YaşaMSal Dergisi Sayı 2 by Türkiye MS Ankara

MS’E GÖNÜL VERENLER

Dr. Charles

POSER ‹nterferonlar

Yorgunluk

Füreya

Ankara ﬁubesinden Haberler

Fizyoterapi

Olgu

Aksel Siva

Ankara Kalesi

‹Ç‹NDEK‹LER MS DERNE⁄‹ ANKARA ﬁUBES‹ ADINA SAH‹B‹ Samiye ATA

YAZI ‹ﬁLER‹ MÜDÜRÜ Samiye ATA

YAYIN KURULU Semih AL‹KAYA Kadriye ARMUTLU Samiye ATA ‹.Özcan ERTÜRK ‹lke KESER Hacer KÖKSOY Asl› KURNE Feride TANÇ Naciye YILDIZ

DANIﬁMA KURULU Doç.Dr. Müfit AKYÜZ Fikret B‹LA Prof. Dr. Ali ERGEN Doç. Dr. Levent ‹NAN Prof. Dr. Ceyla ‹RKEÇ Prof. Dr. Tülay KANSU Dr. ‹ncila KAPLAN Prof. Dr. Rana KARABUDAK Prof. Dr. Hülya KAYIHAN Dr. Münire KILINÇ Prof. Dr. Gülden KÖKSAL Doç. Dr. Bijen NAZLIEL Doç. Dr. Refia PALABIYIKO⁄LU Tayfun TAL‹PO⁄LU Prof. Dr. Nezih YÜCEMEN Doç. Dr. Canan YÜCESAN

SANAT YÖNETMEN‹ ZAFER SÖNMEZATEﬁ snmzts@hotmail.com

ADRES MEﬁRUT‹YET CAD. ATAÇ 2 SOK. NO: 72/1 - 2 KIZILAY - ANKARA TEL & FAKS: (0312) 435 82 20

02 03-04-05

• Dan›ﬂma ve Yay›n Kurulu alfabetik olarak s›ralanm›ﬂt›r.

06-07 08-09-10 11-12 13-14-15-16 17-18 19-20-21-22

‹çimizden Birileri Röportaj: Prof Dr. Aksel Siva Yorgunluk Fizyoterapiye Genel Bak›ﬂ ‹nterferon Tedavisinin Yan Etkileri Türkiye Multipl Skleroz Derne¤i Ankara ﬁubesi

23-24

MS Dünyas› Yap›lm›ﬂ ve Yap›lacak Toplant›lar

Prof. Dr. Charles Poser

Ulusal Multipl Skleroz Dernekleri

30 31-32-33 34-35

GRAF‹K & BASKI NUROL MATBAACILIK ve AMBALAJ SANAY‹ A.ﬁ. Tel: 0.312 267 19 45 (pbx) • Fax: 0.312 267 19 50

Multipl Sklerozda S›k Karﬂ›laﬂ›lan Semptomlar ve Tedavi Prensipleri

27-28-29 Dergide yer alan yaz›lardan ve aktar›lan görüﬂlerden yazarlar sorumludur.

Merhaba

36-37-38-39

Multipl Skleroz ve ‹ﬂeme Sorunlar› Olgu: Sorular - Yan›tlar Ayﬂe Kulin Tayfun Ankara Kalesi

Merhaba, Dr. ‹. Özcan ERTÜRK

MS Ailesinin de¤erli üyeleri yeniden merhaba, ürkiye MS Derne¤i Ankara fiubesi olarak, büyük zorluklar› aflarak ç›karabildi¤imiz ’›n ilk say›s›ndan sonra, bu ikinci say›da sizlere yeniden merhaba demek ve teflekkür etmek istiyorum. Teflekkür, dergiye gösterdi¤iniz ilgi, olumlu elefltirileriniz ve flube faaliyetlerine verdi¤iniz destek için. için ald›¤›m›z onca yap›c› elefltiriden sonra, bu say› daha özenli ve eksiksiz olmal›yd›. Yay›n Kurulumuzun titiz çal›flmas›yla, daha da be¤enece¤inizi umdu¤umuz bu say› ortaya ç›kt›.

Elbette ki tüm say›lar önerileriniz do¤rultusunda geliflecek ve daha iyiye ulaflma gayretimiz devam edecektir. Sizlerle aram›zdaki köprülerden biri olan bu say›s›nda da dopdolu. Bu say›da, MS konusundaki bilgilenmemizi MS Semptomlar› ve Tedavi Prensipleri, MS’te ‹fleme Bozukluklar›, ‹nterferon Tedavisinin Yan Etkileri, Yorgunluk ve MS ile sürdü_02

rürken; MS hastalar›n›n yaflamlar›nda çok önemli olan fizyoterapi konusuna bu kez genel bak›fl bulacaks›n›z. Bu ay›n konu¤u Say›n Prof. Dr. Aksel S‹VA olurken ‹çimizden Birileri’nde Say›n Ayfle KIRMIZI ve Ercan EROL ile tan›flacaks›n›z. MS’e Gönül Verenler bölümünde Prof. Dr. Charles POSER’i kendi anlat›m›yla tan›yacaks›n›z. Kültür-Sanat sayfalar›nda Ayfle KUL‹N ve Tayfun sizlerle buluflacak. fiubemizin faaliyetlerini ayr›nt›l› olarak bulaca¤›n›z orta sayfalar, sizlerin destekleri ve el ele vermemizle nelerin baflar›labilece¤ini gösterirken, gelecekten umutlu olmam›z› da sa¤l›yor. Son sayfalarda bu kez Ankara Kalesini sizlere tan›taca¤›z. Son y›llarda çehresi son derece de¤iflen kaleye umar›m birgün hep birlikte ç›kar ve güzellikleri birlikte yaflar›z. ’›n bu say›s›n›n oluflumunda eme¤i geçen herkese teflekkür ederim. Bu teflekkürlerden biri de verdikleri destekle bu say›n›n ç›kmas›nda önemli katk›lar› olan SCHER‹NG ALMAN ‹LAÇ firmas›na olacakt›r. ’a bir süre sonra elektronik olarak da ulaflabilece¤iniz müjdesiyle hoflçakal›n. Sevgi ve Sayg›lar›mla,

Multipl Skleroz

S›k Karﬂ›laﬂ›lan Semptomlar ve Tedavi Prensipleri Dr. Asl› KURNE

Multipl Skleroz (MS) hastalar› oldukça farkl› semptomlardan yak›nabilirler ve bireyler aras›nda hastal›¤›n seyrinin farkl› olmas›ndan dolay› semptomlar›n fliddeti ve s›kl›klar› da kifliden kifliye farkl›l›k gösterebilir. MS genç eriflkinlerde izlenen, bu nedenle de ifl, özel ve sosyal yaflamda çok büyük yükler getiren bir hastal›kt›r. Hastalar›n özürlülü¤ünü art›ran farkl› ve çok say›da semptom mevcuttur. Bu semptomlar›n da¤›l›m› hastal›¤›n süreci, hastal›k alt tipi ve lezyonlar›n yerine göre farkl›l›k göstermektedir. Baz› semptomlar k›sa süreli ve geri dönüfllü iken baz›lar› daha ilerleyici seyreder ve özürlülük nedeni olabilir. Semptomlar ço¤u zaman bir arada izlenirler ve kompleks bir özürlülük paterni olufltururlar. MS süreci s›ras›nda semptomlara yönelik efektif tedavinin sa¤lanmas›nda hastalar›n e¤itimi ve bilgilendirilmeleri son derece önemlidir.

Multipl Skleroz Sürecinde S›k ‹zlenen Semptomlar ve Tedavileri Kas sertli¤i MS hastalar›n›n yaklafl›k %90’n›n›n farkl› derecede de olsa kas sertli¤inden yak›nd›klar› izlenmektedir. Bacaklarda kollara göre daha çok olabilmektedir. Ayn› hastada gün içinde fliddetinde de¤ifliklik görülebilir. Bu problem, beslenme-giyinme-hijyenin sa¤lanmas›, mesane ve barsak kont-

rolü ve hareketlilik gibi pek çok günlük aktivitede önemli engeller oluﬂturmaktad›r. Ancak kas sertli¤i zaman zaman hastan›n hareketini kolaylaﬂt›rabilmekte ve hareketlili¤ini art›rabilmektedir. MS hastalar›nda kas sertli¤i tedavisinden önce bu semptoma neden olabilecek faktörlerin ortadan kald›r›lmas› son derece yararl› olacakt›r. Bu faktörler,

Kas sertli¤ini art›r›c› faktörler engellendikten ve hedefler belirlendikten sonra bu problemin derecesi belirlenmelidir. Dereceye göre hiçbir tedavi gerekmeyebilir. A¤›r ve uzun süreli kas sertli¤i ise kontraktürler ile sonuçlanabilir. Kas sertli¤inin de¤erlendirilmesinde farkl› skalalar kullan›lsa da Modifiye Ashworth Skalas› en s›k kullan›lan yöntemlerden biridir.

– ‹drar yolu enfeksiyonlar› – Kab›zl›k – Bas›nç ülserleri – Tekerlekli sandalye ve di¤er destek aletlerinin yanl›fl kullan›mlar› olarak tan›mlanabilir. Kas sertli¤i tedavisinde hedefler, • A¤r›y› azaltmak • Mobiliteyi kolaylaflt›rmak • Oturmada rahatl›k sa¤lamak • Fizyoterapi egzersizlerini kolaylaflt›rmak • Kontaktür ya da yatak yaras› gibi komplikasyonlardan do¤acak riskleri azaltmak olmal›d›r.

Kas sertli¤i tedavisinde amaç fonksiyonu art›rmak ve a¤r›y› azaltmakt›r. Bu tedavi hasta - doktor iﬂ birli¤ini gerektiren bir süreçtir. Hastalar üriner yol infeksiyonlar›, barsak sorunlar› ve uzam›ﬂ-bak›ms›z ayak t›rnaklar› gibi durumlar›n kas sertli¤i üzerindeki olumsuz etkileri hakk›nda bilgilendirilmelidir. Otururken ve yatarken do¤ru pozisyonun sa¤lanmas› ve korunmas› önemli olup düzenli ve bilinçli fizyoterapi hastalar aç›s›ndan çok yararl› olmaktad›r. Farmakolojik tedavi süreci genellikle yayg›n kas sertli¤i durumunda tercih edilmektedir. 03_

Bu amaçla en s›k kullan›lan ajanlar baklofen ve tizanidindir. Tüm bu ajanlar›n anti-spazmotik etkileri olsa da benzer yan etki profillerine de sahiplerdir. Bu durum da kullan›mlar›n› oldukça s›n›rlamaktad›r.

Psikiyatrik Problemler MS hastalar›nda izlenen davran›fl de¤ifliklikleri oldukça farkl› ve çok say›da semptomlar ile karfl›m›za ç›karlar ve hastal›¤›n ilk tan›mlanmas›ndan bu yana bildirilmektedirler.

Depresyon Uzun süreli hastal›klar sürecinde s›kça izlenen bir problemdir. Hastal›¤a bir reaksiyon olarak geliflebilece¤i gibi hastal›k gelifliminin bir sonucu ya da verilen tedavilerin bir yan etkisi olabilir. MS hastalar›nda izlenen depresyon oran› %25-55 aras›nda saptansa da baz› yay›nlarda bu oran daha düflük olarak belirtilmektedir. MS hastalar›nda yap›lan çal›flmalarda izlenen depresyon orta-a¤›r derecede saptanm›fl ve k›zg›nl›k, endifle ve irritabilitenin depresyonda izlenen di¤er duygulara oranla daha hakim oldu¤u duygu durum profilinin varl›¤› görülmüfltür . Hastal›k sürecinde ayr›ca afl›r› hareketlilik, uygunsuz gülme ve a¤lama ataklar› gibi di¤er semptomlar da izlenebilir.

Biliflsel kay›p Hiçbir yak›nmas› olmayan hastalarda bile hafif biliflsel kay›p önemli bir bulgudur. Hastal›¤›n bafllang›c›nda %5 oran›nda iken süreç içinde hastalar›n %60’›nda izlenebilece¤i bildirilmektedir. Hastalar yak›nmad›kça saptanmas› da zordur. Hastal›k ilerledikçe _04

biliflsel fonksiyonlardaki kayb›n da ilerleyebilece¤i bildirilmifltir. Hastalar›n ifl verimlili¤ini ve yaflam kalitesini etkilemektedir. Dikkat, sözel haf›za, kelime bulma, bilgiyi kullanma h›z› ve duygusal dalgalanma en çok etkilenen birimlerdir. Hastan›n sosyal çevre içinde bulunarak tek bafllar›na, yaln›z hissetmelerinin engellenmesi, sosyal yaflam›n içinde olmalar› önerilmektedir.

Yorgunluk Yorgunluk, depresyon ya da kuvvetsizlik ile iliflkisi olmaks›z›n enerjide azalma hissi olarak tan›mlanabilir. Pek çok nörolojik hastal›kta a¤›r ve kronik yorgunluk izlenebilir ve MS tan›s› alm›fl olan bireylerde önemli bir problem haline gelebilir. MS hastalar›nda hastal›k süreci boyunca yorgunluk yak›nmas› olabilir. Hastalar›n %75’ inde yorgunluk en fazla yak›n›lan ilk 3 semptomdan biri iken %20-25 hastada en fazla flikayet edilen yak›nmad›r. Hastalar›n yafl› ya da cinsiyetinin de etkisi oldu¤u gösterilememifltir. A¤r› ve/veya uyku bozukluklar› gibi farkl› semptomlar da yorgunlu¤u art›rabilmektedir. MS iliflkili yorgunlu¤un nedeni çok fazla faktöre ba¤lanm›flt›r. Ba¤›fl›kl›k sistemdeki de¤ifliklikler, sinir sistemindeki de¤iflikliklerin fonksiyonel sonuçlar› ve sinir sitemi ve hormonal sistem aras›ndaki dengedeki de¤ifliklikler de suçlanmaktad›r. Sa¤l›kl› bireylerle MS hastalar›n›n tan›mlad›¤› yorgunluk aras›nda baz› benzerlikler vard›r. Her iki yorgunlukta da dinlenmeye ihtiyaç, motivasyonda azalma, sab›rs›zl›k tan›mlanmaktad›r. Yorgunluk egzersiz, stres, depresyon, uzam›fl fiziksel aktivite ile artmakta ve dinlenme ve kaliteli uyku ile belirgin olarak azalmaktad›r. Ancak

MS hastalar›n›n tan›mlad›¤› yorgunlu¤un günlük aktivitelere olan etkisi sa¤l›kl› bireylerde izlenen yorgunluk etkilerine göre çok daha a¤›rd›r. MS hastalar›n›n aile yaflamlar›, sosyal ve profesyonel aktiviteleri bu yorgunluktan ileri derecede etkilenmektedir. Hastalar›n tan›mlad›¤› yorgunluk fiziksel aktiviteleri düflünsel aktivitelere göre çok daha fazla etkilemektedir. Özellikle s›cakl›k art›fl› ile yorgunlu¤un art›fl göstermesi MS yorgunlu¤u için spesifik olarak saptanm›flt›r. Ancak yorgunluk flikayeti olan bir MS hastas›nda, – Yeni atak – ‹nfeksiyon – A¤r›, uyku ve duygu durumunun de¤erlendirilmesi – Sürekli s›cak ile karfl›laflma – ‹laç yan etkisi – Di¤er yorgunluk sebepleri (Tiroid fonkisyon testleri, tam kan say›m›, biyokimya, idrar tetkik ve kültürü) – Depresyon varl›¤› mutlaka de¤erlendirilmelidir.

‹drar Torbas›na (Mesane) Ait Fonksiyon Bozukluklar›: ‹drar torbas› kontrolünde bozukluk MS hastalar›nda s›kça rastlanan bir durumdur. Hastalar›n %75’inde hastal›k süreci boyunca bu semptom izlenmekte olup hastalar›n %50’inde

kal›c› duruma gelir. Dergimizin bu say›s›nda MS hastalar›nda izlenen ürolojik ﬂikayetler ayr›nt›l› olarak yer alm›ﬂt›r.

Barsak Disfonksiyonu MS hastalar›nda kab›zl›k ve gaita kaç›rma izlenebilmektedir . Lifli g›dalar›n tüketimi, laktuloz gibi laksatif kullan›m› hafif durumlarda yard›mc› olabilir, daha a¤›r durumlarda sena ve bisacodyl gibi stimulan laksatifler iﬂe yaramaktad›r. Bir iso-osmotik laksatif olan polietilen glikol laktulozdan daha efektif bulunmuﬂtur. Fekal inkontinans için antidiareik ajanlar k›sa süreli kullan›labilmektedir.

Cinsel Disfonksiyon MS hastalar›nda cinsel disfonksiyonlar önemli bir stres faktörüdür. Anatomik ve fonksiyonel ba¤lant›lar›ndan dolay› idrar torbas› problemi olan hastalar›n cinsel problemlerinin de olabilece¤i vurgulanmaktad›r. Hem kad›n hem de erkek hastalarda cinsel problemlere s›k rastlansa da yaln›zca bu problem ile baflvuran hasta say›s› k›s›tl›d›r. Son y›llarda MS hastalar›nda bildirilen cinsel disfonksiyonun artmas› asl›nda hastalar›n bu konuda doktorlar› ile daha rahat konuflabilmeye bafllamas›ndan kaynaklanmaktad›r. Yap›lan çal›flmalarda erektil disfonksiyon oran› %60 olarak bildirilmektedir. Seksüel disfonksiyonun en s›k nedenleri: – Psikolojik faktörler (depresyon, stres, yorgunluk..) – Hormonal faktörler – Fiziksel faktörler (Spastisite, mesane-barsak disfonksiyonu, genital bölgede sensorial kay›p...) – ‹laç yan etkilerine ba¤l› faktörler olarak s›n›fland›r›labilir.

MS’de geliﬂen cinsel fonksiyonun en önemli nedeni spinal kord lezyonlar› olarak görülmektedir. Kad›nlarda izlenen cinsel disfonksiyon hakk›nda s›n›rl› miktarda bilgi mevcuttur. Ancak kad›n hastalar›n en az yar›s›nda cinsel problemlerin oldu¤u bildirilmektedir. Erkek hastalarda oldu¤u gibi kad›nlarda da bu semptomlar üriner sistem semptomlar› ile birliktelik gösterirler. Günümüzde bu ﬂikayetler için önerilen farkl› medikal tedaviler mevcuttur.

Paroksismal (gelip geçici) Semptomlar Paroksismal semptomlar hastal›k süreci s›ras›nda tekrarlay›c› ve benzer olarak ortaya ç›kan k›sa motor ve duyusal semptomlard›r. Tüm bu semptomlar› direk MS’e ba¤lamak zor olabilmektedir, ancak bunlardan baz›lar› MS için son derece karakteristiktir. Afla¤›da MS hastalar› taraf›ndan tan›mlanan farkl› paroksismal semptomlar bildirilmektedir: Tonik nöbetler / a¤r›l› kas›lmalar Konuflma bozukluklar› Dengesizlik Yüz yar›s›nda kas›lmalar Uyku bozukluklar› Sara nöbetleri Bafl hareketi ile elektriklenme hissi Kafl›nt›lar, yanma Bu semptomlar birkaç dakikadan daha uzun sürmez; 30-60 saniyeden daha k›sa süre içinde sonlan›rlar. S›kça, bazen yaklafl›k olarak günde 300 kez kadar s›k izlenirler. Gerilim, endifle hissi gibi farkl› uyaranlar ile tetiklenebilirler. Hastal›k sürecinde hastalar›n %25’inde herhangi bir zaman diliminde ortaya ç›kabilirler. Oluflumlar›nda beyin sap› ya da spinal kord lezyonlar› suçlanmaktad›r. Genellikle kümeler halinde birkaç hafta içinde izlenir ve sonra kaybolurlar.

Hareket Bozukluklar› MS sürecinde pek çok hareket bozuklu¤u da izlenebilmekle beraber aralar›nda en s›k izlenen tremordur (titreme). MS sürecinde izlenen bu hareket bozukluklar›: Titreme Kas›lmalar Denge kay›plar› Huzursuz bacak sendromu olarak adland›r›labilir.

A¤r› A¤r› s›kl›¤› farkl› serilerde hasta seçim kriterlerindeki, a¤r›n›n tan›m›ndaki ve araflt›rma yöntemlerindeki farkl›l›k nedeni ile oldukça farkl› oranlarda bildirilmifltir. MS hastalar›n›n hastal›k süreci içinde %30-65’inde a¤r› flikayetinin oldu¤u tan›mlanmaktad›r. Bu hastalar›n %50’si kronik a¤r› tan›mlarken gelip geçici a¤r› ve yüzde yerleflimli a¤r› daha az tan›mlanmaktad›r. A¤r›, hastal›k süresi ve fiziksel özürlülük ile korelasyon göstermekte olup kad›nlarda daha s›k izlenmektedir. Depresyon ile korelasyonu yoktur. A¤r›; – Kas sertli¤i olan – Yafll› – Uzun hastal›k süreci olan – Bayan hastalarda daha fazla tan›mlanmaktad›r. T›pk› paroksismal semptomlar gibi a¤r› episodlar› da belirli aktiviteler ile tetiklenebilirler. Bunlar hiperventilasyon, ›s›, anksiyete, sigara içimi olarak bildirilmektedir. 05_

‹çimizden Ayﬂe KIRMIZI

1948 Y›l›nda ‹zmir’de do¤mufl, dört kiflilik ailenin iki k›z›ndan büyük olan›d›r. Babas› subay, annesi ‹stanbul Selçuk Sanat K›z Enstütüsü mezunudur. Ö¤renim hayat›n› de¤iflik yerlerde tamamlam›flt›r. Ortaokulu babas›n›n görevi s›ras›nda ‹talya Napoli’de Forrest Sherman okulunda bitirdikten sonra dönüflte TED Ankara Kolejinde ihsari okumadan liseye bafllad›. 1965’de liseden mezun olduktan sonra ODTÜ ‹flletme bölümünü kazand›. 1969 Y›l›nda mezun oldu. Daha sonra Merkez bankas›na girdi, üst makamlara kadar yükseldi. Görevi s›ras›nda ‹ngiltere, Fransa ve Hollanda’y› görme f›rsat› buldu. Ailesine düflkün bir yap›ya sahipti. Gençlik y›llar›nda Elvis Presley hayran›yd›. Kitap okumay› çok severdi. Birara ‹talyan ve Frans›z Kültürlerine devam etti. 1998 Y›l›nda annesini kaybetti. Kendisi de 23.03.2003 Y›l›nda çift tarafl› zatürreden vefat etti. _06

Ayfle K›rm›z›’n›n ailesi olarak geriye babas› ve kardefli kald›k. Bizler onun maddi birikimini vasiyeti üzerine sa¤l›k kurumlar›na ba¤›fllad›k. Bu arada tabii ki MS’li hastalar›, onlar›n ailelerini ve onlara emek veren özveri ile gecelerini gündüzlerine katan sa¤l›k mensuplar›yla bu u¤urda gönüllü çal›flanlar› hat›rlamak bizlerin vazifesiydi. MS hastalar›n› ba¤r›na basan, canla baflla çal›flan Türkiye MS Derne¤i Ankara fiubesi Baflkan› Sn. Samiye Ata’n›n çal›flmalar›n› gördükten sonra tereddütsüz ba¤›fl yapma iste¤inde bulunduk. Kiral›k bir dairede kendi olanaklar›yla yaflam savafl› veren Ankara MS camias›na ba¤›fllad›¤›m›z daireler ile bu camiaya ufak da olsa katk›m›z olduysa ne mutlu bize. 1998 y›l›nda vefat eden annesiyle kucaklaflan merhume Ayfle K›rm›z›’n›n vasiyetini yerine getirmenin huzuru ile dualar›m›z›n ve kalbimizin daima onlarla oldu¤unun bilinmesini isteriz. K›rm›z› Ailesi

