Erdi Aroa eta Aro Modernoan‌Kantauriko portu garrantzitsuenetako‌bat bihurtzeko. XVII. mendean behera‌egin ondoren, XVIII. 1. Katedrala ‌

2. Puertochico

3. Itsas museoa

mendeko itsas‌merkataritzari esker suspertu zen‌behin betiko, Gaztelako artilearen irteerako‌portu eta Amerikako koloniekin‌harreman komertzialak izateko‌ erreferentziazko puntu bihurtua.‌Mende horren amaiera aldera jaso‌zuen hiri-titulua eta XIX.aren bigarren‌ erdialdean Erregeen udako egoitzatako‌ bat bihurtu zen. 1941ean, sute‌izugarri batek alde zaharreko parte‌handi bat kiskali zuen.‌Santander eta Donejakue

Jasokundeko Andra Mari katedrala hainbat eraikinez osatutako multzoa da: beheko eliza edo Kristori eskainia, XIII. mendekoa, Donejakue Biderako zein Liébanako Biderako erromes-txartelak jasotzen diren lekua; katedrala bera, gainean eraikia eta oinplano berarekin, XIII eta XIV. mendeen artekoa eta klaustroa, XV. mendean gehitua.

Eraikinean daude‌Emeterio eta Zeledonio martirien‌ gorpuzkinak gordetzen dituzten‌buru itxurako bi erlikiaontziak.

Pereda pasealekua eta Castelar‌kalea –hiriaren lehen zabalgunea,‌ XVIII. mendekoa, eta haren‌luzapena, hurrenez hurren– gurutzatzen‌ diren lekuan dago‌Puertochico. Nahiz eta hasiera‌batean arrantza-portu izan zen‌ –Molnedoko dartsena– egun, aisia‌txalupa txikiek atrakatu dezaketen‌lekua da eta itsas-giroari eustea‌lortu du.

Itsas museoaren eraikina‌ Santanderko bazter‌onenetako batean dago eta‌badiarako bista zoragarriak ditu.‌Bertan ikusgai daude Espainiako‌ arrantza-etnografi a gaietako‌ bilduma garrantzitsuenetako‌ batzuk. Gainera, itsas-historiari eta‌zoologiari eskainiriko atalak ditu,‌baita itsas ekosistema zenbait‌antzeratzen dituzten ur-ontzi eta‌akuarioak ere.

54

Avda . de L os Ca

Alameda Ov iedo

P

Renferen geltokia

o ok liañ Ma

Arrantza-portua

ilak mo

1

Pº Per eda

< Irun - Hondarribia 305,85 km > Colindresetik 553,7 km Bidea elkar‌lotzen dituen erromes-ostatu bat‌baino gehiago dago, Erdi Aroa eta‌Aro Modernoan eraikiak: Santispiritu,‌ Kontsolazioko Santa Maria, San Lazaro,‌ Guadalupeko Ama, Miserikordia,‌eta abar.

XIV. mendekoa da kolegiata‌zaharreko nabean eraikitako‌Santiagoren omenezko 4. Udaletxea Udaletxe plaza da hiriaren erdigunea‌ eta herrikoak nahiz bisitariak‌biltzen diren lekua. Udaletxea, garai‌batean frantziskotarren komentu‌bat zegoen lekuan eraikia, XX. mendearen hasierakoa da, parte‌batean behintzat, egungo itxura‌60ko hamarkadan eginiko berritze‌lanei zor baitie.

El Sardinero

Pº Men éndez Pelayo

Magdalena penintsula na Avda. de la Rei

Victoria

Somo tik

5. Arrantzale auzoa XX. mende hasierakoa da hiriaren‌sarreran, portu berriaren alboan‌kokaturiko etxaldea. Bertara aldatu‌ zituzten arrantzaleek eta beren‌senideek bizilekuak eta lantokiak,‌ Puertochico eta Tetuan utzita. Hala,‌bisita tipiko eta erakargarrienetakoa‌da hirira doan turistarentzat.

6. Magdalena jauregia Izen bereko penintsulan kokatua,‌badiarako sarrera zaintzen balego‌bezala, Magdalena jauregia dago,‌ herri-harpidetza bidez eraiki‌zena 1912an eta errege familiari‌oparitu zitzaiona udaldia eman‌ zezan. Eraikin bikaina da,‌arkitektura ingeles, frantses eta‌Kantabriakoaren eraginak dituena.‌Egun, udal jabetzakoa da eta‌Menéndez Pelayo Nazioarteko‌ Unibertsitatearen udako ikastaroak‌bertan ematen dira.

Mataleñas parkea

astro s

kapera. Eliza‌horretan gurtzen ziren Emeterio eta‌Zeledonio martirien erlikiak, Donejakue‌Bidean doazenak hirian daudela‌bisitan joan daitezen erakargarri.

6

5,2 km Cerda itsasargia

7. Piquío lorategiak Piquío lorategiak 1925ean eratu‌ziren Sardineroko lehendabiziko‌eta bigarren hondartza bereizten‌ dituzten harkaitzen gainean.‌Santanderko gune turistikoenaren‌ erdian kokatuta daude, Kantaurira‌ irekitako hondartza eta Gran‌Casino edota Sardinero Hotela‌bezalako eraikinen artean.

55

Santander > Santillana del Mar San Sebastián

Arroyo

N

7 km

Santillana del Mar Huer vo 274

Colegiata d e Sta. Juliana

Yuso

Santa Justa

Tagle

Queveda Torre de Don Beltrán de la Cueva

Ongay o

Santillana de Mar

(40,6 km)

Ongay o

Viveda

Ikuspuntu kulturalari dagokionez, azpimarragarriena XVI. mendeko Arceko eta Santillana del Marreko zubia da, berezko Erdi Aroko museoa.

Cortiguera

Suances

23,45 km .

ja

Requejada

Cuchia

Sa

Polanco

Cudón

A-67

Miengo Mogro s

Pa

Oruña

Boo de Piélagos

Arce

Barcenilla

3,3 km

Picota 239

Arce

Santa Ana

CA-240

Escobedo

Maoño

Camargo

Sta. Cruz de Bezana

Camargo

S-20

5,9 km

N-623

La Concha

Revilla CA-144

CA-142

Muriedas

Boó

Liencres

Igollo

Castillo del Collado

Peñacastillo Monte Corbán

Maliaño

l So

Astillero

ía

El Astillero S. Juan Bautista

Santander Ntra. Sra. de la Asunción

San Salvador Pontejos

Etapa oso luzea da, baina zatitu egin daiteke, aterpetxeak baitauzkagu Santa Cruz de Bezanan eta Polancon.

Santanderretik Santillana del Marrerako bidean herri hauetatik igaroko gara: Peñacastillo, Santa Cruz de Bezana, Boo de Piélagos, Arce, Requejada, Barreda eta Queveda.

Santanderreko erdigunetik abiatuko gara, udaletxea edo San Francisco komentu zaharra eskuinetara utzita. Ondoren, hiriko erdigune osoan zehar ibiliko gara oinezkoentzako kaleetatik, Burgos kalea eta Zumardi dotoretik, adibidez.

Bezanan bi aterpetxe daude, horietako bat erromesena.

Puente Arcen ibaiaren ondoan atseden hartu daiteke edo mokadutxo bat jan tabernetako batean. Requejadan ere erromesen aterpetxean igaro daiteke gaua. Ondoren, Barreda eta Camplengotik Santillana del Mar herriraino harri artean egingo dugun ibilaldiak beste garai batzuetara eramango gaitu.

Lehenengo, aurrez aurre, kolegiataren alboa, Kantabriako erromanikoaren adierazgarririk handiena, eta eskuinaldean Velarde jauregia.

Somo

100 80 60

Santa Cruz de Bezana

40

2,5 km

Unquera

Bustío a

56

N-621

v De

Unquera

Molleda

ASTURIAS

20 0

Boo de Piélagos Viveda

Arce Peñacastillo Mar Santander

Santillana del Mar

< Irun - Hondarribia 346,45 km > 513,1 km

Boo de Piélagos (2.499 biz.)

Herri honetatik gertu zegoen bidaiari‌eta erromesek Pas ibaia zeharkatzeko‌erabiltzen zuten txalupa zerbitzua. Iparrerago‌dago, kostako zati handi baten jabe dela,‌Tolio edo Picota izenez ezagututako mendilerroa,‌ 36ko gerrako gotorleku multzo aparta‌ duena: 20 metrailadora habi eta lubaki baino‌ gehiago, 1937an Errepublikaren aldeko soldaduek‌ eraikiak.

14

Arce (2.400 biz.)

Oso interesgarria da Santián haitzuloa.

Paleolitoko mazo edo esku itxurako pinturak dauzka, bertikalak eta paraleloak. Halaber, Arcen Historiaurreko beste haitzulo batzuk bisitatu ditzakegu, Cobalejos eta El Mato adibidez, baita Erdi Aroko nekropoli bat ere, San Julian elizaren inguruetan, Velo auzoan.

Arceko arkitektura zibilaren adierazgarrien artean, Zubi Erromatarra bezala txarto ezagutua (errenazentista da, XVI. mendekoa) edo Veloko gaztelu-dorrearen hondarrak nabarmentzen dira.

Arceko zubia

Boo de Pielagos eta Pas ibaia Tolio mendiko metrailadora habitik

57

Santillana del Mar > Comillas

Comillas

Ruiseñada

10,25 km

CA-359

N

CA-135

Gandaria

Pando

Concha CA-131

y pla

Liandres

La Iglesia

ad

Cotalvio

6,25 km

e

Sierra

304

Cóbreces

Trasierra

CA-356

Monasterio Vía Coeli

4,0 km

Toñanes S. Martí n de Cigüenza

El Tejo

Cigüenza

Cóbreces

CA-353

Novales

Santillana del Mar herrian egiten du‌bat Bideak Besaya, Camesa eta‌Pisuerga haranetatik datorren Frantses‌Bidearekin San Vicente eta, ondorioz, Donejakuera‌doazen de la Barque ibilbideen lotune garrantzitsuenetakoa‌ da. Bertako alde zaharrean‌ibiliz gero, ez da irudimen handia‌behar denboran atzera egin izana San Andrésuste‌ izateko, Erdi Aroaren amaierara edota‌ Aro Modernoaren hasierara, alegia.‌ Kaleetako harri-zolak, herriko erromes‌ Braña bisitarientzako ospitaleetan atseden‌ N-634 hartu zutenek zapaldu zituztenak,‌ garai batekoen arrastoan datozenen‌ La Revilla Mijegos miran daude. Bertatik aurrera‌ibilbideak mendebaldera egiten du,‌itsasertzetik Santa Marina hurbil, itsasertzeko haran‌txiki zenbait sigi-sagaka zeharkatuz,‌larreek nahiz Gerra mendi-hegal basotsuek‌eta kostaldeko CA-131 labarrekin talka egiten‌duen itsasoak ia elkar ukitzen duten‌lekurantz. Cigüenzako elizaren dorre‌barrokoak eta CobrecesekoLos Llaos Carapinakulu abatetxearen‌eta parrokiaren El Tejo neogotikoak‌bistan izango ditugu ibilbide‌ Santa Ana osoan zehar.

San Vicente de la Bar quera

Comillas

(24,6 km)

Cigüenza CA-131

Sana Ana CA-353

Perelada

Caborredondo

9,15 km

La Rabia

5,3 km

San Pedro

Trasvia

La Rabia

Arroyo

Herrán Villapresente

CA-133

Comillas

San Sebastián

N

Santillana del Mar

Oreña

Santillana del Mar Colegiata de Sta. Juliana

200 150 100 50 0

58

Cigüenzako San Martin eliza

Comillas

CA-135

CA-352 Cigüenzarako saihesbidea CA 352 Arroyo km 12 Venta de Tramalón Oreña Santillana del Mar

Cóbreces Cigüenza

Concha La Iglesia Comillas Santillana del Mar

< Irun - Hondarribia 371,05 km > 488,5 km

Cigüenza (90 biz.)

Cigüenza auzo txikia eratzen duten‌etxe tradizionalen artean dago San Martin‌eliza, aurrealde nagusian ohiko bi dorreak‌dituena.

Barroko menditarreko adierazgarririk onenetakoa da, Juan Antonio de TagleBracho indianoak eskatuta XVIII. mende erdialdean eraikitakoa eta eragin kolonial handiak dituena.

Santillana del Mar (1.081 biz.)

Santillana herria Santa Juliana‌abatetxe boteretsuaren gerizpean sortu zen.‌Bertan gorde eta gurtzen ziren martiriaren‌erlikiak.

Goi eta Tarteko Erdi Aroan, haren‌boterea Kantabriako erdi eta mendebaldera‌ hedatu zen eta bere kontrolpean geratu ziren‌hainbat eliza eta ermita. Bertako alde zaharra‌munduan ezaguna da Aro Modernoko‌itxurari eusteagatik, ‘Y’ gisako ardatza‌eratzen duten bi kale nagusiko egitura dela‌eta, hain juxtu. Muturretan, Kolegiata eta‌XV. mendeko Merino dorrea duen Plaza‌Nagusia daude. Lehenean, penintsulako‌iparraldeko erromanikoaren altxorretako bat,‌batez ere, kalostrapea eta bertako kapitel‌historiatuen multzo ederra aipatu behar dira.‌XV. mendeko Don Borjaren dorrea, XVI eta‌XVII. mendeetako

15

Arranoaren eta Parraren‌etxeak eta Benemejís markesaren jauregia‌ere aipatzeko moduko eraikinak dira. Halaber‌ dago bertako alde zaharrean Regina Coeli‌ elizbarrutiko museoa, Kantabriako ondare‌ erlijiosoari eskainia. Museoez ari bagara,‌ nahitaez egin behar dugu kilometro eta erdi‌hegoaldera, jatorrizkoaren alboko Altamira‌leizearen erreplika eta museoa bisitatzera.‌Haitzuloa, 1.985ean Unescok Munduko‌Ondare izendatua, historiaurreko leizeartearen‌adibide onenetakoa da munduan‌eta bertako polikromatuen aretoari arte‌paleolitikoaren Kapera Sixtinoa esaten zaio.

Cóbreces (596 biz.)

Herriaren jatorria gutxienez X.‌mendean kokatu daitekeen arren, Santillanako‌ kartularioan Caopreces gisa azaltzen‌ baita, Cóbrecesen historia Viaceliko Santa‌ Maria abatetxe zistertarrari lotuta dago.

Eliza,‌monasterioa, behitegia eta ostatua dituen‌eraikin multzoa da, XX. mendean eraikia eta‌estilo neogotikokoa, penintsula iparraldeko‌abade zistertar komunitate gutxietako bat‌hartzen duena. Estilo berekoa da parrokiaeliza,‌San Pedro Ad Vincula izenekoa.

59

Pontejos

Som

Comillas > San Vicente de la Barquera

Unquera

ASTU

Santa Marina

Gerra

El Tejo

CA-131

El Tejo

Los Llaos

Cara

Estrada

6,25 km

rón

Me

La Revilla

Mijegos

Muñorrodero

de

N-634

Pechón

3,0 km

ya pla

Braña

Pesués

San Andrés

1,95 km

2,5 km

va

San Vicente de la Barquera

Comillas eta San Vicente de la Barquera‌ N-621 arteko etapa osoa Oyambre‌ Natura Bustío Molleda Parkeko lurretan barrena egingo‌ Unquera dugu. 5.800 hektarea babestu horiek‌ aberastasun ekologiko handikoak‌ dira. Paisaian larreak eta itsasadarren‌ ondoriozko padurak tartekatzen‌ dira; esaterako, Zapedoko eta Turbio‌ Nansa ibaiaren padurak Rabia itsasadarrean,‌ Rubín eta Pombokoak San Vicenteko‌ CA-181 Muñorrodero itsasadarrean, hondartza ikusgarriez‌ Pesués gain, Rabia, Oyambre eta Merón, kasu,‌ besteak beste. Erreserbako ibilbidea,‌ naturarekiko loturagatik interesgarria‌ izateaz gain, baliagarria da bi monumentu‌ multzo erabat desberdin‌baina parerik ez dutenen arteko tartea‌egiteko: batetik, Comillaseko kosmopolitismo‌modernista, Capricho etxea,‌Unibertsitatea eta Sobrellano jauregia‌Serdio direla horren adibide, eta bestetik, San‌Vicenteko itsasCA-483 De

San Vicente de la Bar quera

(12,2 km)

Jorca 211

Prellez

Estrada N-634

Santa Ana CA-843

5,3 km

La Rabia

Trasvia

Comillas

N CA-135

Sant

7,4 km

S. Vicente de la Bar quera

Hortigal La Rabia

Sta. Ana

A-8

Sta. Mª de los Ángele s

La Acebosa

Ca

San Vicente de la Barque Comillaseko hilerria eta unibertsitatea

Comillas 200 150 100 50 0

60

N

Sana Ana

CA-352 Cigüenzarako saihesbidea CA 352 Arroyo km 12 Venta de Tramalón Oreña Santillana del Mar

Cóbreces Cigüenza

Concha La Iglesia Comillas

San Vicente de la Barquera

< Irun - Hondarribia 383,25 km > 476,3 km arkitektura eta Erdi‌Arokoa, arrantzaleen etxeak, eliza gotikoa‌eta harkaitzetako gaztelua, kasu.‌Azken herri honetan amaitzen da Liébanako Bidetik Santo Toribio leku santura doan ibilbidearen adarra eta Kantabriako mendizerra zeharkatzen du Frantses Bidearen bila.

Comillas (1.943 biz.)

Comillasen eta Bidearen arteko‌ harremana aspaldikoa da; izan ere, XVI.‌ mendearen hasieran «Santiagora doazen‌ erromesentzako bideko ostatua» eraiki zen.‌ XIX. mendearen amaieran egin zuen gora‌ herriak, Comillaseko lehen markesaren mezenasgoari‌esker. Bere aginduz eraiki ziren‌etxerik ezagunenak: gaztelaniaren nazioarteko‌ikerketa zentro bihurtu den Unibertsitate‌Pontifi zioaren eraikina, eragin modernistako‌Sobrellano jauregi neogotikoa, markesaren‌eta bere senideen gorpuzkinak gordetzen‌dituen kapera-panteoia, baina batez ere,‌Capricho etxea, Gaudík egina eklektizismotik‌modernismorako aldaketa garaian eta hiriari‌ospea ematen diona.

Hilerria ere aipatzeko‌modukoa da. Eliza gotiko baten aurrien inguruan‌eraiki zen eta Llimonak eginiko aingeru‌eskultura ikusgarria du. Herri monumentala‌izateaz gain, Comillas Oyambre Natura‌Parkerako sarrerako atea da.

16

San Vicente de la Barquera (3.446 biz.)

Kostaldeko Lau hirietan mendebalderago‌ dagoena da eta Erdi Aroko loriak‌oraindik ere egungo itxuran nabari dira, nahiz‌eta azken urteotan izugarri hazi den. 1210ean‌ Alfontso VIII.ak eman zion forua, Gaztelako‌ Itsas Armadaren Ermandadeko kide izan zen‌eta Erdi Aroan itsas-zentro gisa ospetu zen,‌merkataritza, balea ehiza eta alturako arrantzari‌esker. Alderik zaharrena, mutur batean‌Aingeruen Santa Maria parrokia-eliza eta bestean‌Erregearen gaztelua dituen luzetarako‌ardatz itxurakoa, harresiz bildua izan zen garai‌batean eta oraindik ere zenbait tarte eta ate‌zutik dira. Horietako bat, hegoaldera ematen‌ duena, «erromesaren atea» esaten zaiona,‌ Santiagora zihoazenak bertatik igaro ziren‌ seinale da. Donejakue Bideari lotzen duten‌ aztarnak dira XV. mendean elizaren alboan‌ zegoen ospitalea eta elizan gordetzen den‌ Jakue erromesaren irudia. Beheko aldean,‌ Erdi Aroko errebaletatik sortua, herriaren irudi‌ezagunena erakusten duen arrantzaleetxe‌tipiko asko dago. Irudi horretan beti ageri da‌Maza zubia, bokalea zeharkatzeko, hogeita‌hamar begi dauzkana. Hemen hasten da Santo Toribio de Liébanara doan Liébanako Bidea, kristautasunaren beste leku santuetako batera doana, Kantabriako Europako mendien beste aldean Santiagora doan Frantses Bidearekin bat egiteko: bi leku santu bide berean.

61

San Salvador Pontejos

la Asunción Somo

San Vicente de la Barquera > Unquera (Bustio) (16,8 km)

N-621

Bustío

ASTURIAS

1,95 km

Nansa CA-181

Muñorrodero

Pesués

Pechón

3,0 km

Muñorrodero

Pesués

2,5 km

Unquera

va De

Unquera

Molleda

Jorca 211

Serdio Estrada

CA-483

Prellezo

Estrada N-634 CA-843

N Santillán

7,4 km

S. Vicente de la Bar quera

Hortigal

Sta. Ana

Kantabriako azkeneko etapan, kostaldetik paraleloan doan bidea utziko dugu San Vicente de la Barquerako irteeran, mendebaldeko barnealdea ezagutzeko.

Honako herri hauetatik igaroko gara: La Acebosa, Hortigal, Estrada, Serdio eta Pesués. Inguru gorabeheratsuan barrena‌ egiten du aurrera, mendi hegaletako‌ larrez eta kareharrizko mendi basotsuz‌ inguratua. Berriz ere iparrera‌biratzen duenean Nansa ibaiertzera‌iritsi eta Kantabriako alde horiek eta‌Asturias ekialdeko zati horrek ezaugarri‌dituzten itsasaldeko mendilerro‌zapal handiak topatzen ditu: Jerra‌eta Pechón, hain zuzen ere, Tina‌Menor itsasadarra zaintzen dutenak.‌Atzean da Val de San Vicenteko kostalde‌koskaduna eta bertako basa‌itxurako hondartzak eta lurmutur‌harkaiztsuak. Berellín hondartza eta‌Prellezoko Castillo kastroa Burdin‌ Aroan kokatuta zegoen lurmuturra‌ dira horren adibide. Deva ibaiaren‌ eskuinaldeko Unquera herritik Bustio‌ ageri da zubiaren bestaldean. Asturiasko‌ herri horretan hasten da Printzerriko‌ ibilbidea. Bertan amaitzen da‌Kantabriako lurretan emaniko aldia.

A-8

La Acebosa

Sta. Mª de los Ángele s Sta. Catalina

San Vicente de la Barquera Itsasaldeko mendilerroak

200 150

Serdio

100

Hortigal Pesués

50 La Acebosa 0 62

Muñorrodero San Vicente

Unquera Unquerako zubia

< Irun - Hondarribia 400,05 km > 459,5 km

Estrada (19 biz.)

Bidegurutzea zaintzen bezala,‌kareharrizko muino baten gainean dago‌Estrada dorrea.

Behe Erdi Aroko eraikin‌gotortua da, XIV. mendekoa, hiru solairuko‌dorrea, kapera eta biltzen duen almenadun‌harresia dituena.

Muñorrodero (108 biz.)

Bidetik hegoaldera hogeitaka‌metro eginda, Nansa ibaiertzean, Muñorrodero‌dago.

Plazan kantabriar estiloko etxe‌tipikoen multzoa nabarmentzen da, hala‌nola, zertxobait urrunago egon arren, Tesna‌ auzoko estilo bereko etxe lerroa. Handik gertu,‌hilerrian, Erdi Aroko Pagadiko Ama Birjinaren‌elizaren hondakinak daude, elementu‌erromanikoak eta gotikoak dituztenak eta XIII‌eta XIV. mendeen artekoak direnak. Atzera‌Bidera etorrita, herri horretan bertan, baina‌iparreko bandan, Salín iturriaren leizea dago,‌urtearen gehienean bertako galeriak urpean‌dituena eta leize-arte paleolitikoaren hainbat‌ lagineko aztarnategi arkeologiko.

Muñorroderon Liébanako Bidea egiten duten erromesak banandu egiten dira, alde batetik Santo Toribiora erromesaldian doazenak eta bestetik, Frantses bidera joateko pasabidetzat erabiltzen dutenak: Fuente Détik Leóneko Mansilla de las Mulasera doan Liébanako Bide Vadiniarraren bidez, edo Liébanako Bide Gaztelautik Palentziarantz edo Liébanako Bide Leondarretik Leónerantz.

17

Pesués (379 biz.)

PTina Menor itsasadarraren alboetako‌ batean dago Pesués. Etxebizitza tipikoen‌ multzo interesgarriak topatuko ditugu‌herri honetan, Aldea auzokoak eta Valledaleko‌ XVIII. mendeko jauretxeak, kasu. Garai batean,‌itsasadarra txalupa bidez zeharkatzen‌zen eta horrexegatik esaten zaio esaten zaion‌bezala ezkerraldeko leku bati. Tina Menorreko‌aberastasun biologikoa dela eta, 70eko hamarkadan‌penintsulan itsas-laboreetara bideratutako‌aurreneko enpresatakoa kokatu zen‌bertan, egun ere lanean diharduena.

Unquera (911 biz.)

Bideak Kantabrian duen azken‌geralekua da Unquera. Deva ibaiaren eskuinaldean‌dago, Tina Mayor esaten zaion itsasadarrean.‌ Trenbide eta errepide lotune garrantzitsua‌ da, bertan gurutzatzen dira kosta‌ekialdetik mendebaldera zeharkatzen duten‌bideak eta Liébana haranera doazenak. Horrexen‌ eragina nabari da hirigintzan. Itxura‌ garaikideko herria da, N-634 errepidearen‌ alboetara egituratua eta XIX. mende amaierako‌eta XX. hasierako eraikin zenbait dituena.‌Turismoaren eskutik etorri zaio garapena eta‌gero eta handiagoa da hotel eskaintza eta‌abentura jardueretara bideraturiko enpresa‌kopurua, inguruko baldintza natural bikainek‌horretarako bidea ematen baitute.

63

Cérdigoko kalea

Tejo

Cóbreces

Noja, Helgueraseko hondartzatik ikusita

Otañeseko Pico de la Cruz (edo del Castillo)

Merueloko harana

San Vicente de la Barquerako itsasadarra

64

Kantabria Asón itsasadarra eta Santoñako padurak

Estrada dorrea

Oriñoneko itsasadarra eta hondartza

Avios zubia Ongayotik

Tina Menor itsasadarra Pesuesen

Liendoko harana

Sámano harana

65

Bustio > Po (25,6 km)

Etapa 25,6 km.

Etapa 26,6 km.

Altares

Llanes Virgen de la Guía

La Galguera San Roque (La Galguera)

N Biegu

Puertas

Capilla S. Pedro

Pendueles

Vidiago

Borbolla

S. Acisclo

Pendules

Barru

8,9 km

Molleda

Sra. de los Dolores

2,2 km

N-621

Buelles

Barru

Bustío

CANTABRIA

San Acisclo eliza

Colombres Porrúa

100 75 50

2,4 km

Monasterio Sta. Mª de Tina

Celoriu

N-634

Po

Colombres 2 km

Deva

Piedra

Pendueles

Celoriu

N

Bustío

Capilla del C risto

Colombres

S. Vicente

Monasterio S. Antolín de Bedón

Posada

Boquerizo

Villanueva

Naves

AS-115

Tresgrandas

Jana 607

Rales ón

Buelna

d Be

Carranzo

Ribadesella Nueva

2,2 km

Purón

2,1 km

Nueva

Andrín

9,6 km

AS-236

La Pereda

Llanes

2,5 km

Po

10,3 km

Po

Porrúa

Donejakue Bidea Tina Mayor itsasadarraren‌gaineko erkidegoarteko‌ N-634 zubiaren bidez sartzen da Asturiasera,‌ Sella Llovio Deva ibaiak, itsasoak irentsi aurretik,‌ Ribadesell Mofrecho azken metroak egiten dituen lekuan.Collera Ribeseya 900 Bustio‌da Kostako Bidearen abiapuntua Meluerda Asturiasen.‌Ribadedeva eta Llanes herriak‌ San Julián Mexikora eta Kubara joandakoen adibide‌ paregabea dira. Jauretxe bereziakCamango eta‌ indiano-etxe bikainak lagun izango ditugu‌ La Paz ibai, hondartza, itsas-labar, kostalde‌ Toriello AS-26 3 Baua berde eta kareharrizkoa zeharkatzean eta‌ 566 Cuerres A-8 inguruetako Cuera mendilerroa, bidearen‌ Llamigo hegoaldea zaintzen duela.

Llaneseko‌ Piñeres herrixkak eta hiria bera aski erakargarriak‌ Llames de Pría dira, bestalde, Bidearen zati honetan.‌ Silviella Zalantzarik gabe, ikuskizun paregabea‌da La Magdalena bufoiei begiratzea (itsasoak kostertzeko‌ harkaitzetan eginiko zuloak), Pindal‌ Villanueva Nueva leizeko margoak mirestea edoy Peña Túko‌ S. Juan Lorenzo (Puertas) historiaurreko S.idolora hurbiltzea.‌ A-8 Inguru haietan jota Los hasperendunez‌ Carriles zipriztindutako asturiera hitz egiten da‌ Cardosu eta antigoaleko ohitura asko gordetzen‌ Hontoria S. Antoni o dira: dantzak, janzkera eta herriko jaiak,‌ Villahormes erramuak eta suak barne.

San Salvador

Po

25 0 66

Etapa 27,2 km.

Llanes Bustio

Po

Etapa 29,5 km.

Emigrazioaren museoa, Indianoen fi txategia

< Irun - Hondarribia 425,65 km > 433,9 km

Bustio (183 biz.)

Tina Mayor itsasadarretik gertu,‌Deva ibaiaren ezkerraldean, Asturias eta‌ Kantabriako mugan dagoen herria Donejakue‌Bideak nahitaez zeharkatu beharrekoa‌zen. Arrantza-portua du, herrigunetik aparte‌xamar, Pimiango dagoen mendilerro lauaren‌oinetan.

Colombres (873 biz.)

Herri lasai hau da Carlos V. hartu‌zuena Espainiara egin zuen lehendabiziko‌bidaian eta Ribadedevako kontzejuko hiriburua.‌ Muino baten gainean dago eta bertatik‌ indiano arkitekturaren adibide asko ageri‌da, XIX. mendeko Udaletxe plaza eta Indianoen‌ fi txategia dagoen Guadalupe jauregia,‌kasu.

Etxea eta lorategia Mexikora joandako‌Iñigo Noriega Lasorenak izan ziren. 1906an‌etxea eraikitzeko agindua eman eta emaztearen‌ izen jarri zion. Santa Maria eliza ere‌ aipatzeko modukoa da, dorre eta pinakulu‌ sendoz apaindua. Colombresen biltzen dira‌ kontzejuak eskaintzen dituen zerbitzuetako‌ gehienak.

18

Llanes (4.427 biz.)

XIII. mendean jaso zuen hiriforua‌eta arrantzarako eta balea ehizarako‌portuari esker egin zuen gora. Donejakue‌Bidea bertatik igaro zen froga da harresiz‌ bildutako eremutik kanpo zegoen ospitalea,‌ baina, egun, kapera besterik ez da geratzen.‌ Ondare historiko aberatsekoa da, aurrealde‌ nagusian Santiagoren eta erromes batzuen‌ irudiz apaindutako arkiboltak dauzkan Santa‌Maria eliza erromaniko gotikoa, kasu.

Inguruetan‌XV. mendetik XVIII.era arteko eraikinak‌daude ikusgai, Magdalena kapera gotikoa,‌Gaztañaga jauregia eta Estradako dukeen‌jauregia, adibidez.

Llanes modernoaren ezaugarri nagusia‌ Memoriaren kuboak dira, Agustin Ibarrola‌ margolariak Llaneseko portuko hormigoizko‌ kubo erraldoietan eginiko lana, alegia.

Arte‌publikoaren adierazpen onenetakoa da, artistaren‌betiko elementuez gain, Llaneseko‌historia eta kulturarenak ere batzen dituena.

Pendueles (161 biz.)

Herri txiki honetan, hondartza politaz‌gain, San Acisclo parrokia elizaren dorre‌neoerromanikoa eta Santa Engracia jauregia‌ (1870) aipatu behar dira.

67

Po > Ribadesella/Ribeseya (26,6 km)

Etapa 26,6 km.

Meluerda San Julián

La LLera

9,6 km

Camango La Paz

Toriello

AS-26 3

Baua 566

Cuerres

A-8

Llamigo

2,1 km

La Magdalena

Villanueva

Nueva

Nueva

Llames

La Isla

S. Juan y S. Lorenzo A-8

Los Carriles

Denbora izanez gero, merezi du A- 8 historiaurreko‌Tito Bustillo Pernús leizera AS-257 hurbiltzea,‌munduko arte ‘paleolitikoaren Lué El Conyéu katedralera’.‌Ibilaldiaren amaieran N-632 Pis Ribadesella/‌RIbeseya hiria dago, AS-258 Kantaurira itsasoratu‌baino lehen Sella Sales ibaiak eratzen duen‌bokaleLa zabal Rieraeta Colunga seguruak babestua.‌Herri horretan Capilla Ntra.

Sales Rozaya amaitzen da pirautxoen‌festa, Sra.munduan de Loreto ezaguna den Sella ibaiaren‌nazioarteko Güerres Coceña jaitsiera, jaia eta lehia‌elkartzen dituena.

Sta. Lucía Gainera, kontzeju horretako‌itsas-labarrak Gobiendes Asturiasko Ibilbide‌Jurasikoaren erdigunea La Isla Lloroñi dira, bertako‌dinosauro aztarnak direla eta.

3,6 km

Nueva

Piñeres de Pría Silviella

2,8 km

900

Ribadesella / Ribeseya

Priesca Sebray u

Collera

8,5 km

Llovio Mofrecho

Etapa 31,4 km.

Sella

Colunga

Ribadesella

N-634

Llanes eta Ribadesella/Ribeseya‌lotzen zituen Erdi Aroko bidea egun‌asfaltoak estali duen arren, Naves eta‌Ventaren Capilla Sebrayo artean oraindik ere ikusgai‌ dago. Etapa Sebrayu honetan, Sueve mendilerroa‌ izango dugu Barzana Gancedo lagun. Harea doratuko‌San hondartza zabalak Priesca Salvador Mayor eta kareharri sakabanatuagoak‌ageriCual dira 325 berdea nagusitzen‌den kostako bidean.

Iglesia La Llera

Cardosu Hontoria

S. Antoni o

Duesos Caravia la Baja

Naves

9,2 km

Rales

S. Vicente

ón

d Be

10,3 km

Villahormes

N-632

Vega

Piedra

Barredo Torre Bones

Barru

100 Celoriu

Porrúa 2,4 km

San Salvador

Po

60 40

Celoriu

20 0

NocedoPiñeres de Pría N-634

Sobreño

Nueva

Santianes

Tereñes

Astursella

Virgen d e la Guía

Ribadesella/Ribesey

Sella

Barru Po

La Magda

S. Pedro

N-632

80

Vega

Abeo San Esteban Nuevako elizaSan Pedr o

7,3 km

2,2 km

Sra. de los Dolores

Ribadesella

Barru

Berbes

Alea

N

Celoriu

Caravia la Alta

Monasterio S. Antolín de Bedón

Posada

Po

Prado

Montalea

AS-115

68

AS-26 0

Ribadesella/Ribadeseya Itsasoa eta mendia, Ribadesella

< Irun - Hondarribia 452,25 km > 407,3 km

Barru (123 biz.)

Itsasadarraren ertzean kokaturiko‌ herri txikia da, itsas paisaia ederrekoa.‌ Begientzako gozagarri da Doloretako Andre‌ Mariaren eliza, XVIII. mendean eraikia,‌ estilo neoklasikokoa, itxura apartekoa eta‌ hondartza arteko lurmutur batean kokatua.

Nueva (584 biz.)

XIX. mende amaieran eta XX.aren‌hasieran eraikitako jauretxe eta jauregien‌ederragatik nabarmentzen da Nueva. Indiano-‌etxe askoko herri polita da, antigoaleko‌ ospitalearen kapera bisitagai duena. Vega‌ del Sellako kondearen jauregia (XVII eta XVIII.‌mendeak) kontzejuko Erdi Aroko dorre zaharrenetakoa‌den (1032 urteko agiri batean‌aipatzen da) Aguilar de San Jorgetarren dorrearen egoitza da. Egun, turismo eta ostalaritza‌eskaintza bikaina du Nueva herrixkak‌(hotelak, landetxeak, oporraldiko etxeak, jatetxeak‌eta apartamentuak).

19

Ribadesella/Ribeseya (2.796 biz.)

Asturiasko portu garrantzitsuenetakoa‌zen Behe Erdi Aroan, erromes eta‌merkatari askori eskualderako ongi etorria‌ematen baitzien. XIII. mendean sortua, Erdi‌Aroan San Sebastian ospitalea zegoen bertan,‌ erromaniko garaiko tenplu baten gainean‌ eraikita dagoen eta erretaula nagusi‌ interesgarria duen Santa Maria Magdalena‌ elizaren aldamenean kokatua. Bertako alde‌zaharra eta arrantzale-auzo ohia, multzo‌historiko artistiko izendatu zuten eta hainbat‌armarridun etxe gordetzen ditu, Dario de Regoyos‌margolari inpresionistaren jaiotetxea,‌kasu. Cutretarren errenazimenduko jauregia‌ere nabarmendu behar da, aurrealde platereskoa‌duena eta egun udaletxea dena.‌Herriaren goialdetik Europako mendiak eta‌zeruertzean galtzen den Kantauri itsasoa‌ikusten diren panoramika ezin hobea dago.‌Santa Marina hondartza, Europako Mendien‌hondartza ere esaten zaiona Natura Parketik‌gertu dagoelako, 35 kilometrora bakarrik.‌Sella ibaiaren bokalean dago eta harea doratu‌ eta meheko maskor zabala eratzen du.‌XX. mende hasierako jauregiak ditu nonahi.

69

Ribadesella/Ribeseya > Sebrayu (31,4 km)

2,8 km

Barzana

Gancedo

Priesca

San Salvador

Cual Mayor 325

Iglesia La LLera

La Llera A- 8

Sales

Colunga

Colunga

3,6 km

Capilla Ntra.

Sra. de Loreto

Sales Rozaya

Güerres

Coceña

Sta. Lucía

La Isla

Gobiendes La Isla

Lloroñi Duesos Caravia la Baja AS-26 0

Prado Caravia la Alta

S. Pedro N-632

Nocedo

Sobreño N-634

Santianes

Abeo San Pedr o Tereñes Astursella Virgen d e la Guía

Ribadesella/Ribeseya

Sella

5,8 km.

Amandi

150 125 100 75 50 25 0

70

AS-256

Pelapotros 411

A- 8

Bedriñana

La Parra 0,5

La Magdalena

Camoca

San Juan

Bozanes AS-255

Amandi

Villaviciosa

Lugás Solares 367

Miravalles

La Vega Ribadesella/Ribadeseya

La Isla

Priesca Carda

N

Ribadesella

7,3 km

San Esteban

Vega

Villaviciosa

Barredo Torre Bones

Grases

Sebrayu

Vega

N-632

6,6 km .

Berbes

La Obra

Niévares

A-6 4

Montalea Alea

AS-247

16,1 km .

N-632

AS-258

1,6 km .

