Jakość by TÜV Rheinland

Jakosc Magazyn TÜV Rheinland Polska 3/2018 ISSN 2299-6249

Temat Numeru:

Odpowiedzialność za środowisko CEMEX bierze odpowiedzialność za środowisko

Wiedza i praktyka:

Bezpieczenstwo:

Technologie i biznes:

Nadzór nad wyposażeniem pomiarowym – wymagania ogólne i aspekty praktyczne

FSSC 22000 – niedoceniany standard dla branży spożywczej

Słowo wstępne

CEMEX Polska to modelowy przykład, jak prowadzić działalność produkcyjną z poszanowaniem środowiska naturalnego. O narzędziach, które pozwalają zminimalizować negatywny wpływ na otoczenie i roli świadomości ekologicznej rozmawiamy z Tadeuszem Radzięciakiem, Dyrektorem Pionu Produkcji i Technologii Cementu Członkiem Zarządu CEMEX Polska Sp. z o.o.

Środowisko i jego ochrona jest obecnie bardzo medialnym tematem. W czasie, gdy wybuchają kolejne afery związane z pożarami nielegalnych wysypisk i nielegalnym handlem śmieciami, a najodleglejsze zakątki świata są wręcz zalewane odpadami z tworzyw sztucznych, kwestia poszanowania środowiska naturalnego nabiera nowego znaczenia i ponownie jest szeroko komentowana. W trosce o otoczenie, w jakim żyje człowiek, niniejsze wydanie magazynu Jakość poświęcamy właśnie tym zagadnieniom. Do numeru zaprosiliśmy firmę CEMEX Polska Sp. z o.o., zwycięzcę plebiscytu z okazji 20-lecia TÜV Rheinland Polska w kategorii „Odpowiedzialność za środowisko”. Firma produkuje cement, beton towarowy i kruszywa, ograniczając przy tym negatywny wpływ swojej działalności na otoczenie, o czym można przeczytać w wywiadzie z Tadeuszem Radzięciakiem, Dyrektorem Pionu Produkcji i Technologii Cementu, Członkiem Zarządu CEMEX Polska. Gospodarkę o obiegu zamkniętym, która jest sposobem na zrównoważony rozwój, i jej wpływ na środowisko naturalne omawia z kolei Marek Koźmik, Kierownik Systemów Zarządzania Środowiskowego i Energią TÜV Rheinland Polska Sp. z o.o. Plastik to natomiast temat artykułu Danuty Kędzierskiej, Kierownik Produktu TÜV Rheinland Polska, która przywołuje sposoby racjonalnego wykorzystania tworzyw sztucznych i pyta o odpowiedzialność za wykorzystanie plastiku w prawie każdej dziedzinie życia i tym samym zanieczyszczenie środowiska. Kwestię efektywności energetycznej porusza z kolei Kamil Kamiński, ekspert z tego obszaru, wskazując na jej rolę w procesie obniżania kosztów produkcji.

Technologie i biznes

4 CEMEX bierze odpowiedzialność za środowisko 7 Jak dbać o efektywność

energetyczną przedsiębiorstw

8 Zrównoważony rozwój dzięki gospodarce o obiegu zamkniętym

14 Czy telemedycyna ma szansę rozwiązać problemy polskiej opieki zdrowotnej?

Bezpieczeństwo

24 Deklaracja właściwości użytkowych

jako narzędzie do oceny parametrów wyrobów budowlanych

o obiegu zamkniętym” to szereg przyjętych propozycji, które zakładają przede wszystkim ich minimalizację oraz osiągnięcie jak największego stopnia odzysku surowców wtórnych, co ma sprzyjać zarówno gospodarce, jak i środowisku naturalnemu.

26 Nadzór nad wyposażeniem pomiarowym

– wymagania ogólne i aspekty praktyczne

Zapraszam do lektury

Janusz Grabka Prezes Zarządu TÜV Rheinland Polska

Wiedza i praktyka

12 W jakim stopniu przyszłość należy do plastiku?

16 Dowolność stosowania norm

PN-B 06200 i PN-EN 1090 a nowe rozporządzenie o warunkach technicznych budynków

18 Analizy numeryczne procesów spawania. Nowa jakość projektowania konstrukcji

20 Jak wygląda zbiór ze stanu naturalnego 22 FSSC 22000 – niedoceniany

standard dla branży spożywczej

WYDAWCA: TÜV Rheinland Polska Sp. z o.o. ul. Wolności 327, 41-800 Zabrze tel. 32 271 64 89 w.105 fax 32 271 64 88 REDAKCJA: Anna Banach, Mariusz Petri e-mail: redakcja@pl.tuv.com Na okładce: Marek Koźmik, Kierownik Systemów Zarządzania Środowiskowego i Energią TÜV Rheinland Polska Fot. Tomasz Grajek Źródła zdjęć: Adobe Stock, Picjumbo, źródła własne KOREKTA: SKŁAD I GRAFIKA: Anna Banach Tomasz Grajek TÜV Rheinland Polska TÜV Rheinland Polska

28 Rola empatii w zarządzaniu 29 Testerzy Jakości już od roku Jednym z istotnych elementów zapewnienia jakości zarówno procesów wytwarzania, jak i wielu gałęzi działalności usługowej jest nadzór nad wyposażeniem kontrolno-pomiarowym. Z uwagi na mnogość regulacji w tym zakresie często bywa przedmiotem pytań i wątpliwości.

dzielą się wiedzą na kanale YouTube!