Birileri Ercan EROL

Merhaba sevgili MS (Multiple Skleroz) dostlar›. Ben Ercan Erol 1967 do¤umluyum. Sene 1988 askerlik döneminde ilk MS tan›s› kondu. Fakat MS’in ne oldu¤u izah edilemedi, birkaç i¤ne ile kendime geldi¤imde so¤uk alg›nl›¤› veya mikrobik bir fley oldu¤unu düflündüm. 1989 senesinde evlendim, herfley normaldi. Aradan geçen seneler içinde aksakl›klar ç›kmaya bafllad› ve 1993 y›l›nda bir gözümün görmemesiyle birlikte gitti¤im doktor bana MS’in ne oldu¤unu anlatt›. As›l s›k›nt›l› süreç bu zamandan sonra bafllad›. Psikolojim tamamen bozulmufl, hayatla ba¤lar›m neredeyse kopmak üzereydi ve bana uzat›lan yard›m ellerini sürekli geri çeviriyordum. Herkesi tersliyor, sigara üstüne sigara içiyordum. Eflim ve yak›n arkadafllar›m bana sürekli bir nöroloji doktoruna gitmem için yalvar›yor, karfl›mdakiler de benim ad›ma MS’le ilgili duyduklar› herfleyi araflt›r›yor hatta yanlar›nda ben olmadan konuflmalara kat›l›yorlard›. Ama nafile birkez inatlaflt›m ya! Dönüfl yok sürekli kalp k›r›yordum (Yaln›z karfl›mdakiler de çok inatç›yd›). Konu komflu beni her akflam eve sarhofl geliyorum zannediyor eflim buna çok üzülüyordu. Ama insanlara bunu anlatmak biraz zor. Çünkü hemen önyarg›l› davranabiliyoruz. 1996 senesinde k›z›m dünyaya geldi ve onun o küçücük elleri, gözleri, bana gülümsemesi ve en önemlisi acizli¤i yani bize muhtaçl›¤› kafamdaki baz› fleyleri de¤ifltirmeye, yumuflatmaya bafllad›. Art›k tafllar yerine

oturuyordu. 1997 senesinde doktora gitmeyi kabul ettim. 1998 y›l›nda MS derne¤i oldu¤unu ö¤rendim ve derne¤e kay›t oldum. O zaman farkettim ki benim ö¤renmem gereken ne çok fley varm›fl; Örne¤in fizyoterapinin gereklili¤i, önemi. Ama size bir s›r vereyim mi?! O dernekte benimle ayn› kaderi paylaflan insanlar› gördükçe, tan›d›kça asl›nda biz hastalar›n baz› fleyleri direkt kafas›nda bitirmesi gerekti¤ine inand›m ve ilk ifl olarak sigaray› bir daha a¤z›ma almamak kayd›yla b›rakd›m. Bu hastal›¤a yenilmeyecektim, beni yenemeyecekti. Elimden ne geliyorsa hepsini yapacak ve baflta kendim olmak üzere de¤er verdi¤im herfley ad›na bu hastal›kla savaflacakt›m. Ve büyük savafl bafllad›, halen de devam ediyor. Normal bir insan›n yapt›¤› aktiviteyi yapam›yorum ama olsun... Ben böyle de mutlu olmay› ö¤rendim. Önemli olan her flart alt›nda mutlu olmak ve hayattan zevk almak. Yaflam zaten bafll› bafl›na zorluklarla dolu bu flartlar alt›nda bizim iflimiz biraz daha zorlafl›yor. Hiçbir fley kolay de¤il. Sevgili kader dostlar›m, arkadafllar›m, size uzat›lan yard›m ellerini geri çevirmeyin ve kendinize en yak›n bir MS derne¤ine baflvurun, orada yeni dostluklar edinin, dertlerinizi paylafl›n, hayat zaten paylaflmak demek de¤il midir? Unutmay›n ki bizler bu ifli kafam›zda çözmedikten, bitirmedikten sonra iflimiz daha da zor!!! Hepinize sa¤l›klar dilerim... 07_

röportaj SAYIN PROF. DR. AKSEL S‹VA ‹LE YAPILAN RÖPORTAJ: ‹.Ü. CERRAHPAﬁA TIP FAKÜLTES‹ NÖROLOJ‹ ANA B‹L‹M DALI Ö⁄RET‹M ÜYES‹

: Türkiye Multipl Skleroz Derne¤i ne zaman ve kimler taraf›ndan kuruldu? Prof. Dr. Aksel S‹VA: Türki-

olan Gülsevin Han›m Ameri-

ve ‹zmir’de kat›ld›¤›m baz› top-

ka’da ilk MS Derne¤inin ku-

lant›larda, böyle bir giriﬂim için-

rulmas›nda oldu¤u gibi, ga-

de oldu¤umuzu söylemiﬂ ve

zeteye, “Benim kardeﬂim

hep birlikte hareket etmemizi

MS’li, di¤er MS’li kiﬂiler ve

önermiﬂtim. Ama o dönemde

yak›nlar›yla bir araya gelelim”

‹zmir de kendi baﬂ›na ayr›ca bir

ﬂeklinde bir ilan veriyor. Böylece

dernek olarak ortaya ç›kt›. Daha

Bursa’da ufak bir grup oluﬂturu-

sonra derne¤imiz Türkiye ismini

yor. Daha sonra Gülsevin Ha-

ald›; kamu yarar›na dernek hâli-

n›m, derne¤imizin ilk baﬂkan›

ne geldik. Bu durum, Feridun

ye MS Derne¤i’nin kurulmas› ilk

olan Cerrahpaﬂa T›p Fakültesin-

Hoca’dan sonraki Dernek Baﬂ-

olarak 1987-88 y›llar›nda gün-

den rahmetli Prof. Dr. Feridun

kan› ve hâlen de Dernek Baﬂka-

deme geldi. Bursa’da ö¤ret-

Denktaﬂ, Prof. Dr. H›fz› Özcan,

n›m›z olan ﬁule Özkaner’in çok

menlik yapan Gülsevin Y›ld›r›m

Doç. Dr. Mefküre Eraksoy, ben,

ciddî

Han›m’›n öncülük etmesi saye-

Dursun K›rbaﬂ, Nevzat Akyatan

1993’te derne¤imiz ‹nternasyo-

sinde baz› MS’li hastalar, yak›n-

ve baz› MS’li eﬂleri ‹stanbul’da

nel MS Federasyonuna resmen

lar› ve bir grup hekim dernekleﬂ-

bir araya geldik. Sonunda 1989

üye oldu ve böylece uluslararas›

meye karar verdik. 1980’li y›lla-

y›l›nda dernek resmîleﬂti. Hat›rl›-

camiaya da aktif olarak girmiﬂ

r›n ortalar›nda kardeﬂi MS’li

yorum ki o y›llarda Ankara’da

olduk.

_08

katk›lar›yla

sa¤land›..

: Kuruluﬂ amac›-

getiren bir etkinlik olan ‹stanbul

‹stanbul’da dernek için yedi kat-

n›z neydi ve amac›n›za ulaﬂabil-

MS Çal›ﬂma Grubu toplant›lar›n-

l› bir bina inﬂa edildi; maalesef

diniz mi?

da ilginç bulunan vakalar tart›ﬂ›-

derne¤in paras› kalmad›¤› için,

Prof. Dr. Aksel S‹VA: 1980-

l›yor ve MS yaklaﬂ›mlar›yla ilgili

ﬁiﬂli Belediyesi’nin de yard›m›yla

90’l› y›llar›n baﬂ›na gitti¤iniz za-

genel de¤erlendirmeler yap›l›-

s›vas› yap›ld› ama henüz içine

man, MS’in toplum taraf›ndan

yor. Bu grubun ﬂu an yürüttü¤ü

giremedik. Bina tamamlanabilir-

tan›nmayan bir hastal›k oldu¤u-

en önemli çal›ﬂmalardan biri

se bir kat› sadece rehabilitasyo-

nu görürüz. Amaçlar›m›zdan bi-

MS’li kiﬂiye ne zaman MRG ya-

na, bir kat› iﬂ-u¤raﬂ› ve sanatla

risi, MS’i halka duyurmak ve ö¤-

p›lmal›, ne s›kl›kla yap›lmal›, ni-

tedaviye, bir kat› basit poliklinik

retmek, bir di¤eri ise, MS’li kiﬂi-

çin yap›lmal›? sorusuna cevap

hizmetlerine, bir kat› toplant›

leri bir araya getirmek, onlara

olarak standart kriterler belirle-

hizmetlerine ay›rabilirsek, o za-

destek sa¤lamakt›. Hala devam

mek. Türkiye’de çok gereksiz

man ‹stanbul MS camias›na da-

eden bu süreç nas›l gerçekleﬂti-

MRG çekiliyor ve buna ba¤l›

ha çok yard›mc› olabilece¤iz; bu

rildi? Bu hastalar›m›za dernek

olarak MS’li kiﬂi bana MRG ya-

arada ‹stanbul d›ﬂ›ndan gelenle-

merkezinde fizyoterapi-rehabili-

p›lmazsa hastal›¤›m do¤ru dü-

ri de belki orada misafir etme

tasyon olanaklar› sa¤layarak,

rüst takip edilmiyor diye düﬂü-

ﬂans›m›z olacak.

birtak›m sorunlar› oldu¤u za-

nüyor. Gerçekte böyle bir ﬂey

man bunlar› sahiplenerek ve ge-

söz konusu de¤il. Bugün ne

ne onlar için sosyal etkinlikler

Amerika’da, ne Kanada’da, ne

düzenleyerek, öte yandan da,

‹ngiltere’de bu kadar çok MRG

bilimsel olarak MS’lilere MS

yap›lm›yor. Bu yolda, özellikle

dünyas›ndaki bütün geliﬂmeleri

Ankara’da Dr. Rana Han›m bi-

Prof. Dr. Aksel S‹VA: Tabiî

zaman zaman aktarmak yoluyla

zimle çok iç içe çal›ﬂ›yor. ‹kinci

karﬂ›laﬂ›lan güçlüklerin bir tane-

oldu. Mesela ‹stanbul’da her

önemli çal›ﬂma konumuz, kime,

si paras›zl›k; hepimizin ortak so-

ay›n ilk pazar›, MS konusunda

ne zaman, hangi ilaç baﬂlanma-

runu. Memleketimizde hiç akla

aktif çal›ﬂan bir hekim arkadaﬂ›-

l›d›r? Bu konuda dünyada zaten

gelmeyecek ﬂeylere insanlar dü-

m›z derne¤e gidiyor ve ilgile-

baz› çeliﬂkili yaklaﬂ›mlar var.

ﬂünmeden para harc›yorlar,

nenler bunu bilerek geliyorlar.

Herkese hemen ilaç baﬂlanmal›

ama böyle bir ﬂeye “gelin bir el

Toplant› karﬂ›l›kl› soru-yan›t ﬂek-

m›, baﬂlanmamal› m›? Bunun

koyun” dedi¤iniz zaman herkes

linde devam ediyor. Bunun yan›

kriterlerini de yine çal›ﬂma gru-

kayboluyor ya da çok cüzi mik-

s›ra MS’le u¤raﬂan hekimler de

bu olarak ortaya koyup, dernek

tarlarla kat›l›yorlar. Bunun yan›

dernek çat›s› alt›nda bilimsel et-

üyelerine ve MS’li kiﬂilere de du-

s›ra, say›s› az olmakla birlikte

kinliklerini sürdürüyorlar. ‹stan-

yurmay› planlamaktay›z. Yani

MS derne¤ine ciddî katk›larda

bul’da MS’le u¤raﬂan kiﬂilerin

iﬂin bir hastalara yönelik boyutu

bulunan insan veya kuruluﬂ da

yüzde 90’›n› ayda bir, biraraya

var, bir de hekimler boyutu var.

var. Bunlar hiçbir karﬂ›l›k bekle-

: Kurulufl aflamas›nda ve takip eden zaman içerisinde karfl›lafl›lan güçlükler nelerdi?

09_

meden de¤iﬂik ﬂekillerde derne-

taﬂ›yabilece¤imize inan›yorum.

tedavi gerekiyor mu, gerekmi-

¤e eksilmeyen desteklerini sür-

: MS hastal›¤›n›n

yor mu, bu tedaviye yan›t veri-

dürüyorlar. Ama bu, derne¤i bi-

tedavisinde gelinen son durum

yor mu, vermiyor mu? sorular›-

zim istedi¤imiz yere getirmeye

hakk›nda neler söyleyebilirsiniz?

n›n cevab› bu teknolojiye göre

yetmiyor. Prof. Dr. Aksel S‹VA: Der-

yan›tlan›r hale gelebilecek. Örne¤in ilaç verildikten sonra, has-

Bir ikincisi de, maalesef

ne¤in kuruldu¤u y›llarda MS te-

MS’lilerin kendileri de çok ilgi-

davisi diye bir ﬂey yoktu. Bugün

siz. MS’li kiﬂilerin baz›lar› çok

MS tedavisi olarak bilinen pek

u¤raﬂ›yor, ama baz›lar›, dernek-

çok yöntem var. Bilindi¤i gibi,

leri, bu tür aktiviteleri çok sahip-

bu ilaçlarla MS’i yok edemiyo-

lenmiyorlar. Bunun sebebi biraz

ruz ama MS’i bir yere kadar

psikolojik; asl›nda, di¤er MS’li-

kontrol edebiliyoruz. Son 10-11

lerle birlikte olmak onlara iyi ge-

y›ll›k geliﬂme ve deneyim bizi

lecekken, onlar bunun tam ter-

çok daha bilinçli bir hâle getirdi.

sini düﬂünmeye baﬂl›yorlar. Di-

Herkesin bildi¤i gibi özellikle

¤er MS’lilerle birlikte olmaktan

geçti¤imiz iki y›l içinde çal›ﬂma-

çekiniyorlar. Yani, birtak›m güç-

lar› yap›lan ve bitmek üzere

lükleri çok fazla yaﬂ›yoruz, ama

olan birtak›m ilaçlar var. Belki

Onun için, gelece¤e ben çok

eninde sonunda bunlar›n üste-

baz› ilaçlar›n birlikte kullan›m›

çok daha umutlu bak›yorum.

sinden gelece¤imize inan›yoruz.

gündeme gelecek. Nispeten

Öte yandan, MS’i tan›maya yö-

Türkiye’de farkl› isimli ve bir-

MS’in ilerleyici tipleri için düﬂü-

nelik çal›ﬂmalar da ilerlemeye

birinden ba¤›ms›z çal›ﬂan MS

nülen ilaçlar giderek daha yay-

devam ediyor.

dernekleri olmas›n› do¤ru bul-

g›n kullan›lmaya baﬂl›yor. So-

muyorum; çünkü birlikten güç

nuçta belki önümüzdeki yak›n

do¤ar. Ankara’yla, ‹stanbul ga-

gelecekte gene MS’i yok ede-

yet güzel götürüyorlar, bunun

meyece¤iz, ama muhtemelen

daha da geliﬂmesinde yarar var.

bugünkünden biraz daha iyi

Birlikte hareket etmek bizim

kontrol edebilir hâle gelece¤iz.

resmî kurumlara karﬂ› daha güç-

Beni asl›nda en çok heyecanlan-

lü olmam›z› sa¤lar. Yoksa, her-

d›ran geliﬂmelerden biri, ileride

kes kendi baﬂ›na bir ﬂey yapma-

moleküler biyolojinin kulland›¤›

ya çal›ﬂ›nca olmuyor. Halbuki,

mikrodemet teknikleriyle, kiﬂiye

güçlü oldu¤umuz zaman çal›ﬂ-

özel ilac› kullanma ﬂans›n› bula-

malar›m›z› çok daha iyi bir yere

cak olmam›z. Nedir bu? Kiﬂiye

_10

tadan al›nan kan›n incelenmesiyle, kiflinin bu ilaçtan faydalan›p faydalanam›yaca¤›n› görüp, bu durumda kifliye baflka ilaç kullanal›m diyecek hâle gelece¤iz. Bugün bu konuyla ilgili içinde Rana Han›m›n, bizim, Ankara’dan Ceyla Han›m›n ve Bursa, ‹zmir gibi illerden arkadafllar›n da oldu¤u bir çal›flma bafllat›lm›fl durumda.

: Çok teﬂekkürler Hocam. Prof. Dr. Aksel S‹VA: Ben teﬂekkür ederim.

Bu röportaj›n gerçekleﬂmesinde bize yard›mc› olan Say›n Mete ARAZ’a teﬂekkür ederiz.

Yorgunluk (fatigue) ve multipl skleroz Dr. ‹. Özcan ERTÜRK Ahmet Ömer YANIKO⁄LU

Yorgunluk, Multipl Skleroz (MS) belirtilerinden en s›k görüleni olup MS’lilerin %75-95’i taraf›ndan dile getirilmekte ve hastalar›n yaklafl›k %50-60’›, hastal›k derecesinden ba¤›ms›z olarak yorgunlu¤u en önemli sorun olarak tan›mlamaktad›rlar. YORGUNLUK nedir? Yorgunluk; günlük aktiviteler s›ras›nda birey taraf›ndan alg›lanan fiziksel ve/veya zihinsel enerjinin subjektif azl›¤› fleklinde tan›mlanabilir. MS hastalar› yorgunlu¤u farkl› flekillerde yaflayabilirler. Baz›lar› sadece afl›r› yorgunluk, halsizlik hissederken, baz›lar›nda semptomlar›n kötüleflmesine neden olur; örne¤in görmede problemler, kaslar›n spazm› dolay›s›yla hareketlerde zorluklar yaflayabilirler. Yorgunluk, hastalar›n normal günlük yaflant›lar›n› sürdürebilmelerinde en büyük engellerdir. YORGUNLUK MS’‹N GÖRÜLMEYEN BEL‹RT‹LER‹NDEN B‹R‹S‹D‹R.

Birincil (primer) Yorgunluk Birincil Yorgunluk, merkezî sinir sisteminin hasar görmesi nedeni ile ortaya ç›kar. Vücut bu hasara, hareketlerde yavafllama ve yorgunluk ile karfl›l›k verir. MS hastalar›nda görülen yorgunluk çeflitleri flunlard›r:

• Halsizlik: Bir ifl yapmaktan veya çal›flmaktan kaynaklanmayan afl›r› yorgunluk,

nedeniyle MS yorgunlu¤u oluﬂabilir.

• Aﬂ›r› çaba: Koordinasyon ve

kas gruplar›nda görülür; örne¤in, yaz› yazarken çok k›sa sürede elimizin yorulmas›.gibi,

hareket etkilenmiﬂ ise, vücudun çok basit gibi görülen hareketler için daha fazla efor harcamas› nedeniyle yorgunluk geliﬂebilir.

• S›cakl›¤a ba¤l› yorgunluk:

• ‹laç tedavisi: ‹laçlar›n birço¤u

Vücut ›s›s›n›n artmas›, yorgunlu¤a neden olur. Bu tür yorgunluk mevsimsel de¤iflimler veya baflka de¤iflik nedenlerle de oluflabilir; örne¤in, s›cak banyo yapmak veya s›cak fleyler yemek gibi.

yan etki olarak uyuﬂukluk ve yorgunluk yapabilir.

• Depresyon: Sinirlerin zarar

‹kincil (sekonder) Yorgunluk

• Çevresel faktörler: Çal›ﬂma

• K›sa devreli yorgunluk: Baz›

MS’den kaynaklanmayan, daha baﬂka nedenlerle ortaya ç›kan yorgunluktur:

• Uykunun bölünmesi: Spazmlar, a¤r›, gece tuvalet gereksinimi, depresyon vb. nedenlerle uykunun bölünmesi yorgunluk yaratabilir.

• Enfeksiyon: Birçok enfeksiyon

görmesi veya MS’i kabullenme sürecindeki duygusal nedenlerle de yorgunluk hissedilebilir.

ortam›n›n ›s›s› ve ayd›nlatmas› çok önemlidir; zay›f ›ﬂ›kta görebilmek için daha fazla efor harcamak gerekir. Ayr›ca ›s›, genellikle yorgunlu¤u art›r›r.

Yorgunlukla baﬂa ç›kma Yorgunlukla mücadele için sa¤l›k personeli, aile ve yak›n çevrenin birlikte hareket etmesi gereklidir. 11_

Kimi zaman hastan›n çevresindekiler, yorgunlu¤un hastay› nas›l etkiledi¤ini anlayamad›klar› için, kiflisel iliflkiler etkilenebilir. Bu nedenle, hasta ile iliflkili herkesin yorgunluk konusunda bilgilendirilmeleri ve yorgunlukla bafla ç›kma süreçlerinde yard›mlar› gerekmektedir..

‹laç tedavisi Primer yorgunluk tedavisinde ilaçlar kullan›labilir. Hasta için en uygun ilaç ve doz deneyerek belirlenmelidir. MS yorgunlu¤u sinirlerde hasar nedeniyle olufltu¤u için, normal yorgunluk için kullan›lan ilaçlar ve yöntemler kullan›lamaz. Bu nedenle MS yorgunlu¤unun tedavisinde genellikle Parkinson ilaçlar›, so¤uk alg›nl›¤› veya narkolepsi ilaçlar› kullan›l›r. Bu ilaçlar›n kullan›lmas›, hastada bu hastal›klar da oldu¤u için de¤il, MS tedavisinde de etkili olduklar› saptand›klar› içindir. • Amantadine: Antiviral ajan olup 1980’lerden beri MS ile iliflkili yorgunlukta kullan›lmaktad›r. Etki mekanizmas› bilinmemekte ve hafif düzey yorgunlukta kullan›lmas› önerilmektedir. Hastalar›n ancak 1/3’ünde etkili olurken, etki birinci haftada bafllamaktad›r. Bafla¤r›s›, bafldönmesi, hayal görme, hiperaktivite ve bulant›, yan etkileri aras›ndad›r. • Modafinil: Gündüz artm›fl afl›r› uykululuk durumunda uyan›kl›¤› sa¤lamak için kullan›lmaktad›r. Klinik çal›flmalarda, MS yorgunlu¤unda, 2 haftal›k kullan›m sonunda hastalar›n 2/3’ünde iyi sonuçlar vermifltir. Genellikle orta ve ileri derecede yorgunlukta kullan›lmas› önerilmektedir. Yan etkileri aras›nda bafla¤r›s›, güçsüzlük ve bulant› say›labilir. _12

‹laçs›z tedaviler Hastan›n günlük al›fl›lagelmifl program›n› de¤ifltirmek, yorgunlu¤u azaltmaya yard›mc› olabilir. Bu de¤ifliklikleri yaparken hastan›n doktoru, fizyoterapisti ve MS hemfliresi ekip olarak çal›flmal›d›r.

Fizyoterapi Fizyoterapist günlük aktivitelerin en uygun flekilde ve en az enerji harcanarak yerine getirilmesini sa¤layacak düzenlemeleri planlar. Fizyoterapi, kaslar›n gevflemesine ve kuvvetlenmesine yard›mc› olurken, eklemler daha rahat hareket edecek ve dolafl›mda da artma olacakt›r. Hastaya özgü bir aerobik program›n›n haz›rlanmas› da yorgunluk ile mücadelede gereklidir. Hastalar›n günlük aktivitelerini planlarken afla¤›daki noktalara dikkat etmeleri gerekir:

Günlük aktivitelerin planlanmas› ve düzenlenmesi Günlük ifller de¤iflik fiziksel ve mental efor gerektirir. Do¤ru olan, her fleyi bir seferde yapmaktansa, bu iflleri dengeli bir flekilde yapmakt›r. Bu nedenle, günlük ifller düzenli dinlenme zamanlar›na göre planlamal›d›r. Yorgunlu¤un minimum oldu¤u zamanlarda en öncelikli ve önemli ifller yap›l›p di¤erleri ertelenebilir.

Organizasyon Günlük ifller enerjiyi en düflük seviyede harcayarak en çok verim alacak flekilde yap›lmal›d›r. Bunun için sürekli kullan›lan eflyalar kolay ulafl›labilecek yerlere konmal›d›r. Uzaktan kumanda aletlerinin ve telsiz telefonlar›n kullan›m› tercih edilmelidir.