Lué

de Abajo urrundu egiten Bigarrena itsasaldetik Cefontes da‌eta barnealdeko itsasaldeko haranak‌ zeharkatzen dituRobledo landa giroDeva baketsuko‌Cabuenes San Salvador bide lasaietan barrena. Mendiak, Pontica ibarrak,‌ ibaiak eta errekak, baina baita Bidearen‌ historia darien monumentu txiki eta‌ La Olla aurrera handiak ere, guztiak, Bidean egin‌ahala ezagutzekoak.‌Bidearen zati honetan ikus daitezkeen altxorren artean Samiguel daude Bueñoko zubi erromatarrak; Pernús de Llonxes eta La Llera herriak, herri-arkitekturako Castiello eraikinez eta gariaPion gordetzeko garaiz edo El Fonduxu Santiago biltegiz beteak; eta, bereziki, San Salvador de Priesca eliza prerromanikoa, 2015. urtean UNESCOren Munduko Ondarearen zerrendan sartu zutena,Curiella Kostako Bideari 535 lotutako ondasun izanik.

N-632 Niévares Alto de la Cruz

AS-257

La Riera

Somio

Iglesia

Pernús El Conyéu Pis

9,2 km

Etapa 30,6 km.

Bi zati aski desberdineko etapa da.‌Lehena, Islara iristen dena, itsasaldeko‌ibilbide peto-petoa da. AS-246 Larre eta‌itsas-labarren artetik doa bidea, beti ere‌Sueve AS- 1 mendiaren gerizpe onuragarrian.‌Mendi Gijón/ Xixón horretan oraindik ere AS-248 asturkoi Asturiasko‌ A- 8 bertako zaldi motako buru asko‌bizi dira.

Iglesia Eskualdeko herri herrixkak‌Asturias de eta Arriba erdi-ekialdeko itsasaldeko‌ dira.‌ San Julián San erakusgarri Pedro Gijón / Xixón

Sebrayu

Capilla Sebrayo

8,5 km

Priesca Sebray u

Etapa 31,4 km.

Breceña Colunga

La Isla

Ría de Vi ll

Tornón Capilla Sebrayo

Sebrayu Sebrayu

San Salvador de Priesca eliza

av

ic

io sa

< Irun - Hondarribia 483,65 km > 375,9 km

Vega (92 biz.)

Mendi-hegalean multzokatutako‌herria, hondartzaren eta mendiaren artean‌ kokatua, landa arkitektura oso interesgarria‌ eta Asturiasko horreoen adibide onak‌ dituena. Era berean, 1772ko Magdalenaren‌ kapera aipatu behar da. Hondartzan Acebu‌ errekastoa zeharkatzeko erabiltzen zen Erdi‌Aroko zubiaren hondakinak daude eta handik‌hurbil Entrepeñeseko haitzartea, jatorri‌ordoviziarreko kuartzozko orratz formazio‌izugarriak dituena. Hala, bai hondartza, bai‌haitzartea, Asturiasko Natura Monumentu‌izendatu dituzte.

Colunga (1.167 biz.)

Colunga da izen bereko kontzejuko herriburua. Bertan dago Santa Anaren Kapera, XVI. mendean eraikia eta aldamenean

20

erromesentzako ospitale bat zuena. Herriaren jatorria XIII. mendean kokatzen da‌eta berari buruzko historiako lehendabiziko‌aipamena Asturiasko Erdi Aroko pergaminorik zaharrenean ageri da, «Colunca» esaten‌ baita bertan. Egun, inguruetako herrigune‌ handi eta komertzialena da, orotariko zerbitzuak‌eskaintzen dituena. Bertako alde‌ zaharra, pilatutako baserri eta kale eraketa‌ bihurrikoa, ondare monumental handikoa da‌ eta nabarmentzekoak dira herri-kaxko osoan‌ dauden jauretxe asturiar ederrak, Pablos leinuarena‌(1910eko eraikin modernista) edota‌Alonso de Covián leinuarena (Asturiasko‌arkitektura errenazentistaren adibide) Esaten‌denaren arabera, Carlos V.ak bertan eman‌zuen gaua 1517an Tazonesen lehorreratu‌zenean. Berdin dira azpimarratzekoak XVII‌eta XVIII. mendeko etxe ataripedunak, Real‌kalekoak, 1662ko Loretoko Ama Birjinaren‌ermita, kasu.‌

Priesca (102 biz.)

Bisitatu beharrekoa da herrixka hau, San Salvadorren tenplu prerromanikoa ikusteko. 921. urtean sagaratu zuten, eta 2015. urtean Munduko Ondare izendatu.

Eliza prerromanikoen ohiko banaketa du, eta aurrerago Oviedon ikusiko ditugunen antzerako pintura moralak dauzka.

Priescak beste datu bat ere erakutsiko digu: Asturiasko hiriburuaren‌gertutasunak Bidea Donejakueren‌zeinu eta seinalez betetzea dakarkiola.‌Tenpluak, monasterioak eta fundazioak garai‌bateko Asturiasko errege gortearen eragin‌handieneko eremuan gaudelako adierazgarri‌dira.

71

Sebrayu > Gijón/Xixón (30,6 km)

Etapa 30,6 km.

Gijón / Xixón

AS-246

Gijón/ Xixón

AS- 1 AS-248 A- 8

Iglesia de Arriba

San Julián

San Pedro

Iglesia de Abajo

Somio AS-247

Cefontes Deva

Robledo 16,1 km .

San Salvador

Cabuenes Pontica

La Olla

Samiguel de Llonxes Castiello El Fonduxu

1,6 km .

Curiella

0,5

Amandi

Grases Camoca

La Obra AS-256

Pelapotros 411

A- 8

Bedriñana

San Juan

Bozanes AS-255

Amandi

Villaviciosa Carda

Lugás Solares

N

Sebrayu

N-632

Niévares

La Parra

6,6 km .

Villaviciosa

535 A-6 4

5,8 km.

Niévares Alto de la Cruz

Pion Santiago

Asturias erdialdeko‌itsasaldera‌iritsi gara.‌ Horreoak dauden‌herri eta herrixkak‌asko dira Villaviciosa‌kontzejuko mendi‌eta haranetan, eta‌bertako ibaietan‌oraindik ere errota‌hidrauliko zaharrak‌ikusteko aukera‌dago. Gijóngo‌itsasaldeko lautada‌ etzana dator gero,‌itsasoa atzealdean ikusten dela.‌Casquita da Bideak Gijónerako edota‌Oviedorako norabidea hartzen duen‌lekua. Itsasertzeko hirirako bidean dago‌Pion, Santiagoren izeneko parrokia-eliza‌duena, baita Deva ere, tenplu aurrerromaniko‌baten hondakinak dituena. Unibertsitate‌Laboralaren paretik pasatzean‌XX. mendeko ukitu grekolatinoko dorre‌tentea duen eraikin itzela miretsiko dugu.‌Somio bizitegi-auzoa bisitatzea ere‌nahitaezkoa da, aurrera egin eta Piles‌ibaia igaro ondoren, San Lorenzo hondartzatik‌ibiliko garelako, amaieran, gunerik‌zaharrena topatzeko, Cimadevilla‌ auzoa, alegia, arrantzaleena eta hiriaren‌ sorburu dena. Gijónen hiri asturiarretan‌ populatuenak eskaintzen dituen zerbitzu‌ kontaezinez gozatzeko aukera dago.

367

Miravalles

Breceña

Ría de Vi ll

Tornón Capilla Sebrayo

Sebrayu

av

Casquitako bidegurutzea

ic

io sa

400

200 100 0

72

Gurutzearen gaina

300 Niévares Villaviciosa Sebrayu

Amandi Gijón/Xixón Amandiko San Joan eliza

< Irun - Hondarribia 514,25 km > 345,3 km

Amandi (743 biz.)

Villaviciosako kanpoaldeko‌herri honetan dago, eskualdeko eraikin‌erromanikoen artean, edertasun bereziagatik‌ezaguna den tenplua. Alegia, Amandiko San‌Joan eliza, abside bikain eta dotorekoa,‌zutabe, inposta eta molduradun bao ederrak‌dituena.

Barnealdeko hormako arkuteriari‌zutabe atxikiek eusten diote eta azken‌horiei, aldiz, lurzorutik gora egiten duten‌zutabetxoek.

Gijón/Xixón (259.867 biz.)

Kantauri itsasoak baldintzatu‌du Gijóngo historia 5.000 urtez baino‌gehiago.

Erromatarren garaiko aztarnak eta‌ lehenagokoak ageri dira Campa de Torresen,‌Espainia iparraldeko herri gotortu nagusienetakoa‌(K.a. 490 urtea baino lehenagokoa),‌eta Campo Valdéseko terma-multzoan (K.o.‌I. mendeko eraikin publikoa). XV. mendean,‌arrantzale-auzoa ibarrean zegoen, balea‌ehiza eta arrain

21

txikiagoen arrantza bizibide‌zuela, eta ostatu gisa erabiltzen zen etxea ere‌bazuen.

XVIII. mendean, baina batez ere XIX.‌ean, izan zen hiriaren garapen aldi handiena‌eta ordukoen seinale dira Revillagigedo eta‌ Valdés jauregiak (XVIII eta XVII. mendekoak,‌ hurrenez hurren), jauretxeak eta Remedios‌ eta Trinitate kaperak. Hirian museo asko‌ dago, baina aipatzekotan Jovellanos, Barjola‌eta Nicanor Piñoleri eskainitakoak gomendatuko‌ditugu. Aipamen berezia behar du‌Laboral Kulturaren Hiria sormen komunitateak,‌Gijóngo Unibertsitate Laborala zegoen‌eraikina hartzen duenak.

XX. mendearen‌erdialdean eraikitako eraikin erraldoiak‌langileen seme-alabei lan heziketa onena‌eskaintzea xede zuen, baina XXI. mendean‌eraldaketa jarraituko kultura espazio bihurtu‌da. Lorategi botaniko atlantiarra eta Akuariuma‌dira Gijóngo eskaintza turistikoaren beste‌aukeretako bi.

73

Gijón/Xixón (259.867 biz.)

Gijón da hiri asturiarretan handiena.‌Hiri moderno eta dinamikoa‌da, itsasoari irekia eta landaguneak‌inguratua, paisaia eta ingurumen kalitate‌bikaineko kokapena duela.‌

Gijón hiriaren historia luzea da, kastroen‌ garaikoa gutxienik, Campa Torresen,‌ Donejakue Bidetik hurbil, K.a.‌VII. mendetik K.o. I. mendera arte‌izan zen astur-herrixka abiapuntu‌duena.

Erromatarren konkista dela‌eta, talde hark Santa Catalina muinora‌jo zuen, orain

1. Cimavilla auzoa Arrantzale-auzo peto-petoa da‌eta hiriaren egiazko sorburua.‌Multzo Historiko izendatu zuten‌eta ondare kultural zabal eta‌askotarikoa du, Campo Valdéseko‌terma erromatarrak (1a), Valdés‌eta Revillagigedo (1b) –egun, arte‌zentroa– nahiz XIX. mendeko‌udaletxea (1c), adibidez, alde batera‌utzi gabe Jovellanos (1d) ilustratua‌jaio zeneko etxea, gaur museo dena.‌Itsas giro handiko kale eta plaza‌txikiak ditu, jatetxe, sagardotegi‌eta terrazaz beteak. Auzoaren‌gainaldean Santa Catalina muinoko‌parkea dago, Gijóngo itsasertzerako‌bista zoragarriak dituena eta‌guztiaren gainetik Eduardo‌Chillidaren Elogio del Horizonte‌ eskultura duena (1e).

2. Hondartzak Gijón/Xixón cuenta con cinco playas urbanas y otras tantas en la zona Gijóngo hirigunean bost hondartza‌daude, eta beste hainbeste‌kontzejuko landaldean. Hiriguneko‌hondartzen artean San Lorenzo‌izenekoa da aipagarriena. 3.000‌metro luze da eta mota guztietako‌zerbitzuak eskaintzen dituenez,‌Asturiasen udatiar gehien hartzen‌dituena. Hiriguneko hondartzen‌artean, besteak beste, Ponientekoa‌eta Arbeyal aipatuko ditugu.‌ Itsasertzeko pasealeku atseginak‌aukera ematen du Gijón kostalde ia‌osoa oinez zeharkatzeko. Nabarmen‌interesgarriagoa da Cimavilla‌auzoa eta Ñora hondartza lotzen‌dituena. 10,3 km dira, kostako bista‌zoragarriak eta eskultura garaikide‌bilduma harrigarria eskaintzen‌dituztenak. ‌ 3. Laboral, Kulturaren Hiria Garai batean Gijóngo Unibertsitate‌Laborala zena, 50eko hamarkadan‌ eraikia, Espainian XX. mendean‌eraiki den azalera handieneko‌eraikina.

Berritze lan handiak‌egin ondoren, Kulturaren Hiri‌berritzailearen egoitza da, Arte‌eta Industria Sormenaren Zentroa‌eta antzoki bikaina nabarmentzen‌direna eta unibertsitate- eta‌hezkuntza-espazioak ere hartzen‌dituena. Espazio interesgarriak dira‌halaber lorategiak eta eliza zen baina‌erakusketa-areto dena, sabai eliptiko‌aparta duena, zinez.

Multzoaren‌dorrea talaia ezin hobea da Gijóneko‌bistaz gozatzeko.

4. Lorategi botaniko atlantiarra ‌ Ipar Atlantikoa ardatz dela, bisitaldiari‌esker Kantauri aldeko fl ora eta‌ landaredia ezagutzeko aukera izango‌dugu. Lorategiaren bildumarako‌ eskuratu ditu Islako lorategia,‌150 urte baino gehiagokoa, eta‌ Tragamóneko Carbayeda natura‌monumentua, 400 urteko zuhaitzak‌ dituena.

74

< Irun - Hondarribia 514,25 km > 345,3 km Cimavilla arrantzale‌auzoa dagoen eta Gijón denaren jatorria‌irizten zaion lurmuturrera, alegia.‌Garatu egin zen gero eta XIX.‌mendetik aurrera Asturiasko ekonomiaren‌motore bihurtu, portuko eta‌ industria jarduerei esker.‌

Sortaldetik sartaldera zeharkatzen‌du Gijóngo kontzejua Donejakue bideak.‌ Hala, gozatu ahalko dugu bai‌landaguneko xarmarekin, bai kalitatezko‌turismoa sustatzera (lehen‌mailako kultura, kirol eta natura ekipamenduen‌bidez) indarrak jarri dituen‌hiriko giro biziarekin.

5.Gijóngo museo-sarea‌ Campa Torreseko museoak (5a)‌kastroetako kulturarekin zerikusia‌duen guztia ezagutzeko aukera‌ematen du, eta beste erakusketa‌areto moderno batek, aldiz,‌Veranes hiri erromatarra azalduko‌digu. Trenbidearen museoa (5c)‌edo Capua ziudadela (edo langile‌auzoa) (5d) egungo hiria eratzeko‌industriak izan zuen eraginaren isla‌dira. Aldiz, Asturiasko herriaren‌museoan (5e) gizarte asturiarraren‌tradizioa ezagutzeko aukera izango‌ dugu. Azkenik, XIX eta XX. mendeko‌bertako artistek ere, Nicanor Piñol‌(5f) edo Evaristo Valle (5g), kasu,‌beren museoak dituzte.

1e Cimadevilla

1 1b

2 Poniente hondartza

5a

edro an P ez S rígu Rod

1d

1a

Pza.1c Mayor

Erreginaren lorategiak Nautikoko lorategiak Pza. del Carmen

5c

2 San Lore ntzo hon dart za

5d Sanz Crespo

3 4 5f Pza. de Europa

5b

Begoñako lorategiak

5e Av. de La Costa

5g

2,8 km 75

Po

CANTABRIA

Gijón/Xixón > Piedrasblancas (27,2 km)

Etapa 27,2 km.

Etapa 29,5 km.

Raíces Nuevo

Castañeda

Sta. Cruz

La Piñera Trasona

de Nubledo Embalse Trasona

5,2 km

Perdones

Tamón

El Redal Tamón A-8

5,3 km

Alto Monte Areo

AS-238

Embalse de la Granda

San Zabornín La Ren

Tabaza

Güer no

El Monte

Sta. María

El Valle Areo 265

Piedeloro

Sebades Santolaya Quimarán

San Juan

La Nozaleda

Purísima

Folgueras

La Campa

Aboño

Avilésko itsasadarra

200

Gijón / Xixón

150 100 50 0

Bayas

Areo gaina

250

N

Gijón / Xixón

5,5 km

Ranón

Candás

Sta. Cruz

76

San Juan de la Arena

AS-118

Piedrasblancas

8,5 km

Vertina de Riba

S. Martín

Soto

La Granda S. Martín

Muros de Nalón

S. Pedro

La Matiella

El Cabo Pavierna

Soto de Luiña

AS-110

AS-19

Villademar

Ibilbidean zehar kontzejuaren bereizgarri‌ Cudillero N-632 herrixkak diren horreoak dituzten herri‌eta Aronces zeharkatu eta jauregi‌eta eliza zaharrak aurkituko ditugu.‌Trasona urtegia atzera Somado utzi ondoren‌eta Avilésera hurbildu ahala, historia‌eta tradizio handiko hiria ezagun AS-224 egin‌zuten faktoria handiak agertuko dira.

n

Sta. Cruz

al ó

Trasona

4 km

Luz Sta. Bárbara

6,2 km

Ría de Avilés

Entialgo

N

Avilés

12,3 km

Avilés

N-633 N-632

El Truébano

Sal

Mumayor

N Gero, Areo mendia izango da gure‌ Co Lamuño xedea, Gijón eta Carreño kontzejuen‌ Rosario artean dagoena eta tumuluz osatutako‌ nekropoli aipagarria dituena. Nekropoliko‌ hileta elementuetako batzuk‌duela bost eta hiru mila urtekoak dira,‌dolmenak, Santa Ana de Montarés adibidez. Carreñora iritsiko‌gara Llana mendian barrena.‌

Cudillero

Alfaraz

Caliero

5,5 km

AS-237

Soto de Luiñ

Lamuño

Piedrasblancas

Sta. Ana

Muros de Nalón

Las Bárzanas 4,2 km

Piedrasblancas

El Cuadro

Etapa honen abiapuntua da‌Asturiasko hiririk handiena eta‌Printzerriko hirugarren AS-222Aviléstik, hiri populatuenetik‌igarotzen da, Prámaro alegia.‌Xixongo Natahoyo, Cuatrocaminos‌ Escalada eta Calzada auzoetatik igaroko gara‌ Castañedo etapa hasieran.‌

Tamón Gijón/Xixón

Naveces A-8

Las Bárzanas N-632

Trasona

Piedrasbla

Avilés Piedrasblancas

Piedrasblancaseko kalea

< Irun - Hondarribia 541,45 km > 318,1 km

Avilés (75.744 biz.)

Erdi Aroko erromesek itsas eta‌nekazal jatorriko hiri horretan indarberritzen‌ziren Rivero kalean zegoen erromesentzako‌ ospitalean. XVIII. mendean mila biztanle ere‌ez zituen eta ehun-fabrika txiki bat baino ez‌zegoen. Horretaz ohartuko gara bisitatuta‌alde zaharra, Monumentu multzo historikoartistiko‌izendatu zutena.

Bertan topatuko‌ditugu Ferrera jauregia (XVIII. mendekoa),‌zazpi ahoko iturria (XVII. mendekoa) eta‌San Frantzisko eliza, XIII. mendeko komentu‌frantsikotarraren parte zena eta urteetan‌zehar eraldaketa asko egin zaizkiona. Interes‌handikoak dira halaber San Nikolas eliza eta‌ Sabugoko eliza zaharra, biak ere jatorri erromanikokoak.‌Aipatzeko modukoak dira ere‌Llano Ponte, Valdecarzana eta Camposagrado‌jauregiak. Bereziak dira oso Avilésko etxe‌ataripedunak, Ferreria, Galiana eta Rivero‌kaleetakoak, hain zuzen ere. Bertan jaio eta‌bizi zen Avilesko Pedro Menendez Floridako‌aginteburua (XVI. mendean).Esta villa es ahora una ciudad moderna, como fruto de un vertiginoso crecimiento demográfico vinculado al despegue industrial de la segunda mitad del siglo XX, que convirtió a Avilés en un referente de la siderurgia europea.

Hiri modernoa da egun Avilés, XX. mendearen‌bigarren erdialdeko bultzada industrialari‌loturiko hazkunde demografiko

22

bizkorraren‌ondorioz. Bultzada hori dela eta, Aviles Europako‌siderurgiaren erreferente bihurtu zen.

Piedrasblancas (9.500 biz.)

Castrillon udalerriko herrigune‌populatuena eta hiriburua da. Azpimarratzekoa‌da 1970 urteaz geroztik izan duen‌hirigintza hazkunde handia. Bertako eraikin‌ nagusienak honakoak dira: XIX. mendeko‌ udaletxe ohia, parrokia-eliza eta XX. mende‌ hasierako ikastetxeak. Kontzeju horretan‌ bertan eta Piedrasblancasetik hurbil, aztarna‌aurrerromanikoak gordetzen dituzten bi tenplu‌aurkituko ditugu: Lasprako San Martin‌eta Piarnuko San Zipriano eliza. Lasprako‌San Martini buruzko lehendabiziko aipamena‌Alfontso III.aren testamentukoa da. Aurrealdeko‌ alboetako batean aurrerromanikoko‌leihoa du, IX eta X. mendeen artekoa eta‌egungo tenpluaren itxura XVIII. mendean‌eginiko berritze lanen ondorio da. Dorrea aipatu‌ behar da, 1.787koa, Asturiasko landa‌ dorreetan bikainenetakoa baita.

San Zipriano tenplua hasieran zenaren aztarna‌bakarra datarik eman ez zaion baina‌itxura aurrerromaniko garbiko bi zulo dituen‌leihoa da, X. mendekoa izan daitekeena. Jatorri‌ezagunik ez du, baina, ziur aski, Goi Erdi‌Aroko tenplu asturiar hurbil batekoa da.

77

Po

Ribadesella/Ribese

Sella

Piedrasblancas > Soto de Luiña (29,5 km)

Castañedo

Salamir

Mumayor

Ntra. Sra. Covadong a

Lamuño

6,2 km

Rosario

Cudillero

Villademar Cudillero

N-632

5,5 km

Aronces Somado AS-224

N

n

Muros de Nalón

al ó

Muros de Nalón

N

Luarca

Busto Harrigarria da Nalón ibaiaren bokaleko Sto. Cristo paisaia. Haren ikuspegi ederraz goza El Chano Esva N-634 dezake erromesak Soto del Barco herrikode Caner o jauregitik. Erdi Aroko SotoPescareo dorrearen Cortina inguruan hazi zen herria.

Oso berezia AS-26 8 San Cristóba da, halaber, Bidetik Artedoko Concha San Pelayo Tehona hondartzara jaistea, eta de aipatzekoa, Quintana Luiñako Santa Maria de Sotoko eliza.

S. Pelayo Etaparen amaieran dago hori, eta 2015.Villademoros Cadavedo urtean UNESCOren Munduko Ondarearen Silvamayor zerrendan sartu zuten, Kostako Bideari lotutako ondasun izanik.

La Regalina 11,5 km

Santa Ana de Montarés

2,9 km

Soto de Luiña

Barcia

5,5 km

Prámaro

Etapa 32,2 km.

Asturiasko mendebaldeko itsasertza‌ hasten da bertan, Bidea, berriz ere,‌ itsasertzaren parean doala.

Hala, Negro Luarca La Granda erromesak‌hainbat paisaia eta leku Fontoria Montserrat ezagutuko‌ditu. Batetik, ibai txikiak Almuña zeharkatuko ditu,‌Aguilar eta Esqueiro, El Cabanín Barcia kasu, etapa amaiera‌aldera, Soto de Luiñan jada. Baina, era‌berean, San Sebastián Printzerriko ibai nagusienetako‌ S. Antoniobat de Concilleros zeharkatu ahal izango du zubi bidez:‌ Nalón ibaia, bokalean San Estebaneko‌ Caroyas itsasadarrarekin bat egiten duena.‌

Cadaved o

AS-222

Escalada

Lamuño

S. Pedro

Palancas S. Martín

Soto

N-632

716

San Juan de la Arena

10,6 km

Soto de Luiña

Etapa 29,5 km.

Ranón

Tablizo

El Pueblo

Arcallana La Campa

Novellana

12,3 km

S. Roque Purísima

Folgueras

Bayas

Santa Mar

A- 8

Novel

Foyedo

Albue

150

A-8

Las Bárzanas N-632

Piedrasblancas

100 50 0

78

7,2 km

200

Soto de Luiña

Piedrasblancas

AS-222

Naveces

Santa Maria eliza, Soto de Luiña

Serdio

San Cosme

Prámaro

Cudillero Argatón Soto de Luiña

Piedrasblancas

Castañer

Lamuño Selgas jauregia Pitun, Cudillero

Vald

Sot de Lu

< Irun - Hondarribia 570,95 km > 288,6 km

Muros de Nalón (1.335 biz.)

Muros izena du, erromatarren‌garaiko eraikin baten aurriak zeudelako egun‌ parrokia-eliza eta plaza dauden tokian bertan.‌Herri atsegina da, ospitalea izan zuena‌iraganean, XVI. mendeko Valdecarzana‌jauregi platereskoaren hondakinak erakusgai‌dituena. Bertako XVIII. mendeko parrokiaelizaren‌erakargarri nagusiena erretaula barrokoak‌dira.

Bestalde, itsasorako begiraleku‌paregabea eskaintzen duen herria da Muros‌de Nalon. Esaterako, Ostiral Santukoa,‌ itsas-labarraren gainean kokatua, Peña‌ lurmuturretik Vidiokora dagoen tartea miretsi‌daitekeena. Udalerriak gainera, edertasun‌eta lasaitasun handiko hondartza ugari ditu.

Selgas jauregia

“El Pito” izeneko parajean kokatuta, Asturiasko Versailles jauregia dela esan izan da. XIX. mende amaierako eraikin nagusi batek eta bi pabilioi txikik osatzen dute, estilo frantses eta ingeleseko lorategi zabalez inguraturik. Gainera, eskolentzako museo txiki bat ere badago.

23

Jauregia bisitatuta, XIX. mende amaierako eta XX. mende hasierako Asturiasko burgesiaren bizimodua nolakoa zen ikus dezakegu, garai hartako modaren arabera dekoratutako luxuzko gelei esker. Bertan, arte-lanen bilduma bikain bat dago ikusgai, Goyaren eta Grecoren koadroak barne

Soto de Luiña (426 biz.)

Herri txiki honetan balio handiko ondare multzo bat dago, 2015. urtean Munduko Ondare izendatua. Bi eraikinek osatzen dute. Alde batetik, Santa Maria parrokiaeliza, XVIII. mendekoa, bere bost erretaula barrokoekin, eta bestetik Erretorearen Etxea, Asturiasen Aro Modernoan erromesentzako eraikitako azken ospitale handienetako bat dena. Gaur egun kultur ekipamendu baten egoitza da. Soto de Luiñan erromesentzako aterpetxe publiko bat dago indianoek sustatutako eskola zahar batzuetan. Kalitate handiko eraikina da, arkitekturari dagokionez. Kosta aldera eginda, Vidio‌lurmuturrera iritsiko gara, Asturiasko itsasaldearen‌bista zoragarriak eskaintzen dituena.

79

Breceña

Ribadesella/Ribeseya

Sella

Sebrayu

Soto de Luiña > Luarca (32,2 km)

Etapa 29,5 km.

Montserrat

N

Barcia

El Chano de Caner o

N-634

Pescareo Cortina

San Cristóbal

AS-26 8

San Pelayo de Tehona

Quintana

Cadaved o

S. Pelayo

Villademoros Cadavedo

Silvamayor

Piñera

Esva

La Regalina

Palancas

N-632

10,6 km

716

Santa Marina

A- 8

La Artosa

Castañeras Novellana

Foyedo AS-222

7,2 km

200 San Cosme Argatón

Prámaro

100 50 0

80

S. Adriano

Soto de Luiña

Otur

Sta. Tecla

Barcia Caneo

Las Pontigas

Villuir La Mata

S. Juan

150

Soto de Luiña

472

Moanes

Valdredo

Sabugo

Pico Quemado

Constancios

Albuerne

S. Pedro N-634

N

Novellana

El Vidural Bao y Barayo Boronas

El Pueblo

Arcallana

Villapedre

Artedo

Tablizo

S. Roque

Soto de Luiña

Navia

Busto Sto. Cristo

11,9 km .

11,5 km

Caroyas

6,1 km .

Cartavio

San Sebastián

S. Antonio de Concilleros

5,6 km .

Almuña El Cabanín

5,9 km .

A Caridá

Luarca

La Granda Fontoria

Donejakue Bidearen zati honetako‌ bereizgarri nagusiena itsasaldeko eta‌barnealdeko ezaugarriak dituzten N-634 Godella mendien‌eta kostatik gertuko haranen Arancedo A Caridá arteko kontrastea‌da. Bideak Esva ibaia Llóngara zeharkatuko‌du, ibai Miudes asturiar Arboces handi, eder eta garbia,‌amuarrainak eta izokinak Castello Miudeira arrantzatzeko‌egokia. Ibilbidean aurrera Abara 451 egin ahala,‌mendebaldeko itsasaldeko Ntra. Sra. Silvarronda herri tipikoak‌aurkituko ditugu, koloredel Rosario zuria eta arbelaren‌gris urdinxka elkartzen Cartavio dituztenak,‌orain arte erakutsi ez zaigun Carbayosa Asturiasen‌besteCoaña alde bat ezagutzeko Medal 366 aukera ematen‌dutenak. EtaparenJarrio Folgueras Ortigueira helmuga den Luarca‌ aipatu behar da, AS-12 nobleen eta itsasoko jendearen‌tradizioak S. Esteban biltzen dituena, bertako‌ eta Navia bizitza sozial Mohías AS-25 kulturala itsas-jarduerei‌ loturik dago eta.

Navia Las Aceñas Behien trantsumantziaren‌eraginpeko La Villalonga eremuak dira eta bertako‌herrixketako La Guardia Salcedo etxeak bizimolde desberdin‌batenPaderne eta Capilla d e aspaldiko tradizioen gordeleku‌ dira.

Anleo la Esperanza Garrantzi etnografi ko handikoa da‌ Villaoril Teífaros Ntra. Sra. Cudillero eta Valdés de arteko Villaoril muga egiten‌ duen Palancas mendilerroko A- 8 behi-bidea.‌ Bertan bat egiten dute itsasoko etaPiñera Polavieja behizaintzako‌tradizioek.

Luarca

2,9 km

Negro

Barcia

Luarca

Etapa 32,2 km.

Santiago Setienes Novellana San Martín La Granda Cadavedo de Santiago N Barcia AS-219 eg ro

Luarca

Luarca Regalina zelaia

< Irun - Hondarribia 603,15 km > 256,4 km

Cadavedo (369 biz.)

Cadavedo Donejakue Bidearen ibilbidetik kilometro eskas batera dago. Cadavedok Asturiasko mendebaldeko‌kostaldeko ekonomian garrantzi handia‌izan zuen Erdi Aroa eta Aro Modernoan,‌Asturiasko balea-portu garrantzitsuenetakoa‌eta Kostako Donejakue Bidearekiko lotura‌ handienetakoa zuen herria baitzen. Natur‌ ingurune ederrean kokatua dago eta aipamen‌berezia merezi du Campo de la Regalina deituak.‌Ribeirona eta Churín hondartzen artean‌dago eta 1.931z geroztik urtero ospatzen da‌abuztuko azken igandean jendetza biltzen‌duen Printzerriko erromeria asturiarrenetakoa‌ dena. Cadavedo herria ezaguna da XIX eta XX.‌mendeetako indiano jauretxe ederrengatik.

Barcia (555 biz.)

Barcia herria pribilegiozko lautada‌batean kokatuta dago, kostako zabalgunearen‌ eta mendi komunalaren artean. Azken‌ horretan dago Concilleiroko San Antonio tontor‌ezaguna (ermita zaharra duena eta kosta‌eta inguruko herrietarako begiraleku aproposa‌dena). Barcia da Ospitale auzoaren toponimoa‌(erromesena izan zen). Herritik gutxira‌daude Valdés kontzejuko hondartza polit eta‌jendez betetzen ez direnak.

24

Luarca (3.935 biz.)

Jatorrian balea ehizarako portu‌baino ez zen Erdi Aroko hiribildua. Halaxe‌iraun zuen XVII. mendera arte eta, gerora,‌ portuari esker, biztanle gehiago eta garrantzi‌handiagoa izaten hasi zen.

Valdés‌kontzejuko hiriburua hiru aldetan banatuta‌dago: Portuaren inguruko Erdi Aroko auzo‌zaharrak, Pescadería, Carril eta Cambaral,‌kasu, eta barnealdea, XIX. mendeko jauregiak‌dituen Luarca burgestua hartzen duena.‌Erretaula barroko bikainak baino geratzen ez‌diren Santa Eulalia eliza zaharraren ondoan‌zegoen ospitalea. Bertako monumentu nagusiena‌ XVI eta XVII. mendeetako Ferrerako‌ markesaren jauregia eta kapera dira. Moral‌ jauregia esaten zaio hainbat pasabidez loturiko‌hiru eraikineko multzoari. Jauretxe armarridunak‌eta indiano-etxeak nonahi ikusiko‌ditugu Asturias mendebaldean udaldia ematera‌zein turismoa egitera jendetza hurbiltzen‌delako ezaguna den herrian. Luarcako herrigunean‌bi hondartza daude, berezko itxurari‌eusten diotenak eta begi bistan dutenak kirol‌eta arrantza kaiaren itsasorako irteera, garai‌batean merkataritza gune garrantzitsua izan‌zena.

81

Sebrayu

Breceña

Luarca > A Caridá (29,5 km)

A Caridá

Etapa 29,5 km.

Arancedo

Godella

Castello

Miudeira Abara 451

Cartavio

Silvarronda

Ntra. Sra. del Rosario

Cartavio

6,1 km .

Carbayosa

Coaña

366

Folgueras

Navia

Navia La Villalonga La Guardia Paderne

Salcedo

Capilla d e la Esperanza

Anleo Villaoril

Piñera

Ntra. Sra. de Villaoril

A- 8

Polavieja

Teífaros Piñera Villapedre

Artedo El Vidural Bao y Barayo Boronas

11,9 km .

La Artosa

S. Pedro N-634

Sabugo

Pico Quemado 472

S. Adriano

Otur

Sta. Tecla

N

Constancios

Santa Maria eliza

Caneo

Moanes

Las Pontigas

S. Juan

Santiago Setienes La Granda

AS-219

Ortigueira

Mohías

Navia

AS-25

Las Aceñas

5,6 km .

Medal Jarrio

AS-12

S. Esteban

Luarca

A Caridá

Llóngara

Arboces

Miudes

5,9 km .

N-634

Donejakue Bidearen zati horretako‌ paisaia Asturias mendebaldeko‌barne itsasaldekoa da, itsasertzeko lautada‌ etzanek leundua, alegia. Hondartza‌ eder eta arkitektura ondare aipagarriko‌ lurrak dira. Barayo hondartza eta bere‌inguruak, esaterako, kaltetu gabeko‌naturaren irudia dira. Navia itsasadarrak‌arrasto eder eta nabarmena higatzen du‌inguruetan eta Naviako paisaia egituratzen‌duen erakargarria da. Navian dasta‌liteke «venera», erromesak omentzeko‌sortutako almendrazko postre tipikoa.‌Bidean goazela, arrantzale herri xarmangarriak‌ aurkituko ditugu maiz, Porto/‌Viavelez, adibidez. Gainera, kastroetako‌kultura ezagutzeko aukera ere izango‌dugu: herrixka gotortuak ziren, eskualde‌ horietako biztanleak hartzen zituztenak‌ erromatarren etorrera baino lehen.

Ne

gro

Villuir La Mata San Martín de Santiago

Luarca

200 150 Piñera

50 0

82

Cartavio

100

Luarca

Navia

A Caridá Coaña kastroa

< Irun - Hondarribia 632,65 km > 226,9 km

Navia (3.916 biz.)

Navia izen bereko itsasadarrean‌kokatua dago. Herri gutuna Alfontso X.‌Jakintsuak eman zion 1284 urte aldera eta‌nahitaez igarobidea eta atseden hartzeko‌lekua zen Santiagora zihoazenentzat, ibaia‌ txalupaz zeharkatu nahi bazuten. Sortu‌ berritan balea ehizara emaniko herria zen.‌Bertan topatu ahal dira Erdi Aroko aztarna‌ugari, hiribildua zeneko harresi hondakinak‌eta armarridun jauretxeak tartean, XVII. mendekoak‌diren Santa Cruz markesena edota‌Coaña leinuarena, adibidez. Zabalgunearen‌inguruetan, padurei irabazitako lurretan, XIX.‌mende amaierako eta XX.aren hasierako‌jauregi eta jauretxe asko dago, Arias jauregia‌eta Casinoaren eraikina nabarmentzekoak‌ direla. Itsasertzeko pasealekua ederra da eta‌Naviako kostaldeko bidezidorrak herrigunea‌eta hondartza lotzen ditu udalerriko itsasertza‌zeharkatuz. Gainera, Frexulfe hondartza‌natura espazio ederrean dago.

25

Coaña (177 biz.)

Donejakue Bideak zeharkatzen‌duen kontzeju horretan leku interesgarri asko‌ dago. Hondartza eta mendiez gain, aztarna‌ arkeologikoak dira aipatzekoak, Coaña‌ kastroa (Navia itsasadarraren ezkerraldean‌ kokatua, muino batean eta harresiz bildua)‌Mohias kastroa (70 m inguruko muinoa hartzen‌duena Ortiguera errekaren eskuinaldean)‌edo hilarri diskoidala, kasu.

XVIII. mendearen‌erdialdean, Santiagora zihoazen erromesak Coañara iritsi eta Navia itsasadarra txalupaz‌zeharkatzen zuten Barqueiros (Espín)‌inguruetara heltzeko.

Zerbitzua eskaintzen‌zitzaien oinezkoei eta zaldiz nahiz gurdiz‌zihoazenei. Lau marabedi ordaindu behar‌ziren pertsonako eta zortzi zaldi bakoitzeko.‌1370ean sortu zuen Coañako Álvaro Pérezek‌Santa Ana ospitalea Jarrio herrian (Folgueras‌parrokia).‌

Cartavio (210 biz.)

Navia eta Porcía ibaien artean dagoen‌ herria.‌Mende askotan nahitaezko geraleku izan‌zen Donejakuera zihoazenentzat.

Santa Maria‌parrokia-elizan, X. mendekoa, X eta XI.‌mendeko idazkun bana gordetzen dira eta‌nahikoa interesgarriak diren erretaula barrokoak.