Technologie i biznes

CEMEX bierze odpowiedzialność za środowisko CEMEX Polska to modelowy przykład, jak prowadzić działalność produkcyjną z poszanowaniem środowiska naturalnego. O narzędziach, które pozwalają zminimalizować negatywny wpływ na otoczenie i roli świadomości ekologicznej rozmawiamy z Tadeuszem Radzięciakiem, Dyrektorem Pionu Produkcji i Technologii Cementu, Członkiem Zarządu firmy.

CEMEX posiada w Polsce 47 zakładów produkcyjnych, w których wytwarza się cement, beton towarowy i kruszywa. Mimo szkodliwego wpływu na środowisko tego typu działalności, Państwa firma prowadzona jest z poszanowaniem środowiska naturalnego, czego dowodem są chociażby nominacja do konkursu EMAS AWARDS, piąte miejsce w klasyfikacji platynowej Rankingu Odpowiedzialnych Firm 2017, Złoty Listek CSR oraz wyróżnienie nagrodą 20-lecia TÜV Rheinland w kategorii „Odpowiedzialność za środowisko”. Proszę powiedzieć, jak wygląda w praktyce realizacja programu dbałości o środowisko. Ta d e u s z R a d z i ę c i a k | Dbałość o środowisko naturalne jest jednym z priorytetów naszej firmy i jest mocno osadzona w strategii zrównoważonego rozwoju oraz kulturze organizacyjnej CEMEX. Głównym filarem, na którym opiera się sprawowanie nadzoru nad ochroną środowiska w naszej firmie jest funkcjonujący obecnie we wszystkich zakładach CEMEX Polska system zarządzania środowiskowego według normy ISO 14001. Zgodnie z założeniami przyjętej polityki środowiskowej prowadzimy działalność w sposób eliminujący lub przynajmniej

minimalizujący oddziaływanie na otoczenie. Prowadzimy liczne działania mające na celu zrównoważoną gospodarkę zasobami naturalnymi, obniżanie poziomu emisji CO2, właściwą rekultywację terenów poeksploatacyjnych, racjonalne zarządzanie wodą i energią, a także promowanie rozwiązań w zakresie gospodarki o obiegu zamkniętym. W Spółce obowiązuje zintegrowany system zarządzania według ISO 14001, ISO 50001, ISO 9001 oraz PN-N 18001. Czy oprócz spełnienia wymagań norm mogą Państwo wskazać inne korzyści z posiadania jednego, spójnego systemu? T R | Zintegrowany system zarządzania obejmuje trzy zakłady cementowe należące do CEMEX, z których każdy posiada odrębną specyfikę produkcji. W związku z tym do momentu wdrożenia jednolitych procedur, instrukcji, formularzy w ramach zintegrowanego systemu zarządzania cała prowadzona dokumentacja była rozproszona i niejednolita. Wypracowanie tożsamej dokumentacji dla całego Pionu Produkcji Cementu poprawiło komunikację pomiędzy zakładami oraz nadzór nad samą dokumentacją. Zmniejszyła się ilość dokumentów,