Pozisyon Dinlenme gevfleme E¤er yorgunluk düzenli formda ise; en iyisi, yorgunluk en kötü duruma gelmeden önce dinlenip vücudun kendini daha çabuk toparlamas›n› sa¤lamakt›r. Günlük aktiviteleri s›raya koyma E¤er günlük al›flkanl›klar›n ve ifllerin listesi yap›lacak olursa, baz›lar›n›n di¤erlerinden daha öncelikli oldu¤u aç›kça görülecektir. Öncelikli olmayanlar ertelenebilir veya iptal edilebilir. Günlük aktivitelerin s›raya konmas›nda da hastan›n çevresindekilerin iflbirli¤i gerekli olup bu de¤iflikliklerin hastaya sa¤layaca¤› avantajlar› herkesin anlamas› gerekir.

Ayakta durmak yerine oturmak, uzun süreli iflleri yaparken tercih edilmelidir. Bir fleyleri tutup kald›r›rken nas›l yap›laca¤›n›n önceden düflünülmesi, enerji kullan›m›n›n kontrollü olmas›n› sa¤lar.

Sa¤l›kl› beslenme Ya¤l› ve s›cak yemekler yerine az ya¤l› diyetler, yorgunluk seviyesini düﬂürmeye yard›mc› olur. Aﬂ›r› alkol ve sigara kullan›m› da yorgunluk hissini art›r›r.

Egzersizler Hafif aerobik hareketleri yorgunlu¤u azalt›c› etki yapar. Kaslar› güçlendirici ve kondisyonu art›r›c› programlar›n fizyoterapist taraf›ndan planlanmas› önerilir.

Fizyoterapi MULT‹PL SKLEROZ’DA F‹ZYOTERAP‹YE GENEL BAKIﬁ Doç. Fzt. Kadriye ARMUTLU

ultipl skleroz (MS) gibi kronik seyirli hastal›klarda rehabilitasyonun amac›; özür ve sakatl›k düzeyini en aza indirgemek, maksimum ba¤›ms›zl›k sa¤lamak ve hastan›n yaflam kalitesini yükseltmektir. Hasta, aile ve bak›c›lar›n temel problem/ihtiyaçlar›n›n çözümüne odaklanm›fl rehabilitasyon uygulamalar›, pek çok disiplinin ekipte yer almas›n› gerektirmekte ve ekip elemanlar› aras›nda üst düzey bir koordinasyon ile amac›na ulaflabilmektedir. Rehabilitasyon ekibi temel disiplinler ve ihtiyaç duyuldu¤unda ekibe giren yard›mc› disiplinlerden oluflur.

ﬁekil I: Temel multidisipliner rehabilitasyon ekibi

Fizyoterapi, MS rehabilitasyon programlar› içinde yer almas› gereken önemli bir disiplindir. ‹yi bir rehabilitasyon program›; hasta ve hastal›¤a özel, ölçülebilir, gerçekçi ve zamanla flekillenen yaklafl›mlar› içermelidir. Bu nedenle fizyoterapi, genifl bir uygulama alan› olan rehabilitasyonla ilgili tüm gereksinimlere cevap verebilir nitelikte olmal›d›r. Her tür fizyoterapi uygulamas›n›n as›l amac› kifliyi fonksiyonel olarak olabildi¤ince ba¤›ms›z hale getirmektir. MS’de olabildi¤i gibi h›zl› ilerleyen bir özür söz konusuysa, fizyoterapistin hastan›n fiziksel fonksiyonlar›yla oldu¤u kadar, psikolojik problemleriyle

de ilgilenmesi gereklidir. Bu grupta yer alan hastalarda tedavi yaklafl›mlar›n›n zamanlamas› çok önemlidir.. F‹ZYOTERAP‹ NE ZAMAN BAfiLAMALIDIR? Teflhis konulduktan sonra hastan›n özür oluflmadan fizyoterapiye yönlendirilmesi, hasta ve yak›nlar›n›n e¤itimi, uzun süreli tedavi stratejilerinin planlanmas› ve koruyucu fizyoterapi yaklafl›mlar›n›n zaman›nda devreye girmesi yönünden önemlidir. Ayr›ca, yak›n takip hastan›n de¤iflen ihtiyaçlar›n›n belirlenmesi ve uygun tedavi planlar›n›n en erken devrede gelifltirilmesini sa¤13_

lamaktad›r. Ülkemiz sa¤l›k stratejileri incelendi¤inde, maalesef pek çok hastan›n böyle bir olana¤a sahip olmad›¤› ve ancak varolan özür ilerleyip, ikincil problemler belirginleﬂtikten sonra fizyoterapiye yönlendirildi¤i görülmektedir.

EDSS’ye göre 0.5-5.5 aras›nda puan alan hastalarda hedef: ●

●

F‹ZYOTERAP‹N‹N HEDEFLER‹ NE OLMALIDIR? Hedefler k›sa ve uzun süreli olmak üzere hastan›n sergiledi¤i yetersizlik/özür derecesine göre belirlenmeli, bu konu hasta ve yak›nlar› ile de paylafl›lmal›d›r. Kurtzke’nin “Expanded Disability Status Scale”i (EDSS) MS’li hastalar›n yetersizlik/özür derecesini belirlemekte yayg›n olarak kullan›lan bir ölçektir. Literatürde farkl› de¤erler verilse de, genellikle EDSS’ye göre 0.55.5 aras›nda puan alan hastalar, minimal-fliddetli yetersizlik (impairment) ve minimalden ortaya do¤ru yaklaflan bir özür (disability) sergilerler. Bu grupta yer alan hastalar belli bir mesafeyi yard›m almaks›z›n ve dinlenmeksizin yürüme yetene¤ine sahiptirler. EDSS’ye göre 6-7 aras›nda puan alanlar fliddetli seviyeye yaklaflm›fl özür nedeniyle ancak unilateral/bilateral destekle çok k›sa mesafe yürüyebilirler. 7.5-9.5 EDSS puan› aras›nda bulunan hastalar ise fliddetli özüre sahip olduklar› için tam gün tekerlekli sandalye/yata¤a ba¤›ml›, özel bak›m gerektiren gruptad›r. _14

● ●

●

Postüral kontrolün gelifltirilmesi Normal hareket komponentleri ve paternlerinin fasilitasyonu Kas kuvvetinin art›r›lmas› Spastisitenin inhibisyonu Denge ve yürümenin gelifltirilmesi Günlük yaflamda dikkat edilmesi gereken prensiplerin ö¤retilmesi Ev program› yoluyla düzenli egzersiz al›flkanl›¤›n›n yerlefltirilmesi ile fonksiyonel kazan›m sa¤lamakt›r.

● ●

EDSS’ye göre 7.5-9.5 aras›nda puan alan hastalarda hedef: ●

● ●

EDSS’ye göre 6-7 aras›nda puan alan hastalarda hedef: ●

● ●

●

Gö¤üs fizyoterapisi yöntemleri kullanarak hastan›n akci¤er kapasitelerini mümkün olan en iyi durumda tutulmas› Kas kuvvetinin korunmas› Eklem hareketlerinin devam›n›n sa¤lanmas› Proksimal kas gruplar›n›n fonksiyonel durumda tutulmas› Spastisitenin inhibe edilmesi Enerji tüketimini minimale indirgemek amac›yla enerji koruma ve kompansasyon tekniklerinin ö¤retilmesi Kendine yard›m aletleri ile fonksiyonun kolaylaﬂt›r›lmas›

Ev içi düzenlemeler Uygun yürüme yard›mc›lar› ve ortez seçimi hastan›n mobilizasyonunu mümkün oldu¤unca devam ettirerek, tekerlekli sandalyeye geçiﬂi geciktirmektir.

Uygun tekerlekli sandalye dizayn› ve sandalye egzersizlerinin ö¤retilmesi Uygun yatak seçimi Transfer yöntemlerinin ö¤retilmesi Ev içi düzenlemeler Yatak komplikasyonlar›n›n önlenmesi ile (akci¤er enfeksiyonlar›, dekübitis ülserleri, eklem kontraktürleri vs.), ev içi yaﬂam kalitesini yükseltmek ve yaﬂam süresini uzatmakt›r.

F‹ZYOTERAP‹ NE KADAR ETK‹L‹D‹R? Zaman içinde tip de¤ifltirmesi, ataklar, dalgalanmalar ve spontan iyileflmelerle seyretmesi, kognitif problemler ve depresyonun varl›¤› hastal›¤› karmafl›k hale getirmektedir. Oluflan özür sadece hastay› de¤il aile bireylerini de sosyal, psikolojik ve maddi yönden etkilemektedir. MS’in bu özelli¤i nedeniyle genifl hasta popülasyonlu, kontrollü, kan›ta dayal› çal›flmalar oluflturmak ve sonuçland›rmak oldukça güçtür. Bu konuda çal›flma yapmak isteyen

araflt›rmac›lar›n karfl›laflt›¤› di¤er problemler: 1. De¤erlendirme ve tedavi plan›n›n oluflturulmas›nda tan›mlama ve standardizasyon eksiklikleri 2. Kontrol grubu oluflturmadaki güçlükler 3. Hastal›¤a özel, hassas ve istatisti¤e uygun de¤erlendirme yöntemlerinin eksikli¤idir. Çok farkl› bulgu ve belirtileri bir arada bulundurabilen bir hastal›k olan MS’de, sistemlerde oluflan yetersizlikler bir araya gelerek denge, mobilite yetene¤i ve di¤er fonksiyonlar›n etkilenmesine ve sonuçta özüre neden olmaktad›r. Bu yetersizlikleri; yorgunluk, kas zay›fl›klar›, spastisite, azalm›fl egzersiz kapasitesi, denge reaksiyonlar›n›n bozulmas›, ataksi olarak saymak mümkündür. Fizyoterapi bu belirtilerin tümünde etkili bir uygulama m›d›r? sorusunun cevab› yukar›da belirtilen problemler nedeniyle net olmamakla birlikte, gerçekçi hedefler belirlenip, programlar bu do¤rultuda oluflturuldu¤u sürece fizyoterapinin hastal›¤›n her aflamas›nda yer almas› gereken bir uygulama oldu¤u sonucuna var›labilir. Fizyoterapi MS’li hastalarda nörolojik hasar› hafifletip, sistemlere ait yetersizlikleri ortadan kald›ramasa da, e¤itim, çevresel adaptasyon, kompansasyon teknikleri gibi yöntemlerin kullan›lmas›yla fonksiyonu gelifltirip özrü azaltabilir.

Fonksiyonel geliflim üzerine olan pozitif etkilerinin yan› s›ra, farkl› sistemlerdeki yetersizliklere göre fizyoterapi uygulamalar›n› gözden geçirmek, bu konudaki sorulara ›fl›k tutacakt›r. Spastisite MS’li hastalar›n yaklafl›k %66’s›nda görülen spastisite beraberinde getirdi¤i kas sertlikleri, ikincil kuvvet kay›plar›, a¤r›, spazm ve klonusla birlikte kiflinin fonksiyonel yeteneklerini önemli derecede etkileyen bir yetersizliktir. Özellikle alt ekstremiteleri etkileyen spastisite hastan›n enerji tüketimini art›r›r, mobilizasyon, hijyen ve yaflam kalitesini olumsuz yönde etkiler. Hastan›n e¤itimi sonucu kendi bafla ç›kma yöntemlerinin de devreye girmesiyle birlikte rehabilitasyon ekibinin 24 saat boyunca mücadele etmek zorunda oldu¤u spastisite için, çok say›da fizyoterapi yaklafl›m› mevcuttur. Spastik kasa uzun süreli so¤uk uygulama, pasif germe, inhibitör ortezleme, elektrik stimülasyonu, Transcuteneal Elektrik Stimülasyonu (TENS), terapatik egzersizler, denge topu, denge tahtas›, sallanan sandalye ve hama¤›n araç olarak kullan›ld›¤› vestibüler stimülasyon ve hipo terapi (atla tedavi) bu yaklafl›mlara örnek olarak verilebilir. Fizyoterapi tek bafl›na genellikle minimal dereceli spastisitede etkili olurken, orta ve fliddetli durumlarda oral kas gevfleticiler, botilinium toksin enjeksiyo-

nu, intratecal baclofen pompas› gibi yöntemlerle kombine edilmesi gerekli olabilir. Oral myo-relaxanlar›n kullan›laca¤› durumlarda, bu ilaçlar›n sedasyon, konsantrasyon güçlü¤ü, spastik kaslarla birlikte di¤er kaslar› da gevfletme özelli¤i göz önünde bulundurularak, uygulanacak doz konusunda fizyoterapistin görüflü mutlaka al›nmal› ve doz ayarlamas› bu do¤rultuda yap›lmal›d›r. Baz› kaslar› etkileyen spastisite internal bir ortez gibi hastan›n ayakta durma ve mobilizasyonuna yard›mc› olur. Buna en güzel örnek M. kuadriceps femoris spastisitesidir. Bu kas›n afl›r› gevfletilmesi hastan›n varolan mobilizasyon kapasitesini ortadan kald›rabilir. Kas Zay›fl›¤› Gövde ve alt ekstremite kaslar›nda geliflen zayfl›k baflta denge ve mobilite olmak üzere, hastan›n fonksiyonel kapasitesini olumsuz yönde etkiler. Zay›f kas› güçlendirmek amac›yla klasik terapatik egzersizlerden nörofizyolojik yaklafl›mlara do¤ru uzanan farkl› fizyoterapi seçenekleri mevcuttur. Pratikte sorulmas› gereken soru hangi tip, fliddet ve s›kl›kta egzersiz yap›lmas› gerekti¤idir. Bu sorunun cevab› hastan›n gösterdi¤i özelliklerin çok iyi incelenip yorumlanmas›yla elde edilebilir. MS’te özellikle aksonal kayba ba¤l› olarak geliflen kas kuvvet kay›plar› kuvvetlendirme programlar›na kolay ce15_

vap vermeyebilir ve afl›r› yüklenme bu kaslardaki kuvvet kayb›n› art›rabilir. ‹lerleyici dirençli egzersizler de yorgunlu¤u art›rarak kas kuvvetinin relatif olarak düflmesine neden olabilir. Egzersizden uzak kalmak ise bir süre sonra kaslarda kullanmama atrofisiyle sonuçlanabilir. Bundan dolay› fizyoterapisit egzersiz reçetesini haz›rlarken, hangi kas›n egzersizle kuvvetlenebilece¤ini, hangi kasta amac›n atrofiyi ortadan kald›rmak oldu¤unu ve hangi kaslar için sadece kompansatuvar stratejilerin devreye girmesi gerekti¤ini göz önünde bulundurmal›d›r. Ayr›ca, hastan›n endurans kapasitesi, yorgunluk fliddeti, osteoporozun varl›¤› ve kas testine göre kas›n ald›¤› de¤er gibi kriterler egzersiz reçetesinin haz›rlanmas›nda fizyoterapiste yol gösterici rol oynamaktad›r. Bununla birlikte birkaç kesin kural›n da varl›¤› unutulmamal›d›r. 1. Egzersiz s›ras›nda vücut ›s›s›n› art›racak ve afl›r› yorgunluk oluflturacak yüklenmeden kaç›n›lmas› ve uygun dinlenme aralar› verilmesi 2. Dirençli egzersizler kullan›lacaksa direncin submaksimal seviyeyi aflmamas› 3. Germe ve hareket aç›kl›¤› egzersizlerinin, spastisite ve osteoporoz durumu göz önünde bulundurularak, kesikli, ani ve eklemi zorlayacak derecede uygulanmamas› _16

4. Propriosepsiyon ve dengeyi gelifltirmek amac›yla pliyometrik egzersizlerin kesinlikle kullan›lmamas›n›n gereklili¤idir. Azalm›fl Egzersiz Kapasitesi Son y›llarda MS’li hastalar için fiziksel uygunlu¤a giderek daha fazla önem verilmektedir. Fiziksel uygunlu¤u gelifltiren en uygun egzersiz flekli, yüklenmenin belli kalp h›z› de¤erleri aras›nda yap›ld›¤› aerobik e¤itimdir. Bu e¤itim tempolu yürüme, yüzme, efor bisikleti, treatmill ve hedefe uygun seçilmifl jimnastik hareketlerinin belli kalp h›z›nda yap›ld›¤› kalistenik egzersizler yoluyla yap›labilir. MS’li hastalar için uygun olan› maksimum kalp h›z›n›n %6080’ninde yap›lan aerobik e¤itimdir. Denge Bozuklu¤u ve Ataksi Bafl edilmesi güç ve fliddetli özre neden olan ataksi, medikal tedavide oldu¤u gibi, fizyoterapiye de inatç› bir durumdur. Proksimal stabilite ve koordinasyonun gelifltirilerek, hareket ve postüral kontrolün sa¤lanmas› atakside temel hedeftir. Frenkel Koordinasyon Egzersizleri, Proprioseptif Nöromusküler Fasilitasyon Teknikleri, propriyoseptif e¤itim, denge ve yürüme egzersizleri, transfer tekniklerinin e¤itimi, uygun yürüme yard›mc›lar› ve a¤›rl›klar bu amaçla kullan›lan yöntemler

olup, klasik seçenekler olarak bilinmektedir. ATAK SIRASINDA F‹ZYOTERAP‹ VER‹LMEL‹ M‹? Akut atak s›ras›nda hasta kesinlikle dinlendirilmeli ve gö¤üs fizyoterapisi d›fl›ndaki fizyoterapi uygulamalar›na ara verilmelidir. Fizyoterapinin ne kadar süreyle kesin kontraendike oldu¤una dair net bilgi yoktur. Göreceli dönemde ise, spastisiteyle mücadele yöntemleri ve yatak içi basit egzersizler uygulanabilir. Ortalama bir ayl›k süre sonunda normal fizyoterapi program›na geçilebilir. YEN‹ TEDAV‹ UYGULAMALARI Son y›llarda sa¤l›k alan›nda meydana gelen geliflmeler, sadece t›bbi anlamda olmay›p, fizyoterapi alan›nda da bir tak›m yeniliklere öncü olmufltur. Beyin plastisite mekanizmas›n›n daha iyi anlafl›lmas› ve fonksiyonel MRI teknikleriyle bunun kan›tlanmas› lezyondan sonra fizyoterapi uygulamalar›n›n beynin re-organizasyonunda etkili oldu¤unu göstererek, fizyoterapinin gereklili¤i konusunda objektif bir kan›t olmufltur. Bu geliflmeler do¤rultusunda yeni tedavi yöntemleri gündeme gelmifltir. Bunlar›n; ● K›s›tlay›c› hareket tedavisi ● Robot-destekli tedavi ● Otomatik vücut destekleyici araçlar›n kullan›m› ile lokomosyon e¤itimi oldu¤u görülmektedir.

‹nterferon Tedavisinin Yan Etkileri Dr. Asl› KURNE Dr. Eser DEM‹RC‹

Kronik bir hastal›k olan Mult›pl Sklerozda tedavi seçeneklerinden olan interferon, interferon beta 1a ve interferon beta 1b olmak üzere iki gruba ayr›lmaktad›r. Her iki grubun da etki mekanizmas› yaklafl›k olarak ayn›d›r ve genel olarak yan etkileri benzerdir. Fakat yan etkilerin görülme s›kl›klar› farkl›l›k göstermektedir. ‹nterferon beta kullan›c›lar›nda tüm ilaçlarda oldu¤u gibi yan etkiler gözlenmektedir. S›kl›kla üst solunum yolu enfeksiyonu benzeri yan etkiler (atefl, titreme, kas a¤r›s› veya terleme), kan de¤erlerinde geçici de¤ifliklikler, bayan hastalarda adet düzensizlikleri gözlenebilir. Kas sertli¤inde art›fl da izlenen yan etkilerden biridir. ‹lac›n uyguland›¤› alanda deri reaksiyonlar› gözlenebilir. Uykusuzluk, trombosit say›s›nda azalma, s›n›rl› saç dökülmesi ve depresyon, nadir de olsa görülebilen yan etkiler aras›ndad›r. ‹nterferon tedavisi bafllang›c›nda ve tedavi s›ras›nda düzenli olarak tam kan say›m› ve biyokimya incelemeleri yap›lmal›, lökosit say›s›ndaki farkl›l›klar ve karaci¤er enzim düzeyleri izlenmelidir. Grip benzeri yan etkiler: Atefl, kas a¤r›s›, bafl a¤r›s› ve halsizlik ile kendini gösterir. ‹lac›n uygulanmas›ndan 2-6 saat sonra geliflip 24 saat sürebilmektedir. Yap›lan araflt›rmalarda bu yan etkinin bayanlarda ve vücut kitle indeksi düflük

bireylerde daha fazla oldu¤u izlenmifltir. Bireyler aras›nda yak›nmalar›n flekli ve fliddeti farkl›l›k göstermektedir. Bu etkinin ilk 3 ayda geçmesi beklenmekle birlikte, bu dönemde flikayetleri hafifletecek ilaçlardan destek al›nabilir. Deri reaksiyonlar›: ‹lac›n uygulan›fl flekline göre, yan etki profili de¤iflmektedir. Bu durumu önlemek için temiz flartlarda ve her defas›nda farkl› yerlere enjeksiyon yapmak yararl› olabilir. Ayr›ca enjeksiyonun do¤ru flekilde uygulanmas› son derece önemlidir. Bu konuda hem hastan›n, hem de birinci derece yak›nlar›n›n enjeksiyon öncesinde e¤itim almalar› son derece yararl› olacakt›r. Yanl›fl enjeksiyon teknikleri, yetersiz i¤ne uzunlu¤u, uygulanan preparat›n ›s›s›n›n do¤ru olmamas›, ayn› alan›n defalarca kullan›lmas›, enjeksiyon alan›n›n günefl ›fl›¤› ve ultraviyole ›fl›nlar›na tekrarlayan maruziyeti, risk faktörleri aras›ndad›r. ‹zlenen cilt reaksiyonlar› enjeksiyon yerinde renk de¤ifliklikleri, flifllik, a¤r› fleklinde yayg›n bir profile sahip olabilir. ‹laç verilmeden önce ve verildikten sonra, yap›lan yere buz uygulamas› hem a¤r›y› hafifletecek, hem de yan etki geliflimini en aza indirecektir. Depresyon: ‹çe kapanma, uyku düzeninde bozulma ve umutsuzluk, depresyon için uyar›c› olmal›d›r. Literatürde interferon kullan›m› s›ra17_

s›nda depresyon geliﬂimi olabilece¤ini bildiren

‹nterferon beta 1a’n›n iki preparat›, Avonex

vakalar bulunmakla birlikte, depresyonun mul-

ve Rebif isimleri alt›nda kullan›lmaktad›r. Avo-

tipl skleroz sürecinde s›k rastlanan bir duygu

nex haftada bir kullan›l›r ve kas içine enjekte

durum oldu¤u unutulmamal›d›r.

edilir. Avonex kullanan hastalarda en s›k gözle-

Kas sertli¤inde art›fl: ‹lac›n bafllanmas› ile hastalar özellikle kas sertliklerinde art›fl tan›mlamaktad›rlar. Bu durum ilac›n uygulanmas›ndan sonraki 3-24 saatte ortaya ç›kar, gerilemesi kifliler aras›nda farkl›l›k gösterebilir. Zaman zaman kas sertli¤ini azaltan ilaçlar ile yard›mc› olunmas› gerekebilir. ‹lac›n kullan›m süresi uzad›kça, özellikle ilk 3 aydan sonra bu yak›nmada azal-

nen yan etki grip benzeri semptomlard›r. ‹lk 3 ay içinde bu etkinin geçmesi beklenmektedir. Avonex, kas içine enjekte edildi¤i için di¤er interferonlara oranla daha nadir olarak uygulanan yerde flifllik, ›s› art›fl› yapmaktad›r. ‹nterferonlar, en düflük oranda nötralizan antikor gelifltirme özelli¤ine sahiptir. Rebif, 22 ve 44 mikrogram olmak üzere iki doza sahiptir. Haftada 3 kez deri alt›na zerk edi-

ma izlenmektedir. Laboratuvar anormallikleri: S›kl›kla kan beyaz küre say›m›nda ve karaci¤er fonksiyonlar›n› gösteren testlerde de¤ifliklikler izlenmektedir. ‹lk 3-6 ayda, ayda bir olacak flekilde, daha sonra giderek uzayan aral›klarla bu kan de¤erlerinin takip edilmesi gerekmektedir. Bu de¤ifliklikler geçici olmakla beraber, tolere edilmeyen de¤iflikliklerde, doktor önerisiyle doz de¤ifliklikleri

lir. Deri alt›na zerk edilmesi, kullan›c› taraf›ndan yap›lma kolayl›¤› sa¤lamakta; kullan›c› ba¤›ms›z olarak ilac› uygulayabilmektedir. Bu preparat da deri reaksiyonlar›na neden olabilmektedir. ‹lk 3 ayda grip benzeri etkiler, Avonex’de oldu¤u gibi gözlenebilir; düﬂük oranda tedavi gerektiren depresyona neden olabilir. Daha nadir de olsa nötralizan antikor geliﬂebilir.

yap›labilir. ‹lk 3-6 aydan sonra bu yan etkilerde

Bir interferon beta 1b preperat› olan Betafe-

azalma izlenmektedir. Ayr›ca doktor önerisi ile

ron 8 milyon ünite, deri alt›na gün aﬂ›r› uygula-

belirli aral›klarla tiroid fonksiyon testlerinin

n›r. Enjeksiyon yerinde farkl› cilt reaksiyonlar›

kontrol edilmesi de yararl› olacakt›r.

geliﬂtirebilmektedir. Bu etkilerin yaklaﬂ›k olarak

Adet düzensizlikleri: Hasta gruplar›nda farkl› flekillerde adet düzensizlikleri olabilece¤i belirtilse de baz› çal›flmalarda ayn› yafltaki kad›nlar ile karfl›laflt›r›ld›¤›nda artm›fl risk saptanmam›flt›r. Adet düzensizlikleri için nöroloji ve kad›n do¤um hekimlerinin ifl birli¤i yapmas› önerilmektedir.

ilk 6 ay içinde geçmesi beklenir. Bu durumu önlemek için temiz flartlarda ve farkl› yerlere enjeksiyon uygulanmas› yararl› olabilir. Nötralizan antikor oluflumu en s›k Betaferon’da izlenmektedir. Ender olarak kardiyomiyopati olgular› bildirilmifltir. A¤›r hipersensivite reaksiyonlar› nadirdir. Premenopozal kad›nlarda adet düzensizlikleri oluflabilir. Ender olarak alopesi geliflimi bil-

Di¤er yan etkiler: Literatürde,

uykusuzluk,

dirilmiﬂtir. Depresyon, anksiyete, emosyonal

iﬂitme kayb›, p›ht›laﬂmay› sa¤layan hücrelerde

instabilite gibi yan etkiler gözlenmiﬂ olup Beta-

azalma ile giden bir hastal›k olan trombotik

feron kullan›m›yla birlikte olan tiroid fonksiyon

trombositopenik purpura, saç dökülmesi gibi

bozukluklar› (hiper/hipotiroidizm ﬂeklinde) bildi-

ender izlenen yan etkiler de belirtilmektedir..

rilmiﬂtir.