83

N-632

A Caridá > Figueras (17 km) / Castropol (19 km) / Abres (31,5 km) Iparraldeko Bideak Asturiasen ematen‌ Etapa 31,5 km. a Abres Abres

Abres

San Vicente

A Valboa

S. Martiño 6 km

ASTURIAS

Cedofeita

Couxela As Anzas

Miou

AS-21

A Veiga

GALICIA Eo

Vilausende

A Veiga / Vegadeo N-642

Vilavedelle

Ntra. Sra.

del Rosario

A Palmeira

Ría de Ribadeo

N-640

Ove Ribadeo

S. Roque

13,3 km

Figueras Desde Tol 4,8 km

Castropol Desde Tol 6,8 km

Porzún

Castropol

Marcos 230

Figueras

Piñera Barres

La Magdalena

Las Campas

Tol

Casalagranda Tol

Reiriz

duen tartea amaitzear gaude. Tapiako‌ itsasaldea eta Eo itsasadarra dira Donejakue‌Bidearen zati horren ezaugarri‌ eta bereizgarri nagusienak. Asturiasko‌ itsasaldeko bidean orain arte topatutako‌ paisaia oroituz gero, Espainia iparraldeko‌ paisaia batasun argienekoa dela ohartuko‌ gara. Mendebaldeko itsasaldeko‌ paisaia ederrarekin egingo dugu aurrera‌ oraindik ere, kala txiki (irisbide zailekoak‌ batzuk), Kantauri itsasora irekitako‌ larre eder eta kale estu eta aldapatsuko‌ arrantzale-herri polit artean. Valdepares‌ parean, Cabo Blanco kastroa bisitatu‌ daiteke. Asturiasko handienetako bat da‌ eta kostako bista ikusgarriak ditu. Tolen‌ hiru aukera izango ditugu bidean aurrera‌ egiteko. Castropolera edo Figuerasera‌ egin dezakegu, garai batean, Ribadeora‌ iristeko, itsasadarra txalupaz zeharkatzeko‌ zerbitzua zegoen herriak. Hirugarren‌ aukera Vegadeo/A Veiga norabidea‌ hartzea da Abreserako bidean aurrera‌ eginda. Horixe da Donejakue Bidea‌ igarotzen den azken herria Asturiasen‌ Galiziara iritsi aurretik.

Serantes San Antonio

Santuario de los Mártires

Casariego

A-8

Pico Faro 254

12,2 km

Brul

AS-24

AS-23

La Roda

Tapia de Casariego

N-634

Campos y Salave

Sueiro Prendonés

Vegadeo

La Ronda

Valdepares San Pelayo S. Pelayo

A Caridá

100

N

A Caridá

El Franco

75

25 0

84

Tol

50 Figueras Castropol A Cardiá

Vegadeo A Veiga Abres Castropol

< Irun - Hondarribia 664,15 km > 195,4 km

Castropol (461 hab.)

Kontzejuko hiriburua dena, Eo‌ itsasadarraren ertzeko muino batean dago.‌ Mahats mordoa bailiren, arbelezko teilatua‌ duten etxe zuriak bata bestearen gainean‌ jarri dira. Hasiera batean kastroa bazen ere,‌Oviedoko artzapezpikuak herri egin zuen‌(Pola de Castropol) XIV. mendearean hasieran‌eta Erdi Aroan ospitalea izan zuen. Herrikaxko‌polita da Castropolekoa.

Erretaula‌barroko eta neoklasiko multzo dotorea duen‌Santiago apostoluaren parrokia-eliza eta‌XVII. mendeko aurrealde ikusgarriak dituzten‌Marcenadoko Santa Cruz eta Valledor‌jauregiak azpimarratu behar dira. Bertan‌hartu daiteke Ribadeora garamatzan txalupa,‌garai bateko erromesek bezala.‌

Figueras (563 hab.)

Castropol udalerriko herrigune‌populatuena da, nahiz eta hiriburua ez den.‌Arrantzaleherria da, interes turistiko nabarmenekoa,‌ Eo itsasadarrean kokagune pribilegiozkoa‌ duena. Donlebuneko Pardotarren‌jauregia nabarmentzen da guztien gainetik,‌portu aldea eta itsasadarra zaintzen balego‌ bezala. Herri-kaxkoan XX. mende hasieran‌

26

eraikitako bi jauregi modernista daude, Gaudíren ikasle batek eraikiak. Donejakue‌ Bidearekiko lotura argia da apostoluarekin‌ zerikusia duen leku-izen asko dagoelako.‌ Santiago auzoa, Santiago erreka eta Santiago‌parrokia-eliza, kasu

Vegadeo/A Veiga (2.753 hab.)

Iraganean garrantzia handia zuen‌Bideko erromesentzat, itsasadarra zeharkatu‌ baino, nahiago zutelako bertaratu. Jauretxe‌ bikaineko herria da, XIX. mendearen bigarren‌erdialdeko udaletxea edo Villamil etxea,‌adibidez, balaustreak eta simetrikoki eginiko‌balkoiak dituen aurrealde ederra duena.‌Udaletxe plazan dago Ceres jainkosaren‌eskultura duen 1881eko iturria.

Piantónen‌San Esteban eliza dago, XII. mendekoa eta‌erretaula barroko multzo aberatsekoa, bai‌eta harrizko zubia ere, erromatarren garaikoa‌ordezteko egin zena.

85

Bustioko ibai-portua

Doloretako Andre Mariaren eliza (Barru)

Llanes gauez

Vega hondartza

86

San Cristobal eliza

Devako ermita

Barruko hondartza

Pitu eliza, Cudillero

Itsas-labarrak begiralekutik

Gijóngo kirol kaia

Luarca

Llano Ponte jaueregia

Peñalba jauregia

Blanco lurmuturra, Franco

Navia eta itsasadarra

Camposorio jauregia, Piñeran, Navia

87

Abres > Lourenzá (24,4 km) Ribadeo > Lourenzá (28,8 km)

596

As Lóngaras

Trabada

Salcido Capela S. Xosé

A Ponte

S. Fernando

Vilela

GALICI A

Carme

AS-22

Porzún Seares

Vilausende N-642

A Palmeira

Vilavedelle

Ove

Ribadeo

Castropol

Ría de Ribadeo

350 300 250 200

Lindín

S. Carlos

Padornelo

Oural 4,90 km

AS-21

A Veiga / Vegadeo

Covelas

Lourenzá

Ribadeo

7,48 km

N-640

Miou

88

xes

Etapa 25,1 km.

Os Grañas

Sobrado dos Monxes

0

Abres Ribadeo

LU-160

S. Pedro

Pedrido

S. Pedro da Torre

Nosazubia,Vilamor Abreseko Trabada

Gondán Recemil

Lourenzá Vilanova

Castelo

Condomina

N-634 Castelo

Trabada

Vilela

rzúa

50

O Vilar N-634 a

618

O Grove San Tomé de Lourenzá Pequeño A Chiela San Xurxo de LU-122 A Ponte Lourenzá

150 100

O Burgo

San Lázaro

N

Vilela

Eo

ASTURIAS

es ar

S.Martiño Couxela

Argomoso

ad

Celeiros

Capilla Madanela

Mondoñedo

iñ

Abres

569

As Carroceiras

A Cuba l Va

Mondigo

Cedofeita Pedrido

Abadín

O Vilar

508

8,17 km

Virxe do Carme

Vilamartín Pequeno Barreiros

Trabadela Sante

Vilamartín Grande

S. Pedro da Torre

4,02 km 2,17 km

Gondán

A Fórnea

Capela S. Miguel

A Ponte

S. Marcos

LU-132

Santo Estevo

Lousada

San Xusto

A Órre a

Ri bó n

Lourenzá 6,96 km

O Porto do Malle

ao rc ña

13,20 km.

Perdón

pi

Trabada

A Trapa S. Lourenzo

Es

Vilamartín Pequeno Gondán

N-634

Lourenzá Vilanova

S. Tomé

N

11,20 km.

Masma

O Grove

LU-122

Mondoñedo

Oural

Nosa

9,17 km

618

Maior

Abres

S. Pedro Vilamor

Padornelo

3,85 km

Lindín

Historian gehien ibili diren bideetan‌ Etapa 26,5 km. iparren zegoenak aukera ematen‌zuen Galiziara iristeko Ribadeoko portura‌ Fanoi Abadín zeraman eta. Gero, barnealdeko mendi‌ etzan eta zaharrakFraiás zituen xedeGontán eta malda‌ S. Pedro zegoen gora eta behera ibili beharra A Bouza zailtasun‌orografiko handirik gabeko Quende tartean‌basoz inguratuta, arrats‌parterako Romariz Amargosas Lourenzá herrira iritsi eta‌lehenengo eguna Espiñarcao amaitutzat emateko.‌ Baina ez zen denek CurrásXesta egiten zuten hautua:‌beste talde Arnosotxikiago batzuei ez zitzaien‌atsegina Asturiasko A Xesta hegian txalupa hartzea‌itsasadarra Lousada zeharkatzeko, nahiago‌zuten ez egin eta Vegadeon irteten ziren‌Printzerritik, Sasdónigasgero Eo ibaian goraSamordas egiteko,‌inguru horretan Pico zabala eta ihidi askokoa‌dena. Hala, 718 ziren Santiago da Ría de Abresera iristen San Vicente eta bertan mendebalderantz jotzen zuten de Tigrás gutxika garaiera hartuz. Egun asfaltozko Orxal bidea dago eta bertakoN-634 paisaian esku Santa Margarida hartze handiak egin dira.Hortaz, Trabadan Moariz egiten zuten geldialdia,‌ondoren, As Bouzas 7,34 km

Etapa 28,8 km.

Etapa 23,1 km.

Arzúa

Lourenzá Aterpea. Ribadeo

< Irun - Hondarribia 692,95 km > Ribadeotik 166,6 km sasoiko zeudela erakutsi behar‌baitzuten halaber Lourenzára daramaten‌pendizak gainditzeko.

Ribadeo (9.929 biz.)

Ribadeo itsasoari begirako herria‌legez sortu eta hazi zen, Eok itsasoratzean‌ eratzen duen itsasadarreko barnealde aldera‌ kokatua egonagatik. Bertan, itsasadarra‌ inguratzeari ekin ahal zitzaion, horretarako‌ egun bat hartuta (Vegadeotik, alegia) edo‌ txalupazainari ordaintzen zitzaion. Idatzita‌ dagoenez, ur gaineko tarte hori beldurtuta‌ egiten zuten, inoiz ere ez zegoelako bare.

Ribadeoko herrigunea itsasoaren ondoan hasten da eta mendi-hegalean gora egiten du herriaren erdiguneraino, Espainiako plazaraino. Bertan daude, turismo-bulegoaz gain, musika-harmaila, Ibánez jauregia (udaletxearen egoitza) eta Morenotarren dorrea. Alboan, gozogintzarako hain esku onekoak‌diren klaratarren komentua dago.

A Ponte (9 biz.)

Vilela bezalako herrixka txiki eta‌ maitagarriak zeharkatzen dituen igoera‌ luzearen buruan Ponte dago.‌Iritsi baino lehen Karmengo kapera dago.‌Ponte beste edozein herrixka bezalakoa‌litzateke, ez balitz zubi eta Nosa Señora das‌Virtudes eliza interesgarriak edukitzeaz gain‌historia handiko lekua delako: Napoleonen‌armada inbaditzaileari nekazariek gogor‌aurre egin zioten bertan.

27

Lourenzá (2.301 biz.)

Lourenzan bat egiten‌dute bi bidek: Iparreko bide nagusiak eta‌Eo ibaiertzeko Abresko San Tirso herri‌txikitik Asturias atzera utzi duenak. Bi biak‌herri handi berera doaz, diotenez Galiziako‌ederrenetakoa den San Salvador monasterio‌handiaren gerizpean sortu eta hazi zen‌horretara hain zuzen ere.

Trabada (1.178 biz.)

San Tirso de Abresetik zetozenek Igrexa zeharkatzen zuten, atseden-gunea eta haurrentzako parkea dituena, eta San Jose kapera xumearen paretik igarotzen ziren Trabadara iristeko. Haran batean kokaturiko herria ezaguna da bertako kastro handiagatik, tenpluagatik eta Terrafeita jauretxeagatik (landetxea, egun). Leku lasaia da, harana‌zeharkatu osteko igoera pikoa denez,‌atseden hartzeko aproposa.

Musika-kioskoa‌alboan duen Santo Estevo ermita atzera utzi‌eta San Markosen izeneko tenplura iristean‌amaitzen da igoera.

Ikusteko modukoak dira‌jaitsieran topatuko dugun herri-arkitekturaren‌adibideak, Órreakoak kasu.

89

Lourenzá > Abadín (25,3 km)

Etapa 36,7 km.

Romariz

Amargosas

Espiñarcao

CurrásXesta

Arnoso

A Xesta

Es

pi

ña

Lousada

Lousada

rc a

o

Sasdónigas Samordas

4,45 km

Ferreira Baamonde

N- VI

5,12 km

Quende

Ponte de Sa

S. Pedro

A Bouza

7,34 km

Gontán

10,32 km

Abadín

Abadín Fanoi Fraiás

Bigarren zati honetan dago Iparraldeko‌ Bideak Galizian duen igoerarik‌gogorrena.

Ez dute kilometroa egiten‌ lauak diren Baamonde ga Par N-VI tarteek (Mondoñedo dagoen‌haranekoak); Madanela gainontzeko guztiak maldan‌gora eta Pacios behera egin beharA-6dira. Hala,‌etapa Ferreira nekagarria da oso. Capela Atentzioa ematen‌ S. Bieito do Carmi o dute Arroxo herrixkak, kastro bikain‌ Cepeira baten alboan dagoena,Pígara eta Guadalupeko‌ Amaren kaperaren aldameneko Ponte de Sa San Román horreopetik‌pasatzeak. Mondoñedon Labrada Insua Porto Cameiro 5 egiten‌duten zirikilotezko tarta artisauak ez du‌parekorik munduan.

Bestalde, herri Pedrouzos Rebordaos horretan‌moztu zioten burua PardoTorre de A Cruz Cela‌mariskalari Erdi Aroa azkenetan zela,‌ Alba C-641 Ladra botere zentralaren aurkako erresistentzia‌ galiziarraren lider eta ikur izateagatik.

Gabí N

Etapa 26,5 km.

Santa Margarida

ar es

O Vilar

Oural

ón

b Ri

San Tomé de Lourenzá

N-634 a

618

S. Pedro da Torre Nosa

S. Pedro

Pedrido

350

Recemil

Lourenzá Vilanova

N-634 Castelo

50 0

Goiriz

Martiñán

. Ba ia

Gontaneko aterpetxea, Abadín

AN-634 Xesta

Corvelle

Santa Baia

Castromaior

Monsei

Guás

9

Anll o

Mondoñedo

Lourenzá

A- 8

Capela d e Fátima

Capela S. Pedro

Carballido Sta

Candia San Pedro da Torre

150

Alberg de V ila

N-634

LU-1201

250

Caivan

O Pico Castro de Abaixo

550 450

O Grove

Condomina

Barral Porto Barroso

Aldixe

Vilamor

A Chiela San Xurxo de LU-122 Lourenzá

Castelo

LU-160

Cou

S. Roque

Martiñán

S. Carlos

Vilal

Leboreiro 6,30 km.

O Burgo

San Lázaro

Lindín

LU-120

8,93 km

Mondoñedo 3,85 km

As Carroceiras

Mondoñedo

ad

Padornelo

4,90 km

S. Pedro da Torre

iñ

N

Lourenzá

Va l

Argomoso

Boizá

Os Muiños

Cancela

Goiriz

As Bouzas A Cuba

Oleiros 5,42 km

N-634

Moariz

90

Vilalba

San Vicente de Tigrás

Abadín

9,17 km

718

Orxal

Portovixil

Nete

Pico

Lousada

Riomouro Fraga

Abadín

784 Chao da Fouce

Abadín Mondoñedo

< Irun - Hondarribia 718,25 km > Ribadeotik 141,3 km

Mondoñedo (3.876 biz.)

Lourenzá eta Mondoñedo artean‌igoera bat eta jaitsiera bat daude. Bidaztia‌ beldurtzeko adina ez, jaitsierako pendiza‌ etzan eta luzeagoa den arren igoerakoa‌ baino. Hortaz, Mondoñedora iritsi arteko‌ urratsak lasai eman daitezke, errepidez‌ bada ere. Galiziako Erresuma zaharraren zazpi hiriburuetako bat izan zen, eta Eliza Katolikoaren presentzia indartsua izan da hemen. Agerikoa da hori eraikin nabarmen ugaritan. Horien arteko garrantzitsuena da katedrala, estilo asko biltzen dituena, eta Pardo de Cela mariskalaren exekuzioaren agertoki izan zena.‌Pasatempo zubia eta Apaizgaitegia ere‌bisitatzeko moduko lekuak dira. Zumardia‌edo Campo de los Remedios deritzona, izena‌ematen dion eta XVI. mendean eraikitzen‌hasi ziren elizaren alboan dagoena, leku‌ezin hobea da geldialdia egin eta atseden‌hartzeko.

Alde zaharrean dago Iparreko‌Bidearen Interpretazio Zentro interesgarria.

A Xesta (12 biz.)

Mondoñedotik aurrera, bertako‌espezieak dituen basoa zeharkatzen duen‌igoera gogor samar eta ederra dugu zain.‌Ikusiko ditugu bidean San Bizente kapera bezalako

28

eraikinak. Xestarako igoeraren‌amaierara iritsiko gara eta bertako etxe gutxiren‌ artean merezitako atsedena hartu ahal‌ izango dugu. Kontuz ibili beharreko ingurua‌ da, nahitaez gurutzatu behar delako errepidea‌eta metro batzuetan errepidetik joan‌beharra dagoelako eskuinaldera egin eta‌lurrezko bidea hartu aurretik. Xesta gainalde‌horretan maiz sartzen denez lainoa, ikusgaitasuna‌eskasa izaten da.

Abadín (2.612 biz.)

Tifos izeneko herri txikitik aurrera, Bideak behera egiten du lurrezko pista zabal batean. Bertako bidegurutzeak behar bezala seinaleztatuta daude, eta galtzadaharriak ere badituzte. Horiek, apaingarri izateaz gain, Bidea hondatzea oztopatzen dute.Fatimako Amaren kaperaren albotik igaroko‌gara eta begiek gozatua hartuko dute Gontán‌ibaiko ur garbiei begira.

Abadín dugu‌hurrengo geltokia. Errepide nagusian metro‌gutxi batzuk besterik ez ditugu egin beharko‌herrira iristeko.

Herri-kaxkotik, posta bulegoa‌erreferentzia gisa hartuta, bideak zuhaitzek‌eratutako tunel eder eta trinkoan barrena‌egiten du.

Pasabide horren buruan dago‌Santa Maria eliza, rosetoi eta gurutzadura‌eta guzti.

91

Abadín > Vilalba (20,6 km)

Pedrouzos

Rebordaos

C-641

Gabín Portovixil

Nete

Boizán Couto

Vilalba

Os Muiños

5,42 km

Oleiros

Goiriz

Caivancas Albergue de V ilalba

Cancela LU-120

A- 8

Capela d e Fátima

Capela S. Pedro

Martiñán

S. Roque

Martiñán

. Ba ia

8,93 km

N-634

Corvelle

Santa Baia

Monseibán

Guás

935

Riomouro

LU-1201

Candia

550

Castromaior

Anll o

2,14 km

Digañe

N-634

O Pico Castro de Abaixo

Carballido Sta

Lurraldearen nolakotasunak direla eta, hezeguneetan ibili beharko dugu.

Horietako batera helduko gara As Chouzas atzean uzten dugunean. Gainera, arkitektura herrikoiAeta erlijiosoaren Roxica adibide ikusgarriekin egingo dugu topo: baserriak, cruceiro izeneko harrizko Miraz garbitokiak, etab.

Vilalbara sartuko gara, Terra Chá-ko bihotzera. Bere gastronomiagatik da ezaguna, eta bereziki nabarmentzekoak Digañe dira San Simón gazta eta baserriko oilaskoak edo «kapoiak». Hiri hau XIII. mendean sortu zen, eta bidegurutze batean kokatuta dago, Andradetarren dorrearen (XV. mendea) begiradapean.

Monumentu horretan turismo-paradore Fro nazional bat dago.582 N-VI

Goiriz

Leboreiro 6,30 km.

Vilalba

Barral Porto Barroso

Aldixe

Abadín

A Cruz

Alba

Ladra

7,18 km

10,32 km

Torre

92

Guitizá Sobrado dos Monxes

Porto Cameiro 532

6,50 km

San Román

Insua

O Marco das Pías

Ponte de Sa Labrada

6,70 km

Cepeira

Pígara

A Roxica

S. Bieito

7,72 km

5,12 km

Capela do Carmi o

10,09 km

Ferreira

A-6

Miraz

Madanela

Pacios

450

Goiriz

250

Fraga

150

Abadín

San Alberto

Martiñán

350 Baamonde

4,45 km

Baamonde

ga Par N-VI N- VI

Etapa guztiz laua, 20,6 kilometrokoa.

Terra Chá eskualdetik ibiliko gara.

Lautada zabal bat da (Galiziako Sobrado handiera, Ourenseko A dos Limiarekin Monxes batera), eta Lugoko probintziako hainbat udalerri daude bertan. Lurralde Lagoa de hori, Miño ibarraren goiko aldearekin Sobrado Guitizá batera, Biosferaren Erreserba izendatu zuen UNESCOk 2003an, «Terras do Miño» izenarekin. Abadínetik aurrera, bidea Castromaior eta Goiriz izeneko parrokietatik pasatzen da: Arnela ibaia zeharkatuko dugu Erdi Aroko zubi batetik.

Pontevellan garai hartako beste zubi bat aurkituko dugu. Bikaina da, hiru arkukoa, eta Batán ibaia zeharkatzen O Marco das Pías du.

N

Ponte de Sa

Etapa 18,4 km.

N

Ferreira Baamonde

Etapa 36,7 km.

784 Chao da Fouce

50 0

Abadín

A- 6

Baamonde Vilalba Santa Maria, Abadín

< Irun - Hondarribia 738,85 km > Ribadeotik 120,7 km

29

93

Vilalba > Baamonde (19,9 km)

Porto Cameiro 532

Pedrouzos

Rebordaos

10,32 km

Torre C-641

Gabín Portovixil

Boizán Couto

Vilalba

Os Muiños

5,42 km

Oleiros

Goiriz

Caivancas Albergue de V ilalba

Cancela LU-120

A- 8

Capela d e Fátima

Capela S. Pedro

Goiriz

N-634

O Pico Castro de Abaixo

Martiñán

S. Roque

Martiñán

Carballido Sta

2,14 km

Digañe

Leboreiro 6,30 km.

Vilalba

Barral Porto Barroso

Corvelle

Santa Baia

Monseibán

Guás

935

Anll o

Riomouro

LU-1201

Candia

550

Castromaior

Ferreira Ponte de Sa

150

Abadín

784 Chao da Fouce

San Alberto

350 250

Fraga

Fro 582

450

Baamonde

8,93 km

N-634

7,72 km

. Ba ia

Aldixe

Abadín

A Cruz

Alba

Ladra

Nete

94

Guitizá Sobrado dos Monxes

San Román

Insua

6,50 km

Ponte de Sa Labrada

O Marco das Pías

Cepeira

Pígara

6,70 km

S. Bieito

A Roxica

5,12 km

Capela do Carmi o

10,09 km

Ferreira

A-6

Miraz

Madanela

Pacios

7,18 km

4,45 km

Baamonde

ga Par N-VI N- VI

Vilalbatik, Bideak seguru asko Erdi Arokoak diren bidexketan barna egiten du aurrera, edo XVII. mendetik dokumentatuta Sobrado dauden errege-bideetandos barna.

Labrada Monxes ibaia zeharkatzen duen zubi txiki batera helduko gara eta gero Penas CorveirasLagoa de Sobrado eta A Cova izeneko lekuetara. Arkitektura tradizionalaren adibide Guitizá ugari ikusteko parada izango dugu Seara, Sabugueiros, Gabín, Castro edo Regovide izeneko herriak zeharkatzen dituen ibilbide honetan. Irteera-puntutik 6,7 kilometrora San Xoán de Albara iritsiko gara.

Eskualdeko C-634 errepidearen eskuineko bazterretik jarraituko dugu. Torre, Pedrouzos, Costián, O MarcoCoutado das Pías eta Goiriz atzean utziko ditugu, eta Labrada ibairantz jaitsiko gara. Ibaia zeharkatuko dugu Saako Erdi Aroko zubi zoragarria erabiliz.

Arbelezko harlauza lodiekin eraikita dago, eta beherantz egiten duten hainbat «begi» A Roxica edo arku ditu. Casasnovasera jaitsiko gara eta Fonte Pequenan sartuko gara.

Miraz As Penasetik Pígararaino jarraituko dugu.

Guitirizeko udaleko parrokia horretan Fonte das Verrugas iturria dago, eta bertako ura probatzeko aukera izango dugu. Ladra ibaiak paisaia xarmangarriak eskainiko dizkigu, bai eta bihurguneak ere, Digañe hilabeterik beroenetan urkien gerizpean freskatu ahal izateko. C-634 errepidearen paraleloan jarraituko dugu eta Begonteko udalerriko Baamonde herrian sartuko gara.

N

Ponte de Sa

Etapa 18,4 km.

N

Ferreira Baamonde

Etapa 36,7 km.

50 0

Vilalba

A- 6

Baamonde Baamonde Santa Maria, Abadín

N-VI

< Irun - Hondarribia 758,75 km > Ribadeotik 100,8 km

Vilalba (14.645 biz.)

Industrialdetik sartzen da Vilalbara‌ Bidea –bertan da aterpea– eta lehenago,‌ industrialdera iristeko, granitozko petrila‌ duen Martiñáneko‌zubia atzean utzi behar da. Trafi ko handiko‌biribilgune handia dela eta, buelta handia‌eman behar da zubira iristeko. Terra Cháko‌hiriburua den Vilalbako tartean, ibilbidea‌lurzoruan jarritako brontzezko maskorrez‌seinaleztatua dago.

Hala, kale estuetan‌barrena haiek jarraituta iritsiko garen plaza,‌herriaren bihotza da.

Ezkerraldean izango‌dugu Andrade leinu garai batean boteretsuarena‌izan zen dorretzarra, turismo-paradorea‌dagoen bi eraikinetako bat dena. Parean‌dago, aldiz, apaindura gutxiko Santa Maria‌eliza.

Bestalde, lurzorua harriztatua dago.‌Multzo harmoniatsua da orobat.

Ondoren,‌Bideak alboetako kale batetik behera egiten‌du ibaiertzeko pasealeku

30

itzaltsu polita ezagutzeko‌aukera emanez.

Aurrerago dagoen‌herrixka abandonatuak beldurrezko ukitutxoa‌ematen dio ibilbideari.

Baamonde (370 biz.)

Amaitu da maldan gora eta behera‌ibili beharra. Orobat beherantz egiten du‌Bideak, baina ez ohartzeko beste. Larreak,‌baso bikainak, leku lasaiak eta herrigunerik‌ez, horixe da joera Bideak hegorantz egiten‌ duen artean, Guitiriz udalerrian barrena.‌ Sako zubi bikaina nabarmendu behar da,‌ Vilalbako lurretan, jatorrizko Erdi Aroko diseinua‌ukitu gabe berritu dutena; puntuerdiko‌bi arku eta dozena bat gainezkabide ditu,‌euri-uren presioak eraikinaren egonkortasuna‌kaltetu ez zezan eraikiak.

Begonte udalerriko Baamonde bidegurutzeko‌herri tipikoa da. Halaxe da orain ere‌eta lehen diligentziak iristen ziren postetxea,‌gaur aterpea da. Elementu nagusia eliza da, Santiago de Baamonde, erro erromaniko sendoak dituena. IX. mendean hasi ziren eraikitzen; nabe bakarra, laukizuzena, XII. mendekoa da, eta kapera nagusia XV.ekoa. Tenpluaren ondoan kalbario bat eta zuhaitz huts bat daude.

Erromesaldirako‌bitxikeria: ez dago bidaztirik zuhaitza‌bisitatzen ez duenik enbor barruan bertako‌eskultore batek landutako birjinaren irudia‌ikusteko; den-denek egiten dute argazki bat‌berarekin.‌

95

Baamonde > Sobrado dos Monxes (40,3 km)

Hauxe idatzi zuen erromes batek etapari buruz: «Errepide‌nagusia uztean, ezereza dator eta‌ez dago besterik Sobrado dos Monxes‌arte». Ez zuen ausentziari buruz hitz‌egiten, guztiaren gainetik ageri den‌naturari buruz baizik. Horrela da eta.‌Ibilbidean zehar, ez gara herrixka txikietatik pasatzen ia. Etxeak ageri dira han-hemenka barreiaturik, baina penintsularen ipar-mendebaldean ohikoa dena baino askoz dentsitate txikiagoan, betiere. Ibilbidea Pargako Santa‌Leocadia elizatik hurbil samar doanez,‌denboraz eta gogoz izanez gero‌merezi du bertara desbideratzeak‌(Raposeira herrixka txikia igarota).‌Dena dela, mende erditik gora duen‌eta herritarrek bestelako erabilerak‌ emateko zaintzen duten eskolaren‌albotik igarotzen da bidea.

2,14 km

Sobrado dos Monxes Lagoa de Sobrado

6,50 km

Guitizá

10,09 km

6,70 km

O Marco das Pías

Miraz

Digañe

Digañe

N 7,72 km

Sobrado dos Monxeserako bidearen azken zatian hainbat herrixka zeharkatuko ditugu. 85 kilometro eskas geratzen zaizkigu Compostelara heltzeko. Inguruetan, abereak patxada osoz bazkatzen ikusiko ditugu. Iparreko Bidea zabaldu egingo da, pista bihurtu

A Roxica

7,18 km

Miraz

A Roxica

O Marco das Pías

Guitizá Sobrado dos Monxes

Etapa 18,4 km.

Fro 582

San Alberto

N-VI

San Alberte eliza

O Marco das Pías

Baamonde

750 600 A- 6

Baamonde

A Roxica

Guitizá

450 Digañe

300

Miraz

150 0 96

Baamonde

Sobrado dos Monxes

< Irun - Hondarribia 799,05 km > Ribadeotik 60,5 km arte, eta gero errepide askoz zabalago batek ordeztuko du bidea. Hortaz, asfaltoa da Lugoko probintzian hasi eta A Coruñakoan amaitzen den etapa honen ezaugarri nagusia.

ahateak are igarabak‌ere biltzen dituena sahats, haltz, urki eta‌lizarrez inguratua) eta begientzako gozamena.‌Gainera, alga espezie endemikoa, Nitelle flexilis deritzona, duen Galiziako leku bakarra da.

San Alberte

Sobrado dos Monxes (1.911 biz.)

Errepidez kilometro batzuk egin ondoren eta Santiagoko Obradoiro plazara 100 kilometro gelditzen direla dioen mugarria gaindituta, ibilbideak 90 gradu egiten ditu ezkerrera eta zeharkatu egiten ditu trenbidea eta San Alberte de Pargako zubia, Erdia Aroan eraikia eta XVIII. mendean eraberritua. Gaur egun, finkatzeko lanak egin dira, eta egin den indusketa konplexuak agerian utzi du obra estilizatu eta dotore bat, Erdi Aroko eraikuntza-tekniken erakusgarri.

Zubiaren bestaldean dagoen iturriko urak,‌ antza, mirarizkoak dira. Horren ondoan San Alberte de Pargako eliza gotikoa dago, XIII: mendekoa, egoera txarrean dagoen landa-eremuko tenplu bat berreskuratzearen erakusgarri argia dena. Gaur egun ondoko San Breixoko biztanleek goza dezakete elizaz, bai eta handik pasatzen diren gainerako guztiek ere. Ondoan, aisialdi gunea‌dago, txikia baina nahikoa Bideari ekin‌aurretik atseden hartzeko.

Miraz

Mirazen beste atseden-gune bat dago, igoera luze eta zoragarri baten aurreko azkena. Ikusgarria da igoera bera, bai eta paisaia ere.

Laguna de Sobrado

Esku hartu gabeko naturak Bidea inguratzen‌ duen tarte luzearen ostean, 10 hektareako‌ urtegi artifi ziala topatuko dugu. Zehazki,‌ bertako monasteriokoek egina da, 1500 eta‌ 1530 urteen artean. Ondorioz, milurteko erdia‌da zenbait errekatako urak biltzen dituela 1,5‌eta 4,5 metro arteko sakonerako putzuak.‌Egun babesleku ekologiko garrantzitsua da‌(sorginorratzak, igelak,

31

Urtegia Sobrado dos Monxesetik‌gertu gauden seinale da. Herri hori X. mendean‌ San Salvadorren izenekoa zen eta‌ gerora Santa Maria izena hartu zuen monasterioaren‌gerizpean sortu eta hazi zen. Aipaturiko‌monasterioa Galiziako garrantzitsuena‌izan zen Erdi Aroan nahiz eta XII. mende‌hasieran hutsik geratu. Duela ez hainbeste,‌XIX. mendeko gainbehera eta desamortizazioaren‌ondorioz, lurra jo zuen. Bertan ba-‌Sobradoko urtegia‌bestu zen Bocelo mendilerroa kontrolpean‌zuten karlistengandik ihesi zihoan soldadu‌taldea.

Kanoikada batek ere jo zuen monasterioa‌ hainbat egun iraun zuten liskarretan.‌Jakina, horren guztiaren frogak idatzietan‌aurki daitezke, joan den mendeko erdialdean‌ bertara itzuli zelako komunitate erlijiosoa eta‌1954ean zenobioa konpondu zuelako.

Orain‌ere han da –1966ko uztailaren 25etik ofizialki–‌kultura eta hausnarketarako zentro gisa.‌Atentzioa ematen dute bertako hiru kalostrapeek,‌eta XVII. mendean bukatu eta 1708an‌kontsakratutako elizak.

Egungo monjeek ez diote bideari bizkar‌ eman, aldiz, Audientzien etxea egokitu da‌ ostatu emateko. Iristen diren ia erromes guztiek‌jotzen dute eraikin nagusiko sarrerara,‌badakitelako bertako denda politean denetik‌aurkituko dutela: fedeari buruz hausnartzeko‌liburuak, ordena bereko baina egoitza Nafarroan‌duten monjeek eginiko ardoa eta marmelada‌gozoak, besteak beste.

97

Sobrado dos Monxes > Arzúa (21,9 km)

Seixas

Bosonde

N-567

6,96 km

AC-234

Sta. Irene

Viladavil

Rendal Iso

5,36 km

Sendelle

Torneiros Sendelle Mella AC-1001

Santa Cruz

Dormeá

Corneda AC-840

Salceda

Gándara Gobras

Orois

Boimorto

N

Cimadevila

Boimil As Carredoiras

Ferreiros

S. Brais

A Calle

11,06 km

As Carredoiras

6,31 km

Baltar

o rg Bu

Arca (O Pino)

Arzúa

Etapa 17,4 km.

Iparreko Bidean aurrera egingo dugu‌ Arzúarantz nabaritu ere egiten ez‌diren N-634 maldak atzean utzita. Bide-zati‌itzaltsu Arca edo‌ertzean samarra da, baso artean Vilaboa (O Pino) dituena: doana eta bi alde desberdin‌ A Rúa Corredoiraseko bidegurutzera‌iritsi baino lehen lurra eta asfaltoa‌tartekatzen dira, baina bigarrenean‌asfalto gehiago Piñeiro dago. Tenplu txiki‌ak aipatu behar Sta. dira.Irene O Pino Cerceda Carelle da lehendabizikoa.‌ 2004ko Urte Santua eta‌gutxira berritu zuten eta Ama O Empalme Birjinari‌promes egin ziotenak biltzen ditu (tradizioaren‌arabera, tenpluari kanpotik‌ bira eman behar zaio belauniko A Breaeta O Castr o jarrita‌ As Sendellekoa Ras errezatu bitartean). Bestea da O Cabo e rc da, XII. mendeko eliza Ce erromanikoa, soila eta ongi zaindutakoa. Gogoan‌hartu etapa honetan: Corredoiraseko‌bidegurutzean Salceda Abelenda trafi ko handia izaten‌denez, tentu handiz ibiltzea gutxi da.

2,03 km

Arzúa

Etapa 23,1 km.

Batón

Rodieiros

Dodro

A Calzada

8,64 km

Bouzos

Carelle

Castro

Burres

Forgoso

Rourís

N

N-547

AC-934

550 A Porta

Sobrado dos Monxes

450 Vilariño 552

350 250

A Peroxa Boimortoko bidea Outeiro

As Corredoiras Arzúa

150

Sendelle

Seixas AC-234

50 0 98

Bosende

Vello

Arzúa

Pousada

Tambre

Sobrado dos Monxes

Ladrón

Nogueira

Sobrado dos Monxes

Arzúa Sobradoko monasterioa

< Irun - Hondarribia 820,95 km > Ribadeotik 38,6 km

Boimorto (2.125 biz.)

Iparreko Bideak Sobradoko zenobioa‌atzean utzi eta hegomendebalderantz‌egiten du.

Irten eta berehala, Pontepedran,‌aisialdi gunea dago urlaster baten alboan.‌Hortik aurrerakoan Bidea bikaina da eta egiten‌ erraza, Carelle elizaraino behintzat. Bereziki‌ ikusgarria denik ez dago, baina bazter‌ guztiak atseginak eta maitagarriak irudituko‌ zaizkigu. Corredoiras baino lehen beste‌ aisialdi gune bat dugu zain, handiagoa oraingoan.‌Errepide lotunea da Boimorto udalerria‌–eta izen bereko hiriburua– dagoen Vilanova‌gertu dagoenaren seinale.

Boimorton askotariko zerbitzuak daude, bai eta bertatik bide erromatar bat pasatzen zela adierazten duen miliario bat ere.

Zubiaren bestaldean iturri bat dago, eta hango urari gaitasun miraritsuak egozten zaizkio. Horren ondoan San Alberte de Pargako eliza gotikoa dago, XIII: mendekoa, egoera txarrean dagoen landa-eremuko tenplu bat berreskuratzearen erakusgarri argia dena. Gaur egun ondoko San Breixoko biztanleek goza dezakete elizaz, bai eta handik pasatzen diren gainerako guztiek ere.

Aldamenean atseden-gune bat dago; txikia da baino atseden hartzeko nahikoa, Bidean aurrera jarraitu aurretik.

32

Alonso‌Pita da Veiga, 152ean Paviako batailan Frantzisko‌I. preso hartu zuena, bertan jaio zela‌oroitarazteko.‌Parkearen aldamenean bi tenplu daude.‌Batetik, egungo parrokia, garaia eta sendoa,‌ Santa Mariari eskainia eta XIX. mendean eraikia,‌basiliken oinplanoa eta 1825 eta 1869‌urteetako bi kanpai dituena. Barruan 1872ko‌erretaula nagusia du.‌ Bestea, Magdalena kapera, agustindarrek‌ kudeaturiko ospitalearena zena eta XXI.‌ mendean kultura zentro bihurtu dena.‌ Agustindarrak XVII. mendean joan ziren Santiagora,‌baina kaperak erlijio zereginei eutsi‌zien Mendizabalek XIX. mendean desamortizazioa‌agindu zuen arte.‌ Aipatu behar da Arzúa dela Arzúa-Ulloa jatorri‌izendapeneko gazta ekoizpenaren hiriburua.

Arzúa (6.219 biz.)

Hauxe da Bidearen amaierako‌zuzengunea, Iparreko‌Bideak bat egingo duelako Arzúan Frantsesarekin‌. Azken kilometroetan‌Viso herrixka politetik igaroko gara. Ondoren‌ helduko gara Arzúara. Bertako parke txikian‌ –lorategiak esaten diote–, elkartzen dira‌ arrats partean erromes-bide biak egiten ari‌diren bidaztiak. Beti izaten da norbait

99

Arzúa > Arca (O Pino) (18,4 km)

Etapa 20 km.