a zwiększyła ich czytelność, dzięki wprowadzonej hierarchizacji ważności. Drugą korzyścią wynikającą z przyjęcia zintegrowanego systemu zarządzania jest możliwość prowadzenia procesów szkoleniowych dla wszystkich pracowników Pionu Cementu, bez konieczności zastanawiania się, czy omawiane tematy będą zrozumiałe zarówno dla pracowników z Chełma, Rudnik czy Gdyni. Dzięki temu grupy szkoleniowe można dobierać tak, aby szkolenie było jednocześnie wymianą doświadczeń z zakresu stosowania pewnych procedur pomiędzy pracownikami z różnych zakładów. Dodatkową korzyścią są wypracowane ramowe programy szkoleniowe dla nowo przyjętych osób, dzięki którym osoba przeszkolona w jednym zakładzie może praktycznie bez problemów podjąć pracę w innym. Do korzyści należy również zaliczyć działania, które muszą być prowadzone w ramach poszczególnych systemów zarządzania, a wynikają bezpośrednio z przyjętych norm. Najlepszym przykładem będą tutaj procesy związane z audytem wewnętrznym oraz przeglądem zarządzania. Integracja systemów pozwoliła na prowadzenie zintegrowanych audytów wewnętrznych. Tym samym ograniczyła czas, który poświęcany jest na same audyty, gdyż nie ma konieczności sprawdzania za każdym razem dokumentów wspólnych dla wszystkich systemów. Zaoszczędzony czas jest bardzo ważny zarówno dla audytora, jak i osób audytowanych – w szczególności w okresach szczytowej produkcji, ponieważ wtedy osoby zaangażowane w audyt są mimo wszystko odrywane od swoich codziennych obowiązków. Należy również wspomnieć o tym, że opracowane w ten sposób raporty z audytów, które są daną wejściową do przeglądów zarządzania, dają pełniejszy obraz funkcjonowania poszczególnych komórek organizacyjnych oraz prowadzonych w nich procesach i pozwalają na podejmowanie skuteczniejszych działań naprawczych. Nowelizacja europejskiego Systemu Handlu Uprawnieniami do Emisji CO2 wymusza na przemyśle ograniczenie emisji dwutlenku węgla. Jak CEMEX podchodzi do tego wyzwania? T R | Emisje do powietrza to istotny element oddziaływania zakładów CEMEX

Polska na środowisko naturalne. Emisje procesowe zostały uznane za znaczące aspekty środowiskowe, które podlegają szczególnemu nadzorowi i ciągłemu monitorowaniu. Kluczowym elementem jest emisja dwutlenku węgla – CO2, na którą zakład może wpływać w ograniczonym stopniu, gdyż około 65% pochodzi z rozkładu węglanów zawartych w surowcach stosowanych do produkcji klinkieru cementowego, a pozostałe 35% to emisja pochodząca ze spalanego paliwa, niezbędnego do wypalenia klinkieru. CEMEX Polska to jeden z wiodących producentów cementu, betonu i kruszyw w Polsce, który dba o środowisko naturalne zarówno poprzez dostarczane surowce, jak i paliwa stosowane do produkcji. Dbałość o ekologię jest integralnym elementem strategii zrównoważonego rozwoju firmy. Będąc świadomym negatywnego wpływu gazów cieplarnianych oraz planowanej ostatnio nowelizacji europejskiego Systemu Handlu Uprawnieniami do emisji CO2, która zakłada obniżenie tzw. benchmarku z obecnego poziomu 766 do 688 kg CO2/tonę klinkieru w 2021 roku, CEMEX Polska podjął konkretne działania, których celem była wymierna redukcja emisji CO2. W 2012 roku wprowadzony został długofalowy i wieloetapowy plan zmniejszenia emisji dwutlenku węgla z procesu produkcji klinkiery czy cementu. W efekcie tych działań już na koniec roku 2017 w przypadku Cementowni Chełm emisja CO2 została obniżona o blisko 13%, z 859 do 748 kg CO2/tonę klinkieru. Mając na uwadze obecnie planowaną nowelizację systemu ETS, w CEMEX Polska, ale także i w globalnych strukturach, zostały powołane zespoły specjalistów ds. dostosowania naszych zakładów do nowych standardów emisyjnych. Każdy zakład, w każdym kraju ma stworzony indywidualny, wielofunkcyjny plan redukcji emisji CO2, z założeniem osiągnięcia zakładanego benchmarku – 688 kg CO2/tonę klinkieru. Na zmniejszenie emisji w procesie produkcji klinkieru cementowego można wpływać w dwojaki sposób: poprzez modyfikację zestawu surowcowego oraz rodzaj stosowanego paliwa. Natomiast w przypadku cementu poprzez zastąpienie części klinkieru składnikami nieklinkierowymi, takimi, jak popioły lotne, granulowany żużel wielkopiecowy, kamień wapienny czy pucolany.