_18

TÜRK‹YE MULT‹PL SKLEROZ DERNE⁄‹ ANKARA ﬁUBES‹

TÜRK‹YE MULTIPL SKLEROZ DERNE⁄‹ ANKARA ﬁUBES‹ 5.DÖNEM GÖREVL‹LER‹

KIRMIZI A‹LES‹NE M‹NNETTARIZ

Yönetim Kurulu Asil Üyeleri 1.Fzt. Samiye ATA (Baflkan) 2.Uzm.Dr. ‹. Özcan ERTÜRK (Baflkan Yard›mc›s›) 3.Doç.Fzt. Kadriye ARMUTLU (Sayman) 4.Saniye BAYGÜN (Sekreter) 5.Ercan EROL 6.Nermin TU⁄UfiLU 7.Nazire ÖZDEN 8.Filiz VRENA 9.Gökmen Ifl›n KARADEM‹R

Yönetim Kurulu Yedek Üyeleri 1.Dr. Asl› KURNE 2.Fuat SARIKAYA 3.Fzt. ‹lke KESER 4.Zeynep BE⁄END‹K 5.Fzt. Nilüfer Çetiflli KORKMAZ 6.Bülent MUTLU 7.Emre TUNCAY 8.Onur BAfiIBÜYÜK 9.Müjgan fiEN

Denetleme Kurulu Asil Üyeleri 1.Av.Dilek DERMANCIO⁄LU 2.Berrin NAYMANLAR 3.Selma ÜSTÜNDA⁄

Denetleme Kurulu Yedek Üyeleri 1.Ahmet TANER 2.Murat Y‹⁄‹T 3.Zafer BUDAK

ﬁeref Üyeleri 1.Prof.Dr.Rana KARABUDAK 2.Aysel ‹ZG‹

Sekreter Sanem AKDO⁄AN

Muhasebeci Turgay DO⁄AN

5. Dönem çal›ﬂmalar›n› yürüten, üstlenen, katk› sa¤layan, toplant›lar›m›za kat›lan sevgili üyelerimize, dostlar›m›za sonsuz teﬂekkürlerimizi sunuyoruz…

Samiye ATA YÖNET‹M KURULU BAﬁKANI

ay›n Zeynep K›rm›z›, de¤erli ba¤›fl›n›zla bize öyle büyük bir katk› sa¤lad›n›z ki, bunu hangi sözcüklerle anlatabiliriz, teflekkürlerimizi nas›l ifade edebiliriz diye oldukça zorlanmaktay›z. Ankara Multipl Skleroz camias›na bugüne kadar karfl›laflmad›¤› büyüklükte bir maddi yard›mda bulunman›z, azimle yürüdü¤ümüz emek ve sevgi dolu yolumuzda aya¤›m›za tak›lan ciddi bir engeli kald›rd›. Sayenizde, art›k Ankara MS camias›n›n s›cac›k, güvenli ve rahat bir mekan› var. Bize sa¤lad›¤›n›z bu ortam, MS’li dostlar›m›za ve ailelerine verdi¤imiz hizmetlere nas›l kolayl›klar getirdi bir bilseniz... Ama flimdi biz biliyoruz ki, yaln›z de¤iliz, sesimizi duyanlar var, hatta bize gücünü katanlar var. K›rm›z› ailesinin bu de¤erli katk›s›n›n di¤er tüm renklere yans›yaca¤›na, bütün renklerin buluflmas›na vesile olaca¤›na inan›yoruz. Çünkü kimse MS’li olmay› seçmiyor ama MS’lilere yak›n olmay›, onlar› anlamay› seçenler daha güzel, daha anlaml› bir dünyan›n yap› tafllar›n› oluflturuyor. Say›n Zeynep K›rm›z›, MS ailesini flefkatle kucaklayarak toplumsal dayan›flman›n en güzel örne¤ini sergilediniz. Dayan›flma ruhunuz gücümüze güç kat›yor, yaln›zl›¤›m›z› da¤›t›yor. Çünkü ac›lar, s›k›nt›lar paylafl›ld›kça azal›yor. Sizin iyiliksever yüre¤inizde yer bulmak yüzümüzün gülmesine, umutlar›m›z›n ço¤almas›na sonsuz katk›lar sa¤lad›. Bizler yolumuza devam ediyoruz. Yan›m›zda dostlar›m›zla.. 19_

TÜRK‹YE MULTIPL SKLEROZ 10.

10.

YIL ...

Türkiye Multipl Skleroz Derne¤i Ankara fiubesinin kuruluflunun üzerinden tam 10 y›l geçti. Dile kolay... Bu süreçte ne zorluklar›, ne ac›lar› atlatt›k hep birlikte. Baflta Prof. Dr. Rana Karabudak olmak üzere, say›s›z dostlar›m›z gece-gündüz demeden bu ifle gönüllerini koyarak katk› sa¤lad›lar bize. Sonsuz teflekkürler hepsine. Her katk› maddi-manevi, ailemizi büyütmekle kalmad›, zorluklar›, engelleri, bazen engellemeleri sab›rla ve azimle aflmam›za da yard›mc› oldu. ‹yi ki de oldu... Bütün bunlar oldu¤u için tam 10 y›l› geride b›rakt›k. Geçen zaman› bir ç›rp›da söyleyebilirsiniz ama o süreçte yap›lanlar› anlatman›z o kadar kolay olmaz. Kolay olmasa da anlatal›m dedik ve 10. y›l›m›z› dostlar›m›zla kutlamaya karar verdik. Ve... 21 May›s’ta Hilton’da düzenledi¤imiz 10. YIL... GECEM‹Z TEK KEL‹MEYLE MUHTEfiEMD‹. Muhteflem olmas› için Mart ay›ndan itibaren 3 ay boyunca yo¤un bir tempo içinde hiçbir detay› gözden kaç›rmaks›z›n canla baflla çal›flt›k. Bu yo¤un çal›flmalar›n sonucunda ortaya ç›kan organizasyona destek veren dostlar›m›z Say›n Yalç›n Ata, Say›n Meltem-Mücahit Hatipo¤lu, Say›n Fatma Tanr›kut, Say›n Birgül-Kurtulufl Poyraz, Say›n Metin P›nar, Say›n AhmetAyfle Ömeryan›ko¤lu, Say›n Filiz-Çoflkun P›nar, Say›n Semih Alikaya ve Yönetim Kurulu üyelerine sonsuz teflekkürler... Ellerine sa¤l›k, yüreklerine sa¤l›k... Nice 10 y›llara... _20

10.

YIL ...

10.

YIL ...

10.

YIL ...

10.

YIL ...

10.

YIL ...

10.

YIL ...

Haz›rlayan: Fzt. Samiye ATA

10. y›l gecemize damgas›n› vuran sevgili SAF‹YE SOYMAN Türk halk›n›n yan› s›ra Ankara MS camias›n›n da gönlünde taht kurdu. Kalplerden dudaklara tafl›nan na¤meleri onun sesinden dinlemek baflka bir zevk... Ama o "dertleri zevk edinse de" flark›lar›nda hem hayat›n ac›lar›n› hem de güzelliklerini anlatarak bize umut verdi. fiark›lar›n› ald›, yan›m›za geldi. Dönülmez akflam›n ufkunda olmad›¤›m›z› vaktin hiçbir zaman geç olmad›¤›n› söyledi bize. TEfiEKKÜRLER SAF‹YE SOYMAN O duru, içten ve samimi varl›¤›n›zla hep yan›m›zda olun lütfen.

21 May›s’ta Ankara Hilton’da düzenledi¤imiz gecemiz 400 davetlinin kat›l›m›yla görkemli geçti.

Gecemize ATO Baflkan› Say›n Sinan Aygün, Baflbakanl›k Özürlüler ‹daresi Baflkan› Say›n Mehmet Aksoy, Milliyet Gazetesi Ankara Temsilcisi Say›n Fikret Bila, Türkiye MS Derne¤i Genel Baflkan› Say›n Av. fiule Özkaner ve yönetim kurulu üyeleri, Sivas MS Derne¤i temsilcileri, Say›n Prof. Dr. Rana Karabudak’la birlikte MS camias›na gönül veren seçkin konuklar›m›z kat›ld›.

Say›n Coflkun P›nar ve folklor ekibi gönüllü olarak kat›ld›klar› gecemize ayr› bir renk katt›. ‹zleyenlerin büyük be¤enisini kazanan Say›n Coflkun P›nar ve ekibine sonsuz teflekkürler... 10. y›l yeme¤imizin tüm sahne organizasyonunu Dedikolu Biber Bar’›n sahibi Say›n Faik Öztürk hiçbir karfl›l›k beklemeden üstlendi. Her zaman yan›m›zda yer alan Say›n Faik Öztürk’e teflekkürü bir borç biliriz.

KOM‹SYONLAR FAAL‹YETLER KOM‹SYONLAR FAAL‹YETLER KOM‹SYONLAR FAAL‹YETLER KOM‹SYONLAR FAAL‹YETLER KOM‹SYONLAR FAAL‹YETLER KOM‹SYONLAR FAAL‹YETLER KOM‹SYONLAR FAAL‹YETLER KOM‹SYONLAR FAAL‹YETLER

KOM‹SYONLAR FAAL‹YETLER KOM‹SYONLAR FAAL‹YETLER KOM‹SYONLAR FAAL‹YETLER KOM‹SYONLAR FAAL‹YETLER KOM‹SYONLAR FAAL‹YETLER KOM‹SYONLAR FAAL‹YETLER

DERNE⁄‹ ANKARA fiUBES‹ MS’L‹ DOSTLARIMIZLA BEYPAZARI RÜZGARI ‹lk say›m›zda hat›rlayacaks›n›z Ankara’n›n tarihi ve turistik ilçesi Beypazar›’n› tan›tm›flt›k. Bu tan›t›m MS’li dostlar›m›z›n öylesine ilgisini çekmifl ki, o zaman haydi hep beraber Beypazar›’na gidelim dedik. 29 May›s’ta 100’den fazla MS’li dostumuzla birlikte Beypazar›’na do¤ru yola koyulduk. Beypazar› Belediye Baflkan› Say›n Mansur Yavafl’da ev sahibi olarak bize yol gösterdi, kolayl›k sa¤lad›... Teflekkürler Baflkan... Say›n Saniye Baygün, Say›n Nazire Özdem, Say›n Filiz P›nar ve Say›n Ercan Erol’un organizasyonuyla gezimiz çok coflkulu ve e¤lenceli geçti.

SA⁄LIK BAKANIMIZDAN MS B‹R‹M‹ KURULMASI

SÖZÜ ALDIK

önetim Kurulumuzun Sa¤l›k Bakan› Say›n Prof. Dr. Recep Akda¤ ile yapt›¤› görüflme bizler aç›s›ndan çok olumlu geçti. Derne¤imiz ve sorunlar›m›z hakk›nda bilgilendirdi¤imiz Say›n Bakan›m›z duyarl› davrand›. Say›n Akda¤, bakanl›k bünyesinde bir MS birimi oluflturma çal›flmalar›n›n bafllat›lmas› talimat›n› vererek bu konuda büyük bir ad›m att›. Ekim ay› içinde gerekli birimlerle görüflerek bu konuda yol ald›k. Taleplerimiz hakk›nda da bizden ayr›nt›l› rapor istendi. Bu konuda çal›flmalar›m›z sürüyor.

KEND‹ MERKEZ‹M‹ZE TAfiINDIK... Biraz gezimizden bahsedelim. 29 May›s sabah› 2 otobüs ve özel araçlarla Ankara’dan yola ç›kt›k. Beypazar›’nda, belediyenin görevlendirdi¤i gönüllü rehberlerin öncülü¤ünde geziye bafllad›k. Üyelerimizin geziyi hiçbir engele tak›lmadan rahat ve sorunsuz bir flekilde geçirmeleri için her türlü önlem al›nm›flt›. Ö¤le yeme¤i ve dinlenme için "C›rc›rlar›n Kona¤›"n› seçtik. Konak yemyeflil bahçesiyle, dostlar›m›za kucak açt›. Ve s›ra yöresel yemeklere geldi. Yöresel yemekler tad›l›rken Belediyenin sürprizi yöresel oyunlar ve saz ekiplerinin gösterileri de izlendi. Bu arada, baz› dostlar›m›z bahçede dinlenmeyi tercih etti, baz›lar› da turistik yerleri gezerek al›flverifl yapma imkan›n› da buldular. Son olarak yörenin Soda Fabrikas›n›n bahçesinde bir mola verildi ve ard›ndan Ankara’ya do¤ru yola ç›kt›k.

Peki geziden geriye ne kald›? Ortak görüﬂ, bu tür gezilerin daha s›k düzenlenmesi ve tabii yeni dostluklara yelken aç›lmas›yd›...

Eylül ay›nda bir rüyam›z gerçekleflti. Say›n K›rm›z› ailesinin ba¤›fl›yla kavufltu¤umuz yeni merkezimizdeyiz art›k. Ve merkezimizi haz›r hale getirmek üzere kollar› s›vad›k. Önce dairelerin tadilat ifllemlerini bitirdik, sonra bu genifl mekan›n dekorasyondöfleme ifllemlerine s›ra geldi. Tabii ki bu çal›flmalar›m›zda da dostlar›m›z yine yan›m›zdayd› ve yard›mlar›n› esirgemediler. Say›n Memduh fien ve Say›n Turhan Çevik’in katk›lar›yla ve sevgili gönüllülerimiz Say›n Yalç›n Ata, Say›n Meltem-Mücahit Hatipo¤lu’nun özverili çal›flmalar›yla ortaya p›r›l p›r›l, nezih bir mekan ç›kt›. Merkezimiz art›k Ankara MS camias›n›n hizmetine haz›rd›r. fiimdi bizler yeni merkezimizde, yeniden çal›flmalar›m›z› yürütürken, daha yapacak çok fleyler oldu¤unun da bilincindeyiz. O zaman haydi yeniden ifl bafl›na hep birlikte. Hepimize kolay gelsin, yolumuz aç›k olsun. 21_

KOM‹SYONLAR FAAL‹YETLER KOM‹SYONLAR FAAL‹YETLER KOM‹SYONLAR FAAL‹YETLER KOM‹SYONLAR FAAL‹YETLER KOM‹SYONLAR FAAL‹YETLER KOM‹SYONLAR FAAL‹YETLER

TÜRK‹YE MULTIPL SKLEROZ DERNE⁄‹ ANKARA fiUBES‹ F‹ZYOTERAP‹ Geçen dönemde çok say›da hastam›za Cumartesi ve Pazar günleri verilen FTR hizmetini hafta içinde de sürdürme karar› ald›k. Fiziksel yeterlili¤in bozuldu¤u durumlarda uygulanan fizyoterapinin amac›, bozulan ifllevlerde düzelme sa¤lamak, özürlülük oluflmuflsa bunu azaltmak veya ikincil geliflen problemleri önlemektir. Siz de bu hizmetler hakk›nda bilgi almak, yararlanmak istiyorsan›z derne¤imize baflvurabilirsiniz.

EV Z‹YARETLER‹ Derne¤imiz Say›n K›rm›z›’n›n ba¤›fllad›¤› yeni mekanda üyelerimizi, yak›nlar›n› a¤›rlarken, bize kadar gelemeyen, gelmekte zorlanan üyelerimizin aya¤›na gitmek, evlerinde ziyaret etmek görevimizdi. Bu ba¤lamda, geçen dönem bafllatt›¤›m›z ev ziyaretleri uygulamas› bu dönem de sürdü. Ziyaretler Say›n Meltem Hatipo¤lu, Say›n Saniye Baygün, Say›n Nazire Özdem taraf›ndan gerçeklefltirildi. Ekibimizin konuk olduklar› MS’li dostlar›m›z Say›n Metiye Kaynak, Say›n Yasin Polat, Say›n Erhan Güngör, Say›n Melahat Bozkurt, Say›n Hasan Demirer, Say›n Nejla Taflk›n, Say›n Orhan Elver ve ailelerine konukseverliklerinden ötürü teflekkür ederiz. Bize de bekleriz.

KURSLAR... KURSLAR... KURSLAR... KURSLAR... KURSLAR...

Geçen dönemde MS’li dostlar›m›z›n yeteneklerine göre belirlenip düzenlenen kurslar amac›na ulaﬂt›. Kurslarda üretilen ürünler kermeslerde görücüye ç›kt› ve sat›ﬂa sunuldu. ‹lk kermesimiz Mart ay›nda Hacettepe Üniversitesi Rektörü Say›n Tuncalp Özgen’in deste¤iyle ö¤retim üyeleri kafeteryas›nda düzenlendi.

Ürünler kap›fl kap›fl gitti ve k›sa sürede bitti. 1. kermes May›s ay›nda Bay›nd›r Hastanesinde Dr. ‹. Özcan Ertürk’ün deste¤iyle gerçekleflti. Ayn› ilgi orada da vard›. Bu da hepimizin yüzünü güldürdü, gelecek için flevk verdi. Yeni dönemde bir ad›m daha ileri giderek, kurslar›m›z› profesyonel kadroyla sürdürüyoruz. Tak› tasar›m›, boyama, mefruflat, dikiflnak›fl ve el sanatlar› branfllar›nda açt›¤›m›z kurslar›n direktörlü¤ünü Say›n Meltem Hatipo¤lu ve Yunus Emre Anadolu K›z Meslek Lisesi ö¤retmenleri Say›n Semra Koçak, Say›n Naciye Tendü Tan›k, Say›n Ayflen Tan yapmaktad›r. Sevgili ö¤retmenlerimize katk›lar›ndan dolay› teflekkür ederiz. Bu arada unutmay›n, her Perflembe günü MS’li üye, yak›nlar› ve gönüllülerin kat›ld›¤› ö¤renmenin ve üretmenin birleflti¤i zevkli çal›flma ortam›na sizleri de bekleriz. Görüflmek dile¤iyle.

TANITIMLARIMIZ B‹TMEYECEK Sesimizi duyurmak, kendimizi anlatmak için yönetim kurulumuz tan›t›mlara devam karar› ald›. Bu çerçevede ilk olarak Nisan ay›nda Lion Ortado¤u grubuna bir brifing verildi. Konuﬂmac› olarak Say›n Fzt. Samiye Ata, Say›n Dr. ‹. Özcan Ertürk ve Say›n Semih Alikaya kat›ld›. ‹kinci toplant›m›z›n adresi TA‹ idi. Burada da konuﬂmac› olarak Say›n Fzt. Samiye Ata, Say›n Ercan Erol, Say›n Fzt. ‹lke Keser yer ald›. _22

Bizi farkl› ufuklara tafl›yacak olan bu iki buluflmay› sa¤layan Say›n Fatma Tanr›kut’a sonsuz teflekkürler. Tan›t›m faaliyetlerimiz bunlarla s›n›rl› de¤ildi... Çeflitli TV ve radyo programlar›m›z›n yan›s›ra, baz› dergi ve gazetelerde MS’lilerin sorunlar› ve onlar›n dünyas› enine boyuna konufluldu, tart›fl›ld›, gündeme tafl›nd›. K›saca tan›t›mlar›m›z bitmeyecek, sürecek...

AF‹fiLER‹M‹Z SES GET‹RD‹ Bizler MS’liler camias› olarak çal›flmalar›m›z› bütün bir y›la yayar›z ama enerjimiz MS haftas›nda doru¤a ç›kar. Bu y›l etkinliklerimiz çerçevesinde, Belediye otobüsleri, dolmufllar ve kamuya aç›k yerlerde afifllerimizi ast›rd›k. Amac›m›z, hem MS hastal›¤›n› kamuoyuna anlatmak, hem de faaliyetlerimizi ve derne¤imizi tan›tmakt›. Afifllerin yan› s›ra da¤›tt›¤›m›z el ilanlar› da bu amac›m›za hizmet etti. Ama as›l önemlisi, Ankara Valilili¤inin verdi¤i özel izin, iflimizi çok kolaylaflt›rd›. Bu arada bize destek veren Ankara Büyükflehir Belediyesinin ilgili birimlerine ve Zab›ta Müdürlü¤ü’ne teflekkürlerimizi sunar›z.