Sta. Irene

Cerceda

O Pino

O Castr o As Ras

Monte do Gozo

5,36 km

O Empalme

A Brea

da ce er

O Cabo

5,63 km

Salceda

C

Salceda

Abelenda

r

Piñeiro Sta. Irene

Santiago de Compostela

A Rúa

4,61 km

Vilaboa

Etapa laburra da, hain laburra non‌batzuek Monte do Gozorainokoa‌gelditu gabe Sarela Monte da egiten duten. Compostela inguruetan Vila jada, leku sinbolikoaSantiago eta magikoa de da katedralaren dorreak lehendabizikoz Compostela ikusten baitira Catedral bertatik. Erromesaldiaren errege izendatu ohi zuten tontorrera Meixonfrío Viso zena.‌Monte do Gozon lehenengoOiristen dago Galiziako‌aterperik handiena, denetik duen multzoa,‌makrokontzertuak Piñeiro egiteko gunea‌eta guzti. Dena dela, Bidearen tarte‌honetan nekea ageri ohi da eta beste‌berrogei kilometro egitea N-550 ez da komeni,‌ez bada erromesa dituen indarrekin oso‌ziur dagoela, batez ere, Monte do Gozo Pedrouzo igaro‌ Sanondoren Marcos igoera gogorraA Sionlla datorrela kontuan‌hartuta. Etapa honetan ez dago‌aipatzeko Aríns moduko herririk; AP- 9 O Castr o gehiago‌edo gutxiago isolatutako etxeen albotik‌egiten du aurrera, Galizian milaka Reboredo Bando la diren‌herrixken tankerakoak zeharkatuz. nl io Sa

2,03 km

N-634

Arca (O Pino) o rg Bu

Arca (O Pino)

Etapa 17,4 km.

S

N-634

N Ferreiros

A Lavacolla

498

A Esquina

11,06 km

Mourentán San Paio

Dodro

N

9,96 km

Burres

Loureda Cimadevila O Pazo Pereira O Empalme Alvarín

Rourís

N-547

550

A Peroxa Outeiro

Bosende

Seixas AC-234

Monal

Salceda

350 250

Vello

Arzúa

O Amenal

450

150 50 0

Arca (O Pino)

Ladrón

Arzúa

Castelo

A Calle

A Calzada

100

Sabugueira

A Lavacolla

Cimadevila

A-54

Arzúa

A Xesteira

Bama

os

el

nd

a Br

N-547

Vilachá Santa Irene S. Pedro

Pazos

Arca (O Pino) Arca Pedrouzoko eliza

< Irun - Hondarribia 839,35 km > Ribadeotik 20,2 km

Salceda (165 biz.)

Salcedara iristen da Bidea, errepidearen‌ alboetara hedatutako etxe zerrendako‌ herrira. Orain arte batez ere landa gunean ibili‌bagara ere, errepideko asfaltoaren garaia iritsi‌da. Dena dela, bidaztia ez doa errepidetik‌bertatik, albotik edo beste altuera batean‌dagoen lurrezko bidezidorretik baino.

Igoera‌labur baten ataria da, eukaliptoak nagusi‌diren basoan murgilduko garelako ostera‌ere, geldialdia egin eta atsedena hartzeko‌aproposa den parajean, alegia.

O Empalme (83 biz.)

Ibilbideak gorantz egiten du baina‌oso leun eta itzal artean, berriz ere behera‌egiteko ondoren, errepidea gertu duela.‌Gurutzatu egin behar da errepidea, eta ez‌dagoenez semafororik ezta zebrabiderik ere,‌tentuz ibili behar da.‌ Hala, aisialdi gune babestu batera iritsi‌–haizerrota txikia du, haizeorratza barne– eta‌atseden hartzea komeni zaigu Empalmera‌daraman igoerari ekin aurretik.

Bertako‌etxeak, hain juxtu, asfaltozko bidearen eta‌Tourora doanaren lotunea da.

Hortik aurrera, batzuek nahiago izaten dute

33

errepidetik jarraitu, baina Bidea asfaltoaren bestaldera pasatzen da eta baso batean sartzen da. Bidegurutzea sestra-aldaketa batean dago eta adi-adi ibili beharra dago.

Hala, hautatu beharrean izango gara hortik‌ gutxira: aurrera segitzea, Santa Irene aterpe‌ aldera (aurrean ikusten dena) edo tunelera‌ sartu eta iturri eta eliza polit batera, berriz errepidea gurutzatu eta aipatutako aterpetxera joateko.‌

Arca (O Pino) (597 hab.)

Bide Frantsesaren historian ondo ezaguna den herrixka batera iritsiko da Bidea: Arca.

Barreiatutako etxeak, landa-eremuko paisaia, giro lasaia... eta, atze-atzean, Pedrouzo, O Pino udalerriko hiriburua, bere eraikin berriekin. Bideak inguratu egiten du, baso itxi batean sartuta. Halere, herrian aterpetxea dagoenez, hara jotzen dute Bidea egiten ari direnetako askok.

101

Arca (O Pino) > Santiago de Compostela (20,2 km)

Etapa 20 km.

Santiago de Compostela Catedral

Meixonfrío

r Sa

4,61 km

O Viso

Piñeiro

N-550

Monte do Gozo

Santiago de Compostela

Etaparen lehendabiziko zatiak behera‌egiten du Amenal arte. Hortik‌ aurrerakoan, pendiz handian gora egiten‌du Bideak eukalipto-baso sarria zegoeneko‌lekuan eraikitako industrialdea‌ zeharkatuz. Mendiaren gainaldera iritsiko‌ gara, Lavacolla aireportua dagoen‌lekura, eta bidezidor batetik inguratu‌ondoren, errepide zaharra gurutzatzean‌jaitsierari ekingo zaio berriz ere.

Monte da Vila

Sarela

Monte do Gozo

A Sionlla

San Marcos Aríns

5,63 km

O Castr o

Reboredo

Bando

lla

on

Si

N-634

Sabugueira

A Lavacolla

AP- 9

Castelo

A-54

A Lavacolla

498

A Esquina Mourentán San Paio

Kapera, Lavacollan

9,96 km

N

Loureda Cimadevila Pereira Alvarín

O Pazo

550 O Amenal Monal

Arca (O Pino)

N-547

102

A Xesteira

Bama

s

S. Pedro

Arca (O Pino)

Pazos

TV Galicia San Paio

350 250

lo

de

an

Br

Vilachá

450

150

O Amenal

Monte do Gonzo

A Lavacolla

50 0

Arca (O Pino)

Santiago de Compostela Gozo mendia

< Irun - Hondarribia 859,55 km > Ribadeotik 0 km

A Lavacolla

Hala, bada, beheranzko bidetik jarraituta,‌ Donejakue Bidea Amenalera iristen da –tunel‌txiki baten babesa du erromesak eta ez du‌errepidea gurutzatu beharrik–eta Lavacollara‌daraman igoerari ekiten.

Santiagoko aireportua‌inguratzean, San Paio tenplu atsegina‌ikusiko dugu –garai batean parrokia-eliza‌zena, harlangaitzez eraikia eta duela urte‌gutxi berritua– eta Lavacollako eliza berria‌ondoren, musikakioskoaren aldamenean‌kokatua ingurune ondo zainduan; leku ona‌da atsedena hartzeko. Hortik‌aurrera errepidearen ezkerraldetik egingo‌dugu azken jaitsiera.

Zirkulazio gutxiko‌errepidea da eta ilaran joatera derrigortzen‌gaituen bidezidorretik egingo dugu. Santiago‌sumatzen da.

34

Monte do Gozo

Monxoi edo Gozo mendia Erdi Arotik da ezaguna.‌Erromesaldiari buruzko milaka agiritan‌ageri da eta inoiz ez du biztanlerik izan. Baina 1993ko jubileu-urtean dena aldatu zen eta espero ziren milaka eta milaka erromesei harrera egiteko konplexu erraldoi bat eraiki zen, orduan utopia bat zela bazirudien ere.‌Baina utopia egia bihurtu zen eta milaka eta‌milaka izan ziren eraikinera iritsitako erromesak,‌ostatu eta arreta on bila. Aterpea,‌Galiziako handiena, behe-denboraldian ere‌jendez lepo izaten da.‌ Hiria zabaldu denez, hotel eta eraikin asko‌ dira Gozo mendiaren inguruetara iritsi direnak.‌Hortaz, azken bide zatia, Santiago‌ katedralera artekoa, hirigunean egiten da,‌ autobidea zubi baten bitartez zeharkatu eta‌ Santiagon barrena eginda.

103

Santiago de Compostela (95.612 biz.)

Santiago da gure helmuga. Esaten‌denez, katedralaren aurrealde barrokoak‌estalitako Aintzaren Atea dagoen‌Obradoiro plazara indarrak akituta baina‌gogoz gainezka iristen da erromesa. Hogeita hamabost milioi erromes baino gehiago heldu ziren bertara XX. mendean, urte santuetan bakarrik, fedeak eta erlijioarekin zerikusirik ez duten beste arrazoi batzuk bultzatuta,

1993ko jubileu-urteak Bidea erakunde, instituzio eta, nola ez, herritarren agendan ipini zuenetik.‌ San Pedro kaletik sartzen da bidea‌ Santiagon, harresiaren bestaldean, eta‌ Porta do Camiñora iristen da kontraste‌ handiko bi eraikin atzera utzita: Bonavaleko‌ San Domingos monasterio zaharra,‌egun Galiziako Herriaren museoa dena,‌eta

‌ 1.

Katedrala Munduko tenplu ezagunenetakoa‌da IX. mendean Santiago‌ apostoluaren hilobia aurkitu‌zenetik. Katedral erromanikoaren eraikuntzari 1075. urtean ekin zitzaion. Geldialdi luze bat izan zen, 1100. urtean Gelmirez artzapezpikuaren gidaritzapean berriro ere eraikuntzari bultzada berri bat eman zitzaion arte. 1168an Mateo maisu ezaguna arduratu zen lanak berriz ere martxan jartzeaz. 1211n kontsakratu zen katedrala.‌Errenazimenduko kalostrapea‌eta aurrealde barrokoa –harrizko‌gortina bat, ia eraikin osoa biltzen‌duena– direla eta aldatu egin da‌orduan zuen itxura. Historiako‌eskultura erromanikoaren lanik‌ nagusiena gordetzen du, Mateo‌maisuak eginiko Aintzaren Atea,‌hain zuzen ere.

2. Monasterio de San Martiño Pinario‌ Beneditarrek X. mendean‌sortua, makina bat gorabehera‌jasan zituen Galiziako zenobio‌garrantzitsuena bihurtu arte. Egungo eraikina XVI. mendearen azken herenetik XVIII. mende amaierara artean eraiki zen. Guztizko azalera 2,2 hektareakoa da, eta estilo barrokoa eta neoklasikoa uztartzen dira, elementu errenazentistekin. Ez da oharkabean pasatzen‌eraikinaren aurrealde bikaina,‌katedralak Acibechería aldera‌begira duena parez pare duela.‌Barruan bi kalostrape ditu.‌Monasterioko zenbait eremu‌bisitatu daitezke.

3. Errege Katolikoen ostatua Idazkuna latinez dago, eraikinaren atariaren goiko frisoan idatzirik. Bertan adierazten denez, Errege-Erregina Katolikoek eman zuten eraikitzeko agindua 1501ean, Compostela iristen ziren erromes ugariei harrera egiteko eta laguntzeko. XVI. mendekoa da‌halaber eraikina eta Obradoiro‌plaza lotzen dituen kate erraldoia,‌Udalaren eta ostatuaren beraren‌jabeen arteko liskar baten aztarna‌dena. Barrualdean lau patio ditu‌eta dagoeneko 1912an Estatuko‌monumentu izendatu zuten kapera‌gotiko bikaina du.

4. Gelmírez jauregia‌ Katedralaren iparraldean kokatua,‌bertatik bertara baina. Garai‌hartan edozein botere zuen‌Diego Gelmírez artzapezkikuak‌agindu zituen eraikitze-lanak,‌bere egoitza izan zedin. 1120an‌lehendabiziko harria jarri zenetik,‌hainbat aldaketa egin zaizkio‌–XVIII. mendera arte bi solairukoa‌ zen– baina ez du bikaintasunik‌galdu. Nabarmentzekoak dira Erdi‌Aroko sukaldea eta sinodoaren‌aretoa (XVIII. mendekoa), ganga‌bitxia duena: mentsulak –arkuen‌nerbioei eusten dieten elementu‌arkitektonikoak– Erdi Aroko‌oturuntza bateko irudiz apainduak‌daude.

104

< Irun - Hondarribia 859,55 km > Ribadeotik 0 km jauregiarena da. Berau izan zen hiriko‌lehen artzapezpikua, XII. mendean hiria‌ kristautasunaren erreferentziazko puntu‌ bihurtu zuena. Jauregi horretan dago,‌guk dakigula, enpanada galiziarraren‌irudirik zaharrena duen kapitela.

Galiziako Arte Garaikidearen Zentroa‌ dagoen abangoardiazko eraikina.‌ Gora egingo dugu, lehen harresiz inguratuta zegoen eremuan, Casas Reaisetik gailurrera heldu arte. Bertan dago Cervantes plaza, eta oraindik ere zutik dirauen udaletxearen egoitza zaharra. Ondoren, behera egingo dugu, ehun bat metrora A Inmaculada plaza baitago, hainbat mailatan. Ezkerrean katedralaren iparraldeko fatxada ikusiko dugu, eta eskuinean granitozko harlanduz egindako eraikin erraldoi bat, Apaiztegi Nagusiaren egoitza, San Martiño Pinario, Galiziako monasterio handia, Espainiako bigarren handiena San Lorenzo del Escorialen ondotik.

Tunel txiki horren bestaldean dago‌Obradoiro plaza. Eskuinaldean Isabel eta‌Fernando erregeen aginduz eraiki zen‌erromesei arreta eskaintzeko ospitale‌handia dago, egun, Errege Katolikoen‌ostatua dena, Paradore Nazionalen Sare Nazionalean integratuta.

Parean Raxoi jauregia dago, hemezortzigarren mendeko estilo frantsesekoa, Eliza Katolikoaren barruko gizon boteretsu baten aginduz eraikia. Egun, udaletxearen egoitza da.‌Ezkerraldean berriz, San Xerome ikastetxea,‌Unibertsitateko errektoretzaren‌ egoitza dena. Zinez etapa eta erromesaldi‌ amaiera fina da.‌

Aurrera egin behar da arkuaren petik pasatzeko.‌Arkua Galiziako erromanikoko‌ eraikin zibil bakarra denaren Gelmírez‌

5. Alameda ‌ Alde zaharraren ondoan dagoen‌eta hainbat monumentu dituen XIX.‌mendeko parke handiari Alameda‌esaten zaion arren, egiaz, hiru zati‌aski desberdin ditu: Alameda bera,‌ Ferradura pasealekua eta Santa‌Susanaren Carballeira (hariztia).‌Hiriguneko lorategi nagusia da eta‌katedralerako bista zoragarriak‌eskaintzen ditu. Santa Susana‌kapera, Pilarreko eliza, musikakioskoa‌eta usategia dira eraikin‌aipagarrienak.

Costa Vella

UNIBERTSITATE GUNEA

Hortas

3 Obradoiro plaza

2 4

1

Bonaval parkea

Inmaculada plaza

Quintana plaza

5

ue oq nR Sa

Camiño atea

rca Ce da e x Vir Belvis parkea

Obradoiro plaza

0,475 m

Camiño atea

105

Espainia plaza, Ribadeo

Cara auzoa eta kostaldea El Tejotik

MondoĂąedo

Salceda

106

LourenzĂĄ

O Ribeiro

Kapera, Lavacollan

Galizia

Monte do Gozo

ArzĂşa

Sobradoko monasterioa

Kalbarioa, Baamonden

Sobradoko urtegia

107

108

Jatorrizko bidea

Santiagoren gorpuzkinak aurkitu eta gutxira, Asturiasko Alfontso II. erregea izan zen Oviedotiko bidea erromesaldirako erabili zuen lehena eta etorkizuneko milioika erromesak abian jarri zituena.

Jatorrizko Bidea, Asturiasko hiriburutik irten eta Lugoko mendiak gaindituta iristen dena Galiziara, apostoluaren hilobiraino iristeko biderik zaharrena da. Erromes doanak denbora ez aurrera ez atzera dagoen herrixkak aurkituko ditu bidean barrena, hala nola paisaia bakarti eta isilak, landa tradizioari errotik lotuta daudenak.

Oviedotik irten eta Galiziako lurretara iritsi aurretik, bide osoan aurkituko dugu mendiko gastronomia, poteak, fabeak eta behiokela bikaina, alegia.

109

Sebrayu > Vega (Sariego) (23,7 km)

Etapa 26,9 km.

Argañoso

Canal

4,6 km.

Colloto

A-64

Granda

Puelles

Valdediós

Iglesia Sta. María

Lloses 454

Rozadas Ambás

Iglesia S. Pedro

Niévares Grases

Valdebárcena

7,6 km .

AS-267

Ablanedo

Camoca N-632

Capilla S. Blas

Bozanes AS-25 5

Cazanes

La Parra

Lavares

Villaviciosa

San Juan

Lugás

Mieres

Fozana Asturiasko Erdi Aroko eskualde garrantzitsuenetakoan ‌barrena ibiliko Fueyo Barreda Meres da erromesa; V ‌ aldediós harana eta albokoak ‌aberastasun historiko eta artistiko bikainekoak ‌dira. Harritzekoa Argüelles da altxor artistikorik ‌edoLaantzinako Vallina Noreña aztarna historikorik ‌gabeko herrixka El Berrón La Cuesta edo ingurua topatzea. ‌Bertako historia eta artearen zerura ‌begirako erlikiontzi Nora San Ferrera gisakoak dira haran e ‌ ta mendiak,Martín zaindari La Carrera AS legezkoak, alegia, S ‌ an Salvadorrera bidean zeharkatuko ‌ditugunak. Bendición

6,7 km.

3 ,6 km.

S. Salvador

El Berró n

Luaria Alto de la Campa

3,5 km.

4,5 km.

607

2,3 km.

Fabares

Pico

2,1 km.

Ambás

La Carcavá Pedrosa

N

S. Salvado r de Valdediós Alto de la Campa

La Cuesta

Oviedo

Vega de Sariego

AS-267

Moral

Kostako Bidea, Irundik Kantauri parean datorrena, bidebanatzera heldu da.

Villaviciosa eta gero, erromes-bidea Oviedobitan AS-18 banatzen da. Adar batek itsasbazterretik Cuyences egingo du Eoren itsasadarreraino, El Pontón de A-66 Vaqueros Galiziako mugaraino, alegia, bertatik Corredoria Abuli Santiagora jaisteko. Iparreko Bidea da.

Lug ‌Bestea, ibilbide kantauriarra alde batera Villamiana ‌utzita, mendietan barrena doa Oviedorantz, Sta. Eulalia ‌Donejakuerako erromesaldietan g ‌ arrantzi Naón Colloto handia duen hirirantz, bada. ‌Barnealdeko Iparreko Bidea edo Jatorrizko ‌Bidea esaten Viella Fr Linares AS-17 Granda zaio. Sebrayu eta O ‌ viedo arteko zatiak biak Conceyí San Pedro La Sierra lotzen ditu. ‌

Pola de Sier o

Vega

Etapa 23,7 km.

A- 8

Amandi

Posada

358

Llorianes La Rotella

Castiello

Villaviciosa

Castiello

Vega Vigil

Carda

367

Tornón

Miravalles

400

Vega de Sarieg o

5,9 km.

9,8 km.

462 Solares

110

Sebrayu

Etapa 19,1 km.

100 Sebrayu

Villaviciosa

Ca

A-64

San Roque A Narzanako paisaia eta eliza Traspando Campa gaina Villanueva

Quintanal San Pedro de Ambás

200

0

AS-249

San M

N-63 4

AS-26 7

Barbecho

Lieres S. Salvador de Valdediós Vega de Sariego

N

Sebrayu

300 Capilla Sebrayo

Pola de Siero

Ullaga

Valdesoro

La Vega de Sariego Valdediosko San Salvador

Etapa 18,8 km.

M

A Proba de Buróneko alternatiba jarraitzen bada > 369,4 km San Xoán de Padróneko alternatiba jarraitzen bada > 368,3 km

Villaviciosa (6.385 biz.)

1270ean Alfontso X. Jakintsuak ‌Puebla de Maliayo sortu zuen, gerora, Villaviciosa ‌izena hartuko zuena, herri oparoarena, ‌alegia.

1517an Ganteko Karlos printze ‌gaztea, Gaztela eta Aragoiko erresumen ardura ‌hartzera etorria, Tazonesko arrantzale portuan ‌ainguratua, Villaviciosan lehorreratu ‌zen itsasadarrean barrena eginda eta 4 egun ‌eman zituen bertan Valladolidera lehorrez ‌jarraitu aurretik. Garai batean portua zuen, ‌bai eta harresia ere, etxe armarridunak eta ‌ospitalea zegoen kale arte estu harriztatua ‌babesten zituena. Viciosa Villa horretan daude X ‌ III. mendeko Olivako Santa Maria eliza, b ‌ i aurrealde erromanikokoa, XVIII. mendeko S ‌ an Frantzisko komentua zena eta errenazimenduko j‌auregiak, indianoarkitekturaren a ‌ dibideez gain. Villaviciosako itsasadarra, ‌gainera, interes ekologikokoa da, ur-hegazti a ‌ skoren babesleku baita.

Naturaren Erreserba i‌zendatu zuten hori dela eta. Villa, halaxe e ‌ saten baitiote, sagardoaren aberria denez, e ‌ zingo dugu bertatik martxa egin.

Valdediós (5 biz.)

01

‌ isitatu behar da Valdediosko Santa ‌Maria b monasterio zistertarra. 1200 urtean ‌sortua, alboan San Salvador tenplu aurre ‌rromaniko txiki eta zoragarria du, ezagunagoa ‌dena Conventín izenarekin. 893 urtean ‌kontsakratu zuen zazpi apezpikuk San Salvador, h ‌ alaxe dio behintzat burualdearen ‌kanpoaldean jarritako marmolezko lauzako ‌sorrera-idazkunak, Alfontso III. mezenas ‌zela. Garrantzi handiko lana da, joera berrien ‌bultzadagatik galtzeko zorian zen estiloaren ‌azken lagin bikaina izan zelako. Europako ‌fusiozko lehen artea sortu zen horrela, erromanikoa, alegia, Asturiasen eginiko lanek nabarmen aberastuko zutena.

Sariego (159 biz.)

Donejakue Bidea Sariegoko kontzejutik pasatzen da Oviedorako bidean. Lurralde horretan ibar eta soro zabalak daude, ondare ale bikainez zipriztinduak, esaterako, Santiago eta San Román elizak, jatorri erromanikokoak. Vegan, herriburuan, erromesentzako aterpetxe bat dago, kapera eder baten ondoan, eta herrian behar dituen zerbitzu guztiak aurkituko ditu erromesak.

Donejakue Bide ofiziala ez da Valdediósetik pasatzen, baina bai gertutik, eta monumentu multzo horretara hurbiltzeko bideak primeran seinaleztatuta daude.

Mendiarteko inguru horietan nahitaez

111

Vega (Sariego) > Oviedo (26,9 km)

Etapa 26,9 km.

Colloto

La Viella Fresneda AS-17

Granda

Conceyín

La Sierra

San Pedro

Argüelles

El Berró n

La Vallina

Noreña

La Cuesta

3,5 km.

Pola de Sier o

San Martín

AS- 1

Bendición Posada

Celles

Pola de Siero

Ullaga 358

Llorianes

Peña

Vega

2,8 km

S. Pedr o de Nora

Soto

Sograndio

AS-24 8

N-63 4

San Roque Traspando

Careses

300

Aveno

250

Quintanal

Barbecho

N

Lieres

Vega de Sariego

Etapa 18,8 km.

Miyares

AS

Quex o

Malpica

La Vega de Sariego

Sta. Marí

Loriana

Lampa

Cerr Cap

El Llano U

AS-232

LatoresColloto/CuallotoN-634

100

0

Sendín

Sto. Meder o

150

50

Oviedoko ikuspegi orokorra Villamar

La Llorál La Pola Siero Las Mazas Las Campas El Berrón Granda

200

Villanueva AS-26 7

Escamplero

Ponteo

San Martín

A-64

Rañeces Valsera

Galle

11,3 km

9,8 km.

AS-249

N-634

Prañes

429

Oviedo

Vigil

462

de Grau

A-63

Trubia

La Rotella

Castiello

Vega de Sarieg o

Fluejo

Orviz

Ferrera

La Carrera

Valdesoro

AS-246

El Berrón

Castiello

112

Villapañada

5,5 km

Barreda

Meres

Nora

Cuero

San

Premoño

Fueyo

N

6,7 km.

Mieres Fozana

Entrelosríos

Oviedoko alde zaharrean sartu Pelayo ahala, bidaztia ‌Asturiasko ErdiSestiello Aroan murgildukoPeñaflor ‌da. Erromesaldiak funtsezkoak izan San Juan ziren h ‌ iriaren aberaste demografi koa Anzu eta k ‌ ulturala eman zedin, Guileiro hala nola zerbitzu g ‌ ehiago eskaini 369 ahal izateko eta Puerma d’Ànzu erregeeta e ‌ liza-hiri baino, Vega hiri unibertsal AS-2 gisako b ‌ ihurtzeko. Ez dezagun ahaztu San ‌Salvador katedrala eta bertako Somines Sta. Eulaia Sta. Ana Ganbera S ‌ antua xede zituena, Erdi Aroko ‌erromesaldietan garrantzitsuenetakoa Premoñ ‌zela Jerusalemgoa eta Erromakoaren An ‌ondoren, Donejakuerenarekin batera.Sta. María 4,5 km

Linares

Naón

N

2,3 km.

Colloto

Sta. Eulalia

3,3 km

Lugones

Villamiana

Grau

Corredoria

Abuli

Peñaflor

4,6 km.

Cuyences

Escamplero

Oviedo

Nora

AS-18

El Pontón de Vaqueros

A-66

Granda

Etapa 27,4 km.

Oviedo

Sariego gainditu ostean, erromesek S ‌ iero zeharkatu behar dute ibilbide e ‌ roso baten bitartez. Horrexek harritukoSan d ‌ u bidaztia Juan de Villapañad Asturiasko paisaia menditsuariSano ‌ Juan hituta baitator. Hiri handiAcevedo batera h ‌ urbildu ahala, AS Sandiche paisaiak desitxuratu e ‌ giten dira, Grauhiritartu / eta industrializatu g ‌ utxika, Asturiasko Gardo Agüera hiribururako bidean b ‌ ezala. ‌ La Matiega

Igles S. Anto de Pád

N-630 AS-1

Oviedo Oviedo Colloto zubia

Etapa 28,5 km.

A

A Proba de Buróneko alternatiba jarraitzen bada > 345,7 km

La Pola Siero (12.830 biz.)

Antzinako San Pedro erromes ‌eta pobreentzako aterpearen gainean sortua ‌Alfontso X.ak XIII. mendean emaniko baimenaren ‌bitartez. XVIII. mendetik aurrera, Marcenadoko S ‌ anta Cruz markesaren jauregi b ‌ arrokoa den garaitik, alegia, merkataritzaherria ‌izan da batez ere. Gero eta garrantzi ‌handiagoa hartu du bertako azienda azokak e ‌ ta, egun, bertako konkurrentzia dela eta, E ‌ spainiako behi-azienda merkatu garrantzitsuena ‌da eta Europako garrantzitsuenetako ‌bat.

Colloto/Cualloto (3.375 biz.)

Asturiasko hiriburua baino lehenago ‌dagoen azken herria, Siero eta Oviedo ‌lotzen zituen Erdi Aroko bidearen ibilbidean z‌ egoena. Nora ibaiaren gaineko erromatar ‌jatorriko Erdi Aroko zubia zeharkatuko dugu. H ‌ alaber da aipatzeko modukoa bertako Santa ‌Eulalia eliza, ukitu erromanikoko garaitza a ‌ rkua duena.

02

Oviedo (187.846 biz.)

Printzerriko hiriburua Europa ‌gehiena martxan jarri zuen erromes-fenomenoaren ‌helmuga izan zen, geldilekua ez ezik. ‌Behe Erdi Aroan Oviedoko San Salvador katedrala ‌erromes askoren helmuga zen, bertako ‌Ganbera Santuan dauden erlikia sakratuak ‌Asturiasko erresuma bisitatzeko aitzakia ‌bihurtu baitziren. Horrela, Frantses Bidean ‌zebiltzan erromesetako askok, Leónen San ‌Isidororen gorpuzkinak bisitatu ostean, Payares m ‌ endia gainditzen zuten Oviedora iristeko, ‌beren ibilbidetik apur bat aldendu arren. B ‌ aina IX. mendean, Asturiasko Alfontso II. ‌Garbia erregea Oviedoko gortetik Iria Flavia ‌(Padrón) izeneko lekurantz abian jarri zen ‌Santiago apostoluaren hilobi aurkitu berria ‌ezagutzera. Horixe izan zen, ziurrenik, Konpostela ‌xede zuen aurreneko erromesaldia. S ‌ antiagoren hilobiaren berria Europa osora ‌zabaldu zen eta Campus Stellae (Konpostela) ‌hura, errege asturiarrak santuaren erlikiak g ‌ ordetzeko eliza bat eraikitzeko agindu zuen l‌ekua, kristauen peregrinazio-zentro garrantzitsuenetakoa ‌bihurtu zen.

113

Oviedo

(187.846 biz.)

Oviedo, Asturiasko Printzerriko h ‌ iriburua, hiri ireki eta modernoa d ‌ a, nazioarteko proiekzio handikoa. ‌Erakargarri turistikoen artean, alde ‌zaharra aipatuko dugu, Katedrala ‌eta Ganbera Santua hartzen dituena, b ‌ ai eta Campoamor antzokia ere, ‌hiriko kultura ekitaldi askoren egoitza ‌dena. Monumentu ondare bikaina ‌du, Narancoko Santa Maria, Lilloko ‌San Migel eta Pradoseko San Julian, ‌esaterako, Gizateriaren Ondaren i‌zendatu dituztenak.

1. Pradoseko San Julián eliza

‌Oviedoren sorrera 761. urteko agiri ‌ atean aipatzen da, Máximo presbiteroa b ‌eta bere osaba Fromestano ‌abadea Oveto izeneko muinoan San ‌Bizenteri eskainitako basilika eraiki ‌zutenean.

Asturias eta Donejakue B ‌ idearen arteko lotura XI. mende ‌hasierakoa da, Alfontso II. Garbia ‌erregeak Konpostelarako erromesaldiari ‌ekin zionekoa, alegia.

Orduan ‌eman zitzaion hasiera Donejakue ‌erromesaldi zaharrenari, Oviedo eta

Pradoseko San Julian eliza ‌aurrerromanikoa, Alfontso II. G ‌ arbiaren (791-842) agintaldian ‌eraikia, zutik dirauten eraikin ‌aurrerromanikoetan zahar eta h ‌ andiena da.

Azpimarratzekoak dira h ‌ arresien barnealdea entokatzen ‌zuen estukoa eta gangak apaintzen d ‌ ituzten erromatar kutsuko ‌margolanak, bai eta erdiko absidea ere zeharkatzen duen arkuteria itsua eta hutsarteak ixten dituzten saretak.

Av da .d el Ca nt áb ric o

2. Narancoko monumetu aurrerromanikoak Narancoko Santa Maria: Ramiro I.aen j‌auregia (842-850), Narancokoa, ‌parekorik ez duen eraikina da, xede a ‌ rgirik gabekoa (jauregia, eliza, errege p ‌ abilioia, errege ikasgela, eta abar) e ‌ ta Europako aurrerromanikoko a ‌ rtearen adierazgarriena. L ‌ illoko San Migel: Ramiro I.ak eraiki ‌zueneko itxuraren herena baizik ez ‌da bere horretan gorde. Behe Erdi A ‌ roan, eliza NARANCO HIRIA behera etorri zen zati ‌batean eta egungo burualdea eraiki b ‌ ehar izan zuten. Egun, jatorrizko ‌atariak eta jatorrizko nabearen ‌zatietako batek irauten dute. ‌

C/ de Ur

3.San Salvador katedrala eta Ganbera Santua Oviedo katedralaren jatorria Alfontso ‌II. Garbia (791-842) erregeak San ‌Salvadorri eskainitako basilika da. XIV. m ‌ endean ekin zioten katedral gotikoa ‌eraikitzeari, lehenagoko basilika ‌aurrerromaniko eta erromanikoa b ‌ ehera botata. XVI. mendean amaitu ‌zituzten eraikitze114

San Frantzisko zelaia

C/ St a.

Su sa na

Reconquista hotela

< Oviedo 0 km > A Proba de Buróneko alternatiba jarraitzen bada > 318,8 km ‌ antiago artekoa, Asturias mendebaldeko S ‌barneko lurren bidez. ‌ XI eta XIII. mendeetan eta hurrengoetan ‌erromes asko hartuko dituen b ‌ idea da; izan ere, Oviedoko San ‌Salvador gurtzeko aukera erakargarria e ‌ giten zaie erromes lanak, dorreari e ‌ rrematea jarrita, dagoeneko gotiko b ‌ erantiar estiloan.

Jatorrizko eraikinen ‌artetik, Alfontso II. Garbiak agindutako G ‌ anbera Santuak irauten du.

4. Foncalada IX. mendeko iturria, Alfontso III. ‌Handia (866-910) erregearen ‌agintaldian eraikia, Goi Erdi Aroko ‌erabilgarritasun publikoko eraikin ‌zibilen adibide bakarra da. Ur ‌edangarriko iturriaren emaria ‌babesten du, lurzorutik datorrena ‌harlanduzko gorputza duen ur-biltegi ‌estalira. Frontoian zizelkatu zuten ‌Garaitzaren Gurutzearen erliebea, ‌besoetatik alfa eta omega zintzilik ‌dauzkala.

C/ Gener al Elorza

ria

ALDE ZAHARRA

ko

a

ería end C/ T

Ronda Sur

C/

rri áva Ch or t c Vi

El Campin

1 km Katedrala

askori, Leónen ‌Frantses Bidea utzi eta Ganbera S ‌ antuko erlikiak ohoratu ditzakete e ‌ ta. Esaera zaharrak dioen bezala: ‌«Santiagora doana eta San Salvadorrera e ‌ z datorrena, nagusia ahaztuta d ‌ oa morroiarenera».

5. Alde zaharra Hirigune historiko monumentalean ‌daude –aldi berean hiriko gune ‌dinamikoenetakoa den horretan– ‌Katedrala, Udaletxea, San Isidoro ‌eliza, San Tirso eliza, San Pelayo ‌monasterioa, San Bizente komentua (‌ Asturiasko Arkeologia Museoa), ‌Alfontso II. plaza, Trascorrales Plaza, A ‌ pezpikuaren Korralea eta Paraguas ‌plaza. Fontán azoka, halaber, ‌1882ko eraikin batean kokatua, b ‌ ertan dago.

6. Asturiasko Arkeologia Museoa Beneditarren San Bizente monasterio ‌zaharrean du egoitza. XVI. mendeko ‌eraikina Oviedoko historiari ‌errotik lotuta dago, Benito Feijoo (‌ 1676-1764) apaiza bizi zen eta bere l‌an guztiak idatzi zituen etxea delako. Museoak batez ere Asturiasko ‌arkeologiari erreparatzen dio.

7. Asturiasko Arte Ederren Musoea Asturiasko arte-bilduma publiko ‌handiena dago bertan, pintura, ‌eskultura, marrazketa, grabatugintza, ‌argizkigintza eta arte aplikatuak eta i‌ndustrialak aintzat hartuta. Oviedoko ‌alde zaharreko hiru eraikin hartzen d ‌ itu, guztiak ere, katedralaren o ‌ inetara: Velarde jauregia (1767), R ‌ eguera arkitektuaren lanik ‌gorena, Oviedo-Portal leinuaren e ‌ txea (1660) Melchor de Velasco ‌arkitekto kantabriarrarena, eta 40ko ‌hamarkadako eraikin bat. Museoak abangoardiako zabalpen bat izan du azken urteotan, eta erakusketetarako espazioak ugaritu ditu.

115

Oviedo > San Juan de Villapañada (27,4 km)

Etapa 19,5 km.

AS-237

Agüera

N

Anzu

5,5 km

Guileiro 369

Puerma

Vega d’Ànzu

AS-232

Somines Premoño

Sta. Eulaia

Sta. Ana

Premoño Ania Sta. María de Grau

Escamplero

4,5 km

Fluejo A-63 N-634

Trubia

S. Pedr o de Nora

Prañes

Salas

Folgueiras

Rañeces Valsera Escamplero

Soto

Quintoños

AS-228

Quex o

Gallegos Sograndio

Malpica

11,3 km

Ponteo Villamar Sendín La Llorál Las Mazas Las Campas Sto. Meder o

Oviedo

116

Sta. María

Loriana Lampajúa

N-634

Oviedo

Etapa 28,5 km.

AS-15

Iglesia S. Antonio de Pádua

AS-18

N-634 AS-16

Dóriga Sta. Eulalia

San Marcelo

Bulse

Ntra. Señora

400

N-630 AS-1

Cornellana (San Juan) Monasterio del Salvador

Cerro del Capellán

El Llano Ules

AS-232

Sobrerriba

300 200 100 0

Oviedo

Peñaflorreko zubia Cabruñana

El Freisnu

N

Latores

Villampero

Moteagudo ‌ taparen amaieran E Villapañadako ‌San Joanera iritsiko garaVillaraba (toponimia La Calzada ‌tradizionalaren arabera, Lleñapañada).

Borreras Llamas Villacarisme ‌Bertan da aterpea, Erdi Aroan ‌Jerusalemgo San Juan Ordenarena z‌ enEspinedo ospitalearen oinordeko dena.

3,5 km

San Juan

7,5 km

Peñaflor

Sestiello

AS-226

Casazorrina

Cuero

San Pelayo

5,2 km

La Matiega

Entrelosríos

del Viso

AS-226

Mallecín Erdi Aroko Ponte La deBarrosa Gallegos erabiliko ‌dugu, XIII. mendeko agirietan azaldu ‌arren, XV. mendeko egitura duena e ‌ gun, Villamar Nora ibaia zeharkatu eta Regueras La Sala Casazorrina ‌kontzejuan sartzeko (1380az g ‌ eroztik Oviedoko apezpikuaren eskumenetik ‌kanpo). Grau/Grado herriraino d ‌ agoen bidea Asturias erdialdeko p ‌ aisaia tipikoan Quintana barrena doa, Nalón i‌baiak ureztatutako Allence lurretan. Ibarrak e ‌ ta mendixkak, errekak, herriak eta h ‌ errixkak, denboran atzera Lorís Villazón ekarriz. garamatzatenak i‌ragana bistara 3,3 km

Sandiche

Grau / Gardo

Sta. Eulalia de Dóriga Cornellana

3,3 km

Peñaflor

San Juan

Acevedo

Oviedo zaharreko hiri paisaia eta N ‌ aranco hego-hegaleko landa p ‌ aisaia menditarra lagun ditugula hasiko d ‌ ugu etapa Salas Oviedoko katedraleko S ‌ albatzailearen Godán irudiaren aurrean. ‌ S. Martín Ermita

S. Juan de Villapañada

2,8 km

San Juan de Villapañada

Grau

Villapañada

Etapa 27,4 km.