Technologie i biznes Unia Europejska ma również strategię w zakresie gospodarki odpadami. Chodzi o stworzenie gospodarki o obiegu zamkniętym. Czy tego typu podejście da się realizować w Państwa przypadku? Jakie działania podejmują Państwo w tym zakresie? T R | Firma CEMEX już od wielu lat stosuje rozwiązania zgodne z założeniami modelu gospodarki o obiegu zamkniętym. Wpisują się one idealnie w główny postulat polityki środowiskowej firmy, czyli ograniczanie zużycia zasobów naturalnych. Cementownie CEMEX wykorzystują w procesach produkcji klinkieru oraz cementu zarówno paliwa alternatywne pochodzące z odpadów – jako substytut węgla kamiennego, jak i surowce będące odpadami z innych branż. Paliwa alternatywne to szeroka grupa różnych materiałów o określonych parametrach, charakteryzujących się wysoką wartością opałową, którymi zastępujemy paliwa kopalne dotychczas stosowane w przemyśle cementowym. Głównym paliwem alternatywnym stosowanym w naszych zakładach jest tzw. RDF (z ang. Refuse Derived Fuels), czyli odpowiednio wysortowana i rozdrobniona frakcja palna z odpadów komunalnych i przemysłowych. Ponadto wykorzystujemy również rozdrobnione opony oraz paliwa z biomasy, neutralne pod względem emisji CO2, takie, jak mączki mięsno-kostne z przemysłu mięsnego czy wysuszony osad ściekowy z oczyszczalni. Tym samym nasze działania nie tylko przyczyniają się do oszczędności zasobów naturalnych, ale również obniżają tzw. ślad węglowy naszych zakładów. Odpady poddawane są odzyskowi energetycznemu w piecu cementowym, a dzięki odpowiednim warunkom spalania (wysokiej temperaturze oraz długiemu czasowi zatrzymania materiału) możemy zapewnić ich bezpieczną utylizację. Procesy współspalania objęte są bardzo rygorystycznymi wymaganiami prawnymi i reżimem kontrolnym w zakresie wielkości emisji oraz monitoringu, co gwarantuje pełne bezpieczeństwo procesu. W ostatnich latach poziom udziału paliw alternatywnych w bilansie cieplnym cementowni był bardzo wysoki i sięgał odpowiednio 85% w Cementowni Chełm oraz 55% w Cementowni Rudniki.

Obok racjonalnej gospodarki paliwami CEMEX dąży również do ograniczenia zużycia surowców pochodzenia naturalnego. W związku z tym w naszych cementowniach stosujemy surowce zastępcze (zarówno o statusie odpadu, jak i produktu ubocznego) jako dodatek do produkowanego klinkieru

Technologie i biznes i cementu. Z sektora energetycznego pozyskujemy popioły lotne, popioły wapienne, piaski fluidalne, a także reagipsy powstałe w procesach oczyszczania gazów odlotowych. Ponadto źródłem gipsu stanowiącego regulator wiązania w cemencie są także formy gipsowe pochodzące z przemysłu ceramicznego i budowlanego, a z sektora metalurgicznego pozyskujemy żużle oraz szlamy poprodukcyjne. Z kolei jedyne powstające w cementowniach odpady technologiczne, tj. pyły z by-pass’u oraz pyły piecowe, które zostały uznane za produkt uboczny, są wykorzystywane przez wyspecjalizowane firmy z branży budowlanej i wydobywczej. Mogą być stosowane do wykonywania warstw konstrukcyjnych nawierzchni drogowych, rekultywacji i stabilizacji składowisk odpadów oraz jako materiał podsadzkowy do wypełniania likwidowanych wyrobisk górniczych czy produkcji innych spoiw wiążących. Podsumowując, nasze dotychczasowe osiągnięcia wyraźnie wpisują się w opracowany przez Komisję Europejską „Plan działania Unii Europejskiej dotyczący gospodarki o obiegu zamkniętym”. W szczególności warto zwrócić uwagę na liczne, stworzone z naszym udziałem systemy tzw. symbiozy przemysłowej, czyli zamkniętych obiegów surowców i odpadów, kiedy odpady lub produkty uboczne z jednego sektora przemysłu stają się surowcem dla innej branży. Środowisko to także ludzie. Inicjatywy CEMEX, podnoszące świadomość ekologiczną pracowników i społeczności lokalnej oraz angażujące w przedsięwzięcia na rzecz środowiska, potwierdzają, że jest to ważny element polityki środowiskowej. Proszę powiedzieć, jakie aktywności z zakresu zrównoważonego rozwoju są obecnie prowadzone. T R | Mając na uwadze, że wiedza i świadomość są kluczem do skutecznych działań w obszarze ochrony środowiska, CEMEX inicjuje w lokalnych