KOM‹SYONLAR FAAL‹YETLER KOM‹SYONLAR FAAL‹YETLER KOM‹SYONLAR FAAL‹YETLER KOM‹SYONLAR FAAL‹YETLER KOM‹SYONLAR FAAL‹YETLER KOM‹SYONLAR FAAL‹YETLER

D Ü N Y A S I YAPILMIﬁ ve YAPILACAK TOPLANTILAR

ECTRIMS’den HABERLER Uz. Fzt. ‹lke KESER Bu y›l “The European Committee for Treatment and Research in Multiple Sclerosis-ECTRIMS”’in 20.’si ve “Rehabilitation in Multiple Sclerosis-RIMS’in 9.’su bir arada yap›ld›. Tüm dünya ülkelerinden MS alan›nda çal›flan araflt›rmac›lar›n kat›l›m›yla renklenen kongre, Avusturya-Viyana’da 6-9.10.2004 tarihleri aras›nda gerçeklefltirildi. Bu kongreye kat›l›m›n genifl olmas› ve çok çeflitli konular›n gündeme getirilmesi, araflt›rmac›lara MS ile ilgili yapabilecekleri konusunda yeni pencereler açm›fl; hastalar›m›za da MS’le ilgili olarak yaln›zca ülkemizde de¤il, tüm dünyada bilim adamlar›n›n çal›flmalar›n› yo¤un flekilde devam ettirdiklerini göstererek umut verici olmufltur. Kongrenin ilk gününde befl farkl› konuda kurslar düzenlenmifltir.

Kurs Bafll›klar›: 1. MS ile ‹lgili Bir Çal›flma Nas›l Okunmal›d›r, 2. MS’de Semptomlar›n Tedavisi ve Rehabilitasyonu, 3. MRI Nas›l Yorumlan›r, 4. MS’de Nöroimmünolojik Testlerin Pratik Uygunlu¤u, 5. MS’de De¤erlendirme. Kongrede hem sözel hem poster sunumlar›nda konular›n çeflitlili¤i dikkati çekti. Sözel su-

numlarda MS’e y›llar›n› vermifl ve bu konuda önemli mesafeler kaydedilmesini sa¤lam›fl deneyimli bilim adamlar›n›n yan› s›ra, çal›flmalar›na yeni bafllam›fl genç araflt›rmac›lara da yer verildi. Kongreden, çal›flmalar›n›za katk›s› olabilece¤i düflünülerek, sözel sunum ve özetlerin bafll›klar›ndan örnekler afla¤›da sunulmaktad›r.

Sözel Sunumlardan Örnekler: 1. Nörorehabilitasyonun Beyin Aktivitesi Üzerine Etkisi (L. Nicholl ve ark.) 2. Multidisipliner Tak›m›n Klinik Potansiyeli (N. Sortland ve ark.) 3. MS’li hastalarda “Paced Visual Serial Addition Test”’in de¤iﬂikliklere hassasiyeti (G. Nagels ve ark.) 4. Rehabilitasyonun Dünü, Bugünü, Yar›n› (K.H. Mauritzve ark.) 5. Spastisite nas›l ölçülmeli? (L. Nuyens) 6. Rehabilitasyonda hastanede yat›rarak tedavi mi ayaktan tedavi mi? (G.Kraft, J. Kesselring)

Özetlerden Örnekler: 1. MS’li hastalarda spastisitenin yorgunluk üzerine etkisi (R. Rimkeviciene ve ark.) 2. Botulinum toksin A kullan›larak Multipl Sklerozlu hastalarda spastisitenin tedavisi (U. Givon ve ark.)

3. MS’li hastalarda a¤r›, yorgunluk ve günlük yaflam aktivitelerinin iliflkisi (S. Forwell ve ark.) 4. Multipl Skleroz’lu hastalarda k›sa dönem rehabilitasyon program›n›n yaflam kalitesi, PASAT ve HAD üzerine etkisi ( ‹. Keser ve ark.) 5. Multipl sklerozis’e ba¤l› intentional tremor: ön kola so¤uk uygulaman›n etkileri (P.Feys ve ark.)

V. AVRUPA NÖRO‹MMUNOLOJ‹ OKULU ve VII. ‹NTERNASYONEL NÖRO‹MMUNOLOJ‹ KONGRES‹ Dr. Asl› KURNE Bu y›l V. Avrupa Nöroimmunoloji Okulu ve VII. ‹nternasyonel Nöroimmunoloji Kongresi Venedik-Lido’da yap›ld›. 27 Eylül 2004’de bafllayan ve preklinik ve klinik alan›nda çal›flan genç araflt›rmac›lara yönelik temel bilgiler ile nöroimmunolojide son y›llarda öne ç›kan bafll›klar›n tart›fl›ld›¤› ve Avrupa-Asya ve Amerika’dan pek çok kat›l›m›n oldu¤u Nöroimmunoloji okulu, 2 gün süre ile devam etti. 28 Eylül - 02 Ekim 2004 tarih-

leri aras›nda yer alan ‹nternasyonel Nöroimmünoloji kongresi ise hem genç hem de bu alanda daha deneyimli immünologlar, nörobiologlar, biokimya uzmanlar› ve nörologlar›n kat›l›m› ile çok zengin bir profile sahipti. Toplant›ya literatürü yönlendiren A.Vincent, A.Vescovi, H. Perry, R. Franklin, L. Steinmann, B. Trapp, H.P. Hartung, G. Martino gibi bilim adamlar› konuflmac› olarak kat›ld›. Posterler ve sözel sunumlar ile farkl› merkezlerin son çal›flmalar›n›n sergilendi¤i ortamda bilimsel tart›flmalar, içerik ve yönte-

me ait sorular, kat›l›m›n canl›l›¤› ve heterojenli¤i son derece dikkat çekici idi. Türkiye kongreye 11 klinisyen / temel bilimler ile ilgilenen grup ile kat›ld›. Ülkemizi farkl› üniversitelerinden, multipl skleroz baflta olmak üzere nöroimmünoloji ile ilgilenen, klinisyen ve temel bilimcilerden oluflan kat›l›mc› grubu temsil etti. Ülkemizden gelen çal›flmalar›n daha çok klinik a¤›rl›kl› olmas›, temel bilimler ile u¤raflanlar ile klinisyenlerin nöroimmünoloji konusunda daha çok iflbirli¤i yapmas› gereklili¤ini gösterdi.

23_

1. GAZ‹ NÖROLOJ‹ GÜNLER‹

IV. KL‹N‹K NÖRO‹MMÜNOLOJ‹ SEMPOZYUMU

Gazi Üniversitesi T›p Fakültesi’nin kuruluflunun 25. y›l› nedeniyle düzenlenen bilimsel etkinlikler içinde; Nöroloji Anabilim Dal› taraf›ndan da 26-28 Kas›m 2004 tarihleri aras›nda “1. Gazi Nöroloji Günleri” bafllat›ld›. Konusu Multiple Skleroz olarak belirlenen sempozyumun baflkanl›¤›n› Prof.Dr. Ceyla ‹rkeç yapt›. Bilimsel program› Multiple Skleroz alan›nda yeni görüfllere a¤›rl›k vererek, kat›l›mc›lar›n deneyimlerini aktif olarak paylaflabilece¤i ortamlarda, konferanslar ve olgu sunumlar› fleklinde haz›rlanan toplant›lara; Ankara d›fl›ndan da birçok konu ile yak›ndan ilgilenen ö¤retim üyesi ve meslektafl›m›z›n kat›lm›fl olmas› dikkat çekiciydi. Türkiye Multipl Skleroz Derne¤i Ankara fiubesi olarak konunun Multipl Skleroz olarak seçilmifl olmas› nedeniyle ve organizasyon baflar›s› nedeniyle tüm düzenleme kurulu üyelerine teflekkür ederiz.

Türk Nöroloji Derne¤i Nöroimmünoloji Kulubü ve Uluda¤ Üniversitesi T›p Fakültesi Nöroloji Anabilim Dal›’n›n ortaklaﬂa düzenledi¤i IV. Klinik Nöroimmünoloji Sempozyumu 17 – 20 Mart 2005 tarihlerinde Uluda¤ Grand Yaz›c› Otelde yap›lacakt›r. Bu sempozyumda temel ve klinik nöroimmünolojinin güncel konular› yan›nda otoimmün hastal›klar, vaskülitler, nöron koruma iﬂlenecektir.

ANKARA MS ÇALIfiMA GRUBU Ankara MS Çal›flma Grubu 2004-2005 dönemi çal›flmalar›na Kas›m ay›nda bafllad›. Tüm çal›flmalar›n› Türkiye Multipl Skleroz Derne¤i Ankara fiubesi’nin yeni merkezinde yapma karar› alan grubun bu y›lki faaliyetleri aras›nda, hastalara yönelik seminerler de olacak. Her y›l kat›l›m›n artt›¤› grubun say›s›n›n bu y›l daha da artmas› ve faaliyetlerin dernek çal›flmas› ile bütünleflmesi bekleniyor. _24

Prof. Dr. Charles Poser Dr. Asl› KURNE

Aral›k 1923 y›l›nda Antwerp, Belçika’da do¤mufltur. 19521955 y›llar› aras›nda New York, Columbia-Presbyterian T›p Merkezi’nde Nöroloji E¤itimi’ne bafllam›flt›r. 1955-56 y›llar› aras›nda Fulbright bursu ile Bunge Enstitüsünde çal›flmalar›na devam etmifltir. 1956-1964 y›llar› aras›nda Kansas T›p Merkezi’nde doçent olarak görev alm›fl, 1964-68 y›llar› aras›nda Missouri Universitesi T›p Fakültesi’nde Nöroloji profesörü ve bölüm baflkan› olarak çal›flm›flt›r. 1968-1981 y›llar› aras›nda ise çal›flmalar›na Vermont T›p Fakültesi Nöroloji Anabilim Dal›’nda devam etmifltir. 1981-84 y›llar› aras›nda Boston Üniversitesi’nde, 1984-1996 y›llar› aras›nda Harvard T›p Fakültesi’nde çal›flm›flt›r. Halen çal›flmalar›na bu merkezde devam etmektedir. Kendisi Amerikan Nöroloji Akademisi, Amerika Nöroloji Birli¤i, ‹ngiltere, Belçika, Küba, Kolombiya, Fransa, ‹rlanda, Japonya, Hollanda, Rusya, Filipinler ve Uruguay... gibi pek çok ülkenin nöroloji birliklerinin onur üyesidir.

Poser, nöroloji tarihinde önemli yeri olan bir araflt›rmac› ve klinisyen olup pek çok alanda çal›flmalar› genç doktorlara ›fl›k tutmufltur. Özellikle multipl skleroz hastal›¤›n›n klinik gidifli, alt tipleri, hastal›¤›n ortaya ç›k›fl ve sürecinde izlenen semptomlar, tedavi prensipleri, bu hastal›¤a ait ay›r›c› tan› prensipleri, beyin ve spinal kord manyetik rezonans görüntüleme bulgular› gibi pek çok konuda yüzlerce makale yay›nlam›fl, yay›nlar› y›llard›r bu konu ile çal›flan, hasta takip eden yüzlerce meslektafl›m›za yol göstermifltir. Kendisi günümüzde de çal›flmalar›na devam etmekte olup enerjisi, çal›flkanl›¤›, mesle¤ine duydu¤u sevgi ve bilime olan katk›lar› nedeni ile yeri doldurulamaz bir bilim adam›d›r. • Bu bilgiler bizzat Prof. Dr. Charles Poser’den al›nm›fl olup Prof. Dr. Rana Karabudak’a bu konudaki yard›m› için teflekkür ederiz.

25_

"Multiple Sclerosis International Federation" (MSIF) üyesi Ulusal Multipl Skleroz Derneklerinin ‹NTERNET adresleri:

www.msif.org Türkiye Multipl Skleroz Derne¤i

http://www.turkiyemsdernegi.org

MS Society of Argentina

http://www.ema.org.ar

National MS Society of Australia

http://www.msaustralia.org.au

Austrian MS Society

http://www.oemsg.at

MS Society of Belgium

http://www.ms-sep.be

MS Society of Brazil

http://www.abem.org.br/index2.html

MS Society of Canada

http://www.mssociety.ca

Czech Multiple Sclerosis Society

http://www.roska-czmss.cz

Danish Multiple Sclerosis Society

http://www.scleroseforeningen.dk

Finnish MS Society

http://www.ms-liitto.fi

French MS Society

http://www.lfsep.com

German MS Society

http://www.dmsg.de/index.php

Hungarian Multiple Sclerosis Society

http://www.sm.alba.hu

MS Society of Iceland

http://www.msfelag.is

Multiple Sclerosis Society of India

http://www.mssi.info

MS Society of Ireland

http://www.ms-society.ie

Israel MS Society

http://www.mssociety.org.il

Italian MS Association

http://www.aism.it

Korea Multiple Sclerosis Society

http://www.kmss.or.kr

Latvian MS Association

http://www.lmsa.lv

MS Society of Netherlands

http://www.msvereniging.nl

MS Society of New Zealand

http://www.msnz.org

MS Society of Norway

http://www.msf.no

Polish MS Society

http://ptsr.idn.org.pl

MS Society of Portugal

http://www.spem.org

National Union of Multiple Sclerosis Foundations of Romania

http://www.smromania.home.ro

Slovak Multiple Sclerosis Society

http://web.stonline.sk/szsm

MS Society of Slovenia

http://www.zdruzenje-ms.si

MS Society of Spain

http://www.aedem.org/aedem

Swiss Multiple Sclerosis Society

http://www.multiplesklerose.ch

MS Society of Great Britain and Northern Ireland

http://www.mssociety.org.uk

National MS Society of USA

http://www.nmss.org

_26

Multipl Skleroz ve ‹ﬂeme Bozuklu¤u Dr. Barbaros BAﬁESK‹O⁄LU Prof. Dr. Ali ERGEN

‹ﬂeme Bozukluklar›

‹

drar sorunlar› MS’de s›kt›r ve hastan›n hayat kalitesini ciddi biçimde bozmaktad›r. Yap›lan bir çal›flmada MS’de idrar flikayetleri %60 oran›nda izlenmektedir. %75 oran›nda ataklar fleklinde iken %25 oran›nda ilerleyici belirtiler görülür. ‹fleme bozukluklar› %6 oran›nda MS’in ilk ortaya ç›kan belirtileri olabilir. ‹drar kaç›rmamay› sa¤lamada idrar yolunda (üretra) bulunan sfinkter denilen halka fleklindeki kaslar, üretran›n kapanmas›n› sa¤layarak büyük rol al›rlar. Ayr›ca le¤en kemi¤i bölgesinde önden arkaya uzanan hamak fleklindeki kaslar da sfinkteri kontrol ederek katk›da bulunurlar. Normalde ifleme istemli olarak yap›l›r. Bu fonksiyon için idrar kesesi, üretra ve hamak kaslar›n›n yap›sal özellikleri ile sinir iletiminin uyum içinde olmas› ve kiflinin sinir sistemin-

deki ifleme ile ilgili merkezlerin sa¤l›kl› çal›flmas› gerekmektedir. ‹fleme s›ras›nda idrar kesesi (mesane) kaslar› kas›larak idrar› boflaltmaya çal›fl›rken, üretra ve hamak kaslar› gevfleyerek idrar›n mesaneden boflalmas›na yard›mc› olur. Buna mesane-sfinkter uyumu denir. Baz› durumlarda idrar kesesi kaslar›, sinir sistemindeki bozuklu¤a ba¤l› olarak ‘boflalt’ mesaj›n› beklemeden kas›labilir ve içindeki depolanan idrar› boflaltabilir. Bu da idrar kaç›rma fleklinde kendini gösterir. Hasta bu durumu önleyemez. Buna s›k›flt›rma fleklinde idrar kaç›rma denir. Hasta bu durumu önleyebilmek için üretradaki sfinkter denilen kaslar›n› ve hamak kaslar›n› afl›r› flekilde istemli olarak kullanmaya bafllar. Bir süre sonra kontrol zorlaflarak mesane kas› ile üretradaki sfinkterin uyumlu çal›fl-

S›k idrar yolu enfeksiyonu, mesanede irritasyona yol açarak s›k ifleme iste¤ine; idrarda yanma, s›zlama hissedilmesine neden olur. MS hastalar›nda oluflan sinir hasar› nedeniyle mesanede duyusal kay›plar geliflebilir. 27_

mas› bozulur. Mesane kas›ld›¤›nda üretra boflatmaya izin vermez ve mesane tam boflalt›lamaz. Buna mesane-üretral sfinkter uyumsuzlu¤u denir. Tam boflalma olmay›nca mesanede olmamas› gereken idrar mesanede fazla bekler ve bekleyen idrara ba¤l› ve s›k olarak idrar yolu enfeksiyonu geliflir. Çok bekleyen idrar›n çökmesi sonucunda tafl oluflumlar›na rastlan›labilir. Yine bu durumla ilgili olarak mesanenin idrar depolama kapasitesi zamanla azalabilir. S›k idrar yolu enfeksiyonu, mesanede irritasyona yol açarak s›k ifleme iste¤ine; idrarda yanma, s›zlama hissedilmesine neden olur. MS hastalar›nda oluflan sinir hasar› nedeniyle mesanede

duyusal kay›plar geliflebilir. Buna ba¤l› olarak da mesanedeki idrar hiç hissedilmez; idrar birikir ve kapasiteyi aflt›¤›nda taflma fleklinde idrar kaç›rma olur. Ayn› flekilde mesanede fazla kalan idrarda enfeksiyonlar geliflir. Sonuç olarak MS’de s›k idrar yapma, s›k›flt›rma, acele etme, arada kaç›rma, hiç tutamama, idrar› hissedememe, tam boflaltamama gibi pek çok idrar yak›nmas› izlenir. Bu belirtiler ataklar s›ras›nda olup geçebilece¤i gibi sürekli hâle de dönüflebilir. ‹lerleyici tip MS’te, idrar flikayetleri daha s›k ve daha a¤›r seyreder. Böbrekler ise genelde etkilenmez.

Tan› ve Tedavi

‹

drar kaç›rma tedavisi, nedene ve idrar kaç›rma tipine göre yap›lmal›d›r. ‹drar yolu enfeksiyonunu de¤erlendirmek için idrar tahlili ve kültürü yap›lmal›d›r. ‹drar›n mesanede beklemesine ba¤l› oluflabilecek tafllar direkt üriner sistem grafisi ile de¤erlendirilmelidir. Kan tahlilinde böbrek fonksiyon testleri yapmak, oluflabilecek böbrek hasarlar›n› de¤erlendirmede kullan›labilir. Mesanede kalan idrar miktar› ultrasonografik tetkikle ölçülebilir. Ayn› zamanda mesane yap›s›, içeri¤i ve böbrekler de¤erlendirilir. ‹fleme ak›m tetkiki (üroflowmetre) ile ifleme de¤erlendirilebilir. Ak›ma ve ifleme e¤risine bakarak iflemenin, kar›n bas›nc› ile, ›k›nma ile ya da mesane ç›k›m›nda darl›¤a karfl› yap›ld›¤› konusunda fikir elde edilebilir. Yine ak›m e¤risine bakarak mesane-üretral sfinkter uyumsuzlu¤u görülebilir. Bir baflka özel tetkik, mesanenin depolama _28

ve boflaltma fonksiyonlar›n› incelemeye yarayan ürodinamidir. Bu tetkikte mesaneye, idrar yolundan, ince bir sonda yerlefltirilir. Bu sonda arac›l›¤› ile mesane belli ak›m h›z›nda doldurulur (Normalde idrar›n mesaneye dolmas› taklit edilir). Mesanenin olmas› gereken idrar depolama kapasitesine ulafl›p ulaflmad›¤›, mesane kas›n›n istemsiz kas›lmalar›, bas›nç ak›m çal›flmas› ile üretral sfinkterin mesane kas›lmas›na verdi¤i cevap, dolum aflamas›nda hastan›n idrar hissinin oluflup oluflmad›¤›, idrar kaç›rman›n olup olmad›¤› gözlenir. Bu tetkik kullan›larak yap›lan çal›flmalarda ani idrar hissi ve tuvalete yetiflememeye yol açan mesane kas›n›n istemsiz kas›lmas› %75-85 oran›yla en s›k gözlemlenirken, mesane–üretral sfinkter uyumsuzlu¤u %55-75 oran›nda izlenmifltir. Daha önce de belirtildi¤i üzere, tedavi idrar kaç›rma tipine ve nedene yönelik olmal›d›r. ‹drar yolu enfeksiyonu izlenen hastalara, idrar kültür sonucuna göre uygun antibiyotik te-

ÜROD‹NAM‹ Mesanenin olmas› gereken idrar depolama kapasitesine ulafl›p ulaflmad›¤›, mesane kas›n›n istemsiz kas›lmalar›, bas›nç ak›m çal›flmas› ile üretral sfinkterin mesane kas›lmas›na verdi¤i cevap, dolum aflamas›nda hastan›n idrar hissinin oluflup oluflmad›¤›, idrar kaç›rman›n olup olmad›¤› gözlenir.

davisi verilmelidir. A¤›zdan s›v› al›m› asla k›s›tlanmamal›d›r. Tedaviler davran›flsal yöntemler, ilaç tedavisi, aral›kl› ve kal›c› sonda ile mesane boflalt›lmas› ve son olarak da cerrahî tedavi olarak özetlenebilir. Davran›flsal tedavi olarak hamak kaslar›n›n aral›kl› kas›lma egzersizi önerilir. Diyet, idrar kesesi e¤itimi, elektriksel uyar›lar yine bu tedaviler aras›ndad›r. C vitamini içeren taze meyve ve sebzeler, idrar›n asitli¤ini artt›rarak enfeksiyon geliflmesine karfl› koruyucu olabilmektedir. Mesaneye elektriksel uyar› verilerek mesane boflalt›lmaya çal›fl›l›r ve mesanede idrar birikmesi önlenir. Mesane kas›n›n afl›r› kas›lmas›n› önlemeye ve mesane kapasitesini artt›rmaya yönelik olarak antikolinerjikler ad› verilen ilaç grubu kullan›labilir. Ancak s›k idrara ç›kman›n ve idrar kaç›rman›n sebebinin afl›r› kas›lma oldu¤undan emin olunmal›d›r. Aksi takdirde özellikle idrar hissi kayb› olan hastalarda zaten az olan kas›lmay› daha da azaltaca¤›ndan, durumu daha da kötülefltirebilir. Bu ilaçlar›n en çok gözlenen yan etkileri a¤›z kurulu¤u, kalp ritim bozukluklar›, kab›zl›k ve gözlerde odaklama bozukluklar›d›r. Yine bu tip hasta gru-

bunda botulinum toksin (Botox) uygulanabilir. Botox, ameliyathane koflullar›nda uygulan›r ve aral›kl› enjeksiyonlar gerektirir. Mesanesini tam boflaltamayan ve özellikle his kayb› olan hasta grubunda aral›kl› olarak sonda ile mesane boflalt›lmas› uygulan›r. Mesanede idrar kalmayaca¤›ndan, buna ba¤l› belirtiler böylece giderilir. Bu ifllem için özel, bir kez kullan›ml›k sondalar gelifltirilmifltir. Kullan›m için hastalara özel e¤itim vermek gerekir. Temiz yap›ld›¤› sürece iltihaplanmay› artt›rmaz. Kal›c› sondaya ba¤l› oluflabilecek belirtilerin giderilmesini de sa¤lar. Mesane kapasitesine göre günde üç ile dört kez uygulan›r. Yata¤a ba¤›ml› olan hastalarda sürekli sonda kullanmak gerekebilir. Bu durumda enfeksiyon riski artar; düzenli olarak mesane temizli¤i ve sonda de¤ifltirilmesini gerektirir. Çok uzun süre kal›c› sonda uygulamas›, mesanede yaralanmaya, kapasitenin afl›r› azalmas›na yol açabilir; bu gibi durumlarda cerrahî olarak, mesanenin kar›n bölgesine a¤›zlaflt›r›lmas› ve büyütülmesi gerekebilir. Sonuç olarak bu tedavilerle hastan›n hayat kalitesi yükseltilmeye çal›fl›lmaktad›r. 29_

OLGU: SORULAR - YANITLAR Dr.‹.Özcan ERTÜRK

35 yafl›ndaki kad›n hasta, Nöroloji klini¤ine, uzun süredir var olan nörolojik yak›nmalar nedeniyle gelmiflti. Hasta yak›nlar›, hastan›n uzun y›llard›r, özellikle ›s› tahammülsüzlü¤ünün ortaya ç›kard›¤› dengesiz yürüyüfl ve düflme e¤ilimleri baflta olmak üzere, nörolojik fonksiyonlar›nda önemli de¤ifliklikler oldu¤unu belirtiyorlard›. ‹ki ay önce çok yo¤un ve stres alt›nda çal›flt›¤› dönemde geçirdi¤i gripal enfeksiyonla nörolojik durumu kötüleflmiflti. Bu s›rada ellerinde fliddetli tremor olup eflyalar› kavramakta zorlan›yordu; birkaç kez de çok kötü flekilde düflmüfltü. O zamandan beri bafllang›çta sa¤ ve daha sonra da sol vücut yar›s›nda eklem a¤r›lar› ortaya ç›km›flt›. Birkaç gün sonra ani olarak sa¤ vücut yar›s›nda hissizlik geliflmiflti. Çekilen kranial MRG’de multifokal beyaz cevher hastal›¤› –her iki hemisferde artm›fl T2 sinyal alanlar›– saptand›. BOS incelemesinde oligoclonal band varl›¤› saptan›rken, VEP optik sinirde iletim yavafllamas›yla karakterize anormallik gösterdi. SORU 1: Hastan›n öyküsündeki, MS tan›s›n› düflünmenizi sa¤layabilecek bütün semptomlar›n› s›ralay›n›z:

SORU 3: Oligoclonal band varl›¤› neyi gösterir? YANIT 3: BOS’ta oligoclonal band varl›¤›; MS, Lyme hastal›¤›, SLE ve ensefalit gibi santral sinir sisteminin inflamatuar hastal›klar›n› düflündürmelidir. Hasta halen hastal›kla iliflkili problemlere sahip: • Vücudunun sa¤ yar›s›nda duyu ve kuvvet kusuru mevcut, • Üriner sistem fonksiyon bozuklu¤u (inkontinans) var, SORU 4: Bu nörolojik problemden hangi medikal komplikasyon geliflebilir? YANIT 4: Antibiyotik tedavisini gerektiren üriner enfeksiyon ve ciddi üriner retansiyonun neden oldu¤u üreterlerde retrograd bas›nç art›fl› sonucunda hidronefroz geliflebilir. • Kal›c› iflitme sorunu var, • Kendini son derece halsiz hissediyor. S‹STEM SORGULAMASI: Sorgulamada MS ile iliflkili olabilecek baz› problemler saptand›. Hasta s›v› ve bazen de kat›lar› aspire etme e¤ilimindeydi.