Escamplero Acevedo

Premoño San Juan de Villapañada San Juan

Peñaflor

Rozadas Grau

San Juan de Villapañada Karmengo kapera, Llampaxuga

Etapa 20,9 km.

< Oviedo 0 km > A Proba de Buróneko alternatiba jarraitzen bada > 318,8 km

Premoño (88 biz.)

Gaur biztanle gutxi dituen herriak ‌Erdi Aroan XVIII. mendera arte indarrean ‌izan zen ospitalea zuen. Oraindik ere zutik ‌diraute ospitalearen kaperak, Santa Anari ‌eskainitakoak (XV. mendekoa) eta kapera h ‌ artzen duen eraikinak, Portalada jauretxea ‌deritzonak.

Peñaflor (122 biz.)

Peñaflorreko San Joan parrokian j‌atorri erromanikoko zubia dago, 1144ko ‌agirietan aipatua, Nalon ibaiaren bestaldera ‌iristeko bidea ematen duena. Candamo eta ‌Regueras kontzejuak lotzen dituen zubiaren ‌historia luzean nabarmentzekoa da XIX. m ‌ ende hasieran, Espainiako Independentzia ‌gerran, espainiarrak eta frantsesak borrokan g ‌ ogor jardun zutela inguruko lurretan. Argi ‌geratzen da, bada, sarbide horren garrantzi ‌historikoa, Asturiasko barnealdetik mendebalderantz ‌jotzeko pasabide naturala delako.

Grau/Grado (7.176 biz.)

Grado herriari buruzko erreferentzia ‌historikoak erromatarren garaikoak dira, ‌orduko aztarna arkeologiko asko daudelako. ‌Bideko herri tipikoa da, X. mendeaz geroztik

03

‌ antiagora abiatu diren erromesen epelera S ‌hurbildu dena. Historia luzea izan arren (Alfontso ‌X.ak XIII. mende erdialdean emaniko ‌udal foruak har genitzake abiapuntu gisa) gutxi ‌dira garai bateko lorien isla emango duten ‌aztarna arkeologikoak, baina, hori bai, alde ‌zaharrak Erdi Aroko jatorria duen hirigintzari ‌eusten dio eta XIII. mendean herria babesteko ‌eraiki zen harresiaren aztarnak ikusgai d ‌ aude. ‌ Grau merkataritza tradizio handiko herria ‌da. Horren adierazgarri da Asturias osoan ‌bertako merkatuek tokiko produktuei esker ‌(barazkiek, gaztek eta espelta ogia) eta salerosketarako e ‌ z ezik aisialdirako aukera ematen ‌duelako (saskigintza bezalako artisaujarduerak, z‌ ur-lanketa, azabatxelanketa) e ‌ skuratu duen izen ona. ‌ San Pelayo auzoan dago Etnografi a museoa ‌(Asturias erdi-mendebaldean kokaturiko eskualdeko k‌ ultura tradizionalaren erakusgarri) ‌eta, alde zaharra gurutzatuz gero, XVII. mendeko ‌Valdecarzana jauregia aurkituko dugu, ‌bai eta XVIII. Doloretako kapera barrokoa e ‌ re.

117

San Juan de Villapañada > Salas (19,5 km)

Etapa 19,5 km.

Salas

Salas Godán

S. Martín Ermita

del Viso

3,3 km

AS-226

Mallecín

La Barrosa

AS-226

Casazorrina

Villamar Casazorrina

La Sala

Quintana

Allence Lorís

7,5 km

Villazón

Villampero

Moteagudo Villaraba Llamas

Borreras

La Calzada Villacarisme Espinedo Folgueiras

Sobrerriba

Cornellana (San Juan) 3,5 km

Sta. Eulalia de Dóriga Cornellana

Quintoños

Monasterio del Salvador

AS-15

Donejakueren tradizioari oso loturiko ‌eskualdea da, barnealdeko ‌bideak kostara egiten duen bidegurutzea ‌baita. Freisnun dago eskualdean o ‌ so gurtua den santutegia. Inguru h ‌ orietan Espainiako Independentzia ‌Gerra garaian borroka latzak izan ziren ‌komunikaziolotune garrantzitsua ‌zelako; bat egiten dute Donejakue B ‌ ideak eta Mesa bidearen adarretako ‌batek (Asturias eta Leon iparraldea ‌lotzen dituen komunikazio bidea). ‌ Asturiasko jauretxe eta landa jauregi ‌tipikoen adibide bikainak, bai eta horreoak e ‌ ta erdialdeko estiloko panerak ‌ere izango ditu lagun erromesak e ‌ tapa honetan. Cornellana eta Salas i‌baien arteko mendixkak, lautadak e ‌ ta ibarrak dira ibilbide lasai honen o ‌ sagaiak. ‌ Salaseko monumentu ondarea garrantzitsua d ‌ a oso, Neolitikoko tumulu ‌asko eta Brontze Aroko aztarnak aurkitu ‌direlako. Erromatarrak ere eskualde ‌horietan izan ziren, urre-indusketak h ‌ orren seinale baitira.

N-634 AS-16

Dóriga Sta. Eulalia

San Marcelo

Bulse

118

5,2 km

El Freisnu

Cabruñana

Freisnuko Ama Birjinaren Santutegia

N

S. Juan de Villapañada

Ntra. Señora

San Juan de Villapañada Acevedo

San Juan

Rozadas

Etapa 20,9 km.

300 200 100 0

Casazorrina

Sta. Eulalia de Dóriga Cornellana San Juan de Villapañada

Salas Cornellanako San Salvador

< Oviedo 27,5 km > A Proba de Buróneko alternatiba jarraitzen bada > 291,4 km

Cornellana (564 biz.)

Bertan dago Asturiasko monasterio ‌garrantzitsuenetako bat dena, Cornellanako ‌San Salvador, alegia. 1024. urtean sortu zuen ‌Infanta Kristinak, Bermudo II. eta Velasquita e ‌ rreginaren alaba zenak, Ordoño senarra hil o ‌ ndoren komentu horretara erretiratzeko. I‌nfanta hil eta gero, bere oinordekoek Clunyko ‌fraideen esku utzi zuten monasterioa ‌1122an beneditarren zenobioa osa zezaten. M ‌ endeek aurrera egin ahala, Salasko kontzejuaren l‌ur askoren jabetzarekin egin zen, ‌1835ean monasterioak indarrean egoteari u ‌ tzi zion arte mantendu zituenak. Cornellanako ‌San Salvador monasterioaren multzo ‌arkitektonikoa osatzen dute elizak eta erantsitako ‌monasterioak. San Salvador elizak, X ‌ VII. mendearen bigarren erdialdean berritutako ‌tenplu erromanikoa denak, basilikaren o ‌ in-planoa du, hiru nabe gurutze itxurako z‌ utabez banatuak, hiru absideko burualdea ‌eta eskuinaldeari erantsitako bi pisu eta ‌oin-plano karratuko dorrea. Barnealdea X ‌ VIII. mendeko erretaula bikainez apainduta d ‌ ago. XVII eta XVIII. mende hasieratan berritu ‌ziren monasterioaren gainontzeko aretoak. ‌Monasterioari bi pisuko aurrealde dotorea ‌eman zitzaion, molduradun leihokoa lehendabizikoan e ‌ ta burdinezko balkoiak dituena bigarrengoan. Erdiko gorputza barrokoaren ‌elementu tipikoz apainduta dago: zutabeak, ‌balkoiak, frontoi zatitua eta armarri erraldoia. K ‌ alostrape barrokoa, Erdi Arokoaren ordezkoa, o ‌ in-plano karratukoa eta bi pisukoa ‌da, behealdeko arkuak eta lehendabiziko ‌pisuko balkoi molduradunak bat egiten dituena. ‌Garai bateko bi ate erromaniko ere ‌ikusgai daude egun.

04

Salas (1.517 biz.)

1994an Multzo Historiko izendaturiko ‌Salas herri ederrak, aukeratutako ‌ondasun bilduma bikaina du herrigunean ‌bertan, Santa Maria koleg iata (1549an ‌eraikia eta Asturiasko errenazimenduko ‌arkitekturaren adibide onenetakoa), XIV eta X ‌ V. mendeko jaun-dorrea eta XVI. mende e ‌ rdialdeko Valdés leinuaren jauregia, kasu. S ‌ alasetik gertu dago San Martin tenplua. ‌Jatorri aurrerromanikoko tenplukoak dira dorrearen ‌barnealdean egokitutako museoan ‌gordetzen diren hilarri bikainak eta aztarna ‌arkeologikoak. Merezi du bisitak artezalea ‌izanez gero. Halaber da nahitaezkoa herri ‌aparta horretako kale lasaietan barrena ‌goizez paseatzea, jauretxe eta noble jauregi ‌txikiak ikusteko.

119

N

V

Seb

Sebrayu

Vega de Sariego

Salas > Tineo (19,1 km)

Etapa 18,8 km.

Etapa 19,1 km.

Donejakue Bidea behi-aziendak, ‌jauretxeak, landetxeak, ur-errotak, ‌gurutzeak eta ermita zaharrak dauden ‌lurretan sartuko da, garai bateko debozio ‌handien isla Borres Sta. María direnak eta Asturiasko m ‌ endebaldean garrantzi handia izan z‌ utenak. ‌ San Vi

Tineo

Tineo

Borres

AS-215

San Pedro

N

Zarracín

6,7 km

Sta. Eulalia

Las Tabiernas

El Crucero Sta. Eulalia

El Pedregal

10 km

AS-216

Orrea Espinako igoeraren lehen zatian basoa ‌da nagusi. Aldiz, amaiera aldera, Bust zuhaitz g ‌ abeziak Tineoko paisaiaEl Espín ederrez g ‌ ozatzeko aukera ematen du.

Egun ere u ‌ rrea bilatzen da Tineoko kontzejuko i‌baietan, jokoagatik gehiago, errentagatik b ‌ aino. Izan ere, kontzejuaren Campiello ‌aberastasuna harizti eta pagadiak dira.

L ‌Mendeak dituzten zuhaitzak, elezaharrak Pelontre ‌eta Santiagora doazen bideak, h ‌ oriek dira herri horretako harribitxiak.

Santos Justo y Pastor

El Pedregal

S. Martín de Semproniana

Idarga

El Posadorio San Vicente

N-634

Bodenaya

Obona El Peligro AS-217

N

Cueva

Piedratecha

La Espina

Fenolledo

San Julián

Bide-zatia Espinan Santullano

El Castro

800

Porciles

700

816

600 La Peña

San Vicente Aciana AS-226

Poles

500

Ardesaldo

La Pereda

Piedralonga

Brañugas 1016

Mañores

300 200

San Ped

AS-215

Tineo

100 0

Etapa 14,2 km.

Norón

El Pedregal Ponte

Fluejo

400 Las Barracas

Salas

La Espina

Tineo

Rebollín

Salas

Barredo

6,0 km

7,9 km

Casandresin

Villaluz

Robled o de Obona

2,8 km

Monasterio de Obon a

La Pereda

La Bouga

120

Vega de Rey

El Espín

Sto. Tomás

1,5 km

La La Espina Pereda

3,0 km

La Millariega

Salas

Tineo Tineo

Etapa 12,1 km.

< Oviedo 47 km > A Proba de Buróneko alternatiba jarraitzen bada > 291,4 km

La Espina (285 biz.)

Donejakue bideak Salas kontzejuan ‌zeharkatzen duen azken herria da. Udan ‌mendialdera joandako behizainen herrixka ‌izatez, Espina bidegurutze historiko batean ‌kokatua dago, Asturiasko mendebaldearen ‌sarrerako atea deritzon horretan, hain ‌zuzen ere. Duela ez hainbeste arte iraun du ‌Fernando Valdés Salas inkisidore nagusiak ‌sorturiko ospitaleak. Egun, herrian hainbat ‌izen oneko ostatu dago.

Tineo (3.524 biz.)

Tineo Asturiasko herri zaharrenetakoa ‌da, kastroen garaikoa, apika, eta Asturias ‌mendebaldeko garrantzitsuenetakoa. ‌Tineo herrixkaren sorrera Alfontso IX.aren ‌garaian izan zen, Oviedotik Santiagorako ‌erromes-bideko nahitaezko igaroleku izendatu ‌zuena. Tineo mendi-hegaletan dauden h ‌ erri horietakoa da, bideko herrien ohiko h ‌ irigintza duena, nahiz eta egun bestela a ‌ geri den. ‌ Udalerriak hainbat herrigune ditu.

Behealdea, F ‌ ondos de la Villa deritzona, eta Pico edo C ‌ imadevilla inguruak, biak

05

ere landa itxura ‌tradizionalari eusten diotenak; alegia, eraikin o ‌ sagarri asko, horreo, panera, ukuilu, lastategi ‌eta errotak, kasu. Herrigune biak lotzen ‌ditu XIX. mendeko eraikinak eta Erdi Aroko e ‌ raikin apartak tartekatzen diren herri-zatiak. ‌Frantziskotarren monasterio garrantzitsu ‌baten egoitza zenaren aztarna da eliza, XIII. ‌mendekoa, egun Tineoko parrokia dena. ‌Barrualdeko Arte Sakratuaren museoa oso ‌interesgarria da, erakusgai dagoen inguruko ‌elizetako pieza erlijiosoen bilduma arreta berezia ‌eskaintzeko modukoa delako. Herriko b ‌ este eraikin nabarmen horietakoa da García d ‌ e Tineo leinuaren jauregia, bestek beste, X ‌ III. mendekoa izan daitekeen dorre biribila ‌duena, edota XVI. mendeko Merás leinuaren ‌jauregia. ‌ gungo aterpea Mater Christi ospitale E historikoaren ‌ordezkoa da. XIII. mendeko eraikin ‌haren aztarnak oraindik ere agerian dira kale n ‌ agusian. Antza, ospitale hori da erromesak A ‌ sturiasen aurki zezakeen garrantzitsuena, ‌gaur Jatorrizko Bidea esaten zaion horretan z‌ ihoala.

121

Ovie

V

N

Vega de Sariego

AS-1

Oviedo

Tineo > Borres (18,8 km)

Borres

AS-219

San Vicente

Bustiello

Lago

El Espín

Laniello

Vega de Rey

Villaluz

2,8 km

Obona El Peligro AS-217

N

Piedratecha

Monasterio de Obon a

Murias Robled o de Obona

2 km

S. Martín de Semproniana

Fenolledo

10,3 km

800 700 Brañugas 1016

Fluejo

Mañores

500 400

200 100 0

122

Etapa 12,1 km.

Borres

Tineo

San Pedro

Tineo

Couc

El Espín

Porciles

Carcediel Obonako monasterioa

600

300 AS-215

Lavadoira

899

Piedratecha

Salas

Colinas de Arrib a Colinas de Abajo

La Mortera 3,0 km

Norón

La Mortera

6,0 km

Piedralonga

AS-14

Calobredo Peñablanca Caleyo

Buño

Santullano

Ponte

Castaned

Montefurad

Peñaseita

Pola de Allande

Ferroy

San Julián

Barredo

Lago

8,6 km

Pelontre

‌ sturieraren mendebaldeko dialektoaren A Sta. María ‌eskualdea da, herri-arkitektura b ‌ erezikoa, bertan baino ez dauden e ‌ raikitzeezaugarriak dituena. Maiz i‌kusiko ditugu antzinako irudiak dituzten h ‌ orreoak eta panerak, bai eta e ‌ garriz datorrena asetuko duten iturri z‌ aharrak ere. Palo mendilerroko folklorearen l‌urrak dira, bidaztiari Asturiasko i‌zaki mitologikoen AS-14 berri emango dioten e ‌ lezaharrak dituztenak. Lainoa, trikuarriak e ‌ ta Panchón antigoaleko tradizioak dauden e ‌ skualdea da, bideko seinaleei arreta e ‌ skaini1411 beharrekoa.

Pola de Allande Peñasieta

10 km

Campiello

Ba

N

Orrea

Berducedo

Sta. María

Etapa 28,5 km.

Etapa osoan zehar Donejakueri d ‌ ebozioa erakusteko kapera asko t‌ opatuko dugu.

Zeharkatu beharko d ‌ ira mendilerroak eta Berducedo mendi-hegalak, A ‌ sturias mendebaldeko Sta. María barnealdean e ‌ rabat murgilduta gaudenez.

Bide lasai e ‌ ta bakartia izaki, han hemenka herriak e ‌ ta baserriak ageri dituen mendialdeko p ‌ aisaia duena, ibiltzeari utzi eta miran h ‌ asteko gogoak ematenCarcedo du. de Lago 4,6 km

Borres

Etapa 18,8 km.

Cerredo Sangoñedo AS-219

Sta. María

Santiago

Borres Borres

Borresko eliza

Etapa 9,5 km.

< Oviedo 66 km > A Proba de Buróneko alternatiba jarraitzen bada > 252,8 km

Obona (64 biz.)

Herri horretan dago Obonako S ‌ anta Maria monasterioa. Monasterioaren ‌jatorria ez dago argi, Silo erregearen seme ‌Adelgasterrek 871. urtean sortu zuela dioen a ‌ giriaren egiazkotasunak zalantzak eragiten d ‌ ituelako. X. mendeko agiri batean herria ‌aipatzen da eta XII.eko beste batean, berriz, ‌beneditarren zentro garrantzitsua zela esaten d ‌ a. Alfontso IX.ak monasterioa bisitatu eta ‌gero, Donejakue Bideko nahitaezko igaroleku ‌izatearen pribilegioa eman zion eta, horretarako, ‌ibilbide ofi ziala aldatu zuen, eskualdearen ‌gainean zuen kontrol ekonomikoa eta ‌kulturala areagotuz. Garairik onenean Obonako ‌monjeek abeltzaintza eta nekazaritza ‌teknika berritzaileak erabili eta fi losofi a eta t‌ eologia eskolak ematen zituzten. ‌XII. mendean, Obonako monasterioaren ‌multzoan zeuden tenploa, kalostrapea, ‌komentuko aretoak eta ostatua. Egun oso ‌itxuraldatuta dago eta eliza da denetan eraikin z‌ aharrena. ‌XII. mendeko tenplu erromanikoa da, aldaketa g ‌ utxi jasan dituena. Beneditarren ‌arkitektura eta estetika zistertarra bat egiten d ‌ ituen morfologia ageri du, apaindura gabezia ‌eta margolan austeritatea ezaugarri ‌dituela. Basilikak oin-planoa du, bost zatiko ‌hiru nabe eta burualde hirukoitza zati zuzen ‌bat aurretik duela, alboetakoak baino askoz ‌handiagoa den kapera nagusiaz gainera. X ‌ VII. mendean ekin zieten monasterioaren b ‌ erritze-lanei.

Taxukera desberdineko bi s ‌ olairu ditu: behekoa, molduradun profi leko ‌puntu erdiko arkuak dituena, eta goialdekoa, ‌beheko solairutik datozen pilastra ‌luzeez banatuta dauden bao laukizuzenak d ‌ ituena.

Jatorrizko kalostrapean hobiratu ‌zituzten monasterioaren sortzaileak, baina X ‌ VI. mendean haien gorpuzkinak tenpluaren ‌barnealdera lekualdatu zituzten.

06

Obona ostatu ‌garrantzitsua izan zen, norbere baitara ‌bildu eta hausnartzeko aproposa, eta artelan ‌ugari gordetzen zituen arren, guztiak galdu ‌dira egurlanduzko Kristo erromanikoa salbu, ‌espresio gozoa duena.

Borres (72 biz.)

Herri horretako aterpea (garai b ‌ ateko Ospitalearen Etxea) da Donejakue B ‌ idekoen artean lehendabizi aipatzen dena. I‌zan ere, 889 urteko agiri batean aipatua ‌da, Alfontso III.a errege asturiarrak ospitalea ‌Santiagoko basilikari eman zionean. Gaur egun ez dago zerbitzurik Borresen, aterpetxea eta jatetxe/ taberna batez gain. Hortaz, Campiellon hornitu beharko gara behar dugun guztiaz.

123

Oviedo

Acevedo

S.

Ovie

AS-1

AS-18

San Juan

Rozadas

Borres > Berducedo

(28,5 km / alternatiba: 27 km)

AS-14

Sta. María

N

4,6 km

Balded o

Lago

Carcedo de Lago

Lago

14,6 km

Sta. María

Castanedo

8,6 km

Montefurado

AS-14

Panchón

Ferroy

10,3 km

Buspol

Lavadoira

Buño

La Figuerina

Coucillín

899

Porciles Colinas de Arrib a Colinas de Abajo

800

AS-219

Sta. María

600

Santiago

400

Borres

200

Etapa 9,5 km.

0

Lago Berducedo

Cerredo Sangoñedo

Samblismo

Puerto Palo

1000

La Mortera 3,0 km

Borres

La Mortera

Carcediel

124

A Mesa

A Mesa

AS-14

Calobredo Peñablanca Caleyo

4,3 km

2 km

Peñaseita

AS-14

N

Pola de Allande Peñasieta

1411

Pola de Allande

AS-12

Lehendabiziko ibilbidea hautatuz gero, Paradela de Salime ‌gizakiaren eragina paisaian nabariagoa ‌da, han hemenka aurkituko ditugu-eta ‌herrixkak eta baserriak. Horreoak, jauretxeak, ‌landetxeak eta ermita zaharrak ‌ikusiko ditugu ibilbide osoan zehar. ‌Ameriketara joan eta handik etorri ziren Salime ‌indianoen ekarria ikusiko dugu halaber. ‌Pola de Allandera iritsi baino lehentxeago, ‌kastroen kulturaren aztarnak d ‌ auzkagu zain San Chuis deritzonean, B ‌ eduledoko San Martin herriko lurretan. ‌Hospitalesetik doazenek aintzat hartu ‌behar dute ibilbide osoan zehar ez dagoelaVillar ‌aterpe nahiz de Buspol inor bizi den lekurik. H ‌ ospitales ibilbide historikoan barrena ‌joateko, gogortasun handikoa izan ‌arren, Espainiako BuspolDonejakue bide-zati ‌guztietan ederrenetakoa den Buspol hori egiteko, a ‌ legia, Samblismoko 1121 bidegurutzean ‌eskuinaldera jo behar dugu. ,2,0 km

Berducedo

Berducedo

Etapa 20,9 km.

Bitan banatzen da Bidea bertan. E ‌ zkerretik, Pola de Allandera goaz ‌eta eskuinetik, Fonfaraón edo Hospitales m ‌ endilerrora.

S. Salvador Ibilbide biek bat egiten d ‌ uten Palo gainean, Grandas 12 bat kilometroren ‌buruan. ‌ de Salime Grandas de Salim e

Etapa 28,5 km.

La Mortera

Borres

AS-14

Peñaseita

Berducedo

Pola de Allande Sta. María

Berducedo Cienfuegos jauregia Etapa 24,5 km.

< Oviedo 85 km > A Proba de Buróneko alternatiba jarraitzen bada > 234 km

La Mortera (49 biz)

Herri horretako ondasunik handienak ‌Mortera jauregiaren hondakinak eta San ‌Paskual kapera dira. Bertako dendatabernan ‌bidean aurrera egiteko behar ditugun guztiak ‌erosi ahalko ditugu; edota, bestela, bertako ‌produktuez eginiko otorduaz gozatu.

Pola de Allande (425 biz.)

1262 eta 1268 urteen artean ‌sortu zen Pola de Allande. Ordutik XIX. m ‌ endera arte Nisón ibaiaren ezkerraldeko e ‌ ta Donejakue Bide ertzeko herria baino ‌ez da izan. Bertako monumentuen artean, ‌Cienfuegos edo Peñalba jauregi ikusgarria a ‌ ipatu behar da, dagoen gainaldetik herri o ‌ soa zaintzen duena. XV. mendeko eraikina d ‌ a jatorriz, baina behealdeak bakarrik eusten d ‌ ie ezaugarri gotikoei, gainerakoan hainbat ‌berritze-lan egin zaizkiolako. ‌ Litxurako oinplanoa du eta almenarik gabeko h ‌ iru dorre sendo, eraikina are ikusgarriagoa ‌egiten dutenak. Indianoen arkitektura ikusiko ‌dugu Pola de Allandeko herrigunearen zati ‌handi batean. Esaterako, Veigas etxea edo I‌gnacio Álvarez Castelao arkitektoak eiginiko R ‌ amos-Valledor leinuaren txaleta, kasu, ‌mendialdeko estiloan eginiko Villa Rosario, Ramos Ron leinuaren jauregi neoklasikoa eta O ‌ lalla-Valledor leinuaren jauretxea, Euskal ‌Herriko baserrien tankerakoa. San Andres p ‌ arrokia-eliza,

07

XVI. mendeko eraikinak j‌atorrizko oinplano erromanikoari bere ‌horretan eutsi diona, eta 1907ko udaletxea e ‌ re aipatu behar dira.

Lago (4 biz.)

Herrixka txiki horretako eliza interesgarria ‌da oso, XVI. mendeko kanpaia du eta h ‌ agin ale baten ondoan kokatuta dago. Zuhaitz ‌horixe, Asturiasen ohi bezala, elizaren ‌alboetako batean dagoena, Natura Monumentu ‌izendatu zuten. 9 metroko garaiera du ‌eta enborrak, aldiz, 5,6 metroko perimetroa.

Montefurado (1 biz.)

Sortzez ospitale izan zen herria, kaperan ‌oraindik ere Santiagoren irudi bitxi bat ‌gordetzen duena.

Berducedo (100 biz.)

1980 urtera arte ospitale etxea izan z‌ en bertan. Fundazio horretako arbelezko ‌xafl a bat medikuaren etxeko aurrealdean ipini ‌zuten. Herriko parrokia-eliza XIV. mendekoa d ‌ a. Donejakue Bidearen inguruetan aurkituko ‌dugu Bedramóneko Ama Birjinaren santutegia. B ‌ edramóneko gainean dago (Beducedo m ‌ endia, 940 m) Valledorreko San Martin parrokian. ‌Jarraitzaile asko ditu eta 36ko Gerra ‌ondorenean berreraiki zen. Oinplano laukizuzena, a ‌ ltuera gehiago burualdean eta zutabe ‌gaineko ataria ditu. ‌

125

S.

Acevedo

San Juan

Rozadas

Berducedo > Grandas de Salime (20,9 km)

Etapa 20,9 km.

Grandas de Salim e

S. Salvador

Grandas de Salime

AS-12

14,6 km

Paradela de Salime

Salime

AS-14

Buspol ,2,0 km

Buspol 1121

Ibilbideak Palo mendian gora egiten ‌du, hasiera oso sigi-sagatsuko bidean ‌barrena. Urtegiari dagokionez, txalupan ‌zeharkatzeko aukera ziurtatu ez b ‌ adugu, azken jaitsiera-zatia baino l‌ehen Muras aldera daraman pistatik jo b ‌ ehar dugu.

Salimeko herria zeharkatzen z‌ uen ibilbide historikoaren ordez e ‌ gin daiteke eta XX. mende erdialdeko S ‌ alto de Salime ingeniaritza modernoaren a ‌ dibide bikainaren gainean o ‌ inez ibiltzeko aukera ematen du. E ‌ tnografi a aberatsenetakoa duen b ‌ ide-zatia da. Landa ondareaz gain, ‌Grandaseko Etnografi a museoa aipatu ‌behar da, bere motako bakarra dena e ‌ ta garrantzi handikoa.

A Mesa

N

A Mesa

Buspol

Villar de Buspol

Etapa horretan neurri erraldoiak dituen ‌mundu batean bezala sentituko g ‌ ara.

Mendi garaiak begien bistan, hala n ‌ ola Navia harana eta bertako Salime u ‌ rtegi handia, guztiak ere bakartasun e ‌ ta isiltasun indarberritzailea dakarkiotenak ‌erromesari, munduarekin bakean ‌sentiaraziz. ‌

4,3 km

La Figuerina

Grandas

1000

Berducedo

800 AS-14

Berducedo Sta. María

Etapa 24,5 km.

Buspol

600 400 200 0

126

A Mesa

Berducedo

Grandas de Salime Santa Marina, Buspol

< Oviedo 113,5 km > A Proba de Buróneko alternatiba jarraitzen bada > 205,5 km

A Mesa (17 biz.)

Herri honetako parrokia-eliza aintzat ‌hartzekoa da. Santa Mariari eskaini zitzaion ‌eta XVII. mendekoa da. Gainera, Mesan ‌aterpea ere badago.

Grandas de Salime (456 biz.)

Herriaren egiturak argi uzten du ‌Donejakue Bideak izan duen garrantzia, ‌bidearen alde banatara ipini baitziren alde ‌zaharreko etxeak. 1222an Alfontso IX.ak ‌emaniko pribilegioak nahitaezko igaroleku A ‌ Mesa ‌Grandas i‌zendatu zuen. Grandaseko arkitektura zibilari ‌dagokionez, Román Etxea aipatu behar da, X ‌ VI. mendekoa, Carmen kalean dagoena. G ‌ orputz eta bolumen desberdinak bat datoz ‌erdiko patio bikainean. Kanpoaldetik bi g ‌ orputz bereizi ikusten dira. Ezkerraldean, bi ‌arkudun atariak, eta haietako baten gainean, ‌leinuaren armarria. Eskuinaldean, kapera, ‌hiru isurkiko arbelezko teilatua duena eta ‌eraikina apaintzeko baliagarria dena. ‌

08

Grandas de Salimeko ondareari dagokionez, ‌San Salvador eliza aipatu behar da, jatorria ‌1186an kokatzen dena eta ezaugarri erromanikoak, ‌gotikoak eta barrokoak ageri dituena. E ‌ lizako alderik aipagarriena, aurrealdeaz g ‌ ain, XVIII. mendeko erretaula nagusia da. ‌Grandas de Salimeko beste interesgunea ‌Etnografi a museoa da, lehenengoetakoa ‌Asturiasen eta apaizaren etxe ohian egoitza ‌duena. Asturiasko landa guneko elementu ‌berezkoenen bilduma bikaina du eta hainbat ‌espazioren erreprodukzio zainduak erakusgai d ‌ aude, jaki-dendarena, bizartegiarena e ‌ ta jostundegiarena, adibidez, ohiko nekazari- e ‌ txe bateko gelen erreprodukzioez gain.

127

Ardesaldo

Salas

San Ped

AS-215

Ti

Sal

AS-226

Tineo

Grandas de Salime > Alto do Acevo (14,2 km)

Etapa 12,1 km.

Alto de El Acebo

GALICIA

Folgosa

Xestoselo

Penafonte

ASTURIAS

5,72 km

Penafonte

Llandepereira

Xestoso Xestoselo

S. Lázaro

Teixeira AS-28

Castro

Alto do Acevorako igoeran aurkituko du ‌erromesak Bustelo del Camín, Asturiasen i‌garoko garen azken herria, mendiak d ‌ ituen 1030 metrotara Llencias heldu aurretik d ‌ agoena. Eskualde horretan hainbat a ‌ ztarna arkeologiko aurkitu dira, megalitoak z‌ ein leizetako margoak, adibidez. K ‌ astroen garaiko populazioen aztarnak e ‌ re aurkituko ditugu, Chao de San Martinekoak, k ‌ asu (k.a. IV. mendekoak).

N

N

Bustelo del Camín

Parada

Paradanova

Piedras Apañadas 1203

Grandas de Salime da Santiagorako ‌Jatorrizko Bideko azken zatiaren ‌abiapuntua. Errepidearen ibilbidea Os Fornos jarraituko ‌dugu, nahiz eta tarte ondo dazenbait Cal ‌seinaleztaturiko zidor eta bideetan egin.

LU-701

Silvela

‌ aisaia erabat landatar eta menditarra d P ‌ a, O Vieiro iraganekoa zeharo. Bertako arkitektura ‌Asturias mendebaldekoaren e ‌ zaugarriak Vilarín dituena da, arbezlezko teilatuduna, a ‌ legia.de Riba Erromesak aurkituko ditu l‌anda elizak, ermitak, arimen kaperak eta A ‌ sturiasko jauretxe eta kastro tipikoak. ‌

Padraira

Castro

Nogueiróu

Fonfría

El Acebo

Etapa 14,2 km.

O Castr o

F

San Julián

Malneira

Cereijeira

5,02 km

Valdedo

Robledo

Cereijeira

Villabolle

800

Cereijeira

Bornela 748 S. Salvador

400 200 0

128

O Acevo

Grandas

600

Grandas de Salim e

Padraira

Casas de Pucariña

1000

Grandas de Salime

Penafonte

Castro Xestoselo

Alto do Acevo Alto do Acevo Peñafonteko Santa Maria

< Oviedo 134.4 km (Borres-Berduceo 28,5 km) > 184,6 km

Castro (41 biz.)

Herriaren lurretan dago Chao de S ‌ an Martin deritzon kastroa. Indusketa lanen ‌oihal babesgarrien pean daude duela bi ‌mila bat urte hiri egitura fi ndua eskuratu zuen ‌jendartearen aztarnak. Esan beharra dago h ‌ emengoen parekorik ez dela aurkitu inguruko ‌herrietan. Jakina da k.a. IV. mendean j‌ada harresiz bildua zegoela.

Oinplano biribila ‌eta laukizuzena ertz borobilduekin dute ‌gela bakarreko eta landare-teilatuzkoetxolek, h ‌ arresi sendoen babesean kokatzen zirela. K ‌ anpoaldeko pezoia dela eta, ez zegoen k‌ astrora sartzerik, ez bazen hegoaldetik, h ‌ errixkaren atea zegoen lekutik, alegia. Bertako ‌biztanleak laborariak ziren, tornu gabe ‌eginiko zeramikazko ontzietan prestatzen ‌zituzten jakiak eta burdin eta kobrezko lanabesak e ‌ giten zituzten, aurkitutako

09

aztarna m ‌ etalurgikoek adierazten dutenaren arabera. ‌Eskualdea Erromako Inperioaren esku ‌geratu zenean, errotik aldatu zen Chao San ‌Martineko biztanleen bizimoldea. Eskualdeko u ‌ rre meatzea kontuan hartuta pribilegiozko ‌kokagunea zuenez, merkataritza giro handia i‌zan zuen. Kaleak eta plazak garbi izatearekin arduratuta, kanalizazioak eta estolderia eraiki z‌ iren. Bertakoen bizitza baina, ezerezean gelditu ‌zen II. mede erdialdean lurrikara gogor ‌batek herria suntsitu zuenean. Gerora, ez da ‌beste inoren bizileku izan.

Padraira (13 biz.)

Herriaren irteeran San Lazaro ermita ‌topatuko dugu, erromes legendunentzako ‌erietxe zahar baten aztarna dena.

129

Villaviciosako herrigunea

Castro

Bedramoneko Ama Birjina Valdecarzana jauregia

Marcenadoko Santa Cruz markesaren jauregia

130

Santa Ana kapera

Vega

San Pelayo monasterioa

Salasko dorrea

Bodenayako Santa Maria

A Mesa

La Mortera

Foncalada, Oviedo

Obonako Santa Maria monasterioa

131

Ti

AS-219

Borr

San Pedro

AS-215

Tineo

Alto do Acevo > Paradavella

Borres

Sta. María

(24,7 km San Xoan de Padrónetik > 25,8 km A Proba de Burónetik)

Etapa 12,1 km.

Paradavella

Hospital de Montouto

N Llencias

LU-701

5,72 km

3,64 km

Paradanova

Os Fornos da Cal

Paradanova

Etapa 9,5 km.

Galiziako autonomia ‌erkidegoan s ‌ artuko gara i‌goera gogorreko ‌Acevo gainetik ‌jaisten hasi eta bat: h ‌ orixe dio idazkun Paradavella ‌txiki eta sinbolikoak. E ‌ rromesak ‌parke eoliko handi b ‌ at zeharkatuko ‌du eta aurrerakoan ‌jaitsiera luze eta ‌etzanari ekingo dio, t‌ arteka, monotonia apurtzeko, Pastoriza maldan g ‌ ora egin beharko duen arren, LU-530 Fonsagradarako b ‌ idean. Ibilbidearen erreferentziazko ‌herria da Lugorekin batera. ‌Antzemango zenioten jada, Hospital de Ferre horrelakoa ‌da mendia, batzuetan Montouto banako ilaran j‌oan beharra dago zidorrak ez Laguaseca duelako b ‌ este ezertarako ematen eta beste ‌batzuetan, aldiz, pista erosoa O Rebolín bihurtzen d ‌ elako. Erromesaldiaren zati honetan ‌paisaia eta herrixka txikiak Pedrafitelas nabarmendu ‌behar dira.

Silvela

O Vieiro

8,33 km

7,22 km

Brañela Vilarín de Riba

Vilardongo

Fonfría

LU-530

Xestoso de Riba

O Castr o

Casas de Pucariña

1000

O Acevo

800

Alto do Acevo

Fonfría

600 400 200 0

132

Alto do Acevo

Carracedo

3,07 km

San Xoán de Padrón

A Fonsagrada

Montouto Ospitalea San Xoán Paradanova de Padrón

3,07 km

A Proba de Burón Paradanova San Xoán de Padrón

5,02 km

Fonfría

A Proba de Burón

Paradanova Paradavella

AS-219

Borr

Tineo

Borres

Sta. María

< Oviedo 148,6 km > Borres-Berduceo alternatiba 28,5 km > 170,4 km joanez gero, bai‌igoera, bai EtapaFonsagradatik 12,1 km. jaitsiera etzanagoak dira‌–lehenengoa

10

Paradavella

Etapa 9,5 km.

Paradavella

3,64 km

izan ezik–, aldiz, Pobra de‌Buron biztanle Paradanova Os Fornos gutxiko herri zaharretik‌joan nahi izanez da Cal gero, lehendabizi nabarmen‌jaitsi behar da eta gero, malda‌eder baina luzean gora egin beharko‌da. Maldan gora bi zati ikusiko ditugu:‌lehena, luzea eta ez hain pikoa, eta‌bigarrena, askoz laburragoa Llencias baina‌lan handia eskatzen duena maldaren‌ inklinazioa dela eta. Hala ere, Lugoko‌ probintziako goi lurretan doanak‌gogoan LU-701 izan behar du dagoen lekuan‌dagoela jende gutxi topatuko duela‌bidean.

Bestalde, Pobra de Buróneko‌kaleSilvela izendegiak bat baino gehiago‌harrituko du Sobiet Batasunari loturiko‌pertsonen izenak dituzte eta.

Hospital de Montouto

N

Pastoriza LU-530

Hospital de Montouto

Ferreirola Laguaseca 1108

O Rebolín Pedrafitelas

O Vieiro

8,33 km

7,22 km

Brañela Vilarín de Riba

Vilardongo

LU-530

Xestoso de Riba

O Castr o

1000 800 600 400

Montouto Ospitalea Fonfría Paradanova

Alto do Acevo

A Proba de Burón

200 0

Alto do Acevo

Carracedo

3,07 km

San Xoán de Padrón

3,07 km

Fonfría

Casas de Pucariña

A Proba de Burón Paradanova San Xoán de Padrón

Fonfría

5,02 km

5,72 km

San Pedro

AS-215

A Proba de Burón

Paradanova

Paradavella

133

Alto do Acevo > Paradavella

(24,7 km San Xoan de Padrónetik > 25,8 km A Proba de Burónetik)

Fonfría (29 biz.)