społecznościach, we współpracy ze szkołami oraz wyspecjalizowanymi edukatorami, liczne programy edukacyjne, skierowane przede wszystkim do najmłodszej części społeczeństwa. Oferta interaktywnych warsztatów dotyczy m.in. zagadnień związanych z życiem sów, geologią obszarów, na których prowadzimy swoją działalność, rekultywacją czy rolą pszczół w przyrodzie oraz ich zagrożeniami. Wspieramy także szkoły i gminy w zakładaniu tzw. miejsc przyjaznych pszczołom, wyposażonych w hotele dla owadów oraz odpowiednią bazę pokarmową. Prowadząc działalność górniczą, staramy się minimalizować nasz wpływ na przyrodę. Po zakończeniu eksploatacji prowadzimy rekultywację w sposób przemyślany i przyjazny naturze, zapewniając optymalne warunki do rozwoju bioróżnorodności. Przykładem może być przyrodnicza ścieżka edukacyjna „Kopalnia przywrócona naturze”, powstała na terenie dawnego wyrobiska „Lipówka” w Rudnikach, w sąsiedztwie Cementowni Rudniki. Ścieżka wraz z opracowanymi materiałami dydaktycznymi dla nauczycieli stała się popularnym miejscem terenowej edukacji przyrodniczej. Od trzech lat na terenie zrewitalizowanego kamieniołomu CEMEX organizuje edukacyjny piknik rodzinny pod nazwą „Dzień Bioróżnorodności”, gdzie odwiedzający mogą zapoznać się z przyrodą kamieniołomu oraz całego regionu, wziąć udział w licznych konkursach oraz atrakcjach sportowych. Pracownicy CEMEX zawsze chętnie angażują się w inicjatywy na rzecz ochrony środowiska naturalnego. Do projektów wolontariackich zgłaszanych przez pracowników włączani są sąsiedzi ze społeczności lokalnych oraz rodziny pracowników. Poprzez konkursy grantowe organizowane przez Fundację CEMEX „Budujemy przyszłość” opieką otaczamy inicjatywy podejmowane w lokalizacjach, gdzie CEMEX prowadzi działalność biznesową zarówno w zakresie ekologii, jak i kultury, kształtowania edukacji czy programów obywatelskich.

Rozwój i wdrażanie technologii materiałów budowlanych CEMEX jest częścią globalnego networku ds. badań i rozwoju, na czele z Centrum Badań CEMEX z siedzibą w Szwajcarii. Tadeusz Radzięciak – Członek Zarządu CEMEX Polska Sp. z o.o., Czechy i Europa Wschodnia, Dyrektor Pionu Produkcji i Technologii Cementu, Dyrektor Cementowni Chełm. Absolwent Instytutu Maszynowo-Elektrotechnicznego Politechniki Sofijskiej, specjalności Technologia budowy maszyn i obrabiarek skrawających. Z Cementownią Chełm związany od 1978 roku.

Jak dbać o efektywność energetyczną przedsiębiorstw Systematyczne inwestowanie w efektywność energetyczną niesie ze sobą szereg korzyści. Przede wszystkim pozwala znacząco obniżyć koszty produkcji, co przekłada się na poprawę pozycji firmy na tle konkurencji.

Coraz więcej podmiotów, zachęcanych programami wspierającymi poprawę efektywności energetycznej, decyduje się na inwestycje pozwalające zredukować zużycie energii. Dodatkowo, ustawa z dnia 20 maja 2016 roku o efektywności energetycznej nałożyła cykliczny obowiązek wykonywania audytów energetycznych przedsiębiorstwa na firmy posiadające status dużego przedsiębiorstwa. Oznacza to, że tysiące firm dostało informacje na temat stanu ich wewnętrznej gospodarki energetycznej oraz możliwości jej poprawy, przy czym obowiązek przeprowadzania audytów energetycznych nie dotyczy małych i średnich firm – w ich przypadku poprawa efektywności zależy w głównej mierze od świadomości kadry zarządzającej. B I A Ł E C E RTY F I K ATY

Nowa ustawa zmieniła również zasady ubiegania się o przyznanie świadectw

efektywności energetycznej, zwanych potocznie białymi certyfikatami. Aktualnie, jeżeli przedsiębiorstwo planuje wykonanie przedsięwzięcia, które obniży średnioroczne zużycie energii końcowej o nie mniej niż 10 toe, ma możliwość złożenia wniosku popartego audytem efektywności energetycznej do prezesa Urzędu Regulacji Energetyki bez potrzeby oczekiwania na ogłoszenie przetargu, jak miało to miejsce przed wejściem w życie ustawy. Niestety, zmiana uniemożliwia zgłaszanie przedsięwzięć, które są już w fazie realizacji. AU DY TY E F E K TY W N O Ś C I E N E R G E TYC Z N E J

Planując jakiekolwiek przedsięwzięcia, które mogą skutkować zredukowaniem zapotrzebowania na energię końcową, warto przeprowadzać audyty efektywności energetycznej, które są podstawą do uzyskania dodatkowych środków finansowych dla firmy.

Kamil Kamiński – Specjalista ds. Efektywności Energetycznej TÜV Rheinland Polska Sp. z o.o. Absolwent Politechniki Wrocławskiej. Z TÜV Rheinland Polska związany od listopada 2016 roku. Do chwili obecnej przeprowadził ponad 50 audytów z obszaru efektywności energetycznej.