YANIT 1: 1. Birkaç nörolojik sistemi ilgilendiren çeflitli nörolojik yak›nmalar, y›llar içinde ortaya ç›k›p kaybolmufl, 2. MRG’de jeneralize beyaz cevher hastal›¤› gösterilmifl, 3. BOS’ta oligoclonal band varl›¤› saptanm›fl, 4. Optik sinirlerde iletim yavafllamas›yla karakterize, anormal VEP elde edilmifl, 5. Hasta 35 yafl›nda kad›n, 6. Baz› nörolojik belirtiler ›s› ile ortaya ç›kmakta. SORU 2: Hangi di¤er durumlarda MRG’de yayg›n beyaz cevher hastal›¤› kan›tlar› görülebilir? YANIT 2: Serebrovasküler hastal›k (küçük damar hastal›¤›), HIV ensefaliti, progressif multifokal lökoensefalit, SLE, nörosarkoidoz, spinoserebellar dejenerasyon ve normal yafllanma. _30

SORU 5: Bu nörolojik problemden hangi ciddî medikal komplikasyon geliﬂebilir? YANIT 5: Aspirasyon pnömonisi SORU 6: Bu semptoma yol açan demyelinizan pla¤›n en olas› anatomik lokalizasyonu neresidir ve hangi kranial sinirler etkilenmiﬂ olmal›d›r?

NÖROLOJ‹K MUAYENE: Kranial sinirler II: Diskler keskin s›n›rl› ve normal renkli idi. Kranial sinirler III,IV,VI: Ekstraoküler hareket k›s›tl›l›¤› yoktu. Di¤er kranial sinirler: Solda iflitme azl›¤› ve tüm yar›da devam eden sa¤ yüzde hipoestezi d›fl›nda normal idi. Motor muayenede üst ekstremitelerde nisbeten normal kuvvet saptan›rken, h›zl› alternan hareketler yavafllam›fl ve solda disdiadokokinezi vard›. SORU 7: Bu bulgular SSS’nin hangi önemli parças›n›n problemini gösterir ve bu sistemin sa¤laml›¤›n› kontrol etmek için baflka hangi testleri yapars›n›z? YANIT 7: Serebellar yollar. Koordinasyon anormallikleri aç›s›ndan üst ekstremitelerde “parmak-burun” ve alt ekstremitelerde “diz-topuk” testleri yap›labilir. Ayr›ca tandem yürüyüfl de serebellar fonksiyonlar için kullan›labilir. Hafif paraparezisi olup ciddî spastisite efllik etmiyordu. DTR üstte +2 simetrik, altta +3 idi. Babinski bilateral mevcut idi. Duyu muayenesinde sa¤da parestezi ve hipoestezi mevcuttu. Alt ekstremite distallerinde vibrasyon duyusu hafifçe azalm›fl idi. Tandem yürüyüfl hafifçe dengesizdi. Romberg negatif idi. SORU 8: Romberg testi nas›l yap›l›r ve neyi test eder?

SOYGEÇM‹ﬁ: Yak›n aile bireylerinde HT, kalp hastal›¤› ve kanser s›k görülmekteydi.

YANIT 8: Hasta ayaklar› bitiﬂik olarak ayakta dururken elleri öne do¤ru gergin olarak uzatt›r›l›r. Hastaya gözlerine kapatt›r›p dengesi gözlenir. Postür testi olan Romberg, dorsal kolon-medial lemniscus sistemi hakk›nda bilgi verir. Testin negatif olmas› gözler aç›k veya kapal› iken hastan›n dengesinin sa¤lam oldu¤unu ifade eder. Testin pozitif olmas› ise dengenin gözlerin kapat›lmas› ile bozuldu¤u anlam›na gelir; ancak, e¤er hastan›n alt ekstremitelerinde ciddî ﬂekilde motor kay›p varsa, test yan›lt›c› olabilir.

ÖZGEÇM‹ﬁ: Çocuklu¤unda a¤›r k›zam›kç›k ve kabakulak geçirmiﬂti.

TANI: Laboratuvar destekli MS.

YANIT 6: Beyin sap›n›n medulla kesimi ve bu bölümde bulunan IX, X ve XII. kranial sinirlerin kortikobulbar traktlar› Solda daha belirgin olmak üzere iﬂitme azl›¤›n›n eﬂlik etti¤i sürekli tinnitusu vard›. Ayr›ca k›sa süreli bellek bozuklu¤u ve irritabilitesi mevcuttu.

KÜLTÜR SANAT KÜLTÜR SANAT KÜLTÜR SANAT KÜLTÜR SANAT KÜLTÜR SANAT KÜLTÜR SANAT KÜLTÜR SANAT KÜLTÜR SANAT KÜLTÜR SANAT KÜLTÜR SANAT

roman De¤erli Okuyucular,

u say›m›zda size bir kitap ve azimle, baflar›yla dolu bir hayat öyküsü sunaca¤›z. Kitab›n ismi Füreya. Yazar› Ayfle Kulin. Ocak 2000’de Remzi kitabevi taraf›ndan yay›mlanan bu eser, Cumhuriyet Devrinin ilk kad›n seramikçisi olan Füreya’n›n hayat›n› anlatmakta. Füreya, benim, 1974 y›l›nda, flu anki mesle¤imi seçmemde tek etken olan lise son s›n›f edebiyat dersi ö¤retmenim, sevgili Ifl›k Hoca’m›n verdi¤i röportaj ödevini yerine getirmek üzere tan›flt›¤›m bir sanatç›. Kendisinden randevu ald›¤›m›z gün, karfl›laflaca¤›m sanatç›n›n ne Atatürk ile tan›flm›fl bir kifli oldu¤undan, ne afla¤›da okuyaca¤›n›z özette görüldü¤ü gibi romanda ismi Cevat Day› olarak ismi geçen yazar Cevat fiakir Kabaa¤açl›’n›n ailesinden geldi¤inden, ne de Füreya’n›n Kurtulufl Savafl›m›z›n ve Cumhuriyet tarihimizin önemli isimlerinden K›l›ç Ali Pafla ile evli oldu¤undan haberim vard›. Kendisini Teflvikiye’deki evinde ziyaret etmifltim. Röportajdan sonra, Füreya Han›m, oturdu¤u dairenin alt kat›ndaki atölyesini de gezdirmiflti. Maalesef belki gençlik y›llar›n›n vurdumduymazl›¤› ile, belki de flimdiki gibi fotokopi vb. imkanlar›n bugünkü gibi yayg›n olmamas› nedeniyle, ödevi haz›rlay›p hocama vermifltim ve bir örne¤ini de saklamam›flt›m. Bu hat›ralarla, size Füreya isimli kitab› tan›tmak istiyorum. Doç. Dr. Naciye YILDIZ

K‹TABIN ÖZET‹ :

ikaye, Füreya 82 yafl›nda, ölüm döfle¤indeyken büyük halas› Sara’n›n anlatt›¤› olaylarla bafll›yor. Füreya’n›n ölmüfl olan halas› bir gün, küçük gözleri, gaga gibi burnuyla t›pki bir kuflu and›ran yafll› esmer haliyle, Füreya’n›n hayat›n›n son günlerini geçirdi¤i penceresinin önünde beliriyor; “Gitme zaman› k›z›m, seni götürmeye geldim. Ben senin refakatçinim” diyordu. Sara halas›, Füreya’y› götürme sebebi olarak ona çok benzemesini göste-

riyordu. Füreya, güzel ve al›ml› Sara halas›na fiziksel olarak benzemiyordu ama, yaflad›klar› hayat olarak birbirlerine çok benziyorlard›. “Sen ve ben, bizi maddî yönden rahata erdirecek evliliklerimizin yavan tad›n› ald›ktan sonra hayat›m›za özgür ve yaln›z devam etmeyi tercih ettik” diyordu. ‹kisi de ömürlerini kendilerine ait olmayan çocuklar› yetifltirmeye harcam›fllard›. Sara halas›, onüç yafl›ndayken babas›n›, bir hafta sonra da annesi-

ni kaybetmifl; kimsesiz kalm›flt›. Bunun üzerine o küçük yafl›na ra¤men babas›n›n yak›n dostu Hüsamettin Bey’e bir mektup yazarak kendisini ve kardefllerini himaye etmesi için yalvarm›flt›. Kimsesiz kalan bu çocuklar› Hüsamettin Bey yan›na alm›flt›. Hüsamettin Bey Sara’ya üç y›l bakt›ktan sonra, onu ellisini çoktan geçmifl, fliflman; ama zengin bir adamla evlendirdi. Sara’n›n kardeflleri Cevat ve fiakir’i ise askerî okula yat›l› olarak verdi. Sara, bu evlili¤e, kardefllerine bakmak dolay›s›yla pa31_

KÜLTÜR SANAT KÜLTÜR SANAT KÜLTÜR SANAT KÜLTÜR SANAT KÜLTÜR SANAT KÜLTÜR SANAT KÜLTÜR SANAT KÜLTÜR SANAT KÜLTÜR SANAT KÜLTÜR SANAT

raya ihtiyac› oldu¤u için itiraz etmemiflti. Füreya, rüyas›nda halas›n› gördükten sonra derin bir hasret bast› içini; çocuklu¤undan itibaren çok çalkant›l› ve ilginç geçen hayat›, gözünün önünde canlanmaya bafllad›. Füreya’n›n çocuklu¤u, teyzesi Aliye ve Cevat day›s›n›n k›z› Mutarra ile beraber Büyükada’daki fiakir Pafla köflkünde geçti. Babalar›, Füreya’n›n annesi Hakkiye Han›m ile kardefli Ayfle’yi, yüksek rütbeli askerlerle iç güveyi alarak evlendirmiflti. Füreya’n›n babas› Emin Bey, teyzesi Ayfle’nin kocas› ise Ahmet Bey’di. Bu ailede olabilecek en büyük tats›zl›k, Cevat ile babas› fiakir Pafla aras›ndaki bitmez tükenmez münakaflalard›. fiakir Pafla, tek o¤lu olan Cevat’› ‹ngiltere’ye e¤itime yollam›fl; ama o okulu bitirememifl, daha sonra ‹talya’ya geçerek orada bir ‹talyan k›z›na afl›k olmufl ve onunla evlenmiflti. Bu olay ailede özellikle fiakir Pafla taraf›ndan hofl karfl›lanmam›flt›. Cevat Bey, ‹talya’dan efliyle döndükten sonra, babas› fiakir Pafla’yla Afyon’daki arazinin mahsul paras›n› almaya giderlerken, babas›n› bir anl›k öfkeye kap›larak öldürmüfltü. Kader, sanki fiakir Pafla ailesinin ve ülkenin dram›n› müthifl bir ayarlamayla ayn› zamana denk düflürmüfltü. Hem fiakir Pafla’n›n geride kalan efli ve evlatlar›; hem de ülke, 1914 y›l›n›n son aylar›nda derin bir yas ve flaflk›nl›k içindeydi. Avrupa devletlerinin 1914’ te bafllatt›¤› Birinci Dünya savafl›n›n korkunç girdab›na, Osmanl› Devleti gözü kapal› sürüklenecekti. O s›rada Mustafa Kemal, ‹stanbul’da kalarak mühim ifller baflarmaya imkan olmayaca¤›n› anlam›flt›. Mustafa Kemal’in ‹stanbul’dayken silah arkadafllar›yla yapt›¤› gizli toplant›lara Füreya’n›n babas› Emin Bey de kat›l›yordu. O günlerden birinde, Füreya daha dokuz yafl›ndayken, Emin Bey kendi evinde gizli bir toplant› yapt›; toplant›ya üç kifli kat›lm›flt›. Füreya bunlardan Seyfettin Bey’i tan›m›fl, di¤er iki kifliden uzun boylu, mavi gözlü ada_32

m› görünce onu çok merak etmiflti, babas› onun Harbiye’den s›n›f arkadafl› Mustafa Kemal oldu¤unu söyledi. Emin Bey, Atatürk’ün yan›nda savafla kat›lm›fl ve zaferden sonra ordu komutan› olarak ‹zmir’e atanm›flt›. Art›k o Cumhuriyet ordusunda bir paflayd›. Bir süre sonra, Mustafa Kemal, Füreya’n›n annesi Hakkiye Han›m’›n yak›n arkadafl› Latife Han›m’la evlendi. Dü¤ünün ertesi günü, çift, Emin Pafla’n›n evine akflam yeme¤ine geldiler. Çok iyi Frans›zca bilen ve keman çalan Füreya, yemekten sonra küçük yafl›na ra¤men misafirlerine çok güzel bir keman konçertosu çald› ve Mustafa Kemal’in yan›na giderek “Bana bir fleyler yazar m›s›n›z?” diye sordu. Bunun üzerine Mustafa Kemal flunlar› yazd› “Füreya Han›m, görüyorum ki çok çal›flkan bir insans›n›z. Millet sizden çok fley bekliyor. Siz çal›flmal›, birfleyler vermelisiniz memlekete”. Füreya o akflam, defterini kutsal bir emanet gibi gö¤sünün üstüne bast›r›p odas›na ç›kt›. Atatürk “Memleketinize hay›rl› olunuz” diye yazm›flt›. Anadolu’ya gidip halka faydal› olmak için çok hevesliydi. Tam bu s›ralarda Füreya’n›n Ahmet Enifltesi, Bursal›, çok varl›kl› bir ailenin o¤lu olan Sabahattin isimli gencin kendisiyle tan›flmak istedi¤ini, ona hayran kald›¤›n› söyledi. Füreya da ev halk›n› flafl›rtacak biçimde “Tan›flal›m” dedi. Sabahattin, iriyar›, uzun boylu, aç›k kumral, oldukça yak›fl›kl› bir adamd›. O bir toprak a¤as›yd›, Bursa’da uçsuz bucaks›z arazisi vard›; at sürmeyi, ekin kald›rmay›, manda gütmeyi biliyordu. Füreya akflam eve geldi¤inde, “Sabahattin Bey’i be¤endim” dedi; fakat Hakkiye Han›m onun bu hayata al›flamayaca¤›ndan endifleliydi. Evlendikten sonra Bursa’ya gittiler. Füreya yaflayacaklar› yeri görünce, hayalleri y›k›lm›flt›. Çünkü, yaflayacaklar› ev bir ah›r›n ikinci kat›nda, tuvaleti d›flarda olan eski bir k›r eviydi. Kocas› Sabahattin ise vakit geçtikçe sert, ba¤›ran, hatta içkili oldu¤u vakit tokat bile atan çok

kaba; herfleyine kar›flan bir koca olmaya bafllam›flt›. Bir süre sonra Füreya hamile kald›. Bu sebeple boflanmaktan bir süre vazgeçti; ama bir erken do¤um sonucu, bebe¤ini kaybetti. ‹stanbul’da olsayd› belki bebek kurtulacakt›; ama kocas›, do¤umu Bursa’da, doktor kontrolü olmadan yapmas› için çok bask› yapm›fl; hiç bir suretle ‹stanbul’a gitmesine izin verilmemiflti. Bu olaydan sonra Füreya kocas›ndan hemen ayr›ld›. Füreya’n›n ailesinin maddî durumu eskisi kadar iyi de¤ildi. Bir kaç y›l sonra Emin Pafla’n›n silah arkadafllar›ndan K›l›ç Ali, Füreya’y› görmüfl, onu çok be¤enmiflti. Füreya, Fahrünissa’n›n zengin bir kocayla evlenip mutlu olmas›ndan çok etkilenmiflti. Para sihirli idi, dokundu¤u her fleyi de¤ifltirebiliyordu. Bu sebeple K›l›ç Ali ile evlenmeyi kabul etti. Füreya onu zaten her gün gazetelerde görüyor ve onun hakk›nda az çok bir fleyler biliyordu. Füreya, K›l›ç Aliyle evlendikten sonra Ankara’ya tafl›nd›. Ankara’da münevver bir çevre bulaca¤›n› sanm›flt›. Ama, ne yaz›k ki burada da hayal k›r›kl›¤›na u¤rad›. Ülkenin gelece¤inde Atatürk ile kader birli¤i yapanlar›n ço¤unda henüz ne kültür, ne de sanat tutkusu onun bekledi¤i seviyede idi. Evet, savafl› arkadafllar›yla kazanm›flt› flüphesiz; ama Cumhuriyet’ten sonra verdi¤i savaflta Atatürk yapayaln›zd›. Atatürk ve K›l›ç Ali çok s›k› dostlard›. Atatürk, s›k s›k evlerine geliyor. Füreya’n›n özenle haz›rlad›¤› masalarda yemek yiyorlard›. Fakat birkaç y›l sonra, 1938 y›l›nda Atatürk’e siroz teflhisi kondu. O y›l›n Temmuz ay›n›n ortalar›ndan itibaren bu yemeklere son verildi. Bu zaman süresince Füreya kocas›n› çok az gördü. Kocas› 10 Kas›m günü gözleri kan çana¤›na dönmüfl bir halde eve geldi¤inde, bu ac› haberi çoktan radyodan ö¤renmiflti. Füreya, teyzesi Fahrünissa’n›n sergisi için çok yo¤un bir tempoda çal›fl›yordu. Serginin sonunda yatak odas›ndaki koltu¤a y›¤›l›p kald›. Onu apar topar Teflfikiye Sa¤l›k Yurdu Klini¤ine götürdüler. Ertesi

KÜLTÜR SANAT KÜLTÜR SANAT KÜLTÜR SANAT KÜLTÜR SANAT KÜLTÜR SANAT KÜLTÜR SANAT KÜLTÜR SANAT KÜLTÜR SANAT KÜLTÜR SANAT KÜLTÜR SANAT

gün, Füreya’ya verem teflhisi kondu. Tevfik Sami Pafla’n›n bak›m› alt›ndaki Füreya’ya Büyük Ada tepelerinde, çamlar içinde bir ev tutuldu. K›fl›n ise ‹sviçre Leysinde bir senatoryumda tedaviye devam edildi. Bu uzun tedavi süresince teyzesi Fahrünissa, Füreya’ya, bir sanat dal›na bafllamas› için teflvikte bulunuyordu. Boya, resim kalemi derken, bir gün plastik, flekil verilebilen kal›plardan yollad› ona. Bu plastikleri flekillendirmeyi çok sevmiflti Füreya. Bunun üzerine toprak kil ile ilgili kitaplar› okumaya bafllad›. Bir kaç gün sonra, toprak önüne getirilip kondu¤unda, tepsinin üzerine y›¤›lm›fl kili avuçlad›, bir serinlik yay›ld› parmaklar›ndan kollar›na do¤ru, sanki beyaz bir ›fl›k güneflten topra¤a, topraktan Füreya’n›n ellerine geçiyor; ellerinden yüre¤ine ve beynine yürüyordu. Teknik yönlerini ö¤renmek için bir hoca buldu; fakat Füreya, okudu¤u kitaplar sayesinde hocas›ndan çok daha bilgili durumdayd›. Bu s›rada Füreya’n›n tedavisi de sürmekteydi. Fransa’da, yeni bulunan Streptomosin isimli ilaçla tedavi oluyor, hem de ticarî seramikler yapan bir atölyede çal›fl›yordu. Çamurla yapt›¤› panolar›n üstüne, do¤du¤u büyüdü¤ü topraklardan gelen birikimi yans›t›yordu. Bir Frans›z elefltirmeninin olumlu görüflleri ile Fransa’da eserlerini sergi-

ledi. Sergide sürekli flafllar patl›yor, gazeteciler ona soru soruyordu. Ertesi gün gazetelerde çok iyi elefltiriler yer ald›. ‹nanam›yordu, bir akflam üstü, bir saatin içinde ünlü olmufltu Füreya. Hastal›¤›n›n devam etmesine ra¤men, afl›¤› oldu¤u seramik sanat›na devam ediyordu. Bir sergi de ‹stanbul’da açt›. Bu sergi de çok görkemliydi. Bu süre zarf›nda kardefli fiakir’in Sara isminde bir k›z› olmufltu. Kendisinin çocu¤u olmad›¤› için, bu çocu¤u kendi k›z› gibi benimseyip onun öz annesi durumuna gelecek, hatta ilerde onu kendi velayeti alt›na ald›racakt›. Yine bir akflam üstü yolda yürürken atefli oldukça yükseldi; anlad› ki hastal›¤› nüksediyordu. Bundan böyle Sara’y› uzaktan bile sevemeyecekti… Bu, onun için ölüm gibi birfleydi. Fransa’daki doktoru onun hiç bir tedaviye cevap vermedi¤ini, yap›lacak tek fleyin, kökten çözüm olarak ci¤erinin bir k›sm›n›n kesilip at›lmas› oldu¤unu söyledi. Ama bu ameliyat çok riskliydi; yüz kifliden ancak bir kifli kurtulabiliyordu Füreya bu amaliyat› ailesinden gizli olarak yapt›rd› ve yenilmez ami ve inanc› ile, çok zor olan ameliyattan baflar› ile ç›kt›. Füreya yaflam›n›n kalan k›sm›nda sanat›na devam etti ve Türkiye’nin ilk kad›n seramik sanatç›s›

olarak tarihteki yerini ald›. Yaflam›n›n son y›llar›nda hastal›¤› sebebiyle çamurdan uzak düflmüfltü. Bundan sonra ne ellerinde, ne kollar›nda güç kald›; bir mum gibi sönmeye bafllad›. Yata¤a düflmüfltü, ama k›z› diye belledi¤i Sara, bir türlü ziyaretine gelmiyordu. Çünkü, o da bir kaza sonucu hastanede yatmaktayd›. Füreya’n›n durumunun oldukça a¤›r oldu¤u bir gün, Sara iyileflip onu görmeye geldi. Füreya onun elini tutmak istedi ama baflaramad›, tek kelime bile konuflam›yordu, Sara uzun süre elleriyle onun kollar›n› ovalad› ve ona bakt›. Bir müddet sonra, doktor Sara’ya onu çok yormamas› için ayr›lmas› gerekti¤ini söyledi Füreya’n›n Sara ç›k›nca kararaca¤›n› sand›¤› oda, birden ›fl›k içinde kald›. Karda ay ›fl›¤› yans›malar›n› and›ran, beyaz, temiz, sakin bir ›fl›k … pencerenin orada neler oluyordu? “Kufl! Kanatlar›nda gümüfl par›lt›lar›yla beyaz kufl. Ama tünemiyor pencerenin pervaz›nda, bu kez iki yana sere serpe aç›yor kanatlar›n›, tüm pencereyi kapl›yor, göz göze geliyoruz. Kanatlar› küçük ç›rp›n›fllarla sars›larak, beni bekliyor. Art›k haz›r›m diyor Füreya. Merhaba ölüm. Hofl geldin!”