Gora (batzutan) eta behera (gehiagotan) ‌ibili beharra da Jatorrizko Bidearen ezaugarri n ‌ agusia Fonfria herrixkarako tartean. ‌Bertako uretan freskatzea udan baino ez da ‌komeni, lurzoruaren barrualdetik datozelako e ‌ ta honako bi ezaugarriak dituztelako: garbiak ‌eta gardenak dira eta, jakina, oso hotz ‌daude, hainbeste non Erdi Aroan Frigidam ‌Fontem izena jaso zuen. Fonfrian aterpea izan z‌ en garai batean eta bertako aztarna batzuk ‌aipatzen dira aspaldian erromes-ostatuaren ‌kokagunetzat. Egun bi gauza nabarmentzen ‌dira: sarrera ederra –apostoluaren hilobitik ‌166,956 kilometrora– eta Santa Maria Madalena ‌kapera, sinpletasunaren adibide dena, n ‌ abe bakarra duena eta San Juan ordenaren ‌jabetzakoa zena. Bitxikeria bat: eguzktik eta ‌euritik babesteko, baina batez ere hotzetik, ‌nartexa erabat estali zuten azkenerako eta ‌kanpandorre modernoa eraikinaren erdian ‌isolatuta gelditu da.

Paradanova

134

Paradanova (19 biz.)

Penoucos mendia (999 metro) eta S ‌ ilvela herrixka nahiz bertako Santa Bárbara ‌do Camín kapera atzean utzi eta gero iristen ‌da Bidea Paradanovara. Zidor bihurtu ostean ‌egiten du, mendi sarrian barrena eginez eta e ‌ rrepidea behin baino gehiagotan zeharkatuta. P ‌ aradanovan beste tenplu txiki aipagarri ‌bat dago: Santa Cruz kapera. Donejakue B ‌ idea bitan banatzen da bertan: ezkerraldetik ‌Fonsagradara egin daiteke, eskuinetik ‌(errepidetik, alegia), ordea, herriaren sarreran a ‌ sfaltoa utzi eta bidean gora egingo dugu ‌gero berriz ere jaisteko.

Komeni da pare bat ‌kontu zehaztea: ezkerretik eginez gero, lo ‌egiteko aterpea aurkituko dugu. Eskuinetik ‌abiatuz gero, ordea, ez dago aterperik eta e ‌ tapa luze bati ekin beharko zaio. ‌Gauza bera esango dugu jatekoa ematen d ‌ uten ostatuei buruz.

Fonsagrada aldetik j‌oanez gero, jatetxe batzuk izango ditugu ‌aukeran, baina beste adarretik joanez gero, ‌bat bera ere ez. ‌Dena dela, eskuinaldeko paisaiak izugarri ‌ikusgarriagoak dira, Ancares mendilerroa ‌atzealdeko teloi gisa, kasu. Gainera, bigarren a ‌ ukera honi helduz gero, asfaltoa ehun metroz ‌baino ez dugu izango.

< Oviedo 148,6 km > Borres-Berduceo alternatiba 28,5 km > 170,4 km

A Fonsagrada (3.838 biz.)

Paradanovaren zeruertzean a ‌ geri den Fonsagradatik joatea erabakiz g ‌ ero, ezkerraldeko lurrezko pista hartu ‌behar da igoera labur baina gogorrari ekin ‌ostean Fonte Santara heltzeko. Herriak izena ‌zor dion iturria parrokia-eliza erraldoiaren ‌alboetako batean ikusiko dugu. Ama Birjina ‌maiz agertu omen zen iturri horretan, udalerria, ‌ordura arte eskualdeko hiriburua zen P ‌ obra de Burónen baino, bertan koka zedin. ‌Bertakoek hori badiote, batez ere Pobra d ‌ e Burónekoek diote auzokoak zirela irudia l‌apurtzen zietenak ondoren mendigaineko i‌turrira eramateko. ‌Fonsagrada errepidearen alde banatara ‌egituraturiko herria da, batera eta bestera ‌doazenen nahitaezko geralekua, alegia. ‌Egun, herri irteeran erromesak atseden ‌hartzeko aproposa den parke atsegin bat ‌dago. Gainera, bertan Etnografi a museoa ere ‌badago, auzolanaren adibide dena, herritarrek e ‌ urek beren asmoa egia bihurtu baitute ‌finantziazioa eta guzti eskainita.

10

Montoutoko Ospitalea (15 biz.)

Bi bide-adarrak Montotutoko Ospitalean ‌bat datoz. Alegia, Bidea egiten ari zen ‌jendea hartzeko ostatu izan zenaren aurriak d ‌ auden lekuan. Erdi Aroan kokatzen da haren j‌atorria eta XX. mendera arte martxan izan ‌zen. Aurri-multzoan daude zenbait eraikin t‌ rikuharri neolitiko batek bermatzen dituenak ‌atzealdetik eta tumulu batek, ziur aski ‌barnealdean trikuharria duena, aurrealdetik. P ‌ aisaia ikusgarriez eta atsedenaz gozatzeko l‌ekua, aurrerakoan jaitsiera luze eta baso ‌artekoa dagoelako Paradavellara iritsi arte.

A Proba de Burón (130 biz.)

Erromesak Paradonavatik aurrera e ‌ rrepidez jarraitzea aukeratu badu, ‌metro gutxiren buruan eskuinaldera egitera ‌gonbidatzen gaitu seinaleak, Fonsagrada i‌nguratuta.

Gora iritsitakoan, hiru kilometroko ‌jaitsiera dugu aurrean zidor eder baten bidez ‌behealdeko haranera iristeko. Bertan dago P ‌ obra de Burón Lugoko mendialde horretako g ‌ une nagusia izan zena antzina, gutxinaka ‌garrantzia galdu zuena bi tenplu –Santa ‌María Madanela eta San Joseri eskainiriko k‌ apera txikia– eta Erdi Aroko gazteluko dorre b ‌ errituaren aztarnak izan arren. Inguruetako ‌kastroa, aurrehistorian ere populatuta egon ziren lurrak diren seinale da.

Montoutoko Ospitalea

135

Barreiros

Covelas

Vilariño

1,95 km

Castroverde A Frairía

Vilalle

Masoucos

O Cádavo

6,20 km

Vilabade Castroverde

Paradavella > Castroverde (20,424,5 km) km.

Etapa

Vilabade Capela do Carme

LU-530

O Cádavo

Librán

N

4,68 km

LU-750

2,58 km

A Lastra

Cubilledo

Capela Sta. Margarida

A Lastra

3,05 km

Paradavella A Degolada

O Castr o

A Fontaneira

A Degolada

1,89 km

A Fontaneira

O Trabeiro

Bista ederrak izango ditugu etapa ‌honetan ere, hasieran izan ezik, b ‌ aso itxian barrena doa eta. Herrigune ‌nabarmenik gabeko bidea da, Cádavo ‌zerbitzu-zentru txikia kenduta. Baleira ‌udalerriko hiriburuan aterpe polit eta ‌zaindua topatuko dugu. Beraz, bidaztiak ‌gora eta behera jarraitzea beste aukerarik ‌ez du izango azkenerako gogor ‌samarra irudituko zaion etapa erakargarri ‌horretan. Itzaletan doanez ibilbidearen ‌zati handi bat, udako egun beroenetan ‌ere eguzkiak ez du hainbeste jotzen, ‌basoen lagun baikoaz. Landare espeziei ‌dagokienez, sastrakak dira nagusi, eta ‌bertako zuhaitzak, carballo (haritza) ale ‌asko barne, nahiz eta baso-berritze l‌anen ondorio diren pinudiak badiren. B ‌ itxikeria historiko bat: Napoleonen g ‌ udarostea bertan sartu zen XIX. mende h ‌ asieran, nahiz eta komunikazio bide n ‌ agusietatik zeharo aldenduta dagoen h ‌ erria izan.

O Cout o

Paradavella

1000 A Fontaneira

800 600 400

A Degolada

O Cádavo

200 0 136

Paradavella

Castroverde

A Degolada A Fontaneira

< Oviedo 174,4 km > Borres-Berduceo alternatiba 28,5 km > 144,6 km

A Degolada (37 biz.)

Paradavellarainoko jaitsiera handiaren ‌ostean (aldare neoklasikoa duen San ‌Joan eliza bisitatzeko modukoa da) eta herri ‌sarreran bidea zidor bihurtu zaigula, ibilbidea ‌Lastra mendilerroan barrena abiatzen da C ‌ alzada eta Degolada (kapera sinplekoa) ‌herrixkak gainditu eta errepidea gurutzatuta. ‌Degolada toponimo bitxia, espainolez «La ‌Degollada» itzuli izan dena.

Hala, esaten d ‌ enez, bertan betetzen ziren lepoa mozteko z‌ igorrak.

A Lastra (79 biz.)

Jaitsiera asfalto gainean egingo d ‌ ugu mendilerroan kokaturiko izen bereko ‌herrixkara heldu arte. Tenplua da interesgarriena, ‌duela ez asko berritua, egurrezko kasetoidura ‌ederra eta XVIII. mendekoak diren ‌eskulturak dituena.

Kanpoaldean, arbelezko ‌xaflaz eginiko teilatua eta kanpandorrea ditu.

A Fontaneira (109 biz.)

Mendiaren oinetan dago Fontaneira h ‌ erri txikia, 1809ko egun batez Napoleonen ‌soldaduen etorrerarekin asaldatu zena. ‌Lastrakoaren garai bertsuan berritu zuten ‌bertako eliza. Nabe bakarrekoa da eta bi irudi ‌ditu: Santiago zaldiz doala eta Pastora Ama B ‌ irjina, inguruetan jarraitzaile asko dituena.

11

O Cádavo (342 biz.)

Jaitsiera luze horietako baten ‌buruan dago Cádavo, batez ere laborari ‌udalerria den Baleirako hiriburu dena. Herri ‌txikia da, zerbitzuak eta aterpe atsegina ‌eskaintzen dituena. Gertu dago Matanza z‌ elaia, elezaharrak dioenez gudaldi gogorra h ‌ artu zuena, zelaiak bezala ibaiak ere odolez ‌tindatu zituena.

Castroverde (2.802 biz.)

Berriz ere igoera eta jaitsiera l‌uzeak datoz, aisialdirako gunea tartean, eta V ‌ ilabadeko herrigunea amaieran. Herrixka a ‌ ski ezaguna da, Donejakue Bidea heltzen d ‌ en plaza duena. Albo batean Vilabade jauregi ikusgarria dago, gaur egun ostalaritzarako erabili,eta harekiko perpendikularrean, eliza deigarri bat. Eliza hori da frantziskotarren komentu batetik geratzen den azken aztarna, eta monumentu nazional izendatu zuten 1979an. Estilo ojibal berantiarraren adibide bakanetako bat da, eragin gotikoerromanikoekin. Landa-eremuko tenplu hau XV. mendean eraiki zen, nabe bakarra du, bai eta gurutze-gangarekin estalitako presbiterioa ere. ‌ Hortik aurrera, hamar minutu baino ez dira b ‌ ehar Erdi Aroko dorre garaia dagoen ‌kontrako aldetik Castroverdera iristeko.

Normandiar ‌estilokoa da eta landarez estaliriko ‌harresi baxuak inguratuta dago.

137

Castroverde > Lugo (22,1 km)

Etapa 18,7 km.

LU-612

Garanbolos

Lugo

Lugo Montirón

Muxa

Barbaín

N-640

8,83 km

7,93 km

A-6

Castroverdetik aurrera ez dago m ‌ aldarik, Lugo hiriburura arte behintzat, e ‌ ta geratzen dena bide zabala d ‌ a, basoetan San Roma sartu eta irten dabilena. C ‌ astroverde O Castro da Retort atzean utzi eta gero eskuinaldean d ‌ agoen Vilarreal tunel txiki batetik igaro b ‌ ehar da. Bertan amaitzen da asfaltoa, a ‌ postoluaren Goián Crecente hobira 124 kilometro baino a ‌ pur bat gehiago geratzen direla. Gondar b ‌ aino lehen dago Nadela, besterik g ‌ abe igaroko San Pedr de Mera Montouto genukeena Bide ertzeko g ‌ urutzeagatik ez balitz. Tradizioak agindu b ‌ ezala, gelditu A Chousa eta argazkia atera behar d ‌ ute erromesek.

San Romao da Retorta

Etapa 22,3 km.

Pedreda

LU-530

N Bacurín

N

Carballido

Farxocos

Carballido

San Vicente do Burgo

4,96 km Santa Mª de Gondar

Outeiro Maior

Bascuas

728

O Tellado Romeán

Sta. María de Gondar

A Gramela

Santa Eufemia

San Xoán do Alto

Monte

Souto de Torres

Recesende

Castroverde

Espasande

Serés Rebordaos

Castroverde Covelas

400

Santa María de Gondar

O Asta

Carballido As Casas Novas LU-612

200 Vilariño

Vilaestébez

Esperante

500

100 0

138

N-540

Donejakue Bidea Lugo inguruetan

600

300 Pereiramá

O Rebordaos

9,95 km.

Barredo Moreira

Lugo

9,27 km

Arcos

San Vicente do Bur

Garaloces

Soutomerille San Paio

Prógalo

Poutomillos

Barredo

Paderne

Bóveda de M

Vilar

Labio

Castroverde

N-540a

Saamasa

Lugo

Santoiño

Lugo Gondar

< Oviedo 194,8 km > Borres-Berduceo alternatiba 28,5 km > 124,2 km

Santa María de Gondar (84 biz.)

Igoera bati ekin ostean Galizian ‌corredoira esaten zaion bide tradizionalera ‌iritsiko gara.

Hala esaten zaie behi-gurdienari d ‌ oituriko zabalera zutelako. Corredoira j‌arraituta, San Tome elizara iritsiko gara. Itxura ‌liraina du eta gurutze polita aurrealdean. ‌Hemendik Lugora bitartean ez dugu maldarik a ‌ urkituko. Paisaian nagusi dira orain herrixka ‌txikiak eta errepide nagusia ezkerraldean i‌zango dugu, heunka metrora.

Santa María de Gondarrera iritsiko gara.

Bertako iturrien ur gardena ikusgarria da oso (are gehiago irteerakoa, sarrerakoa baino).

Lugo (98.134 biz.)

San María de Gondarretik Lugoraino heltzeko beste 12,9 km egiten ditu Bideak.

Goilautada b ‌ atean dago hiria, Miño Garaiaren ‌ertzean. Galiziako kostaren eta Gaztelako g ‌ oi-lautadaren arteko lotura naturala da. Lugo K.a. 15. urtean sortu zuten erromatarrek Lucus Augusti

12

izenarekin, eta orduko harresia mantendu du oso-osorik. Gizateriaren Ondare izendatu zuen UNESCOk 2000. urtean. Bi ‌kilometro baino gehiagoko zirkunferentzia (2.117 m) ‌duen harresi hori da, erromatar jatorrikoa ‌izaki, oso-osorik gordetzen den bakarra m ‌ unduan. Harresiak alde zahar osoa biltzen ‌du eta harresiaren gainetik doan paseo goratu hau lurretik 8 eta 10 metro artera dago. ‌ Lugotik, Donejakue Bideak aurrera jarraitzen du Santiago de Compostelarantz, Erromatarren garaiko XIX. Bidearen ibilbide beretik. Garai hartan Lucus Augusti eta Bracara Augusta elkartzen zituen errepide horrek Iria Flaviatik pasatuz, Galiziako barnealdetik. Lugo probintziako bide-zati horietan ‌ehunka urteko gaztainondoak izango ditugu ‌lagun.

139

Lugo

(98.134 biz.)

Donejakue Bidearekin harreman ‌sendo, estu eta iraunkorra duen h ‌ iriren bat badago, hori Lugo da. Lucus ‌Augusti kanp amentu erromatarretik i‌garo zen Alfontso II.a erregea Oviedotik ‌Santiagora egin zuen bidaian. ‌Gainera, erromesek sartzeko eta irteteko ‌erabiltzen zituzten ateak argi eta ‌garbi adierazten dira.

kilometrotik gorako harresia da nabarmenena, UNESCOk Gizateriaren Ondare izendatu zuena. Harresira heltzeko, lurzoru j‌ada urbanizatuko igoera gainditu eta S ‌ an Pedro atea zeharkatu behar da, ‌Alfontso II. Garbiak zeharkatu zuen ‌berbera, mugarriaren alboan ezarritako ‌idazkunak dioen bezala. ‌

Izan ere, erromatarren garaiko arrasto ugariak dira probintziako hiriburuaren ezaugarri nagusia. Horien artean bi

Alde zaharreko ibilbidea seinaleztatuta ‌dago eta kale atsegin eta jendeztatuan ‌barrena eginda, posta bulegoa

1. Harresi erromatarra

2008 urtean ireki zuten eta XVIII. m ‌ endeko eraikinean du egoitza. ‌Alde zaharrean dago lau solairuko e ‌ raikina.

Solairuak aroka bereizi ‌dira, hiriaren garapena azaltzen ‌dutenak harresia egin zenetik h ‌ asita.

Ro nd a

do

Ca rm e

2. Harresiaren Interpretazio Zentroa

Unescok Gizateriaren Ondare i‌zendatu zuen 2000. urtean.

Bi ‌kilometro baino gehiago neurtzen d ‌ u eta gainaldean pasealekua ‌du; biribila denez, irten garen ‌tokira itzularaziko gaituena. III. ‌mendearen bigarren erdialdean e ‌ raiki zen hiri estrategikoa zelako o ‌ rduan eta barbaroen erasoetatik ‌babesteko. Hamar ate ditu, ‌horietako bost garaikideak dira, ‌Lugoko alde zaharrerako sarbidea d ‌ irenak.

3.Katedrala 1129an hasi zituzten eraikitzelanak, O ‌ doario apezpiku ‌famatuaren garaiko (VIII. ‌mendeko) tenplua ordezteko. ‌Harresi erromatarraren barruan ‌dago. Estilo arkitektoniko ‌askoren eragina duen eraikina d ‌ a, barrualdea erromanikoa eta g ‌ otikoa dituena eta aurrealde n ‌ agusia, berriz, neoklasikoa. ‌Erromanikoa da halaber iparreko ‌atearen bikaintasun sinplea, Kristo ‌maiestatikoaren irudia duena. B ‌ arrualdea hiru nabetan banatuta ‌dago gurutze latinoko oinplanoan. ‌Aldare nagusiko erretaulan lau ‌pilastra jaspeatu ikusiko ditugu, ‌brontzezko kapitelak dituztenak. B ‌ esteak beste, Nosa Señora dos O ‌ llos Grandes, bertakoek debozio ‌handia dioten San Froilan eta S ‌ anta Luzia kaperak nabarmendu behar dira.

140

Santiago Rúa de M iño iba ia

5

Zubi erromatarra

Rosalia de Castro parkea

< Oviedo 216,9 km > Borres-Berduceo alternatiba 28,5 km > 102,1 km erreferentziatzat d ‌ ugula, Espainia plazara ‌helduko gara –udaletxea dagoenera–. ‌Luis Pimentel poetari eskainiriko eskaileratan ‌behera egin, apezpikuaren j‌auregia eskuinaldean utzi eta aurrealde ‌neoklasikoa duen katedrala nabarmentzen ‌den plazara iristeko. Izatez, ‌1129an Raimundo de Monforte maisuaren ‌gidaritzapean eraikitzen hasi ‌ziren katedral erromanikoa da, nahiz ‌eta barroko zein neoklasiko estiloen ‌eragin handia duen.

Deanbulatorioa edo girola (aldare

Mo nte vid eo

1

•

Ate Berria San • Fernando atea

2

3

• Aguirre apezpikuaren atea

4

1 Ronda da Mur alla

Santo Domingo plaza

‌ atedralaren aurrean harresiko beste ‌ate K bat igaroko dugu –Santiago atea– ‌eta Miño ibairako bidean abiatuko ‌gara, jatorri erromatarreko zubiari esker, b ‌ estaldera iristeko.

4. Casa do Concello Udaletxea, alegia. Galiziako ‌barrokoaren erakusgarri bikaina ‌da, gutxienik XVI. mendeko b ‌ este eraikin baten ondorengoa d ‌ ena, nahiz eta ziurrenik ‌izatez zaharragoa den. Idatzita ‌dagoenez, 1736an baiezkoa ‌eman zitzaion egungo udaletxea e ‌ raikitzeari eta zaharra eraisteari, ‌aurriegoeran zegoelako. Bi ‌altuerako aurrealdea da, ataripea d ‌ uena, 1744an burutua.

Bitxikeria ‌gisa aipatuko dugu 1865eko ‌agiritetan esaten dena, aurrealdean e ‌ rlojua jarri beharra zegoela, alegia, katedralekoa «beti aurreratuta» z‌ egoelako eta, gainera, hiriaren e ‌ statusa hobetzen zuelako. ‌1874an eman zioten erlojuari egungo kokapena.

Miña • atea

Santiago • atea

nagusiaren atzean dagoen espazioa, gurtza eten gabe bisitak egin ahal izateko) eta deanbulatorio horretako kaperak gotikoak dira, eta nabarmena da Burgoseko katedralaren eragina horietan.

San • Pedro atea

1, 25 km San Pedro atea

5. Zubi erromatarra Nahiz eta XII, XIV, XVIII eta XX. ‌mendeetan aldaketak egin ‌zaizkion, Miño ibaia zeharkatzen ‌duen zubiaren parte handi bat ‌erromatarrek egina da. Via XIX ‌zeritzonaren ibilbidean zegoen, L ‌ ugo eta Bracara Augusta ‌(Portugaleko Braga) lotzen z‌ ituen horretan, alegia.

Harlandu ‌bikainagatik da ezaguna. Lau metro zabalean eta 104 metro luzean da.

141

Lugo > San Romao da Retorta (18,8 km)

Etapa 28,6 km.

Melide

Etapa laua da, Miño ibaia gurutzatu ‌ostean dauden urbanizazio m ‌ odernoen arteko igoeragatik i‌zan ezik.

Laua da, Melide Os Ánxeles baina inola ere ez m ‌ onotonoa. ‌

San Romao da Retorta

O Castro

Auskalo noiztik bat Furelos egiten duen h ‌ ainbat bidek gaurko helmugan, San R ‌ omao da Retorta herrigune txikian, h ‌ ain zuzen ere.

N-547 Guillar Errepide bazterrean e ‌ giniko zidor estua bihurtu da Jatorrizko B ‌ idea eta, ondorioz, Oleiros nahiz eta z‌ irkulazioaMeire handia izan ez, kontuz j‌oan beharra dago. ‌

Goián

Crecente

San Pedro de Mera

Vilamor

Montouto

8,83 km

A Chousa

N

Vilouriz

Valín

Bacurín

San Vicente do Burgo

Prógalo

Poutomillos

Mo

Vilamor Vilouriz Careón

Augas Santas

A Gramela

798

Cuiña

Moredo

Carballal

650

O Astariz

San Xoán do Alto

550

350 N-VI

250

Saamasas

150

Lugo

50 0

Lugo

Bacurín Berbetouros

San Pedro

Ribeira Caradoces Mosteiro

San Vicente do Burgo

CP-2901

Bacurín Vilamaior de Negral

N

San Romao da Retorta

450

N-540a

Ferreir de Negr

621

13,46 km.

9,95 km.

Vilaestébez

As Casas Novas

Santoiño

Augas San

A Pena da Serra

O Veral

Esperante

LU-612

Merlán

Ulloa

Puxeda

Rebordaos N-540

Laia

LU-232

San Xoán do Alto

Lugo

Mangüeiro

Maceda

San Vicente do Burgo

Garaloces

Santa Eufemia

142

Ordes

S. Ramón de Ermora

8,45 km.

Bóveda de Mera

Vilar

Follade

6,62 km.

Vilarreal

1,83 km.

San Romao da Retorta

Etapa 18,7 km.

San Romao da Retorta San Romao da Retorta San Romao da Retorta

Pa

< Oviedo 216,9 km > Borres-Berduceo alternatiba 28,5 km > 102,1 km

Bacurín (66 biz.)

Lugo utzita, San Matias elizatik ‌igaroko gara. Nabe bakarrekoa da, harlanduzkoa, ‌eta atseden hartzeko leku aproposa. ‌Ondoren Seoane herrixka dago, kanpoaldean i‌turri polit jarlekuz inguratua duena, 2005ean ‌berritu zutena eta Ribicás esaten zaiona. ‌Hala ere, lekurik aipagarriena San Vicenzori ‌eskainiriko tenplua da, kanpandorre luzea e ‌ ta argizaiola dituena. Bada beste tenplu ‌bat aipagarria dena, ezkerrerago, Bidetik ‌heunka metrora dagoena, Poutomilloskoa, ‌hain zuzen ere. Sarrera atsegineko Bacurín ‌herrixkara iritsi aurretik daude guztiak ere.

13

San Romao da Retorta (102 biz.)

San Romao da Retortan eite erromaniko ‌nabariko (XIII. mendeko) eliza txiki ‌bat dago, XVIII. mendean aldaketa arkitektoniko ‌handiak egin zitzaizkiona, Galiziak u ‌ rrezko aroa bizi zuelako eta horren harira m ‌ ilaka tenplu berritu ahal izan zirelako. San R ‌ omaon hobiratu zuten 2004an gazterik hil ‌zen emakume bat zeinaren, hilobia erromesen ‌geralekua bihurtu den. ‌ Handik gertu samar erromatarren miliario ‌baten tamaina errealeko erreprodukzioa dago, E ‌ rromako Inperioaren garaiko bideetako bat ‌bertatik igarotzen zen oroigarri.

143

San Romao da Retorta > Melide (30,4 km)

Etapa 28,6 km.

Mangüeiro

Oleiros

6,62 km.

Meire

Monte

Vilamor

1,83 km.

Vilouriz S. Ramón de Ermora

8,45 km.

798

Cuiña

N

Careón

5,33 km.

Vilamor

Ordes

Guillar

N-547

Arzúa

Folladela

3,16 km.

Os Ánxeles

Furelos

Vilouriz

Etapa 13,9 km.

Ribadiso

Melide

Melide

Aurrekoa amaitu zen bezala hasiko ‌da etapa hau ere, maldarik gabe, a ‌ legia, eta AC-905 horrela joango gara kilometro ‌batzutan Arzúa behintzat. Arku bakarreko ‌zubi erromatarra gainditzean, ordea,Lema S ‌ antiagora 75 kilometro AC-234 eskas geratzen ‌zaizkigula, gauzak aldatu egingo dira ‌eta Careón mendilerro pikoan gora egin b ‌ eharko dugu, haize-errota modernoen ‌artean. 65,224 kilometro Magolán geratzen zaizkigula d ‌ ioen mugarrira iristean sartuko g ‌ ara Coruña probintzian.

Meliderako ‌jaitsierari ekingo diogu bista ederreko ‌lurrezko zidorrari esker. Horreo Ribadiso bikaina ‌ikusiko dugu bidean.

Santo Estevo Outarelo ‌de Vilamor elizaren aurretik igaroko ‌gara –txikia, kareztatua eta egoera ‌onean– eta Furelos eta Grande ibaiak ‌zeharkatuko A Portela ditugu Ponte de Pedra ‌eta Lamela herrietan, hurrrenez hurren. ‌Beste bitxikieria Castañeda

Moredo

Carballal

A Fraga

Laia

Merlán

Ulloa

Augas Santas

Boente

Puxeda

As Lamelas Vitiriz

A Pena da Serra

Ferreira de Negral

CP-2901

Vilamaior de Negral

N

San Romao da Retorta

5,77 km.

Barreiro

Berbetouros Ribeira

San Romao da Retorta

Pacio

600 500 400

Xanaz

Cabazas

Parabispo

200 100

Castelo San Romao da Retorta

A Xangrada

Xende

Vilamaior de Negral

Merlán

San Romao da Retorta

Vilouriz

AC-840

Augas Santas

Vilamor San Cibrao

Sta. María de Melide

300

0

144

Agrón

N-547

Melide

13,46 km.

621

Mosteiro

Paraños

Figueroa

Boente

Augas Santas

Maceda

S. Antonio

Castro Forte Vello

Melide

Os Ánxeles

Melide Sancti Spiritus eliza (Melide)

< Oviedo 235,7 km > Borres-Berduceo alternatiba 28,5 km > 83,3 km bat aipatuko dugu; M ‌ elidera iritsi aurretik igaroko garen h ‌ errixkak ezer askorik ez du, ez bada i‌zena: Konpostela da.

Xanaz (Guntín) (5 biz.)

San Romao baino aurreraxeago d ‌ ago Xanaz, etxe polit eta zainduko herrixka, ‌1928ko iturria eta herri-irteeran eliza dotorea d ‌ ituena. Santa Cruz da Retorta elizak, hain j‌uxtu, apaindura bikaina du iparreko atean. G ‌ alizian ohi bezala, arbelezkoa da teilatua e ‌ ta gurutze bikaina du. Gainera, ohartzen ‌ez garen elementu arkitektoniko bat du, ‌interesgarria dena gero eta gutxiago ikusten ‌direlako: teknika tradizionalak erabiliz eraikitako h ‌ arresia, ezkerraldetik errepidea ixten d ‌ uena.

Xende (13 biz.)

Baso txiki bat zeharkatu ostean ‌dagoen Seixalbo igaro eta gero, Bieita erreka ‌gurutzatu behar da. Kontuz ibili behar da, b ‌ atez ere euri handiak egin baditu.

Horrelakoetan, k‌ omeni da bira handiagoa ematea e ‌ ta dagoeneko erromes askok margoturiko ‌gezi horiei jarraitzea. Antzeko zer edo zer ‌gertatzen da 76,660 mugarrira iristean; ‌laborantzak bidea aldatu du.

Aurrerago d ‌ aude, Aguasantas eta Merlán eliza sinpleak ‌(azkena, zutabe eta harroinek eutsiriko atari ‌politekoa da).

14

eraitsi zuten XV. mendeko m ‌ atxinadan, Os Irmandiños esan zitzaion ‌hartan, alegia.

Egia esan, gotorleku hartako ‌harlanduak Sancti Spiritus eliza eraikitzeko e ‌ rabili ziren.

Aipatu berri dugun elizan daude ‌Leonor Mendoza eta Inés Castroren hilobiak, ‌biak ere bere garaian (XV. mendea) eskualdeko ‌jauntxo boteretsu eta beldurgarriena ‌izan zen Lope Sánchez Ulloaren emazte ‌izandakoak. A ‌ ipatzeko modukoak dira San Pedro elizako ‌aurrealde erromanikoa (lekualdatu egin z‌ ena eta San Roque kaperan sartu zutena, ‌Frantses Bidearen sarreran), alboan dagoen g ‌ urutze gotikoa (antza, Galiziako zaharrenetakoa d ‌ ena), Sancti Spiritus edo Santo ‌Antonio tenplua eta, herriaren kanpoaldean j‌ada, Melideko Santa Maria eliza. Noski, ‌ospitale zaharra ezin da ahaztu, berreskuratu ‌eta berritu ondoren, tokiko museo bikaina ‌bihurtu dena, etnografi ari eta arkeologiari ‌eskainia.

Melide (7.538 biz.)

Melide bi bidek zeharkatzen ‌duten herria da; batetik, Jatorrizkoa dago, ‌bertan Camiño de Oviedo esaten diotena, ‌eta bestetik, Frantses Bidea, erromes-etorri ‌handiagokoa dena. Antzina kastroa (gerora ‌gaztelua) izan zenaren babesean sortu zen ‌eta lehendabizikoz X. mendeko agirietan ‌aipatzen da. 1212 urtean, Santiagoko katedrala k‌ ontsakratu eta urtebetera, Alfontso IX. G ‌ alizia eta Leongo erregeak, herri honetako l‌urrak Santiagoko artzapezpikuaren esku u ‌ tzi zituen. Garai bateko gazteluaren eta h ‌ arresien ezer ez da geratzen. Gainera, z‌ egoena nekazariek 145

Melide > Arzúa (14,3 km)

Etapa 13,9 km.

Arzúa

AC-905

Arzúa Lema

3,16 km.

AC-234

Ribadiso

Magolán

Ribadiso Outarelo

A Portela

5,33 km.

N Castañeda

Meliden gora egiten du nabarmen ‌kilometroko erromes kopuruak u ‌ rte sasoia edozein dela ere; bertan b ‌ at egiten dute Jatorrizkoak eta ‌Frantses Bideak, erosoagoa, jendeztatuagoa ‌eta Europarako lotura d ‌ enak, alegia.

Alde gutxi dago aipaturiko h ‌ erriaren eta Arzúaren artean e ‌ ta lasaiago joateko nahiz ia kaltetu g ‌ abeko paisaia miresteko aukera eskaintzen d ‌ u. Muino leuneko eskualdea d ‌ a, eremu laurik gabea, baina neke h ‌ andirik eskatzen ez duten maldak dituena. ‌Asfalto gutxi dago eta lurrezko ‌bide asko, itzaluneak bezala.

Mesede e ‌ gingo dio horrek guztiak gure oinei e ‌ ta gainontzeko gorputz-atalei.

Interes h ‌ istoriko handiko bi puntu ditu ‌ibilbideak. Castañeda eta Ribadiso ‌herrixkak, hain zuzen.

A Fraga

Paraños

Boente

Figueroa

Boente As Lamelas Vitiriz

Agrón

N-547

5,77 km.

Barreiro Cabazas

Parabispo

Castelo A Xangrada

Ribadiso

AC-840

500 San Cibrao

Melide

Sta. María de Melide

146

S. Antonio

Castro Forte Vello

Melide

Os Ánxeles

Castañeda

400 Boente

300

Ribadiso

200 100 0

Melide

Arzúa Arzúa

< Oviedo 266,1 km > Borres-Berduceo alternatiba 28,5 km > 52,9 km

Boente (147 biz.)

Melide utzi eta garai bateko kastrora ‌(kristatutu zuteneko tenplua duenera) ‌bidean gora egiten du Bideak. Behera egingo ‌dugu gero, errepidea gurutzatu eta Santa M ‌ aria eliza ederraren paretik igarotzeko. O ‌ ndoren, basoan barrena murgilduko gara ‌iturri batera ailegatu arte. Asfaltoa aurkituko ‌dugu berriz ere eta errepidea gurutzatu egin ‌beharko dugu. Boentera helduko gara, Galiziako ‌ohitura zaharrenetakoari eusten diona, ‌bitan banatuta egote horri, alegia: Arriba eta A ‌ baixo auzoak ditu, nahiz eta bata bestearen ‌segidan dauden. Bertako eliza zaindua bisitatzeak m ‌ erezi du.

Castañeda (154 biz.)

Gaur egun, ezer gutxi nabarmenduko ‌dugu Castañedari buruz, baina Erdi ‌Aroan leku oso ezaguna zen, bertan baitzeuden ‌Santiagoko katedralaren eraikitze-lanak ‌hornitzeko su eta gar ziharduten karobiak. ‌Atzean utzi ahala ageriko zaizkigu bi jauretxe e ‌ der, bata erromesaren parean eta bestea ‌mendi-hegalaren gainaldean. Biak egoera ‌ezin hobean daude.

15

Ribadiso (10 biz)

Bideak gora egiten du berriz ere, b ‌ asoan barrena oraingoan, eta berdin j‌arraitzen du jaitsieran, azienda bazkatzen ‌den larreak zeharkatuz. Behean Iso ibaia d ‌ oa. Duela ehunka urte eraikitako zubiaren ‌bidez gurutzatuko dugu eta eraikin multzo ‌txiki batera iritsiko gara. Bertan dago ateak i‌txi zituen azken ospitalea, XXI. mendearen ‌hasieran egin baitzuen. Dena dela, 1993an ‌ireki zuten berriz ere, erabat berrituta. ‌Paradisua dirudi lekuak.

Arzúa (6.219 biz.)

Ribadisotik aurrera, hiru kilometroko ‌igoera gogorra dugu zain. Errepidea ‌alde batera utziko dugu eta Arzúan sartuko ‌gara asfaltozkoaren parean doan bidetik. ‌ Ikus ezazue Iparreko Bidearen 32. etapa ‌(98. or).

147

Ribadiso

A Fonsagrada

148

Castroverde

Castroverde

BacurĂ­n

Galizia

Lugo. Santiago atea

Santa Maria eliza

CastaĂąeda

Paradanova

149

150

Barnealdeko bidea (Baionako bidea, Arabar Bidea, San Adriango tunelaren bidea)

Pirinio beldurgarriak saihestu nahi zituen orok kostako oinezkoen pasabide b ‌ akarretik jotzen zuen. Hau da, Baionara hurbildu eta itsasertzetik behera e ‌ giten zuten Bidasoa ibaira arte. Ondoren, mendiak, haranak eta Aizkorri m ‌ endilerroko San Adriango tunela zeharkatu behar ziren. Frantses Bideari l‌otu aurretik, Gasteizko Katedral zaharrera hurbiltzen ziren. Bertako berritzelanak i‌zan zituen inspirazio iturri Ken Follet idazleak Los pilares de la tierra ‌best-sellerraren jarraipena idazteko. Arabako lautadan 180ºko aldaketa j‌asaten du paisaiak. Larre berdeen ordez lehorreko landazabalak datoz eta ‌Errioxara sartu orduko, beste behin aldatzen da. Hortaz, honako hau ibilbide ‌heterogeneoa da zinez.

Horren isla da askotariko gastronomia: lehen mailako ‌okela eta barazkiak nagusitzen dira (Gipuzkoako Ordizia eta Tolosan azoka ‌garrantzitsuak egiten dira astero), bai eta Ebro ertzean ontzen diren ardo ‌ospetsuak ere, bai Arabako aldean, bai Errioxakoan.

151

Irun > Hernani

Irun

Urnieta

Santiagotxo

Hernani

Behobia

Puente de Santiago

Bidasoa ibaia Txingudi badian itsasoratzen, h ‌ orixe izango da erromesak Sta ‌Kantauri itsasoa ikusiko duen aldi Hernani Santa Bárbara bakarra. ‌Aurrerakoan, Gipuzkoa 247 barnealdeko h ‌ erriakN-634 ikusiko ditu, haranak Agirre alderik alde z‌ eharkatu eta Santiagomendi gisako m ‌ endixkak igo, Euskal Herriko Lasarte- Ibilbidean orografi a e ‌ derra miresteko.