Świadectwa efektywności energetycznej przyznawane przez prezesa URE na dane przedsięwzięcie są wystawiane na Towarowej Giełdzie Energii. Aktualnie ceny certyfikatów oscylują w granicach od 1500 do 1580 zł/toe, oznacza to, że dla przedsięwzięcia obniżającego zużycie energii o 10 toe (1 toe = 41,868 GJ lub 11,63 MWh) zakład może uzyskać około 15 000 zł. I S O 5 0 0 01

Kolejnym sposobem podnoszenia jakości gospodarki energetycznej jest wdrożenie systemu zarządzania energią zgodnego z normą ISO 50001. System za pomocą wewnętrznych procedur, przeglądów energetycznych, określania wskaźników energetycznych oraz powołania osób odpowiedzialnych za ich poprawę poniekąd wymusza ciągłe zwiększanie efektywności energetycznej. Dodatkowe zalety systemu to zwolnienie z obowiązku wykonywania co cztery lata audytów energetycznych przedsiębiorstwa, pod warunkiem, że przegląd energetyczny obejmuję 90% zużywanej energii. W przypadku firm posiadających status energochłonnych i spełniających warunki zawarte w ustawie o podatku akcyzowym możliwe jest również zwolnienie z podatku akcyzowego na gaz lub węgiel zużywany do celów opałowych.

Technologie i biznes

Technologie i biznes Rosnąca ilość wytwarzanych odpadów jest obecnie największym wyzwaniem UE. Według różnych szacunków ponad połowa odpadów wytwarzanych na świecie jest składowana lub utylizowana. Kurczące się zasoby surowców, wzrost ich cen, postępujące zanieczyszczenie środowiska naturalnego, przy jednoczesnym wzroście konsumpcji, wymusiły zmianę dotychczasowego podejścia opartego na gospodarce liniowej i przejście do gospodarki o obiegu zamkniętym. C Z Y M J E ST G O S P O DA R K A O O B I E G U Z A M K N I Ę TY M

Zrównoważony rozwój dzięki gospodarce o obiegu zamkniętym

Troska o stan otaczającego nas środowiska oraz kurczące się zasoby surowców naturalnych zmuszają kraje członkowskie UE do podjęcia działań na rzecz racjonalnej gospodarki odpadami. Pakiet Komisji Europejskiej „Zamknięcie obiegu – plan działania UE dotyczący gospodarki o obiegu zamkniętym” to szereg przyjętych propozycji, które zakładają przede wszystkim ich minimalizację oraz osiągnięcie jak największego stopnia odzysku surowców wtórnych, co ma sprzyjać zarówno gospodarce, jak i środowisku naturalnemu.

Termin gospodarki o obiegu zamkniętym (GOZ, circular economy) od dwóch lat coraz mocniej przebija się do powszechnej świadomości, co związane jest z ogłoszonym w grudniu 2015 roku przez Komisję Europejską pakietem propozycji pod nazwą „Zamknięcie obiegu – plan działania UE dotyczący gospodarki o obiegu zamkniętym” (Pakiet GOZ). Koncepcja obiegu zamkniętego dąży do tego, aby wartość produktów, materiałów i zasobów w gospodarce była utrzymywana tak długo, jak to możliwe, przy jednoczesnym ograniczeniu do minimum wytwarzanych odpadów. Zastępuje ona dotychczasowy model liniowy, w którym odpad był ostatnim etapem cyklu życia produktu, powodując tym samym olbrzymie marnotrawstwo, gdyż tak naprawdę dużą ilość składowanych bądź utylizowanych odpadów można poddać recyklingowi i ponownie wykorzystać np. jako surowiec dla innych gałęzi przemysłu. Dlatego też nowe podejście GOZ pozwoli na zwiększenie konkurencyjności gospodarki UE oraz otworzy nowe możliwości biznesowe, które nastawione są na wydajniejsze i bardziej innowacyjne sposoby produkcji. Celem działań zaproponowanych przez Komisję jest zamknięcie obiegu cyklu życia produktu począwszy od pozyskania surowca, poprzez produkcję, użytkowanie aż do recyklingu i ponownego wykorzystania. Wdrożenie tych planów pozwoli na maksymalne wykorzystanie dostępnych surowców, produktów i odpadów, co w konsekwencji ma sprzyjać zarówno gospodarce, jak i otaczającemu nas środowisku. Propozycje Komisji Europejskiej obejmują działania, które dotyczą wszystkich etapów cyklu życia produktu. P R O D U K C JA