Füreya Türk seramik sanatç›s›. Özellikle çinicilik konusundaki geliflkin tekni¤iyle, Do¤u ve Bat› sanatlar›n›n bir birleflimine varm›flt›r. Füreya Koral, ‹stanbul’da do¤du. 1927’de Notre Dame de Sion K›z Lisesi’nden mezun oldu. Bir süre ‹stanbul Üniversitesi’nde Edebiyat Fakültesi Felsefe Bölümüne devam etti. Özel keman dersleri ald›. 1940-1944 aras›nda müzik elefltirileri yazd›, çeviriler yapt›. 1947’de Lozan’da seramik çal›flmalar›na bafllad›. Ard›ndan tan›nm›fl Frans›z seramikçi Serré’nin deste¤i ile, Paris’te özel bir seramik atölyesinde çal›flmalar›n› sürdürdü. ‹lk seramik ve taflbask› sergisini 1951’de Paris’te açt›. Ayn› y›l yurda döndü, Maya galerisinde eserlerini sergiledi. Yurt içi ve yurt d›fl›ndaki

çeflitli sergilere kat›ld›, ödüller ald›. Füreya Koral, soyuttan gerçeküstüne uzanan ve zaman zaman yerelli¤e a¤›rl›k veren bir anlat›m çeflitlili¤i içinde seramik panolar, üç boyutlu yap›tlar, vazo, tabak vb. gibi günlük yaflamda kullan›lacak ürünler gerçeklefltirmifltir. Özellikle çinicilik konusundaki bilgisi ve yetkin iflçili¤i, eserlerinde Do¤u ve Bat› sanat›n› baflar›l› bir biçimde birlefltirilmesine olanak vermifltir. Eserleri: Marmara Oteli Lobisinde duvar panosu, 1960, Ankara; Ulus Çarfl›s›nda duvar panolar›, 1962, Ankara; Tam Sigorta Binas›nda duvar panolar›, 1969; ‹stanbul; Manifaturac›lar Çarfl›s›nda duvar panosu, 1969, Unkapan›/‹stanbul; Divan Pastanesinde duvar panosu, Taksim/‹stanbul. 33_

KÜLTÜR SANAT KÜLTÜR SANAT KÜLTÜR SANAT KÜLTÜR SANAT KÜLTÜR SANAT KÜLTÜR SANAT KÜLTÜR SANAT KÜLTÜR SANAT KÜLTÜR SANAT KÜLTÜR SANAT

Tayfun

besteci ● Demir, Kömür ve fieker: 1993, Naz›m’›n "Kuvayi Milliye" destan› üzerine yap›lan besteden "Bafllang›ç/Onlar" bölümü ve hasret fliirleri... Genco Erkal’›n anlat›m›yla...

Dr. ‹. Özcan ERTÜRK

a yfun... ‹stanbul’da büyüdü... Türkiye’de modern müzi¤in öncülerinden Cemal Reflid Rey’in (1904-1985) ö¤rencisi oldu; piyano, armoni ve bestecilik dersleri ald›. Ayn› zamanda Bo¤aziçi Üniversitesi’nin Ekonomi Bölümünü bitirdi. Daha sonra Amerika’da ‹ndiana Üniversitesi, Bloomington’da bestecilik okudu. Latin Amerika’n›n önemli bestecilerinden fiilili Juan-Orrega Salas’dan bestecilik ve P. Hindemith’in çal›flma arkadafllar›ndan olan B. Heiden’dan kontrpuan dersleri ald›... 82’den beri besteci ve piyanist olarak Berlin’de yafl›yor... Tayfun’un Türkiye’de Kalan Müzik taraf›ndan yay›nlanan albümleri: ● A¤r› Da¤› Efsanesi: 1992, Yaflar Kemal’in roman› üzerine bestelenen "müzikal destan"dan seçmeler... Okay Temiz, davul ve vurmal› çalg›lar / Süleyman Erguner, ney / Talip Özkan, cura vd. müzisyenlerin kat›l›m›yla... _34

● Sessiz Bir Kelebe¤in Rüyalar› ve Danslar›: 2004, 95’ten sonra yapt›¤›, ilk kez 2001 y›l›nda Almanya’da yay›nlanan bu albüm, ünlü kontrbas sanatç›s› Renaud-Garcia Fons’un da konuk oldu¤u, Alman müzisyenlerle kaydedilmifl bir çal›flma. Tamamen Tayfun’un yazd›¤› eserlerden oluflan albüm, çok uzun bir süredir MS hastal›¤›yla savaflan Tayfun’un hayat arkadafl› Margit’e adanm›fl, genifl bir co¤rafyaya seslenen, yolculuklarla bezeli bir müzik içeriyor. Tayfun’u daha yak›ndan tan›mak ve albümünü daha iyi anlayabilmek için flimdi onun bu albüm için yazd›klar›na bakal›m:

Müzik üzerine birkaç söz... "Herhalde, 90’l› y›llar boyunca yapt›¤›m ve de flu albümde dinledi¤iniz bestelerin ortaya ç›kmas›na yol açan o uzun ve belal› ‘yolculuklar›m›’ anlatmaya kalksam, san›r›m günler, geceler ve aylar boyu sizlere bunlar› anlatabilirdim... Veya iflte o biricik mele¤im, Margit’i...Ren nehri k›y›lar›nda, Romal›lardan bu yana yüzlerce y›ld›r flarap üretimi ve ba¤c›l›k ile geçinen ve de dehfletle sofu katolik ve ama ayn› derecede de saf, mütevaz› ve gülmesini de pek iyi becerebilen o Ren nehri çiftçilerinin ülkesinden, Köln yak›nlar›ndaki Dernau kasabas›ndan gelme bu eski "Ba¤bozumu Kraliçesi"ni...Ve onun, multiple sclerosis isimli bir hastal›¤›n, en a¤›r flekliyle

onu vurmas› sonucu, tüm vücudunun felç olmas›na ra¤men, belki de ancak Amerikal› yazar Jack London’un hikayelerinde rastlanabilecek türden, o hayata olan müthifl büyük ba¤l›l›¤›n›... Ve bu az bulunur yaflama sevinci ile de, dile kolay, 14 seneden fazla bir süredir MS hastal›¤› ile mücadele edebilmesini ve de hayata sadece difli, eti ve t›rnaklar› ile de¤il, gözleri, yüre¤i ve de kahkahas› ile de as›l›p, hayat›n›n her saniyesini tüm yo¤unlu¤u ile dolu dolu yaflamay› becerebilmesini...Ve daha belki bir dolu fleyi daha...Ama niçin?...Niçin tüm bu yaflananlar› ve bir sürü fleyi daha sözle anlatmaya çal›flmak?... Ne gere¤i var?... O yüzden de, benim yegâne dile¤im, bu albümü dinlerken duydu¤unuz seslerin, sizi bir an önce bafltan ç›karabilmesi!... Baflka bir fley de¤il!..Ve ondan sonra da bu t›n›lar›n, Yunanl› flair K. Kavafis’in yazd›¤› gibi, sizi olabildi¤ince s›k ve de olabildi¤ince efli benzeri bulunmaz, sonsuz ‘yolculuklara’ gönderebilmesi..." Tayfun, Eylül 2000, Berlin. fiimdi de Orhan Kahyao¤lu’nun Radikal gazetesinde yay›nlanan, albümle ilgili yorumuna bakal›m: "Tayfun'un lirik, natüralist ve ayn› ölçüde dünya müzikleriyle, caz›n çeflitlilikleriyle kurdu¤u akrabal›k oldukça dikkat çekiyor. Bu yeni duyargan›n, dramatik yap›n›n flekillenmesinde Tayfun'un bu albümü ithaf etti¤i MS hastas› olan arkadafl› Margit'in, bitip tükenmeyen hayat sevinci, verdi¤i mücadele, tüm albümün ye-

ni, lirik atmosferini do¤urmufl. ‹nan›lmaz bir düflsel dünya kurmufl. Latino bir duyarl›l›k, albümü büyük ölçüde kuflatm›fl. Baz› parçalarda insan›n akl›na 70'lerin Latin-caz çizgisi geliyor. Piyanoyu çal›fl stili ve bir-iki parçada yapt›¤› vokallerle bütünleflerek tarz›n ünlü temsilcisi Chick Corea'n›n dolayl› esintilerine rastlan›yor. Genifl anlamda bu albümün pop-caz bir çizgiyi temsil etti¤ini söyleyenler olabilir. Albümde coflku ve hüzün iç içe var oluflunu sürdürüyor. Nefleli gibi gözüken fantastik dünyas›nda, Tayfun'un yaflad›¤› derin bir hüznün aç›k izleri var. Sanki Tayfun'u da ayakta tutan hasta arkadafl›. Margit'in yaflamla kurdu¤u ba¤›n, bitmez tükenmez u¤rafl›n›n içli bir müzikal dramas› ortaya ç›kan. Bu albümü caz ve pop-caz dinleyenler inan›lmaz derecede seveceklerdir. Dünyadaki farkl› halk müziklerinin de esinleri, ezgileri bu düfl dünyas›n›n parças› durumunda. Evet bir 'yolculuk' Tayfun'un ç›kt›¤›. Bir tür dünya yolculu¤u. Ama, nereye var›rsa vars›n bestelerinde anlatt›¤› kendisi, kendi hüznü, Margit'e duydu¤u aflk, ba¤l›l›k. Bu albümün gerçek kayna¤›, tüm müzikal birikimlerinden de önce Margit'in ona ö¤rettikleri, kazand›rd›klar›. Müzik vizyonundaki de¤ifliminde Margit'in hayat›n›n, mücadelesinin pay›n›n çok aç›k oldu¤u söylenebilir. Bat› yakas›nda büyük ilgi gören bu albümün Türkiye'de de dinleyenleri müzikal boyutta heyecanland›raca¤› aç›k." Radikal (Kültür-Sanat) 02.06.2004

Albümdeki Kay›tlar: 1- Mountain Bike

2'27''

2- Hayali Bir Prenses Için Balad

7'51''

3- Margit Napoli Körfezi’nde Dans Ederken 4- Karlar Prensesi

4'15'' 3'32''

5- ‹ki Çiçe¤in Dans› - Kontrbas ‹çin Intermezzo

1'30''

6- Gözlerini Sessizce Kaparken...

1'06''

7- Margit My Angel

0'41''

8- Margit Yucatan Da¤›’nda Rüya Görürken Nr.3

4'14''

9- Çöller Kraliçesi

2'37''

10- Gözlerinde Hüzün

5'40''

11- Margit’in Kirpikleri Nr.7

1'37''

12- Margit Yucatan Da¤›’nda Nr.1

3'53''

13- ‹ki Çiçe¤in Dans›

4'31''

14- Hayat - Bir An...

2'38''

15- Bir Mart› ‹çin Y›lbaﬂ› ‹lahisi

4'15''

16- Margit’in Gözlerinden ‹çerken...

3'42''

17- Annie’nin ﬁark›s›

3'33'' 35_

Ankara Kalesi

Kale Tarihçesi Doç. Fzt. Kadriye ARMUTLU ap›l›fl tarihi kesin olarak bilinmemektedir. Kentte askeri bir garnizon bulunduran Hititler taraf›ndan yap›ld›¤› san›lmaktad›r. Ama bu düflünce arkeolojik verilere dayanarak do¤rulanmam›flt›r. Hititlerden bu yana hep ayn› yerde bulunan, Romal›lar, Bizansl›lar ve Selçuklular dönemlerinde birçok kez onar›lan Ankara kalesi, tepenin yüksek bölümünü kaplayan iç kale ve çevresini kuflatan d›fl kaleden oluflur (d›fl kalenin 20'ye yak›n kulesi vard›r). D›fl kale eski Ankara flehrini çevirir. ‹ç kale yaklafl›k 43.000 km2'lik bir yer kaplar. 14-16 m yüksekli¤indeki duvarlar›n üstünde ço¤u 5 köfleli 42 kule vard›r. D›fl surlar› kuzey-güney do¤rultusunda yaklafl›k 350 m, bat›-do¤u do¤rultusunda ise 180 m. boyunca uzan›r. ‹çkalenin güney ve bat› duvarlar› bir dik aç› oluflturur. Do¤u duvar› tepenin girinti ç›k›nt›lar›n› izler.Kuzey yamaç ise farkl› tekniklerle yap›lm›fl duvarlarla korunur. Koruma düzeninin en ilgi çekici yan›; do¤u, bat› ve güney duvar-

lar› boyunca 15-20 m.'de bir yer alan 42 tane beflgen burçtur. D›flkale ile içkale, do¤uda Do¤ukalesi'nde bat›da hatip çay›na bakan yamaçta birleflir. ‹çkale'nin güneydo¤u köflesinde ise kalenin en yüksek yeri olan Akkale (Halk aras›nda Alitafl›)yer al›r. Dört katl› olan iç kale Ankara tafl›ndan ve toplama tafllarla yap›lm›flt›r. ‹ç kalenin iki büyük kap›s› vard›r. Biri d›fl kap›, di¤eri ise hisar kap›s› ad›n› tafl›r. Kap› üzerinde bir de ‹lhanl›lar'a ait kitabe bulunur. Kuzeybat› k›sm›nda Selçuklular›n yapt›rd›¤›n› gösteren bir yaz› bulunmaktad›r. Duvarlar›n alt bölümü mermer ve bazalttan yap›lm›flt›r, üst kesimlerine do¤ru bloklar aras›nda tu¤la bölümlerin büyük ölçüde zarar görmesine karfl›n, iç kale bozulmadan günümüze kadar gelmifltir. VIII ve IX.yy'larda kent istilalara u¤ray›nca, kaleyi h›zla onarmak için, o s›ralarda y›k›nt› halinde olan Roma an›tlar›n›n mermer bloklar›, sütun bafll›klar›, su yollar›n›n mermer oluklar› kullan›lm›flt›r. (bunlara özellikle iç kale-

nin güney yönünde rastlan›r) Kale tarih içinde çeflitli dönemler yaflam›flt›r. ‹.Ö. 2. yy. bafl›nda Romal›lar›n Galatya'y› (Ankara yöresi) iflgalinden sonra kent büyüyerek kale d›fl›na taflt›. Roma ‹mparatoru Caracaila ‹.S. 217' de kalenin surlar›n› onartt›. 222 - 260 aras›nda ‹mparator Severus Alexander ve Velerianus, Perslere yenilince kale k›smen tahrip edildi. 7. yy ' ›n 2. yar›s›ndan sonra Romal›lar kaleyi onarmaya bafllad›. ‹mparator Konstantinos 688'de d›flkaleyi yapt›. IV. Leon ise 740' da kale duvarlar›n› onart›rken içkale surlar›n› da yükselmifltir. ‹mparator Nikephoros ve ‹mparator Basileios da 9.yy' da kaleyi onartt›lar. Ankara Kalesi 1073' de Selçuklular›n eline geçti. 1101' de Haçl› komutan› Raimond taraf›ndan al›nan kale, 1227' de bir kez daha Selçuklular›n eline geçti. Selçuklu Sultan› 1. Alaeddin Keykubat' ›n onartt›¤› kaleye Sultan II. Keykavus da 1249'da baz› ekler yapt›rd›. 37_

Osmal›lar döneminde onar›m görmeyen kalenin surlar›n› M›s›r Valisi M.Ali Pafla' n›n o¤lu ‹brahim Pafla 1832' de onartt›. Surlar›n baz› yerlerinde rastlanan sütun bafll›klar›, lahit ve heykel parçalar›, onar›mlarda toplama malzemeden yararlan›ld›¤›n› gösterir. Bugün kale içindeki de¤iflik dönemlerden kalm›fl birçok eski Ankara Evi bulunmaktad›r. Kaleiçi Mahallesi'nde bulunan eski Ankara evleri, sur duvarlar› ile çevrili dar ve dik bir alanda konumland›klar› için, planlar› dar alanlardan en çok faydalanmay› gözeterek yap›lm›fl. ‹ki ya da üç katl› olarak ahflap, kerpiç ve tu¤ladan infla edilmifller. Arazi yap›s›n›n düz olmamas›, alt kat planlar›n›n da düzgün olmamas›na yol açm›fl, ama üst katlar cumba tipindeki ç›k›nt›larla düzgün bir plana kavuflturulmufl. Alt katlar k›fll›k olarak, kal›n duvarl› ve küçük pencereli yap›lm›fl, üst katlar ise yazl›k olarak ince duvarl› ve havadar yap›lm›fl. Genifl saçaklar ve "Cihannüma" denilen yazl›k odalar Ankara evlerinin belirleyici özelliklerinden. Ahflap tavan süslemelerinde geometrik kompozisyonlar kullan›lm›flt›r. Baz›lar› çeflitli hizmetlerde kullan›lmaktad›r. 17.yüzy›l›n ortas›na do¤ru, 1640 y›l›nda Ankara' ya gelen Evliya Çelebi, kenti ve kentteki yaflam› ayr›nt›l› biçimde anlatmaktad›r. Evliya Çelebi önce ünlü Ankara Kalesinden söz eder. "Ankara'n›n yüksek bir da¤›n tepesine dört kat beyaz tafltan yap›lm›fl sa¤lam bir kalesi vard›r. Kale iç içe üç kat surlarla çevrilidir. ‹ç kalenin çevresi kayal›kt›r. Bu yalç›n kayalardan kaleye t›rmanmak çok zordur. ‹ç kalede toplar› çeflitli silahlar, cephane ve 600 ev bulunur. ‹ç Kale afla¤›larda ikinci s›ra surlarla çevrilidir. Da¤›n eteklerinde ise üçüncü s›ra d›fl surlar yer al›r. Bu d›fl surlarla tüm kent güvenlik alt›na al›nm›flt›r." _38

Dadafl Çay› Kale'de, At Pazar› yokuflunun sonunda darac›k bir sokak üzerinde göze çarpmayan Dadafl Turistik Çay Evi, dünden bugüne flöhretli-flöhretsiz pek çok Ankaral›y›, hatta dünyal›y› a¤›rlad›. Konuk defterlerinde, masa cam› alt›ndaki kartvizitlerde, dil fark›n›n görülmedi¤i sevgi sözleri güldestesi var. Sebebi, harman› insan sevgisiyle kar›lm›fl bir bardak s›cak çay. Erzurumlu Hasan Tüflik, kendisini bir efsane haline getiren bu ifli uzun süredir yap›yor. Çay oca¤›n›n önünde birkaç alçac›k masas› ve etraf›na dizdi¤i has›r kürsî'leri var sadece. Bir de, en az alt› çay› kar›flt›rarak demledi¤i nefis çay›. 20 yafl›nda gelmifl buraya. K›rk befl y›ld›r Ankaral›. Bu kentte yaflamay› seviyor. Çünkü "Han›m›m, müflterilerim... mutluyum iflte". TRT'ye ayarl› radyosunda Yurttan Sesler, Beraber ve Solo fiark›lar, ‹ki Solist'ten Seçmeler... ‹htirasla yaralanmam›fl kalender ezgiler yandaki antikac›n›n duvar›na çarp›yor önce; sonra Hasan Bey'den yans›y›p üzerinize düflüyor. ‹çinde yaflad›¤›n›z gün, bu çay molas› kesitinde, sizi kendinden kopar›p, bir kuflu incitmeden tutmaya çal›fl›r gibi seven insanlar›n yitik dünyas›na tafl›yor. Orada Hasan Bey var. Ne zaman gitseniz, kravatl›, yelekli, köstekli saatli fl›k giyimi, siyahi pala b›y›klar›na vurgu yapan temiz yüzüyle, tevazu sahibi do¤ulu bir bey bulursunuz orada. Bunca ünlü olmas›na ra¤men konuflurken gözlerinizin içine bakamaz. Bizans duvarlar›ndaki gizli tu¤la gibidir: Sakl› ve hep orada: Saf'l›¤a hasret kald›¤›n›z› an›msatmak için.

Kale canlan›yor Ankara Kalesi ve Çevresi’nde (Can Sokak, Salman Sokak, Pirinç Sokak, Koyunpazar› Sokak ve Atpazar› Sokak) faaliyet gösteren antikac›lar, geleneksel

el sanatç›lar›, turistik eflya ve hizmet sat›c›lar›, art›k mal ve hizmet sunumunu her Cumartesi günü akflam saat 21.30’a kadar sürdürecek. Antika, hal› ve geleneksel el sanatlar› merakl›lar›n›n, kolleksiyonerlerin, yerli ve yabanc› turistlerin yo¤un ilgi gösterdi¤i bölgeye akflam saatlerinde de ziyareti olanakl› k›labilmek için "Uzun Cumartesi" uygulamas› bafllat›ld›. Sokak panay›rlar›, resim/foto¤raf sergileri, müzik dinletileri, seminerler gibi çeflitli kültür ve sanat etkinlikleri ile desteklenecek olan etkinlik, düzenli olarak Ankaral›lara duyurulacak. Bölgedeki antikac›lar, etkinlik çerçevesinde her hafta farkl› bir teman›n ifllenece¤ini de belirtiyorlar. Bir hafta eski kitaplar›n raflardan ç›kar›laca¤›n›, bir hafta tafl plaklar›n merakl›lar›n ilgisine sunulaca¤›n›, bir baflka zaman da eski dönem flapkalar›n, elbiselerin, tak›lar›n tezgahlara konaca¤›n› aktaran antikac›lar, ziyaretçilerin her Cumartesi farkl› bir sürprizle karfl›laflaca¤›n› aktar›yorlar.

RESTAURANTLAR; Kale Washington, Boyac›zade Kona¤›, K›nac›lar Kona¤›, Zenger Pafla Kona¤›... Haydi bofl zaman›n›zda arkadafl›n›zla beraber kaleye gidip gezin, Ankara'y› tepeden seyretmenin zevkini yaflay›n. Hatta kaleye ç›km›flken Müzeyi de ziyaret edin.

ﬁehrin Zulas›:

Ankara Kalesi anp›nar’›n söyleyifliyle, ''bir iç kale, bütün ümitlerin kendisinde topland›¤› son s›¤›nak''t›r. Ankara Kalesi, Ankara’da ''flehir ruhu''nun kurtar›labilece¤i yerdir; flehrin zulas›d›r...