Oria Urnieta tartekatuko d ‌ ira landaguneko bakea, pinudiz eta larrez i‌nguratua, N-1 eraikuntza berriko industrialdeak e ‌ ta lurralde GIhistorikoko hiriburu ‌denN Donostiaren sarbideak. Erromesak b ‌ idea uzteko Azkorte aitzakia erakargarri asko t‌ opatuko Buruntza dituen arren, besteak beste, A ‌ iako 444 Harria –hegoaldera begirako haitz ‌biluziak–, monumetu megalitiko asko, ‌edo urtarriletik aurrera, Astigarragako Andoai ‌sagardotegiak, inguru are hobeak ikusiko Belkoain ‌dituenez, aurrera egingo du. 492 ‌ 2,7 km

Hendaia

Hondarribia 1,5 km

Irun

Puente

(26,2 km)

4,3 km

GI-3631

Apakintza

Aduna

Galarraga

Santa Gurutze

Zizurkil

GI-2132

Villabona

2,2 km 7,1 km

Oiartzun

Sorozarreta

Oiartzabal

Villabona

Amasa

GI-2631

Santiagomendi

500

Arraspiñe

400

Astigarraga

Anoeta Uztu

GI-3411

Bidania-Goitaz

0

730

Izask

Tolosa

100

Goiatz

Alkiza

Astigarragako udaletxea

Hernialde

200

Hernani

Irura

GI-3630

300 Gurutze

Irun

Oiartzun

Santiago zubia gama

Artola

6,9 km

Ventas de Astigarraga Txoritokieta Frantzesillagaberri Manesenea

N

2,6 km 2,4 km

San Markos

3,3 km

Astigarraga Santiagomendi Frantzesillaga

Altzibar Iturriotz

ea

Hernani

n

ra

Elizalde

N-1

Errenteria

Izturitzagatorrea

GI-3420

234

Oiartzun

um Ur

-Goiatz

iza

Urkabe

Lezo

152

Gurutze

GI-2638

Le

Oiartzun

GI-2134 A-8

ria O

Gurutze

Jaizkibel

525

Andoain

195 GI-3451

5,4 km

7,1 km

Altzubide Elatzeta

Tentsio Santiagomendi altuko dorrea Tolosa Astigarraga Frantzesillaga Sorozarreta Hernani

Santiagomendiko ermita (Astigarraga) Zegama

Ib

< Irun 0 km > Oria: 763,1 km / Saiatz: 771,7 km

Irun (59.673 biz.)

Euskal Herriko erromanizazioaren ‌kokagune nagusienetakoa izan z‌ en Irun.

Pribilegiozko kokapena izateak (‌ itsasoaren mailan Pirinioak saihesten dituen ‌pasabide naturala da) zeharo baldintzatu ‌du mugaldeko hiri honetako historia. Ama ‌Xantalen ermita –X. mendean eraikia eta XIV. ‌ean eraldatua– leku biziki berezia da, 2000 ‌urtez baino gehiago izan delako gurtze-lekua: b ‌ arnealdean, lurpean, tenplu erromatar baten ‌zimentarriak aurkitu ziren, garai bereko hobi b ‌ atzuk bezala. Junkal parrokia-eliza ere, ‌erromesak saihestu ezin duen lekua da.

Oiartzun (10.211 biz.)

Aiako Harrian kokaturiko Arditurri ‌meatzeak izan ziren erromatarrak Txingudiko badian ezartzeko arrazoi handienetako bat. ‌Gordetzen zuen burdin-minerala arian-arian ‌atera izan da duela gutxira arte.

Aiako Harriaren o ‌ inetan dagoen herria da Oiartzun, landaguneko ‌herri atsegina, bizileku multzoa bihurtu ‌dena. San Esteban eliza aipatu behar da, ‌Euskal Herriko

01

gotikoaren erakusgarria dena, m ‌ onolitikoa eta, itxura batean, konkistaezina. ‌Halaber topatuko ditu erromesak XVII. mendeko ‌udaletxea zein Iturriotz dorretxea, izen ‌bereko auzoan, landaguneko eraikin nobleen ‌adibide ederra dena zinez.

Astigarraga (5.901 biz.)

Oiartzun eta Astigarraga aldean b ‌ errogeita hamar monumentu megalitiko ‌enigmatiko baino gehiago daude. Oianlekuko ‌harrespila (Oiartzunen) edo Txoritokietako ‌iruinarria (Errenterian) dira, ziurrenik, ‌historiaurreko aztarnen artean adibide ‌onenak. Astigarraga sagardoari loturiko ‌herria da, baina lehenago Santiago mendia ‌igo behar da, tontorrean itxura modernoa ‌baina Erdi Aroko jatorria duen ermitara. ‌Jakina, apostoluari eskainia da. Behin herrira i‌ritsita, oinezkoak baino sartu ezin diren alde z‌ aharrean, hainbat harribitxi topatuko dugu; ‌esaterako, Jasokundeko Ama Birjinaren e ‌ liza, Murgia leinuaren jauregia edo Ergobiko ‌zubia, Urumea ibaia zeharkatzen duena.

153

Hernani > Tolosa

2,7 km

LasarteOria

LasarteOria

Agirre

Zubieta

Urnieta

N-1

N 4,3 km

GI-3722

O

Azkorte

ria

Buruntza

8,8 km

444

Andoain

ria O

Andatza

561

Belkoain iza n

ra

Eskaltzu 511

Venta Zarate

5,4 km

Izturitzagatorrea Apakintza

Aduna

Galarraga

Santa Gurutze

A-15

Zarate

4,5 km 1,9 km

Anoeta Uzturre GI-3411

730

250 200

Ibarra

Tolosa

150 100 50 0

Zegama

Santa Marina

Iturriotz San Juan

1006

Urnieta Hernani

Sta.GI-2634 Gurutze Villabona

Alkiza

Hernio 1083 Aitzbeltz

Gazume

Andoain

Larraul

Andazarrate

Tourseko San Martin eliza (Andoain)

4,8 km

Alkiza

Izaskun

Tolosa

2,7 km

Irura

GI-3630

Asteasu

Sarobezelaita

GI-2631

Iturriotz

Amasa

Bidania-Goiatz Zelatun

6,9 km

Andazarrate

Villabona

GI-2631

1074

Zelatun

Ern 1

Errezil

Anoeta

Bidania-Goiatz Tolosa

m 102,3) m 104,0)

Villabona

Saskarate

Hernialde

gama

Zizu

Zarateaitz 492

Zizurkil

154

492

Le

492

Belkoain

Etumeta

N

Andoain

Hernani

N-634

4,7 km

Sta. Krutz

Santa Bárbara 247

Hernani uztean, aurrerago zehazten ‌diren aukeren artean erabaki behar d ‌ a; Oriarena, hasieran profi l erraza duena, Hernani N-1 ‌edo Saiatzena, ederragoa eta, aldi b ‌ erean, Santa Bárbara gogorragoa dena. Lehenengoa a ‌ ukeratuz 247 gero –Oriaren ibilbidea– haranik h ‌ aran Agirre U eta ibairik ibai ibili beharko d ‌ a (Bidasoa, Lasarte-Oria Oiartzun eta Urumea) A ‌ ndoainera iritsi arte. Bertan beste bi i‌bai topatuko ditugu: G Zubieta Leitzaran eta Oria, e ‌ mari handiagokoa Azkorte N-634 eta datozen bi egunetan l‌agun izango duguna. Hemendik a ‌ urrera ikusiko Usurbil Burun ditugu Errege Bideko herri h ‌ istorikoak.

44 Bide horixe zen Gaztelako l‌autadenOlaikogaina z eta Europaren arteko lotura ‌nagusiena. lot a Ab Industria garapenaren eragin h ‌ andia Ando ikusiko dugu halaber ibilbide h ‌ onetan.

1,4 km

Hernani

Urnieta

Hernani

(19,3 km)

Udaletxea eta San Joan Bataiatzailearen eliza (Hernani)

Salvatierra / Agurain

< Irun 26,2 km > 736,9 km

Hernani (20.013 biz.)

Urumea ibaiaren korrontearen ‌kontrako zentzuan egingo dugu eta berehala ‌aurkituko dugu Hernani erdian dagoen San J ‌ oan Bataiatzailearen parrokia-eliza.

Herriko a ‌ lde zaharra, garai batean harresi sendoz ‌bildua, muino baten gainaldean dago. N ‌ abarmentzekoak dira aipatutako elizaren ‌aurrealde barrokoa eta udaletxea, XIX. mendeko e ‌ raikin bitxia, aurrealdean erromanikotik ‌errenazimendura arteko estiloen eraginak d ‌ ituena.

Urnieta (6.169 biz.)

Oria haranera jauzi egin aurretik ‌igaroko garen azken herria da Urnieta, larre ‌tentagarriz inguratua, Adarra mendiaren profi l ‌mehatxugarria zelatan duena.

San Migel eliza ‌erromesen joan-etorrien eraginez sortutako ‌herriaren jatorrizko gunean kokatuta dago. E ‌ rdi Aroko ataria ikusiko dugu bertan. Garai ‌beretsukoa behar du Santa Leokadia ermitak. B ‌ ertako atarian igaro dute gaua Errege Bidean ‌zihoazenetako askok menderik mende.

2A

Andoain (14.827 biz.)

Herria, duen kokaguneagatik d ‌a garrantzitsua. Izan ere, Nafarroan jaio eta ‌haran basotsua zeharkatu ostean Orian ibairatzen ‌den Leitzaran ibaiaren ertzean dago. G ‌ oialdean dago, Goiko plazako aldeetako b ‌ atean, Tourseko San Martin eliza barrokoa, ‌Santa Kurutz ermitarekin batera –barrualdean ‌Kristo gotiko dotorea duena– herriko ‌ondarea osatzen duena.

Villabona (5.768 biz.)

Aduna gaina eta Santa Kurutz ‌ermita atzean utzi ostean, erromesak berriz ‌ere egingo du topo Oria ibaiarekin Zubimusu ‌zubian.

Anoeta (1.996 biz.)

Ibai ondoan egiten du aurrera B ‌ ideak berriz ere. Amasako Tourseko San ‌Martin eliza atzean utzi, Irura ondotik igaro ‌eta Anoetan sartzen da. Bertako hiri egitura ‌antzinako Errege Bidearen epelera sortu ‌ziren herriena da. XVI. mendeko San Joan ‌Bataiatzailearen eliza ederra aipatuko dugu.

155

Hernani > Bidania-Goiatz

492

Alegia Olaberria Beasain

Zizurkil

Zarateaitz 492

4,8 km

Zelatun

1074

600 Erniozabal 1008

Errezil

400

200

Bidania-Goiatz

100

m 102,3) m 104,0)

Salvatierra / Agurain

Lasarte Oria

Zubieta

Hernani

Altamira Garitain

Olab

Sta. de A

Oiarbide

GI-632

Hernio mendiaren aire-ikuspegia

Nafarr

Gu

Ormaiztegi ZelatunUrrutikoetxea

Idia

Segura

Iturriotz Mutiloa

Venta Zarate

300

0 156

Beasain

Etumeta

500

Lazkao

707

5,5 km

Hernio 1083 Aitzbeltz

Gazume

GI-2634

700

Alkiza

San Juan

1006

Segura Idiazabal

800

Iturriotz

Zegama

1,9 km

Andazarrate

Zaldib

Ordizia

Usurbe

4 km

Santa Marina

Larraul

Aizpea

Zerain Andazarrate Sagastibil Ribadiso

Barbari

Arrolaberri

Larraondo Arakama

Bidania-Goiatz asteiz

4,5 km

Asteasu

San Juan

Oria

Bidania-Goiatz Zelatun

2,7 km

Iturriotz

Andazarrate

Saskarate

GI-2631

2,5 km

Ikaztegieta

Arama

Zarate

Sarobezelaita

Altzaga

Itsasondo

Ordizia

Venta Zarate

Eskaltzu 511

2,7 km

561

Andoain Belkoain

Etumeta

N

Andatza

N

o al

Ab

3,5 km

ria

444

tz

Legorreta

O

Olaikogaina

ta

Buruntza

ke

Usurbil

ez

Azkorte

4 km

1,4 km

GI-131

Zubieta N-634

8,8 km

Urnieta

4,3 km

Agirre

Lasarte-Oria

3,2 km

4,7 km

Santa Bárbara 247

5,5 km

Tolosa

Hernani N-1

Aipatu dugun beste aukerak –Saiatz ‌ibilbideak– Aizkorri mendilerroraino ‌garamatza, Gipuzkoa eta Araba Tolosa arteko m ‌ ugara, alegia, Oria haraneko Lizartza N-130 Araxes mendebaldeko m ‌ endiak gaindituta.

Ollaun Otsabio 470 Alejoenea Ibilbide ‌bikaina da Kantauri itsasbazterraren – ‌ urrutian– nahiz lurralde 789 Altzo Altzomuino historikoko ‌mugarri natural nagusienen,Altzoazpi Hernio ‌mendia edo Saiatz inguruak, Alegia kasu, bista e ‌ zin hobeak eskaintzen baititu.

Hernani ‌edo Lasarte-Oria kenduta, GI-3712 kilometroak ‌egingo ditugu GI-2 Aldabaherriguneetatik landa, ‌pinudi eta hariztietan barrena bide Orendain Ikaztegieta beti i‌tzaltsuetatik, baserri bakan batzuk Abaltzisketa ‌baino ez dituzten muino berde biluziak ‌zeharkatuz. Kilometro horietan Baliarrain LegorretaEuskal ‌Herriko paisaiari dagozkion topikoak Santa Krutz ‌ikusiko ditugu, barnealdeko monumentu ‌ondarea urria baita.

Am

Zubieta

LasarteOria

Hernani

(28,8 km)

Vitoria-Gasteiz Errezil

GI-3251

Zega

< Irun 26,2 km > 745,5 km

Hernani (20.013 biz.)

Ikus ezazu 2. etapa.

Lasarte-Oria (18.494 biz.)

Historia luzeko herria da, nahiz ‌eta duela mende laurdena arte independentziarik ‌lortu ez. Lasarte-Oriako oskol industrialak ‌ezusteko barroko bat gordetzen du. ‌Birgitarren komentua da, XVII. mendean sortu ‌zen kolore argiak dituen multzo erlijiosoa, ‌alegia. Hirigunean dago San Pedro eliza, XVI. m ‌ endekoa, xumea, baina atari atseginekoa.

Zubieta (297 biz.)

Aizpurua baserrian bildu ziren D ‌ onostia berreraikitzea adostu zuten mandatariak, ‌Espainiako Independentzia Gerran, ‌1813an hiria suntsitu zuen sutea eta gero. ‌Andatza mendiaren oinetan kokaturiko bizileku ‌lasai honetako Santiago eliza Donejakue ‌Bidearekiko loturaren seinale da.

Zizurkil (2.935 biz.)

Andatzako pinudiak zeharkatu o ‌ stean iritsiko gara Zarate Bentara. Bertan bat e ‌ giten zuten garai batean lurralde historikoan ‌gora eta behera zebiltzan transhumantzia ‌ibilbideek.

2B

Aia (1.938 biz.)

Aiak eta Asteasuk elkar ukitzen ‌duten lekuan dago Iturriotzeko benta, ‌XVI. mendean eraikitako baserri ederra, bi ‌isurialdeko teilatua eta egurrezko bilbadura ‌dituena.

Errezil (608 biz.)

Hernio mendiaren gerizpean –gailurrean ‌gurutzez josiriko hilerria du– aurrera ‌doa zidorra Iturriotzeko San Joan ermitara i‌ritsi arte, Errezilen jada. Oinplano laukizuzeneko ‌tenplu sinple horretan, iturriko ur ‌freskoa dela eta da ezaguna (mirakuluzkoa d ‌a batzuen esanetan), Saiazko Alkatetzaren ‌bilkurak egin eta batasuneko 9 herriei ‌eragiten zieten erabakiak hartzen ziren. ‌Zelatuneko larre biluzia zeharkatu beharko ‌dugu jaitsierari ekin aurretik.

Bidania-Goiatz (514 biz.)

Bidania eta Goiatz udalerrien b ‌ at egitearen ondorioz sortua da. Bertan ‌topatuko ditu erromesak XVI. mendeko G ‌ oienetxe baserria, aurrealde armarridunekoa, ‌Goiatz dorre garaia eta Jasokundeko e ‌ ta San Bartolome elizak. Azken horretan, ‌ikusgarria da korura doan eskailera.

157

(Oria) Tolosa > Zegama (35,2 km)

5,5 km

Tolosa

Tolosa Alejoenea

Otsabio

789

Alegia

Altzo

Altzomuino Altzoazpi

Alegia 2,5 km

ta

ke

ez

GI-3712

Aldaba

GI-2133

Orendain

Ikaztegieta

Abaltzisketa

Legorreta

Baliarrain Santa Krutz

4,3 km

N

3,5 km

Ikaztegieta

N-130

Araxes

Am

Legorreta

Lizartza

Ollaun 470

Altzaga

Itsasondo

2,7 km 4 km

Altamira Garitain

GI-120

Olaberria

Oiarbide

GI-632

Nafarrasagasti

Urrutikoetxea

Idiazabal N-1

Segura Mutiloa

Aizpea

Igartza multzo monumentala (Beasain)

Gurutzeta

Ormaiztegi 3,2 km

Segura Idiazabal

Lazkao

707

Sta. Cruz de Agirre

5,5 km Zegama teiz

Usurbe

350

Olaberria

300

Segura

250 200

Zerain

Sagastibil

Barbari Arrolaberri

Larraondo Arakama

Vitoria-Gasteiz

GI-3251

Zegama

100

Alegia

50 0

Beasain

Ordizia

150

Oria

158

Zaldibia

Ordizia

Beasain

4 km

Olaberria Beasain

Ordizia

Arama San Juan

Donejakue Bide osoan nekez aurkitu ‌ahal da hainbeste herri historiko hain ‌kilometro gutxian. Tolosa, Ordizia eta ‌Segura herriek osatzen dute hirutasun ‌bikain hori, Gipuzkoako haran aktiboena ‌zeharkatzen duen etapa den honetan. ‌Zidorrak aurrera egiten du Oria ibaiaren ‌eta N-I errepidearen parean, haranerako ‌bista ederrak eskaintzen dituzten bi ‌igoera gogor gaindituta. Gastronomiari ‌erreferentzia egin behar zaio nahitaez, ‌bertako azoka tradizional sendoei eta ‌jatorri izendapeneko eta kalitate handiko ‌produktu tipikoei esker; esaterako, Idiazabal g ‌ azta. Badira denboran ez aurrera e ‌ z atzera geratu diren ezustekoak ere, ‌Beasaingo Igartza multzoa kasu.

Gaua ‌igaro asmoz erromesa edozein lekutara ‌doala ere, ziurrenik, atseden hartu eta indarberritzeko p ‌ rimeran etorriko zaizkion p ‌ laterkadak dastatu ahalko ditu.

Tolosa

Idiazabal

Legorreta Ikaztegieta

Zegama Oria ibaiertzeko Zerkausia (Tolosa)

Irun 45,5 km > 717,6 km

Tolosa (19.041 biz.)

Beasain (13.863 biz.)

Duela zenbait mende gotorleku ‌perfektua zen Tolosa, Oria ibaiaren erdian k‌ okaturiko uharte harresiduna zelako. Larunbatez i‌ritsiz gero, azoka tradizionala bisitatu ‌ahalko dugu.

Alde zaharrak garai bateko i‌txurari eutsi dio, jauretxe ederrak dauzka e ‌ ta, jakina, Santa Maria parrokia-eliza. Oria ‌ibaira ematen duten hormak harresi gisa erabili i‌zanak dira.

Azken berrogeita hamar urteotan hazi egin den arren, Beasainek Igartzako multzo arkitektoniko aparta dauka barnean. Auzo monumental txiki hau XVI. mendean egin zen eta ez da ordutik bat ere aldatu, horrez gain, erromesentzako aterpetxe txukun bat ere badago bertan.

Alegia (1.760 biz.)

Erromesak alde batera utziko du ‌Oria ibaia Olaberriara hurbiltzeko. Bertan ‌daude eskualdea mugatzen duten Txindoki ‌(1.348 metro) eta Aizkorri (1.528) mendi ‌erraldoien bista onenak.

Oria ibaiak nahieran zizelkatu zuen ‌herria, ilargi erdi itxura emanez, hain zuzen. ‌San Joan Bataiatzailearen atari gotikoa aipatu ‌behar da. Barrualdean Kristo gotiko ikusgarria ‌dago, mota horretako onenetakoa Gipuzkoan.

Legorreta (1.485 biz.)

Zubiak ezinbestekoak izan ziren ‌Errege Bideak aurrera egin zezan. Esaterako, ‌Legorretakoak, herria egituratzen dutenak ‌eta kokagune erlijiosoen inguruetan kokatuta ‌daudenak, San Salvador parrokia edo Santa ‌Kruz santutxokoak kasu.

Ordizia (9.488 biz.)

700 urte baino gehiagoko ‌historia duen herria da, Erdi Aroko hirigileek e ‌ maniko itxurari eusten diona, kale estu eta ‌guzti.

Plaza Nagusia –asteazkenero azoka ‌tradizional ospetsua hartzen duena– eraikin ‌klasiko zenbaiten egoitza da, hala nola ‌udaletxearena.

3A

Olaberria (945 biz.)

Idiazabal (2.333 biz.)

Etxegarate mendiaren oinetara k‌ okatua, herriaren izena daraman Jatorrizko ‌Izendapeneko gaztak famatua, atari erromaniko ‌bikaineko San Migel eliza dagoen herria ‌da.

Segura (1.498 biz.)

Goierriko herri historikoa altxorra ‌da berez.

Errege Bidea tentuz zaintzen du, ‌almendra itxurako herri-kaxkoaz harro dago ‌eta Jasokundeko Ama Birjinari eskainiriko ‌eliza gotiko kolosala erakusten du.

159

(Saiatz) Bidania-Goiatz > Zegama Tolosa

Bidania-Goitaz

Goiatz Beizama

Santutxoko benta

6,8 km

GI-3042

Santa Marina

N

San adrián

Larrañaga Argisain

Murumendi 859

Portugaina

21 km

Pagorriaga

Arrapaitz Larrarte Txoritegi Otegi S. Gregorio Garin MandubiaAstigarreta

n

zia

Ormaiztegi

Irukate

Sagastibil

Zalduondo

Segura

Zerain

Larraondo

Barbari

N-1

700 600 500

300 200

Arakama

Zegama

100 0

La Puebla de Arganzón

Bidania-Goiatz

San Ju y San Basili de Ais

Amézaga Asparren

San Millán

Luzuriaga

Mandubia

Santa Marina

400

GI-3251

Zalduondo Trenaren zubi (Ormaiztegi)

Arrapaitz

3 km

Mutiloa Murgiaran San Blas

Arrolaberri

800

Andramaiztegi

Galarreta

Gordoa

2,9 km

Andre Maria de Liernia

Ori a

4,1 km

Eztanda

Ara

ALAVA

Gabiria

1,8 km 1,9 km

Zerain Mutiloa

Ormaiztegi

talu

5,5 km

Segura

Ursuaran

Aranaga

7,4 km

Arriaran

ara

Mendiguren Urteaga

Puebla

Refug

San Adrian

707

ri Ar

Itsaso

160

Iruetxet

Usurbe

Andre Maria de Kizkitza

Zegama

Bide zati honetan, indarrik gehienak ‌Murumendi, tarte gipuzkoarreko o ‌ ztopo geografi ko handienetakoa dena, Zegama ‌igotzen erabiliko ditugu. Zidorra lurralde Gurutze ‌historikoaren alderdirik landakoenean Santua ‌barrena dabil, Oria haraneko herriak alde ‌batera utzita eta euskal kutsu nabariko ‌landa-auzoetara hurbilduz. Era berean, ‌argi geratuko zaigu zein garrantzitsuak Aitxuri ‌izan diren ermitak horrelako eskualde Buenabista ‌malkartsu eta herrigune1551 sakabanatukoak ‌egituratzeko. IkusikoGIPUZKOA ditugu Gipuzkoa ‌magikoa –Ezkio-Itsaso, AndreAizkorri Mariaren 1528 ‌agerpen polemikoen herria–, meatzaria Sancti Spiritus ‌–Zerain eta Mutiloa,Pin-Pil kasu– eta idilikoa, ‌apenas urbanizatu diren inguruneetan.

1280 ‌Berehala, Aizkorri mendilerroaren Portugaina bestaldean, l‌arreen berdea zereal-laboreen ‌horia bihurtuko da. Harrizko N erraldoiaren ‌oinetan dago Zegama patxadatsua.

1,9 km

Bidania-Goiatz

ea

Hernani

San

Ib

Tolosa

Zegama

(34,3 km)

Slavatierra /Agurain Ordoñana

Astiga

3,3 km

Izas

um Ur

Hernani

Artola

Astigarraga

Ordoñana

Zerain Zuazo de San MillanMutiloa

Ormaiztegi

Segura

N-1

Salvatierra / Agura Zegama

Zeraingo karobiak

< Irun 55 km > 716,7 km

Santa Marina

Baserri multzo idiliko hori Albizturren mendeko a ‌ uzoa da eta Aralarko larreetatik zetorren t‌ ranshumantzia bide zaharraren ertzean k‌ okatua dago. Bidearekiko loturaren adibide d ‌ a Santa Marina Haundi baserria, 1558an ‌sortu zenetik, aurrealde erromanikoaren aztarnak ‌gordetzen dituen Santa Marina elizaren ‌mendeko ospitalea izan baita. ‌ Beasain udalerrian sartuko da bidea ‌Astigarreta auzotik, San Gregorio ermita eta ‌San Martin eliza igarota.

Ezkio-Itsaso (622 biz.)

Murumenditik behera goazela, berehala ‌topatuko dugu Kizkitzako Andra Mariren ‌ermita sinple baina debozio handikoa. Santa ‌Luzia eliza, Anduagako zelaian dagoena, X ‌ X. mende hasierako Andre Mariaren agerpenen ‌oroigarri da. Ezkio auzoko Igartubeiti ‌baserria, XVI. mendeko eraikin ederra, berritu ‌eta Euskal Herriko nekazaritzaren sekretuak a ‌ rgitzera bideratutako museo bihurtu dute.

Ormaiztegi (1.300 biz.)

Tomas Zumalakarregi Jeneral k‌ arlistaren jaioterria da, oraindik ere, hil eta m ‌ ende eta erdira, gogoan duena. Iriarte E ‌ rdikoa

3B

baserria, haren bizilekua izan zena, ‌bere bizitza eta lorpenak zehazten dituen ‌museo dotore bihurtu da. Handik gertu ‌dago San Andres parrokia-eliza, Erdi Aroko a ‌ urrealdeagatik nabarmendu behar dena, ‌bai eta barrualdeko bataiarri aurrerromanikoagatik ‌ere. Herria uztean, erromesak b ‌ urdin-zubi ikusgarria topatuko du, XIX. ‌mendearen erdialdera Alexander Lavaley f‌ rantziarrak eraikia.

Mutiloa (244 biz.)

Lierniko Andra Mari ermita, ‌emankortasunerrituei lotua, Gipuzkoako ‌eskualde honek Donejakuerako erromesei e ‌ skaintzen dien beste keinu magikoetako ‌bat da. Mutiloak gora egin zuen iraganean i‌nguruetako meatzaritzaren eta meatzeak e ‌ ta Ormaiztegi lotzen zuen burdinbidearen ‌ondorioz.

Herriko profi l lauan aski nabarmen ‌ikusten da San Migel elizaren dorrea, b ‌ arrualdean Felipe Azurmendiren erretaula ‌deigarria duena.

Zerain (258 biz.)

Halaber izan zuen burdin-mineralaren ‌eragina Zerainek garai batean eta, egun, ‌biztanle gazteenen ekimenez, biziberrituta ‌aurkituko dugu. Andra Mari eliza –bataiarri ‌enigmatikokoa– eta Jauregi baserria dira ‌bertako monumetu erakargarrienak.

161

Aizkorri

1528

1,9 km

Sancti Spiritus

Pin-Pil

1280

Refugio

San Adrian

Portugaina

Aratz

1443

Elburgo

7,4 km

N

1050 950

4,8 km

750

Elburgo / Burgel

Ntra. Sra. de Estibaliz

Villafranc

Vitoria-Gasteiz

Salvatierra / Agurain

San Adrián

Askartza

Ordoñana

550 N-1

Portugaina

Arkaia

650

Zuazo de San Millan

N

3,8 km 2,0 km

Sancti Spiritus

850

Ordoñana

450 350 250

162

Argandoña Villafranca

Amézaga de Asparrena

San Millán

Luzuriaga

San Juan de Arrarain

Zalduondo, Aizkorri mendilerroa atzealdean duela. Argandoñ

1150

Askartza

Zalduondo 3 km

Zalduondo

2,9 km

Slavatierra /Agurain Ordoñana

Galarreta

Gordoa

Araia San Julián y Santa Basilisa de Aistra

Arkaia

ALAVA

Alegria-Du

Ntra. Sra. de Aiala

Zegama

4,9 km

San adrián

GIPUZKOA

8,2 km

Iruetxeta

1,0 km

Buenabista

2,6 km

Aitxuri

1,4 km

6,8 km

Gurutze Santua

Bidania-Goiatz Agur Gipuzkoari, ongi etorri Arabari, ‌biak soineko ederrenez aurkituko d ‌ itugun honetan. San Adriango tunela, ‌urak eta denborak harrian higatutakoSalvatierra h ‌ aitzuloa, / Agurain hori bezain muga ederrik kostata ‌aurkituko dugu. Ia hamar mendez ‌izan da Gaztelarako joan-etorriak egiten z‌ ituzten merkatari eta bidaiarien igaroleku. E ‌ gun, San Martín Aizkorri tontorrera doazen ‌mendizaleak Gazeo edo Arabako lautadarako ‌bidean diren bidaztiak baino ez ditugu ‌ikusiko. Tunela Ezkerokotxa zeharkatu eta Erdi Aroko g ‌ altzada bikainetik goazela, paisaia ‌zeharo aldatuko da. Arabako lautadak ez d ‌ u zerikusirik N-1 Gipuzkoako haran sarriekin. ‌Hemengo orografi an gizakiaren esku ‌hartzea nabariagoa da, lehorreko labore ‌asko Castillo de dago eta herriak nahi bezain zabalak Henaio ‌dira, han hemenka jauretxe barrokoak ‌e661 ta errenazimendukoak erakutsiz.

2,4 km

Zegama

Zegama

Errezil

GI-2634

1,1 km

Tolosa

Agurain, O. (km 102,3) Ezkerokotxa Gazeo Agurain, S. (km 104,0)

(22 km)

Alegria-Dulantzi

Tolosa

Ibarra Zegama > Agurain

1551

Portugaina

Bidania-Goiatz

Izaskun

Zalduondo

Vitoria-Gasteiz Agurain

San Andriango tunela edo Lizarrate

< Irun . Oria: 80,7 km /Saiatz: 89,3 km > 682,4 km

Zegama (1.521 biz.)

Aizkorri mendilerroari ekin aurretiko ‌azken herria, auzoko Segurari eta Errege ‌Bidearen onura ekonomikoei oso lotuta ‌dagoena. Tourseko San Martin eliza itsasargi ‌baten modukoa da Arrolaberritik datorren ‌erromesarentzat. Barrualdean, Zumalakarregi J ‌ eneralaren mausoleoa dago. Ermita ‌multzo xumea –San Bartolome eta Sancti ‌Spiritus, kasu– lagun izango dugu bideko a ‌ ldapetan, pixkanaka, mailarik garaienera h ‌ urbiltzeko.

Altzaniako partzuergoa

Aizkorri mendilerroaren hegalak Gipuzkoa e ‌ ta Arabako hainbat herriren artean partekatzen d ‌ iren lurrak dira.

Mugaldeko puntu ‌horietako bat, hain zuzen ere, Lizarrate edo S ‌ an Adriango tunela deritzona, Donejakue B ‌ ide osoko monumentu natural ikusgarrienetakoa d ‌ a.

X. mendeaz geroztik erabilia eta e ‌ raikuntza berriko ermita bat barruan duela, ‌haitzuloa mende askotan zehar izan da Gaztelatik ‌Frantziara eta alderantziz zebiltzanen ‌igaroleku nagusia.

04

Zalduondo (198 biz.)

San Adrian gainditu eta bat, Erdi A ‌ roko galtzada izango dugu zain pagadi b ‌ atean sartzeko, oraindik ere apur gehiago i‌go eta azkenean Zalduondorako jaitsierari ‌ekiteko. Zegama bezain herri garrantzitsua ‌da –batez ere, mendilerroa zeharkatu behar ‌zuten merkatari eta erromesentzat– Araban h ‌ elduko garen lehena. Bertako Lazarraga j‌auregia aipatu behar da, errenazimenduko e ‌ raikinen erakusgarri dena eta egun inguruetako ‌etnografi ari eta Donejakuerako erromesaldiari ‌buruzko museoa duena. Tolosako S ‌ an Saturnino elizako erretaula barrokoa ere a ‌ postoluaren omenezkoa da.

Ordoñana (45 biz.)

Lautadako profi l etzanetiko ibili ‌atseginak Ordoñanara garamatza, arte erromanikoak ‌bertan lagatako aztarnak agerian d ‌ ituenera, Jasokundearen Andra Mari parrokia‌elizaren aurrealdea, esaterako. Bitxikieria ‌bat: San Millan ermitaren aurrealdean Gaztela e ‌ ta Leongo armarria dago, ukitu barroko ‌handia duena.

163

Gazeo Ezkerokotxa

8,2 km

N-1

Castillo de Henaio

661

Alegria-Dulantzi

5,5 k Zegama

N

Vitoria-Gasteiz

2,7 km

Subijana de Álava Villanueva de Oca

2,4 km

650 Arkaia

Gazeo

Agurain

Portillo de San Miguel

749 N-1

Villanueva d la Oca

Aiarako Andra Mariko harburuak.

Burgelu

Dulantzi

450 400

9

Ezkerokotxa

600

500

Vitoria-Gasteiz

San

5,5 km

1,1 km

Argandoña

1,4 km

Ntra. Sra. de Estibaliz

Villafranca

Subijana de Álava

4,9 km

Elburgo / Burgelu

Askartza

4,9 km

Vitoria-Gasteiz

Ariñez

Zumelzu San Juan de Arrarain

550

164

Arakama

Erromesak lasai arnasa hartu dezake: ‌Arabako lautada berrogeita hamar ‌kilometro luze da, gutxi gorabehera, Vitoria-Gasteiz ‌gizakiaren esku-hartze handiko lurretan ‌egiten dena. Ez dago pendizik, ez ‌mendigainik eta Gasteiz arteko t‌ artea hirigune gutxi zeharkatzen duen Armentia ‌horietakoa da eta bakartasun apur bat ‌eta sorginduko gaituzten monumentu Armentia ‌erlijiosoak eskainiko dizkigu. Euskal ‌Herriko inguru hauek Gaztelako ÁLAVA landazabalen a ‌ ntza dute. Gainera, aniztasun a ‌ rtistiko gehieneko eskualdean barrena g ‌ oazela gogoan izan behar da: Lautadan i‌kusiko ditugu trikuharriak – Gometxa Sorginetxe i‌zenekoa kasu, Euskal Herriko Z Eskibel 818 liluragarrienetako b ‌ at dena– Arkaiako Gometxa aztarna e ‌ rromatarrak, Erdi N-102Aroko Estibalizko Andra M ‌ ariren santutegia edota Aguraingo j‌auretxe errenazentistak.

2,6 km

1,0 km

Ntra. Sra. de Aiala

Zeg

Larraondo

Armentia

San Martín

GI-325

4,2 km

N

3,8 km

Salvatierra / Agurain

Barbari Arrolaberri

Gometxa

Bidania-Goiatz

Sagastibil

Aizpea

4,7 km

(27,4 km)

La Puebla de Arganzón

4,8 km

Errezil Agurain > Gasteiz

GI-2634

2,0 km

Bidania-Goiatz Agurain, O. (km 102,3) Ezkerokotxa Gazeo Agurain, S. (km 104,0) Alegria-Dulantzi Elburgo Argandoña Villafranca Askartza Arkaia

1008

Oria

1074

Zelatun

Villafranca

Argandoña Zad

orr a

BURGOS (Condado deArkaia Treviño) Askartza

La Puebla de Argan Gasteiz

Estibalizko Andra Mari santutegia

< Irun. Oria: 102,7 km / Saiatz:111,3 km > 660,4 km

Agurain (5.031 biz.)

Eskualdeko hiriburua da Erdi A ‌ roan burgu zeneko garrantziari eutsi dion ‌Agurain.

Ez ditu ezaugarri horiek galdu, ‌beraz. Bi eliza, San Joan eta Santa Maria, ‌gotorleku izandakoak biak ere; Plaza a ‌ rkupeduna; aztarnak agerian dituen harresia e ‌ ta erromesak, duela zazpi mende ohi zuten ‌bezala, ibiliko diren kale nagusia.

Gazeo (34 biz.)

Lautadako herrixka, bere xumean ‌Tourseko San Martin elizan XIV. mendeko m ‌ argolan gotiko ederrak dauzkana, mendetan ‌ezkutuan egon badira ere.

Ezkerekotxa (45 biz.)

Bidea doan zidorrak Astorga eta B ‌ ordele arteko galtzada erromatarra zihoan ‌berberak dira ia beti. Ezkerekotxan dago San R ‌ oman eliza, Erdi Aroko hainbat arte-joera b ‌ iltzen dituena; erromanikoa – aurrealdean–, g ‌ otikoa –eraikinaren gorputz gehienean– eta e ‌ rrenazimentista –harrizko erretaula landuan–.

05

Burgelu (177 biz.)

Arraraingo San Joan ermita ‌XII. mendekoa da, lurralde historikoko ‌zaharrenetakoa, alegia.

Argandoña (40 biz.)

Erromatarren bidearekin zerikusia ‌duen herrietako bat da Argandoña, Erdi A ‌ roko kapitel ederreko Santa Columba eliza ‌dagoena. Herritik gertu, muino baten tontorrean, ‌Estibalizko Andra Mariren santutegia d ‌ ago, Arabako zaindaria dena. Bertako ate e ‌ rromanikoa eta Andra Mariren irudia (XII. ‌mendekoak) nahiz bataiarria arrazoi aski ‌sendoak dira erromesa bertara dadin.

Arkaia (76 biz.)

Erromatarren aztarnak aurkituko ‌ditugu Donejakue Bidearen ertzean paraturiko ‌terma zaharretan. Zeruertzean, Gasteiz ‌ageri da.

Dulantzi (2.873 biz.)

Bidea Dulantzi kanpoaldetik doan‌ arren –urrutian ikusiko dugu San Blas eliza‌neoklasikoko dorrea– Aiarako Andre Mariaren‌santutegiaren ondotik igaroko gara. XIII.‌mendeko eraikina da, barnealdean XIV. mendeko‌ama birjina ederra duena eta kanpoaldean,‌berriz, lau arkuko atari atsegina.

165

Gasteiz

(241.451 biz.) i‌sla dira oinezkoentzako espazioak, ‌mundu berde bat eratzen dutenak h ‌ ala hirigunean nola kanpoaldean (horregatik ‌jaso zuen Gasteizek 2012ko ‌Europako Hiriburutza Berdearen saria E ‌ uropako Batzordearen eskutik); tranbia g ‌ arraiobide publikoa berreskuratu i‌zana eta museo sare zabala. ‌Baina eraikuntza berriko hiriaz gain, ‌Arabako hiriburua tradizio luzeko

1. Santa Maria katedrala

Tenplu gotiko bikaina da, jatorrizko ‌eliza erromanikoaren gainean eraiki ‌zutena. XV. mendeko jatorrizko ‌polikromia gordetzen duten irudiak ‌dituen ataria da bertako harribitxi ‌baliotsuenetako bat. Berritzelanak, ‌jendeari irekiak, Ken Folleten ‌Un mundo sin fi n liburua, Los ‌pilares de la tierra best-sellerraren ‌jarraipena, idazteko inspirazio iturri ‌izan ziren. 2015ean Mundu Ondare izendatu zuen UNESCOk Iparreko Donejakue Bideekin batera.