Etap produkcji uwzględnia zarówno projektowanie, jak i sam proces produkcyjny. Odpowiednie projektowanie wyrobów pozwoli na takie ich

skonstruowanie, aby były trwalsze, łatwiejsze do naprawy czy modernizacji, a, w przypadku ich recyklingu, odzysk cennych surowców był łatwiejszy (ekoprojektowanie). Dotychczas ekoprojektowanie było ukierunkowane głównie na poprawę efektywności energetycznej – teraz większy nacisk będzie położony na kwestie związane z trwałością oraz możliwością naprawy i ponownego użycia. Dużą uwagę zwraca się na produkty elektryczne i elektroniczne, które, jak wiadomo, zawierają cenne surowce, chociażby w postaci metali ziem rzadkich. Coraz wyższe koszty pozyskiwania tych surowców są dodatkowym bodźcem dla producentów do poszukiwania wysoce efektywnych metod ich odzysku. Stąd większy nacisk na kwestie związane z ich trwałością, możliwością naprawy i ponownym użyciem. Dodatkowym bodźcem ekonomicznym w zakresie projektowania wyrobów ma być zachęta w postaci zróżnicowania opłat za utylizację w ramach systemu rozszerzonej odpowiedzialności producenta. W przypadku procesu produkcji surowce pierwotne, w tym materiały odnawialne, dalej będą odgrywać ważną rolę, z uwzględnieniem skutków środowiskowych i społecznych, zarówno wewnątrz, jak i poza granicami Wspólnoty. Biorąc pod uwagę duże zróżnicowanie działalności różnych gałęzi przemysłu, specyficzne wykorzystanie zasobów i wytwarzanie różnych rodzajów odpadów, w dalszym ciągu będą rozpowszechniane najlepsze dostępne techniki publikowane w postaci dokumentów referencyjnych, które to muszą być brane pod uwagę przez poszczególnych członków UE przy wydawaniu pozwoleń dla instalacji. Doprecyzowanie zasad dotyczących produktów ubocznych ma ułatwić symbiozę przemysłową, czyli wykorzystanie odpadów z jednego sektora przemysłowego w innym, dla którego odpad ten może być lub jest cennym surowcem. Możliwość wykorzystania odpadów z innej gałęzi przemysłu wymusza innowacyjność w procesach przemysłowych pod kątem dostosowania instalacji do zastępowania surowców kopalnych przez alternatywne odpowiedniki. To z kolei zmniejsza ryzyko biznesowe wynikające z pozyskania surowców do produkcji, przy jednocześnie mniejszej eksploatacji zasobów naturalnych. Komisja tym samym daje przedsiębiorcom wyraźny

sygnał co do przyszłościowych priorytetów UE w zakresie wykorzystania wszelkich dostępnych technik w swojej polityce środowiskowej, w tym wykorzystania surowców. KO N S U M P C JA

Ważnym elementem GOZ jest świadomość konsumentów, w związku z czym jednym z kluczowych elementów jest dostęp do wiarygodnych informacji na temat ekologiczności produktów. Do tej pory funkcjonujący system etykietowania produktów dotyczył głównie efektywności energetycznej i pozwalał na wybór najbardziej energooszczędnego. W przypadku ekologiczności mnogość etykiet doprowadziła do utraty zaufania do zawartych w nich informacji, dlatego też planuje się poprawę systemu etykietowania produktów związanych z energią, aby te zawierały również informacje dotyczące efektywności środowiskowej, w tym ich trwałości. Z uwagi na kluczowy czynnik decyzyjny, jakim jest cena produktu, kraje członkowskie będą zachęcane do użycia instrumentów ekonomicznych uwzględniających również koszty środowiskowe, w tym aspekty związane z gwarancją, co ma stanowić istotny element ochrony konsumentów przed wadliwymi produktami, poprawić ich trwałość, a także ułatwić możliwość naprawy. Z uwagi na fakt, że na rynku funkcjonują produkty, których naprawa z różnych względów nie jest możliwa, nowe przepisy z zakresu ekoprojektu spowodują, że wyroby będą trwalsze i dające się łatwiej naprawiać (powszechniejsza dostępność części zamiennych, informacji na temat naprawy). Sztuczne skracanie żywotności produktów, o czym donosiły media zwłaszcza w przypadku produktów elektrycznych i elektronicznych, ogranicza okres ich użytkowania – zostaną więc opracowane przepisy dotyczące ich wykrywania i sposoby rozwiązania tego problemu. Zgodnie z globalnym celem zrównoważonego rozwoju, polegającym na propagowaniu zrównoważonych praktyk w dziedzinie zamówień publicznych, Komisja podejmie działania w zakresie zielonych zamówień publicznych, uwzgledniających aspekty GOZ. G O S P O DA R OWA N I E O D PA DA M I

Zasadniczym elementem GOZ jest gospodarka odpadami, stąd też zachęta

Technologie i biznes do korzystania z opcji przynoszących najlepszy skutek środowiskowy poprzez dążenie do osiągnięcia jak najwyższych poziomów recyklingu i odzysku materiałów, przy jednoczesnym ograniczeniu składowania odpadów, zwłaszcza odpadów komunalnych. Zmianie ulegną wartości docelowe poziomów recyklingu odpadów komunalnych i opakowaniowych. Ze względu na duże różnice w zakresie wskaźników recyklingu odpadów z gospodarstw domowych w poszczególnych krajach UE, kluczową kwestią będzie opracowanie odpowiedniej strategii w zakresie zwiększenia recyklingu i ograniczenia ilości składowanych odpadów komunalnych, z uwzględnieniem tych różnic w poszczególnych obszarach UE.