Yazar: GÜRSEL KORAT GÜVEN TUNÇ ASUMAN EREND‹L M‹THAT SANCAR F‹GEN ÖZBAY AKIN ATAUZ NECDET TEYMUR ZUHAL ULUSOY

Ankara Kalesi hakk›nda, t›pk› kalenin kendisi gibi da¤›n›k, karmafla içinde bir kitap, elinizdeki! Boy boy, çeflit çeflit yaz›lardan olufluyor. Güven Tunç ve Figen Özbay, kaderlerini kaleyle birlikte düflünen insanlar›, ''Kalenin Bekçileri''ni anlatt›lar. Foto¤raflarla, imgelerle ve kendi k›sac›k sözleriyle... Ak›n Atauz, kalenin – genellikle bilinenden çok daha uzun ve zengin olan – Ankara tarihi içindeki yerini ve geliflimini, iktisadî, sosyal ve etnografik boyutlar›yla, neredeyse bafll› bafl›na bir ki-

tap ölçe¤indeki makalesiyle ele al›yor. Asuman Türkün ve Zuhal Ulusoy, Ankara’n›n modernleflme süreci içinde flehrin Kale’yle ve Kale’nin flehirle iliflkisinin seyrini, Kale mekân›n›n dönüflümünü inceliyorlar. Necdet Teymur, Kale’yi ''korumaya ve imar etmeye'' dönük ''projelendirme'' çal›flmalar›na elefltirel yaklafl›m›n›, bir ''proje'' format›nda sunuyor. Ve'' Mithat Sancar ve Gürsel Korat, ''kendi kalelerini'', Kale’yi nas›l bildiklerini, nas›l sevdiklerini anlat›yorlar...

‹LET‹ﬁ‹M yay›nlar› 5/2004 Isbn: 9750502167 312 sayfa Dil: Türkçe Türü: Anadolu 39_

Dergisi’nin Arfliv ve E¤itim Amac›yla Gönderildi¤i Birimler ve Dokümantasyon Merkezleri Tabip Odalar› ve Di¤er Dokümantasyon Merkezleri Türk Tabipleri Birli¤i Ankara Tabip Odas› ‹stanbul Tabip Odas› ‹zmir Tabip Odas› Antalya Tabip Odas› Adapazar› Tabip Odas› Çanakkale Tabip Odas› Konya-Karaman Tabipler Odas› Türk Hemflireler Derne¤i T.C. Kültür Bakanl›¤› Millî Kütüphane Baflkanl›¤› T.C. Sa¤l›k Bakanl›¤› Tedavi Hiz. Genel Müdürlü¤ü Hemflirelik Dairesi Baflkanl›¤› Kronik Hastal›klar Dairesi Bflk. Sa¤l›k Projesi Genel Koord. Sa¤l›k E¤itimi Genel Müd. ULAKB‹M- Sa¤l›k Bil. Araflt. Grubu ULAKB‹M Enformasyon ve Ürün Hiz. Müd. YÖK Yay›n ve Dok. Merkezi TUB‹TAK Marmara Araflt. National Library of MedicineTürkiye Temsilcisi Üniversite Dokümantasyon Merkezleri, T›p Fakülteleri Kütüphaneleri ve Anabilim Dallar› (Nöroloji, Fizik Tedavi) Adana- Çukurova Üniversitesi Kütüph. ve Dok. Dairesi T›p Fakültesi Kütüphanesi T›p Fakültesi ‹lgili Anabilim Dallar› Afyon - Kocatepe Üniversitesi Kütüph. ve Dok. Dairesi T›p Fakültesi Kütüphanesi T›p Fakültesi ‹lgili Anabilim Dallar› Ankara – Ankara Üniversitesi Merkez Kütüphanesi Bilgi ‹fllem Merkezi T›p Fakültesi Kütüphanesi T›p Fakültesi ‹lgili Anabilim Dallar› Ankara - Baflkent Üniversitesi Kütüphanesi T›p Fakültesi Kütüphanesi T›p Fakültesi ‹lgili Anabilim Dallar› Adana- Çukurova Üniversitesi Kütüph. ve Dok. Dairesi T›p Fakültesi Kütüphanesi T›p Fakültesi ‹lgili Anabilim Dallar› Ankara – Gazi Üniversitesi Kütüph. ve Dok. Dairesi T›p Fakültesi Kütüphanesi T›p Fakültesi ‹lgili Anabilim Dallar› Ankara – Gülhane Askeri T›p Akademisi T›p Fakültesi Kütüphanesi T›p Fakültesi ‹lgili Anabilim Dallar› Ankara Hacettepe Üniversitesi T›p Fakültesi Kütüphanesi T›p Fakültesi ‹lgili Anabilim Dallar› Antalya - Akdeniz Üniversitesi Dokümantasyon Daire Baflk. T›p Fakültesi Kütüphanesi T›p Fakültesi ‹lgili Anabilim Dallar› Ayd›n – Adnan Menderes Üniversitesi Kütüph. ve Dok. Dairesi T›p Fakültesi Kütüphanesi T›p Fakültesi ‹lgili Anabilim Dallar› Bolu – Abant ‹zzet Baysal Üniversitesi Kütüph. ve Dok. Dairesi T›p Fakültesi Kütüphanesi T›p Fakültesi ‹lgili Anabilim Dallar› Bursa - Uluda¤ Üniversitesi Kütüph. ve Dok. Dairesi T›p Fakültesi Kütüphanesi T›p Fakültesi ‹lgili Anabilim Dallar› Denizli - Pamukkale Üniversitesi Kütüph. ve Dok. Dairesi T›p Fakültesi Kütüphanesi T›p Fakültesi ‹lgili Anabilim Dallar› Diyarbak›r - Dicle Üniversitesi Kütüph. ve Dok. Dairesi T›p Fakültesi Kütüphanesi T›p Fakültesi ‹lgili Anabilim Dallar› Edirne - Trakya Üniversitesi T›p Fakültesi Kütüphanesi T›p Fakültesi ‹lgili Anabilim Dallar› Elaz›¤ - F›rat Üniversitesi Kütüph. ve Dok. Dairesi T›p Fakültesi Kütüphanesi T›p Fakültesi ‹lgili Anabilim Dallar› Erzurum – Atatürk Üniversitesi Kütüph. ve Dok. Dairesi T›p Fakültesi Kütüphanesi T›p Fakültesi ‹lgili Anabilim Dallar› Eskiflehir - Osmangazi Üniversitesi Kütüph. ve Dok. Dairesi T›p Fakültesi Kütüphanesi T›p Fakültesi ‹lgili Anabilim Dallar› Gaziantep - Gaziantep Üniversitesi Kütüph. ve Dok. Dairesi T›p Fakültesi Kütüphanesi T›p Fakültesi ‹lgili Anabilim Dallar›

_40

Isparta – Süleyman Demirel Üniversitesi Merkez Kütüphanesi T›p Fakültesi Kütüphanesi T›p Fakültesi ‹lgili Anabilim Dallar› Mersin - Mersin Üniversitesi Kütüph. ve Dok. Dairesi T›p Fakültesi Kütüphanesi T›p Fakültesi ‹lgili Anabilim Dallar› ‹stanbul – ‹stanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesi Hulisi Behçet Kitapl›¤› ‹st. T›p Fak. Nöroloji ABD Cerrahpafla T›p Fak. Kütüph. T›p Fakültesi ‹lgili Anabilim Dallar› ‹stanbul - Marmara Üniversitesi Merkez Kütüphanesi T›p Fakültesi Kütüphanesi T›p Fakültesi ‹lgili Anabilim Dallar› ‹zmir – Dokuz Eylül Üniversitesi Merkez Kütüphanesi T›p Fakültesi Kütüphanesi T›p Fakültesi ‹lgili Anabilim Dallar› ‹zmir - Ege Üniversitesi Bilgisayar.Araflt.ve Uygulama Merk. Kütüph. ve Dok. Dairesi T›p Fakültesi Kütüphanesi T›p Fakültesi ‹lgili Anabilim Dallar› Kahramanmarafl – Sütçü ‹mam Üniversitesi Kütüph. ve Dok. Dairesi T›p Fakültesi Kütüphanesi T›p Fakültesi ‹lgili Anabilim Dallar› Kayseri – Erciyes Üniversitesi Kütüph. ve Dok. Dairesi T›p Fakültesi Kütüphanesi T›p Fakültesi ‹lgili Anabilim Dallar› K›r›kkale - K›r›kkale Üniversitesi Kütüph. ve Dok. Dairesi T›p Fakültesi Kütüphanesi T›p Fakültesi ‹lgili Anabilim Dallar› Kocaeli - Kocaeli Üniversitesi Kütüph. ve Dok. Dairesi T›p Fakültesi Kütüphanesi T›p Fakültesi ‹lgili Anabilim Dallar› Konya - Selçuk Üniversitesi Bilgisayar Bilimleri Araflt. Merk. T›p Fakültesi Kütüphanesi T›p Fakültesi ‹lgili Anabilim Dallar› Malatya - ‹nönü Üniversitesi T›p Fakültesi Kütüphanesi T›p Fakültesi ‹lgili Anabilim Dallar› Manisa – Celal Bayar Üniversitesi Kütüph. ve Dok. Dairesi T›p Fakültesi Kütüphanesi T›p Fakültesi ‹lgili Anabilim Dallar› Samsun – Ondokuz May›s Üniversitesi Kütüph. ve Dok. Dairesi T›p Fakültesi Kütüphanesi T›p Fakültesi ‹lgili Anabilim Dallar› Sivas - Cumhuriyet Üniversitesi Kütüph. ve Dok. Dairesi T›p Fakültesi Kütüphanesi T›p Fakültesi ‹lgili Anabilim Dallar› fianl›urfa - Harran Üniversitesi T›p Fakültesi Kütüphanesi T›p Fakültesi ‹lgili Anabilim Dallar› Tokat – Gaziosmanpafla Üniversitesi Kütüph. ve Dok. Dairesi T›p Fakültesi Kütüphanesi T›p Fakültesi ‹lgili Anabilim Dallar› Trabzon – Karadeniz Teknik Üniversitesi Kütüph. ve Dok. Dairesi T›p Fakültesi Kütüphanesi T›p Fakültesi ‹lgili Anabilim Dallar› Van – Yüzüncü Y›l Üniversitesi Kütüph. ve Dok. Dairesi T›p Fakültesi Kütüphanesi T›p Fakültesi ‹lgili Anabilim Dallar› Zonguldak – Karaelmas Üniversitesi Kütüph. ve Dok. Dairesi T›p Fakültesi Kütüphanesi T›p Fakültesi ‹lgili Anabilim Dallar› ‹l Merkezlerindeki SSK ve Devlet Hastanelerinin Kütüphaneleri ve Nöroloji kliniklerine Da¤›t›m ADANA Adana Devlet Hastanesi Adana Numune Hastanesi Adana Ruh Sa¤l›¤› ve Hastal›klar› SSK Adana Bölge Hastanesi ADIYAMAN Ad›yaman Devlet Hastanesi AFYON Afyon Devlet Hastanesi SSK Afyon Hastanesi A⁄RI A¤r› Devlet Hastanesi AKSARAY Aksaray Devlet Hastanesi AMASYA Amasya Devlet Hastanesi

ANKARA Ankara Numune Hastanesi Ankara Onkoloji Hastal›klar› Sa¤l›k Bakanl›¤› Ankara Hastanesi Özel Bay›nd›r T›p Merkezi Dr. Sami Ulus Çoc. Sa¤. Ve Hast. Merk. SSK Ankara E¤itim Hastanesi SSK Ulus Hastanesi Türkiye Yüksek ‹htisas Hastanesi ANTALYA Antalya Devlet Hastanesi SSK Antalya Hastanesi ARDAHAN Ardahan Devlet Hastanesi ARTV‹N Artvin Devlet Hastanesi AYDIN Ayd›n Devlet Hastanesi Nazilli Devlet Hastanesi SSK Ayd›n Hastanesi SSK Nazilli Hastanesi BALIKES‹R Bal›kesir Devlet Hastanesi Band›rma Devlet Hastanesi SSK Bal›kesir Hastanesi SSK Band›rma Hastanesi BARTIN Bart›n Devlet Hastanesi SSK Bart›n Hastanesi BATMAN Batman Devlet Hastanesi SSK Batman Hastanesi BAYBURT Bayburt Devlet Hastanesi B‹LEC‹K Bilecik Devlet Hastanesi B‹NG‹L Bingöl Devlet Hastanesi B‹TL‹S Bitlis Devlet Hastanesi BOLU Bolu Devlet Hastanesi SSK Bolu Hastanesi BURDUR Burdur Devlet Hastanesi SSK Burdur Hastanesi BURSA Bursa Devlet Hastanesi Yüksek ‹htisas Hastanesi SSK Bursa Hastanesi ÇANAKKALE Çanakkale Devlet Hastanesi SSK Çanakkale Hastanesi ÇANKIRI Çank›r› Devlet Hastanesi ÇORUM Çorum Devlet Hastanesi DEN‹ZL‹ Denizli Devlet Hastanesi SSK Denizli Bölge Hastanesi D‹YARBAKIR Diyarbak›r Devlet Hastanesi Diyarbak›r SSK Hastanesi Diyarbak›r Çocuk Hastal›klar› Hast. ED‹RNE Edirne Devlet Hastanesi SSK Edirne Hastanesi ELAZI⁄ Elaz›¤ Devlet Hastanesi SSK Elaz›¤ Hastanesi Elaz›¤ Askeri Hastanesi Ruh Sa¤l›¤› ve Hastal›klar› Hastanesi ERZ‹NCAN Erzincan Devlet Hastanesi SSK Erzincan Hastanesi ERZURUM Erzurum Devlet Hastanesi SSK Erzurum Hastanesi ESK‹fiEH‹R Eskiflehir Devlet Hastanesi Eskiflehir Hava Hastanesi SSK Eskiflehir Hastanesi TCDD Merkez Hastanesi GAZ‹ANTEP Gaziantep Devlet Hastanesi SSK Gaziantep Hastanesi Gaziantep Çocuk Hastanesi G‹RESUN Giresun Devlet Hastanesi SSK Giresun Hastanesi GÜMÜfiHANE Gümüflhane Devlet Hastanesi HAKKAR‹ Hakkari Devlet Hastanesi HATAY Antakya Devlet Hastanesi ‹skenderun Devlet Hastanesi SSK ‹skenderun Hastanesi I⁄DIR I¤d›r Devlet Hastanesi ISPARTA Isparta Devlet Hastanesi SSK Isparta Hastanesi

Dergisi’nin Arfliv ve E¤itim Amac›yla Gönderildi¤i Birimler ve Dokümantasyon Merkezleri ‹STANBUL Bak›rköy Devlet Hastanesi Bak›rköy Ruh ve Sinir Hast. Hast. Beyo¤lu Devlet Hastanesi GATA Haydarpafla E¤itim Hastanesi Haseki Hastanesi Haydarpafla Numune Hastanesi Kartal E¤itim ve Araflt›rma Hastanesi PTT E¤itim Hastanesi Sar›yer Devlet Hastanesi SSK Erenköy Psikiyatri Hastanesi SSK Eyüp Hastanesi SSK Göztepe E¤itim Hastanesi SSK ‹stanbul Hastanesi SSK Meslek Hastal›klar› Hastanesi SSK Okmeydan› Hastanesi SSK Paflabahçe Hastanesi SSK Yenimahalle Do¤umevi ve Çocuk Hastal›klar› Hastanesi fiiflli Etfal Hastanesi Taksim Devlet Hastanesi Vak›f Gureba Hastanesi Zeynep Kamil Hastanesi ‹ZM‹R Alsancak Devlet Hastanesi Bergama Devlet Hastanesi Dr. Behçet Uz Çocuk Hastanesi ‹zmir Atatürk E¤itim Hastanesi Karfl›yaka Devlet Hastanesi SSK Alia¤a Hastanesi SSK Buca Hastanesi SSK ‹zmir E¤itim Hastanesi SSK Tepecik E¤itim Hastanesi KAHRAMANMARAfi Kahramanmarafl Devlet Hastanesi SSK Kahramanmarafl Hastanesi KARABÜK Karabük Devlet Hastanesi SSK Karabük Hastanesi KARAMAN Karaman Devlet Hastanesi KARS Kars Devlet Hastanesi KASTAMONU Kastamonu Devlet Hastanesi SSK Kastamonu Hastanesi KAYSER‹ Kayseri Devlet Hastanesi SSK Kayseri Hastanesi KIRIKKALE K›r›kkale Devlet Hastanesi SSK K›r›kkale Hastanesi KIRKLAREL‹ K›rklareli Devlet Hastanesi SSK K›rklareli Hastanesi KIRfiEH‹R K›rflehir Devlet Hastanesi SSK K›rflehir Hastanesi K‹L‹S Kilis Devlet Hastanesi KOCAEL‹ Kocaeli Devlet Hastanesi SSK Kocaeli Hastanesi SSK ‹zmit Hastanesi KONYA Konya Devlet Hastanesi SSK Konya Hastanesi KÜTAHYA Kütahya Devlet Hastanesi SSK Kütahya Hastanesi MALATYA Malatya Devlet Hastanesi SSK Malatya Hastanesi MAN‹SA Manisa Devlet Hastanesi Manisa Ruh Sa¤l›¤› ve Hast. Hast. SSK Manisa Hastanesi MARD‹N Mardin Devlet Hastanesi MERS‹N ‹çel Devlet Hastanesi SSK 70. Y›l Tarsus Hastanesi SSK Mersin Hastanesi Tarsus Devlet Hastanesi MU⁄LA Mu¤la Devlet Hastanesi SSK Mu¤la Hastanesi MUfi Mufl Devlet Hastanesi NEVfiEH‹R Nevflehir Devlet Hastanesi SSK Nevflehir Hastanesi N‹⁄DE Ni¤de Devlet Hastanesi SSK Ni¤de Hastanesi ORDU Ordu Devlet Hastanesi SSK Ordu Hastanesi OSMAN‹YE Osmaniye Devlet Hastanesi R‹ZE Rize Devlet Hastanesi SSK Rize Hastanesi

SAKARYA Sakarya Devlet Hastanesi SSK Adapazar› Hastanesi SAMSUN Samsun Ruh Sa¤l›¤› ve Hastal›klar› Hast. Samsun Devlet Hastanesi SSK Samsun Hastanesi S‹‹RT Siirt Devlet Hastanesi S‹NOP Sinop Atatürk Hastanesi SSK Sinop Hastanesi S‹VAS Sivas Numune Hastanesi SSK Sivas Hastanesi TCDD Merkez Hastanesi fiANLIURFA SSK fianl›urfa Hastanesi fianl›urfa Devlet Hastanesi fiIRNAK fi›rnak Devlet Hastanesi TEK‹RDA⁄ Tekirda¤ Devlet Hastanesi SSK Tekirda¤ Hastanesi Çorlu Devlet Hastanesi TOKAT SSK Tokat Hastanesi Tokat Devlet Hastanesi TRABZON SSK Trabzon Hastanesi Trabzon Numune Hastanesi TUNCEL‹ Tunceli Devlet Hastanesi UfiAK SSK Uflak Hastanesi Uflak Devlet Hastanesi VAN SSK Van Hastanesi Van Devlet Hastanesi YALOVA Yalova Devlet Hastanesi YOZGAT Yozgat Devlet Hastanesi ZONGULDAK Zonguldak Devlet Hastanesi SSK Zonguldak Hastanesi SSK Gö¤üs ve Meslek Hastal›klar› Hast. SSK Ere¤li Hastanesi Ere¤li Devlet Hastanesi ‹l Merkezi D›fl›ndaki SSK ve Devlet Hastanelerinin Nöroloji Kliniklerine Da¤›t›m AMASYA Merzifon Devlet Hastanesi ANKARA Ayafl Devlet Hastanesi Beypazar› Devlet Hastanesi Çubuk Devlet Hastanesi Elmada¤ Devlet Hastanesi Etimesgut Devlet Hastanesi Hamdi Erifl Kazan Devlet Hastanesi Haymana Devlet Hastanesi Kalecik Devlet Hastanesi K›z›lcahamam Devlet Hastanesi Nall›han Devlet Hastanesi Polatl› Devlet Hastanesi Sincan Devlet Hastanesi fiereflikoçhisar Devlet Hastanesi 600 Yatakl› Mevki Asker Hastanesi ANTALYA Alanya Devlet Hastanesi Manavgat Devlet Hastanesi Side Devlet Hastanesi AYDIN Söke Devlet Hastanesi Sand›kl› Devlet Hastanesi BALIKES‹R Burhaniye Devlet Hastanesi B‹LEC‹K Bozüyük Devlet Hastanesi SSK Bozüyük Hastanesi B‹TL‹S SSK Tatvan Hastanesi Tatvan Devlet Hastanesi BOLU Düzce Devlet Hastanesi BURDUR Bucak Devlet Hastanesi BURSA Askeri Hastanesi SSK Gemlik Hastanesi Gemlik Devlet Hastanesi ‹negöl Devlet Hastanesi ÇANAKKALE Biga Devlet Hastanesi ED‹RNE Keflan Devlet Hastanesi ESK‹fiEH‹R Eskiflehir Hava Hastanesi TCDD Merkez Hastanesi G‹RESUN Bulancak Devlet Hastanesi

‹STANBUL Adalar Devlet Hastanesi Beykoz Devlet Hastanesi ‹stinye Devlet Hastanesi Kuledibi Hastanesi M.E.B. Valideba¤ Sa¤l›k Kurumu Pendik Devlet Hastanesi Polis Hastanesi Sa¤mac›lar Devlet Hastanesi Silivri Devlet Hastanesi SSK Kartal Hastanesi SSK fiiflli Hastanesi Sultanbeyli Devlet Hastanesi fiile Devlet Hastanesi TCDD Yakac›k Hastanesi ‹ZM‹R Bay›nd›r Devlet Hastanesi Çeflme Devlet Hastanesi Eflrefpafla Devlet Hastanesi Foça Devlet Hastanesi Kiraz Devlet Hastanesi Menemen Devlet Hastanesi Ödemifl Devlet Hastanesi Selçuk Devlet Hastanesi Tire Devlet Hastanesi Torbal› Devlet Hastanesi Urla Devlet Hastanesi 600 Yatakl› Mevki Askeri Hastanesi 600 Yatakl› Hava Hastanesi KAHRAMANMARAfi Afflin Devlet Hastanesi Elbistan Devlet Hastanesi SSK Elbistan Hastanesi KARABÜK Safranbolu Devlet Hastanesi KASTAMONU Cide Devlet Hastanesi ‹nebolu Devlet Hastanesi Tosya Devlet Hastanesi KIRIKKALE Lüleburgaz Devlet Hastanesi SSK Lüleburgaz Hastanesi KOCAEL‹ Gebze Devlet Hastanesi Gölcük Devlet Hastanesi Kand›ra Devlet Hastanesi KONYA Akflehir Devlet Hastanesi Beyflehir Devlet Hastanesi Çumra Devlet Hastanesi Ere¤li Devlet Hastanesi KÜTAHYA Simav Devlet Hastanesi MAN‹SA Akhisar Devlet Hastanesi Alaflehir Devlet Hastanesi Salihli Devlet Hastanesi SSK Salihli Hastanesi Saruhanl› Devlet Hastanesi Soma Devlet Hastanesi SSK Soma Hastanesi Turgutlu Devlet Hastanesi MU⁄LA Bodrum Devlet Hastanesi Fethiye Devlet Hastanesi Milas Devlet Hastanesi N‹⁄DE Bor Devlet Hastanesi ORDU Fatsa Devlet Hastanesi Ünye Devlet Hastanesi SSK Ünye Psikiyatri Hastanesi R‹ZE Pazar Devlet Hastanesi SAMSUN SSK Bafra Hastanesi Bafra Devlet Hastanesi Çarflamba Devlet Hastanesi Havza Devlet Hastanesi Terme Devlet Hastanesi Vezirköprü Devlet Hastanesi S‹NOP Ayanc›k Devlet Hastanesi Boyabat Devlet Hastanesi S‹VAS Asker Hastanesi fiANLIURFA Birecik Devlet Hastanesi Siverek Devlet Hastanesi TEK‹RDA⁄ SSK Çerkezköy Hastanesi Malkara Devlet Hastanesi TOKAT Erbaa Tokat Hastanesi Turhal Devlet Hastanesi Zile Devlet Hastanesi TRABZON Sürmene Devlet Hastanesi YOZGAT Sorgun Devlet Hastanesi