2. Andre Maria Zuriaren plaza Espainiako Independentzia ‌Gerraren eskultura-multzoa duen ‌espazio zabal honetan bat datoz ‌Gasteizen bi aurpegiak: Erdi A ‌ roko herri-kaxko gotikoa eta ‌XIX. mendeko hiri-zabalgunea. ‌Iparraldera, kale estuak, ‌bihurriak, bizi ziren gremioen ‌izenak dituztenak: Aiztogile, ‌Errementari, eta abar.

Hegoaldera, ‌oinezkoentzako kale-sare o ‌ rdenatua eta merkataritza-gune ‌mugimendu askokoa.

4.San Migel eliza Andre Maria Zuriaren plaza jagoten du eta Arabako zaindariaren irudi maitea gorde, baita Gregorio Fernandezen erretaula barroko ikusgarria ere.

ERDI ARO Avda. d e Gast eiz

Gasteiz aspalditik da bidaiari eta ‌erromesen joan-etorrien lekuko. ‌Pribilegiozko kokapena du, Arabako ‌lautadaren erdian eta erromatarrak ‌hainbeste ibilitako Bordele-Astorga ‌merkataritza-bidearen alboan baitago. ‌Erromesak zain du hiri moderno bat, ‌kosmopolita eta berritzailea, kaleko ‌bizitzaren kalitateagatik ezaguna. Horren

Katedral berria

ARANTZABAL

3. Frai Francisco Vitoria pasealekua Florida parketik izen bereko i‌bilbidea abiatzen da, gero, Senda ‌izena hartzen du eta trenbidea i‌garo ostean, Frai Francisco Vitoria ‌pasealekua bihurtzen da. Nortasun ‌handieneko eta erakargarri g ‌ ehieneko pasealekuetakoa da, ‌zuhaitz eta noble-etxeak alboetan ‌dituena, Ajuria-Enea jauregia, e ‌ saterako, Lehendakariaren e ‌ goitza dena.

166

Florida parkea

UNIBERTSI

Prado parkea

< Irun. Oria:130,1 km / Saiatz:138,7 km > 633 km ‌ okagunea da. Euskal Herriko Erdi ‌Aroko k herri-kaxko preziatuena duen h ‌ iria da.

Almendra itxurako oinplanoa ‌du eta kale bihurriak, Santa Maria ‌katedralera hurbildu ahala zuzendu e ‌ giten direnak. Tenplu hau Ken Follett idazle ospetsuari esker egin zen ezagun nazioartean, eta 2015ean UNESCOk Mundu Ondarearen zerrenda osatzeko aukeratu zuenetako bat izan zen.

5. Espainia plaza Ilustrazioaren ideiek eragin handia ‌izan zuten hirian eta horren isla dira ‌Udaletxea dagoen Espainia plazak ‌eratzen duen espazio neoklasikoa ‌eta arkupeak, Erdi Aroko h ‌ errikaxkoaren eta hiri berriaren ‌arteko altuera desberdintasuna ‌gainditzeko erabili zen irtenbide ‌arkitektoniko bitxia.

6. Sokaren etxea Gasteizko jauretxe ‌enblematikoenetakoa da ‌frantziskotarrek gerribueltan ‌erabiltzen duten soka (horri zor ‌dio izena) atean ageri duen eraikin ‌gotikoa. Egongela nagusiko ganga i‌zartua ez galtzeko modukoa da.

7. Prado parkea Arabakoa da biztanleko lorategi m ‌ etro koadro gehien duen h ‌ iriburua Europan. Eraztun Berdeaz ‌gain –50 kilometro baino gehiago o ‌ inezkoentzako eta bizikletaz ‌ibiltzeko– Pradoko zuhaiztiak ‌azpimarratu behar dira, 1832az ‌geroztik arreta handiz zaindu ‌direnak.

JUDIMENDI

C/ Jacinto Benavente

errán C/ Los H

OKO HIRIGUNEA

C/ Eduardo Dato

Katedrala zerrenda horretan sartu zen Iparreko Donejakue Bideekin batera. ‌Horrelako lekuak, San Migel eliza edo ‌Buruileria plaza bezala, Euskal Herrian ‌zorionez denborak aurrrera egin ez d ‌ uen txokoak dauden isla dira.

8. Harresia Katedralaren alboan harresi zati bat ‌ageri da, antzinako Gasteiz herrixka ‌babesten zuena. Hain juxtu, ‌herrixka horrexen gainean eraiki ‌zen egungo hiria Antso Jakitunaren aginduz.

ITATEAK 3,6 km Jacinto Benavente kalea

167

5,5 k

GI-3251

Gasteiz > Argantzun Arrolaberri

Larraondo (22 km)

Zegama

Arakama

Vitoria-Gasteiz

N

Zegama

Barbari

Aizpea

2,7 km

Vitoria-Gasteiz

Oria

Sagastibil

Armentia

Armentia

Armentia

Gometxa

4,2 km

ÁLAVA

Gometxa Eskibel 818

Gometxa

Zaldiaran

978

4,7 km

N-102

Arabako lautadako bide erraz eta ‌atseginak amaitzear dira. Berrogeita ‌hamar kilometro egin ostean ibilbide ‌etzanetik barrena, San Migel gaina, ‌datorren aldaketaren aurrerapena da. ‌Erromesak Gasteiz eta bere hiri eta ‌industriaguneak atzera utziak dituela, ‌zidorrak zereale laboreen artera darama ‌berriz ere, N-1 errepidearen alboan, ‌aurreko egunen antzeko herri xume eta ‌atseginak zeharkatuz. Euskadiko inguru ‌horietako arte erromanikoak oraindik ‌ere ezustekoren bat edo beste gordeta ‌dauka guretzat, Armentian eta Billa ‌Okan esaterako. Euskal Herria uzteko ‌gutxi falta da, baina, lehenago, Trebiñu ‌konderria zeharkatuko dugu; alegia, ‌Burgos puska bat Araba erdian.

Ariñez

168

Subijana de Álava San Miguel

4,9 km

952

Portillo de San Miguel

Billa Oka

749

Portillo de San Miguel

750

N-1

Villanueva de la Oca

5,5 km

La Puebla de Arganzón

Villanueva de Oca

Subijana de Álava

Zumelzu

700 650 600

Za

do rra

BURGOS (Condado de Treviño)

La Puebla de Arganzón

Armentia

550

Gometxa

Billa Oka

Subilla Gasteiz

500 450 400

Gasteiz

Argantzun San Prudentzio basilika, Armentian

< Irun. Oria:130,1 km / Saiatz: 138,7 km > 633 km

Armentia (241 biz.)

Arabako hiriburuaren eskumeneko l‌urretan kokatua eta bizitegi-gune polit bat ‌alboan duela, Armentia Euskal Herriko monumentu ‌erromaniko garrantzitsuenetako ‌baten kokagunea da. Lurralde historikoaren ‌zaindaria den San Prudentziori eskainiriko ‌basilika, XII. mendean eraikia, XVIII. mendean i‌txuraldatu zutena. Erdi Aroko altxor ‌balio-tsuena atarian dago, Bibliako hainbat p ‌ asarte irudikatzen dituzten tinpanoak, ‌krismoiak eta imajinak, alegia.

Gometxa (47 biz.)

N-1 errepidearen alboan kokaturiko herri ‌xume horretan dago Antzaldatze eliza, ‌eraikin neoklasiko eta monolitikoa, oraindik ‌ere Erdi Aroko aztarnak dituena, bataiarria, ‌adibidez.

06

Subilla Gasteiz (44 biz.)

San Migel mendiaren oinetan ‌eratua, Subilla Gasteiz Simon Anda Salazar ‌Filipinetako mandatari ezagunaren jaioterria d ‌ a. Jaio zen jauretxeak zutik dirau, barrokoa ‌da, XVIII. mendekoa eta armarri nagusiko ‌elefante zizelkatuagatik atentzioa ematen ‌du. XV. mendeko San Esteban eliza ere ‌aipatzeko modukoa da, bertako kanpai ‌forma bezala.

Billa Oka (8 biz.)

San Migel gaina gainditu ostean, ‌Trebiñun sartuko gara, Burgosen, alegia, ‌Araban dagoen Gaztela zati horretan. ‌Billa Oka ibar babestu batean kokatua ‌dago eta jaitsiera eta gero iritsiko garen ‌aurreneko herria da. Sarrerako iturri freskoa, D ‌ onejakue ikur ezagunenarekin apaindua, m ‌ askorrarekin, alegia, herriaren eta Bidearen a ‌ rteko lotura atseginaren iragarpena da, San ‌Pedro elizaren atari erromanikoan ikusiko ‌dugun bezala.

169

(27 Arakama km)

Zegama

La Puebla de Arganzón N

2,2 km

Burgueta

Estavillo

BURGOS (Condado de Treviño)

rr a

Alto Lezama

522

Ay ud a

N-1 AP-1

do

3,6 km

Armiñon

Za

Estavillo Burgueta

4,2 km

A-126

3,2 km

Berantevilla

Ntra. Sra de Lacorzanilla

Salvatierra / Agura Erromesak, ahaztu ez zaion lehendabiziko ‌jardunaldietako ibilbide ‌gorabeheratsuaren gisakoa topatuko ‌du berriz ere hogeita hamar kilometroko e ‌ tapa luze honetan.

Hegora bidean zeharkatuko d ‌ itugu haranak Frantses Bidea ‌xede dugula. Dena dela, Miranda ‌Ebro zeharkatuta Armiñonera iristeko a ‌ ukera ere badago. Briñasera heldu ‌orduko, begietan iltzatuko zaizkigu ‌jardunaldi osoan lagun izango ditugun l‌au ibaiak: Zadorra, Ayuda, Inglares e ‌ ta, azkenik, Ebro mitikoa. Zeharkatuko d ‌ itugu ibar-hondoetan kokatutako h ‌ erri harresiz bilduak, pendiza leuneko m ‌ endiak eta gogorxeagoa den Lobera ‌mendatea, Gatzaga Buradon utzi eta ‌berehala datorrena. Halako batean a ‌ tzean utziko dugu eta paisaia zeharo ‌itxuraldatuko zaigu: Arabako Errioxa ‌ageri da aurrean, paisaia itxuratzen ‌duten mahasti ordenatuen eskualdea, a ‌ legia.

Portilla

Portilla

Ocio

Sta. Cruz del Fierro

Venta del Rio

8,3 km

N-1

Berantevilla

Alto San Cristóbal 749

Zambrana

Zuazo de San Millan

ÁLAVA

Zambrana

Salinillas de Buradón

Ocio

Inglares

A-4106

BURGOS

Yesería

Eb ro

Salinillas de Buradón

San Martin elizako aurrealdeko arku karpanela

750 Portillo de la Lobera

700 650 600

5,5 km Briñas

2,9 km

5,5 km

GI-3251

N-124

170

Slavatierra /Agurai

S

Barbari

Argantzun > Briñas

La Puebla

Zegama

Arrolaberri

LA RIOJA

Portillo de la Lobera

Bilibio

Briñas

550

Burgeta

500

Zanbrana Gatzaga Buradon

Estavillo

450 400

Alto Lezana

Berantevilla Argantzun

Briñas Argantzun

< Irun. Oria: 152 km / Saiatz: 160,7 km > 611 km

Argantzun (529 biz.)

Ebron ibairatzeko hegorantz doala, ‌Zadorra ibaia garai batean bidegurutze jendetsua ‌zenaren gainean sortutako Argantzun ‌herri harresidunaren albotik igarotzen da. ‌Bertako Jasokundearen Andra Mari eliza ‌gotikoa herriak Behe Erdi Aroan izan zuen ‌garrantziaren froga argia da.

Burgeta (48 biz.)

Trebiñuko lurretan igaroko garen ‌azken herria da, bide nagusiaren alde b ‌ anatara etxeak dituena. San Martin eliza, ‌landaguneko barrokoaren ezaugarriak izan ‌arren, Erdi Aroko aurrealdea duena, kapitel ‌erromaniko ederrez hornitua.

Estavillo (107 biz.)

Muino baten tontorrean dago eta Donejakue B ‌ idetik apur bat aparte, baina berdin ‌ikusiko dugu Estavilloko elizaren profi la, San ‌Martinen izenean eraiki zena.

XV. mendekoa d ‌ a eta errenazimenduko ezaugarrien arabera e ‌ giniko erretaula ikusgarria du.

07

Berantevilla (475 biz.)

Zamudio leinuarena bezalako a ‌ rmarri bikaineko jauretxeak dauden herria d ‌ a.

Jasokundeko Andra Mari eliza deigarria ‌egingo zaigu, batez ere, kanpandorrearen ‌tamainagatik.

Zanbrana (415 biz.)

Gorabehera geografi ko gehiago d ‌ itugu zain, San Kristobal oraingoan, Gaztela, ‌Errioxa eta Euskadi arteko merkataritza ‌lotune garrantzitsua den Zanbrana herria b ‌ aino lehenago dagoena. Bertako kale-egitura (‌ bideko herriaren ezaugarriak dituena) S ‌ anta Luzia elizara zuzenduta dago, aztarna ‌erromaniko nabarmenekoa denera, alegia.

Gatzaga Buradon (108 biz.)

Lobera mendate aurreko azken a ‌ tseden uneaz gozatu ahalko dugu Toloño ‌mendien oinetan, Erdi Aroko harresi ederrak b ‌ abesten duen herri honetan. Oñateko kondeen ‌jauretxea eta barnealdean duen Sarmiento ‌dorrea eta Kontxesiko Amaren eliza aipatu ‌behar dira, Gebaratarren hilobiko e ‌ skultura barrokoengatik ezaguna dena.

171

Briñas > Sto. Domingo de la Calzada

N ÁLAVA Ebro

Ti ró

N-124 AP-68

Anguciana

Cidamón San Torcuato

Bañares

Villalobar de Rioja

Sto. Domingo de la Calzada

5,2 km.

LR-203

O

ja

Zarratón

500 N-120

Haro

400 300

Santo Domingo de la Calzada

200 100 0

172

N

N-232 ‌errepidearen ‌bidegurutzea Madrid de los Trillos

600

El Santo

Castildelgado

Santo Tomas elizaren aurrealde platereskoa, Haron

700

Briñas

R de

Ibrillos

3,5 km.

Castañares Madrid de los Trillos de Rioja

Q

BURGOS

Villamayor

Baños de Rioja

Belorado

Bañares

3,3 km.

Madrid de los Trillos

2,8 km.

Zarratón

LA RIOJA

1,7 km.

Rodezno

1,9 km.

La Zaballa 552

Casalarreina

Zarratón

4,2 km.

N-232

3,9 km.

Grañon

Ollauri

N-126

4,9 km.

Cruce N-232

4,5 km.

n

Haro

Haro

Sto. Domingo de la Calzada

Puente Río Ebro

6,8 km.

Briñas

LA RIOJA

Bidea aldatzen deneko jardunaldia ‌datorkigu, Euskal Herria utzi eta E ‌ rrioxan sartzen dena.

Haroko Kontxa p ‌ asabidea lurralde berrirako atea ez ‌ezik, paisaia eta klimatologia Oja desberdinen a ‌ rteko muga da. Mahastiz, laborez ‌eta profi l leunez beteriko lurrak N-120 dira Ebro i‌baiaren ertzeko horiek. Atzean utziko ‌dugu mendilerroa –Toloñokoa– eta ‌hegorantz abiatuko gara, zeruertzean ‌ageri zaizkigun Demanda mendietara, a ‌ legia.

C Trantsizio-tartea izango dugu ‌aurrean, zati gogorrik ez duena, ez b ‌ ada eguzkiagatik; ardandegi askoko ‌Haro zeharkatu eta gero, apenas dago i‌tzal eta zuhaitzik, eta ederki nabarituko d ‌ u bidaztiak. Bideko hautsa –okrea b ‌ atzutan, zurbila bestetan– pilatuko ‌zaigu oinetakoetan Frantses BidearekinN-120 ‌bat Grañón egin arte.

Redecilla Viloria Castildelgado del Camino

3,6 km.

Briñas

(23,6 km)

Villamayor del Río

Bañares

Fresno de Río Tirón

Sto. Domingo de la Calzada Briñas, Toloño mendilerroa atzealdean duela.

Ti ró

n

< Irun. Oria: 152 km / Saiatz: 160,7 km > 611 km

Briñas (260 biz.)

Ebro ibaiak egiten dituen meandroak ‌eta Haroko Kontxa pasabide ikusgarria ‌lagun dituena, Briñas herri lasai eta atsegina ‌da, silueta bikaineko Jasokundearen eliza ‌barrokoaren gerizpean kokatua. Briñas utzi ‌eta Ebro lagun dugula kilometro zenbait egin ‌eta gero ikusiko dugu Erdi Aroko zubia, bost ‌mendez herriaren eta Haroren arteko lotura ‌nagusia izan dena. Arku gotikoak ditu eta, ‌zeharkatu bezain laster, mahatsaren zuku ‌ondua inguru horietan zein garrantzitsua den ‌ohartuko gara.

Haro (12.291 biz.)

Espainiako ardogintzaren hiriburu ‌izendatua, 12.000 biztanle izan arren, hiri ‌esaten zaion herria da Haro. Halaxe esan izan ‌zaio XIX. mende amaieran piztu zen mahatsaren ‌sukarraldiaren ondotik, horren ondorioz ‌eraiki baitzen egun mundu mailako prestigioa d ‌ uten upategi handiak dauden Estación a ‌ uzoa.

Paz plaza da Haroko erdigunea, alde ‌zaharra eta modernoa bat datozen lekua.

Alde z‌ aharrari dagokionez, aipatu behar dira Santo ‌Tomas eliza, errenazimentuko dorre garaia eta a ‌ rkupean, besteak beste, Santiago aposoluaren ‌irudia dituena; eta Herradura deritzon kale e ‌ ta plaza sarea, pintxoak hartzeko egokia.

Zarratón (328 biz.)

Berehala ikusiko dugu Jasokundeko ‌parrokia-eliza, inguruko beste asko bezala, ‌XVI. mendean eraiki zena eta platereskoaren ‌eragin handia duena, arkupe gotiko fl amigero ‌itxurosoaz gain.

Zarratón bertako dantza – ‌ Errioxako

08

zaharrenetakoak– eta ermitengatik e ‌ gin zen ezaguna. San Andres elizaren aurretik ‌igaroko da Donejakue Bidea hurrengo ‌geltokirako bidean.

Bañares (324 biz.)

Errioxa Garaiko profi l etzana ‌apurtzen duen herria da, Frantses Bidean ‌aurkituko ditugun harribitxi erromaniko horien ‌aurrerapena eskaintzen duena. Santa Maria ‌ermita, aurrealde ederra eta XII. mendeko k‌ rismoia dituena, zezen –San Lukasen ikurra– ‌lehoi –San Markosen ikurra– eta guzti.

Santo Domingo de la Calzada (6.780 biz.)

Donejakue galtzada ezagunenetakoa ‌egia bihurtu da dagoeneko. Bideak b ‌ at datozen herria da, Donejakue Bideko ‌ospetsuenetakoa izatea ongi merezita duena. E ‌ saera zaharra jakingo duzue –«Santo ‌Domingo de la Calzada, donde cantó la ‌gallina después de asada»– mirarizko ukituak ‌dituen elezahar ederra jatorrian duena. ‌Gertatukoaren oroigarri gisa –kontakizun luzea d ‌ a lerroarte honetan azaltzeko– bertako k‌ atedrala da barnealdean oilotegia duen t‌ enplu bakarra kristautasun osoan. Magikoa ‌da Santo Domingo de la Calzada –Oja ibaia ‌zeharkatzeko zubia eraiki zuen Gaztelako ‌beatoari izena zor diona– eta horixe nabari ‌da multzo historiko-artistikoa izendaturiko alde zaharrean, Errioxako gotorleku handiena e ‌ ratzen duten harresietan, oinezkoentzako ‌kale nagusian nahiz XVIII. mendeko udaletxeko arkupe ederrean.

173

Tourseko San Martin eliza (Gazeo)

Leitzaran eta Oria ibaiek bat egiten dute Andoainen

Zegamako San Martin elizaren erretaula

Gometxa

San Adriango Erdi Aroko galtzada

174

Gometxa eta Subilla arteko bide-zatia

Berantevilla

Arabako lautadako paisaia

San Esteban eliza (Oiartzun) Santo Domingo de la Calzadako Katedralaren barnealdea

Junkal eliza (Irun)

Gurutze Santuaren parrokia-eliza eta ermita (BaĂąares)

Zerain, Jauregi baserria lehen planoan ageri dela

Gatzaga Buradon

175

176

Liébanako Bidea (Kantabria)

Kristo hil zen gurutzeko zati bat Santo Toribio monasteriora iritsi zeneko i‌storioa Goi Erdi Aroko kontu iluna da, baina baliteke 711 urtean ‌arabiarrengandik ihesi zihoazen godoek ekarria izatea.

Hala, erlikia erakargarri bihurtu zen bisitari guztientzako, bai Santiagora zihoazenentzat, bai Liébanara erromesaldian espresuki zihoazenentzat ere, eta, azkenerako, erromesaldiak leku santuaren kategoria lortu zuen, 1512. urtean, Julio II.ak Santo Toribiori jubileuaren pribilegioa eman zionean. Lignum Crucisa gurtzeko bidea Kostako ibilbidetik banatzen da, eta Liébanan barrena egiten du Kantabriako mendebalde gehiena zeharkatzeko. Sega-belardi eta baso-ustiategiz zipriztinduriko itsasertzeko muino eta mendilerroetatik Europako Mendien Parke Nazionaleko mendi alpino erraldoietara doanez, La Viorna mendirako bidea da Kantabriako barnealdea ezagutzeko modurik onena. Gainera, hori gutxi balitz, halaber hartu behar da gogoan igarotzen d ‌ en eskualdetako gastronomia bikaina, behi-okela, eltzekoak –menditarra e ‌ ta Liébanakoa– eta uxuala ezaugarri nagusitzat dituena.

177

Cade

Cades

San Vicente de la Barquera > Cades (28,5 km)

Sta. María de los Ángeles N-634

La Acebosa

Estrada

Hortigal

Serdio

7,8 km

7 km

E-70

Sta. Ana

Estrada

Nansa ibaiaren 7 km-ko bidea askotariko zuhaitzez beteriko ibaiertzeko basotik La Hermida igarotzen da itzalpean, ipuinetako zurezko N-621 pasabideak zeharkatuz. Arrantzaleen hiru aterpetxe tximiniadun daude, eta baita Lebeña Poetaren begiratokia ere, bidea amaitu baino kilometro bat lehenago. Bidea Camijanesen amaitzen da. GR-71

Gandarilla

Portillo

Cades

Cristo

Cabanzón

Puente del Arrudo

200

Lebeña Cabañes

11,5 km

Muñorrodero

Camijanes

Bielva

Cades

Camijanes

150 125

Cadesen amaituko dugu etapa, tabernaren alboko aterpetxe xume batean. Tabernan gordetzen dute giltza, eta aurretiaz deitzea komeni da lekua dagoela ziurtatzeko, leku-kopurua mugatua baita.

100 75 50 25 0 178

Cabañes

Zertxobait aurrerago, Lamsón ‌ibaiak Castro Peñarrubia eta Ozalba mendietan h ‌ igatu duen haitzarte izugarrian s ‌ artu baino lehen, ekialderantz egitea a ‌ holkatzen dugu Soplao lurpeko ‌galeriak bisitatzeko.

Puntako ikuskizun g ‌ eologikoa da eta eskualdeko erakargarri t‌ uristiko nagusienetakoa. Haitzarteko h ‌ aitzebakiak gainditu ondoren, m ‌ endebaldera egingo dugu berriz ere, L ‌ afuentera iristeko.

Bertan dago helmuga, A ‌ rriako Haitzen gerizpean.

Sta. Agueda

Cabanzón

175

N

Sobrelapeña

San Vicente de la Barquera

3,1 km

San Vicente de la Barquera

N

16,9 km

San Vicente de la Barqueratik Hortigalera iritsi arteko lehenengo kilometroak Oyambre Natura Parkeko lurretan egingo ditugu, muinoen eta abereen bazkaleku diren larreen artean. Hegoalderantz jarraitzen du bideak Estrada eta Cabanzón dorretxeek zedarritua, Nansa ibaiaren arrastoa aurkitu eta jarraitzeko, eta arrasto hori jarraituko du Cades atzean utzi arte. Liébanako Bideak Muñorroderora doan mendiko bide ederra jarraitzen du. Muñorroderon banantzen dira Santiago de Compostelara doazen Sta. Ana erromesak eta Santo Toribio de Liébanara doazenak, gezi horiak eta gorriak jarraituz, Linares hurrenez hurren.

Piñeres San Pelayo

San Vicente de la Barquera

Cades

Nansa gaineko Tortorio zubia, Camijanesen

S

Lafuen

N-62

Cic

Sta. Cata

Sta. Mar

C

< San Vicente de la Barquera 0 km > Santo Toribio 72 km

Camijanes (102 biz.)

Camijanesera iritsitakoan, Nansa ‌ibaiaren eskuinaldean, ekialdera egingo d ‌ ugu Tortorio zubiaren bidez ibaia zeharkatu ‌eta herriko menditar etxe tradizionalak, ‌hegoaldera begira lerrokatuak daudenak ‌atzean uzteko. Begi bakarreko zubia, «astobizkar ‌» itxura tipikoa duena, XVIII. mendearen b ‌ igarren erdialdean egina da.

Cabanzón (131 biz.)

Santa Eulalia eliza barrokoa, XVIII. ‌mendeko erretaula salomonikoa duena aipatzeaz ‌gain, gora begiratzera behartuko g ‌ aituzten bi elementu berezi ditu: «Encinona» ‌eta Cabanzón dorrea. Lehena hamar metro ‌luze den eta ehun urtetik gorako adina duen ‌Quercus Ilex arte ale bikaina da. Dorrea, ‌bestalde, Erdi Aroaren amaierako defentsa ‌eraikina da, eskualdeak iraganean izandako ‌izaera noblearen oroigarri dena eta Rábago ‌leinu zaharrarena zena. Ibilbidearen zati honetan n ‌ aturak eta historiak bat egiten dutela a ‌ dierazteko ez dago hori baino adibide hoberik.

01

Cades (73 biz.)

Cades esatea metalgintza eta b ‌ urdinolak esatea da, ibilbidea dagoen h ‌ aranak horixe baitu izena: Herrerías. Nansa i‌bai ertzean dago XVIII. mendeko jauregimultzoa, ‌armarridun etxea, kapera, horreo edo ‌panera, errota eta burdinola dituena.

Azken ‌hori, Kantabriako ondarearen harribitxietako ‌bat dena, zeharo eraberritu dute bisitak ‌hartzeko eta Aro Modernoa baino lehenagoko a ‌ ro aurreindustrialeko burdingintza lanen ‌nondik norakoak ezagutarazteko.

179

Cades > Cabañes

16,9 km

Cades

N

Sobrelapeña

Lafuente

N-621

Linares San Pelayo

Piñeres

Leku honetan, bidea bitan banantzen da: lehenengo aukerak bat egiten du Arcedón mendixkaraino igotzen den PR-S3 ibilbide luzearekin. Mendixkako larreetara heltzen garenean, bideak eskuinetara egiten du baso-pistatik Lebeñaraino. Bertan dagoen Santa Maria de Lebeña eliza, lurralde arabiarretik ihes egindako kristauek 925. urtean eraikitako tenplu mozarabiarra, Espainiako arte prerromanikoaren bitxietako bat da.

Cicera Sta. Catalina

La Hermida

Lebeña Sta. María

3,1 km

Cobeña

GR-71

Cabañes

Cabañes Lebeñara heltzeko beste aukera Canal de Castro Francos edo Frankoen Ubidea izeneko bide tradizionala jarraitzea da, Hermida San Roque Tama haitzartearen ikuspegia duena. Aukera Colio hau jarraitzeko, Ciceratik irten behar Sta. Lucía dugu elizatik eta azken etxeetaraino jaitsi Viñón Ojedo errekatxorantz, Frankoen Ubide zaharra jarraituz mendixkaren tontorrean dagoen larredi txikira iritsi Argüébanes arte. Bertan, ikusiko Potes dugun lehenengo txabolatik hasita, Turieno San Vicente Lebeñaraino jaisten den baso-pista dago.

Cabañes

Cabañes

Lebeña

N-621

Castro

Ojedo

800 700

Lafuente

400 300 200

La venta Fresnedo

Cicera

Sobrelapeña

Santo Toribio

500

Potes

600

Lebeña

0 180

San Miguel Sta. Catalina

Allenderaino errepidetik jarraituko dugu, Sto. Toribi eta ondoren baso-pistatik egingo duguo Cabañeseraino eramango gaituen ibilbidea. Gure eskuinetara aurkituko dugun lehenengo eraikina da aterpetxea.

N-621

N

100

1,2 km

7,8 km

Sta. Ana

3,1 km

Sobrelapeña

Sta. María

Cadesetik Sobrelapeñara goaz, Lamasón ibaitik irekitako arroilaren amilburu malkartsuak zeharkatu ondoren. Norabidea mendebalderantz aldatuta, Lafuentera iritsiko gara. Bertan, aterpetxeaz gain arte erromanikoaren Kantabriako bitxietako bat ikusiko dugu: Kultur Intereseko Ondasun izendatutako Santa Juliana eliza. XII. mende amaiera eta XIII. mende hasierakoa da, erromanikoa protogotikoaren eraginekin, arku zorrotzak, esaterako. Bideak eskuinera egiten du Bustio auzorantz Collado de Hoz herrira iritsi arte. Bertatik, Lamasón ibarraren ikuspegi panoramiko ederraz goza dezakegu, eta hortik 1,8 km jaitsiko ditugu Cicerara heldu arte. Hango erromesen aterpetxea urte osoan zehar erabil daiteke.

7,8 km

Cades

(30,5 km)

Cades

Cabañes

Santa Juliana eliza, Lafuenten

< San Vicente de la Barquera 59 km > Santo Toribio 13 km

Lafuente (31 biz.)

Lamasón ibaiaren haitzartea gainditu ‌eta izen bereko haranean sartu ostean, ‌Lafuentera iritsiko gara lehenengo etapari ‌amaiera emateko. Bertan dago Santa Juliana ‌eliza, bide ertzean, XII. mendetik hona ibilbidea ‌zaintzen duela dirudiena.

Landaguneko h ‌ arribitxi erromaniko horretatik hurbil, Lamasóneko ‌bikotea esaten zaien bi eskulturatako b ‌ aten oinetan dagoen 1625eko idazkunak b ‌ izitzaren iragankortasuna oroi-tarazten digu, ‌«zenbat diren joan eta itzultzen ez direnak» ‌artegagarriari esker.

Cicera (63 biz.)

Peñarrubia udalerriaren hegoaldeko muturrean dagoen herria da, hainbat ibilbide igarotzen diren leku tradizionala, 500 metrora kokatua eta Peña Sagrako mendiez inguratua. Hemendik igarotzen da Cicera erreka, Deva ibaiaren ibaiadarra, Agüera Riocicera arroila osatuz, Hermida haitzartearen alboko haitzartea. Ondareari dagokionez, San Pedro eliza nabarmendu dezakegu barroko menditar estilokoa (XVII.-XVIII. mendeak), erretaula nagusi churriguerescoa du, XVI. mendeko San Pedro batekin eta XVII. mendeko San Antonio batekin.

Hemen aterpetxea eta taberna daude, eta baita harrizko etxe interesgarriak, garai batean ugariak ziren erroten aztarnak eta Sotronco edo Fuente de Sotronco izeneko multzo hidraulikoa ere.

02

Cicera eta Piñeresen artean, errepideak Santa Catalina edo Hozarco mendiaren tontorrera eramango gaitu, 750 metro ingurura, Bertan, ikuspegi bikaina eskaintzen duen begiratoki bat dago Hermida haitzarteko amildegian «zintzilikatuta». Begiratokiaren alboan,Goi Erdi Aroko gotorleku baten hondakinak daude (la Bolera de los Moros).

Lebeña (93 biz.)

Elezaharraren arabera, X. mendearen ‌hasieran, Lebeñako Santa Maria eliza eraiki zuten ‌Alfonso eta Justa Liébanako kondeek, Santo ‌Toribioren gorpuzkinak haren izena daraman m ‌ onasteriotik eraikin berrira lekualdatu nahian. D ‌ ena dela, oraindik ere monasterioan dira a ‌ ipatutako gorpuzkinak. Izan ere, santuaren ‌hilobia profanatu izanak Jainkoaren haserrea ‌eragin zuen eta, ondorioz, hilobitik ateratzeko a ‌ rdura zuten morroiak itsu geratu ziren, baita ‌bi nobleak ere.

Ikusmena berreskuratu zuten ‌ordea, gorpuzkinak lekualdatzeko asmoei m ‌ uzin egin eta Liebanako ondasun guztiak, ‌eliza barne, aipatutako monasterioari eman ‌zizkiotenean. Eliza arte aurrerromanikoko harribitxia ‌da, bisigotuen, asturiarren eta andalusien e ‌ ragina du eta Viorna mendirako bidean egin beharreko geldialdia genuke.

181

Cabañes > Santo Toribio Cabañes 7,8 km

Cabañes

(13,7 km)

Castro

San Roque

Tama Sta. Lucía

Ojedo

1,2 km

Viñón

Argüébanes 3,1 km

Potes Turieno San Vicente

San Miguel Sta. Catalina

N-621

Sto. Toribi o

N

Santo Toribio

Potes

Ojedo

Colio

600 500 400 300 200 100 0

Cabañes

Liebanako Santo Toribio monasterioa

Cabañesetik, Allenderako bidegurutzean, ezkerretara doan bidezidor batek Habariora eta hango milaka urteko gaztainondoetara eramango gaitu, eta Pendeseraino jarraitzen du. Han indarberritu ahal izango gara Liébanako gazta tipikoak janez, San Francisco ermitara iritsi baino lehen. Bideak Tamara eramango gaitu; han hondar erromanikoak dituen eliza gailentzen da. Ondoren, 1500 m atzera egitea merezi du Europako Mendien Parke Nazionalaren Bisitarientzako Zentroa ikusteko, eta errepide nagusian goazela pare bat taberna ere aurkituko ditugu.

Berriz ere Potesera goazela, errepidea saihestu dezakegu Campañanarako bidea hartuz, herriaren erdigunean amaitzen baita. Poteseko aterpetxea Erromesarentzako Arreta Bulegoak kudeatzen du, eta Liébanako Ikerketen Zentroan dago (bertan dago giltza ere). Leku pribilegiatuan dago bertatik Infantadoko dorre bikaina ikus baitaiteke, Poteseko eraikinik sinbolikoena eta Kantabriako nabarmenetakoa; atzean Europako Mendiak dituela, irudi ederra osatzen dute. XV. mendeko dorretxea da, zeregin militarretarako erabili zena.

Orejón de la Lamarena izan zen, eta ondoren Santillanako markesarena eta Infantadoko dukearena. Multzo Historiko Artistikoa izendatua izan den alde zaharrean nabarmentzen da, eta hasiera ona da beste leku interesgarri batzuk bisitatzeko, esate baterako, zubiak, armarridun etxeak, eta alde zaharreko harri-zola erromatarra. Gune honetan ardoak edan eta pintxoak jateko lekuak eta Liébanako lapikoko tipikoa eskaintzen duten jatetxe ugari daude.

Potesetik Liébanako Santo Toribio monasteriora joango gara (azkenik Lignum Crucisa gurtzeko, Santo

182

Liebanako Santo Toribio monasterioko elizaren barnealdea

Azoka eguna Potesen

< San Vicente de la Barquera 72 km > Santo Toribio 0 km Toribiok Jerusalemdik ekarritako Kristoren Gurutzearen zatirik handiena).

Monasterioa XIII. eta XVIIII. mendekoa da, estilo gotikokoa eta barrokokoa. XV. mendeko Barkazioaren atea du barruan, Liébanako Jubileuko Urte Santua irekitzen du. Ospakizun hori egiten da apirilaren 16a, Liébanako Santo Toribioren eguna, igandea den urte bakoitzean.

Santo Toribion, Liébanako bidearen amaieran, aterpetxe bat dago erromesen taldeentzat; horixe da Liébanako Bide Vadiniarrari ekiteko hasiera. Bide horretatik, Santiago de Compostelara iritsiko gara Frantses bidetik. Oso garrantzitsua da Frantses Bidearekin batzen diren Liébanako Bidearen beste bi adarrak aipatzea: Palentziarantz doan Gaztelako adarra, eta Mansilla de las Mulasera doan Leóneko adarra.

Ojedo (583 biz.)

Ojedoko parrokia-eliza apaintzen d ‌ uen erromaniko berantiar estiloko aurrealdea, ‌Bidearen ertzean egonagatik, eraikuntza berrikoa d ‌ ena, herria Erdi Aroan sortu zen froga d ‌ a. Gainera, bertan izan zen San Salvador ‌monasterioaren idatzizko aipamena egiten da X ‌ I. mendeko agiri batean.

Potes (1.523 biz.)

Deva eta Quiviesa ibaiek bat egiten d ‌ uten lekuan dago Potes herria. Liébanako ‌erdigunea da eta eskualde mailako azoka ‌garrantzitsuenetako bat egiten da bertan,

03

XIII. ‌mendetik hona, astelehenero. Alde zaharra, ‌36ko Gerran ia erabat suntsitu eta gero berritu ‌egin dena, lehen mailako artelan zibil eta ‌erlijiosoen kokagunea da, Infantado dorrea e ‌ ta San Bizente eliza, kasu, hartzen baititu. ‌Lehenengoa, fraide ospetsuari eta bere garaiari buruzko «Beato de Liébana y sus Beatos» kodexen erakusketaren egoitza iraunkorra da; bigarrena, aldiz, Liébanako Ikerketen Zentroa, Erromesentzako Arreta Bulegoa eta Turismo Bulegoa da.

Santo Toribio Monasterioa (4 biz.)

Ibilbidearen amaiera La Viorna mendiaren hegalean dago, eta guztiz lotua dago antzina-antzinatik monasterio horretan gordetzen den Kristoren Gurutzearen pusketa edo Lignum Crucis delakoarekin.

Hain zen o ‌ spetsua erlikia, non Erdi Aroan Santo Toribiorako l‌ehendabiziko erromesaldiak piztu zituen. ‌Hala, monasterioa Santiagora zihoazenen ‌nahitaezko geraleku bihurtu zen.

Zenobioaren ‌sorreraren oinarrian mendian han hemenka i‌kusiko ditugun ermitak daude, horietako batzuk, ‌Cueva Santa, adibidez, mundutik lekutu ‌nahi zuten monjeen eremitorio bihurtu zirenak. H ‌ orien artetik Beato de Liébana gailentzen da, elizaren historiako eta Iberiar Penintsulako Goi Erdi Aroko kulturako funtsezko pertsonaia, Santiago Apostolua Espainiako zaindari gisa gurtzea sustatu baitzuen «O Dei Verbum» himnoarekin.

183

184

Kantabria

Liebanako Santo Toribio monasterioa

185

Oharrak

Iparreko Donejakue Bideak

Iparreko Bidea Jatorrizko Bidea Barnealdeko Bidea LiĂŠbanako Bidea