Technologie i biznes O D O D PA D Ó W D O Z AS O B Ó W

Materiały, które można ponownie przetworzyć są wprowadzane z powrotem do gospodarki jako nowy surowiec. Zapobiega to marnotrawstwu, a jednocześnie zwiększa bezpieczeństwo dostaw. Jedną z kluczowych barier w wykorzystaniu surowców wtórnych jest brak unijnych norm w zakresie ich jakości, czyli ustaleń co do poziomów zanieczyszczeń, jakie mogą zawierać. Nowo opracowane unijne standardy, w porozumieniu z odpowiednimi gałęziami przemysłu, ujednolicą zasady w zakresie utraty statusu odpadu, tzn. kiedy surowiec wtórny nie będzie uznawany za odpad. Inną kategorią surowców wtórnych wymagających opracowania nowych

wykorzystania wody z uwagi na coraz powszechniejsze niedobory tego zasobu poprzez powtórne wykorzystanie oczyszczonych ścieków. Również w tym zakresie spodziewane są stosowne przepisy odnośnie minimalnych wymagań w zakresie ponownego wykorzystania wody. Istotnym zagadnieniem związanym z ponownym użyciem surowców jest zawartość w nich wszelkiej maści chemikaliów, z których coraz więcej jest uznawanych za zagrożenie dla zdrowia i środowiska. Zawartość takich substancji w materiałach z długim okresem użytkowania, z których spora ilość jest w materiałach już wyprodukowanych, może stanowić kosztowny problem dla przedsiębiorców zajmujących się Źródła: • https://eur-lex.europa.eu/resource.html?uri=cellar:8a8ef5e899a0-11e5-b3b7-01aa75ed71a1.0019.03/ DOC_1&format=HTML&lang=PL& parentUrn=CELEX:52015DC0614 • http://www.consilium.europa.eu/pl/press/press-releases/ 2018/05/22/waste-management-and-recycling-council-adoptsnew-rules/

może być szczególnym wyzwaniem dla niektórych sektorów, czy to ze względu na charakterystykę ich produktów, ślad środowiskowy czy na zależność od materiałów pochodzących spoza UE. Stąd w pakiecie GOZ określono 5 obszarów priorytetowych, które, ze względu na swoja specyfikę, będą wymagały odrębnego podejścia. Są to: tworzywa sztuczne, odpady spożywcze, surowce krytyczne, odpady z budowy i rozbiórki oraz biomasa i bioprodukty. TWO R Z Y WA S Z T U C Z N E

Nie ulega wątpliwości, że zwiększenie recyklingu tworzyw sztucznych, z uwagi na ich coraz częstsze wykorzystanie, będzie istotnym elementem przy przejściu na gospodarkę o obiegu zamkniętym. Małe poziomy odzysku i wysokie poziomy składowania tych odpadów stają się coraz większym problemem dla środowiska, zwłaszcza, że duże ilości plastiku trafiają do mórz i oceanów, powodując tym samym ich zanieczyszczenie. Efektywniejsze zbieranie odpadów i systemy certyfikacji dla podmiotów zajmujących się ich recyklingiem ma za zadanie drastycznie zmniejszyć ich składowanie bądź utylizację. Komisja przygotuje strategię dotyczącą tworzyw sztucznych przy uwzględnieniu ich całego cyklu życia, a także znaczne ograniczenie odpadów morskich poprzez odpowiednie ich dostarczanie do portowych urządzeń odbiorczych i dalsze właściwe przetwarzanie. O D PA DY S P O Ż Y W C Z E

Pakiet GOZ przewiduje poprawę w zakresie zbierania i sortowania odpadów, które są po części finansowane przez ich wytwórców w ramach rozszerzonej odpowiedzialności. Przewiduje się zwiększenie skuteczności systemów zbierania i sortowania poprzez wprowadzenie minimalnych wymogów dotyczących przejrzystości i efektywności kosztowej, a także uproszczenie i ujednolicenie definicji i metod obliczania współczynników recyklingu.

norm jakościowych stanowią składniki pokarmowe, które można wykorzystać w rolnictwie w postaci nawozów, ograniczając tym samym stosowanie nawozów mineralnych. Komisja zaproponuje stosowne zmiany w rozporządzeniu dotyczącym nawozów celem ujednolicenia zasad w zakresie nawozów organicznych i na bazie odpadów.

recyklingiem. Kwestie związane z unijną strategią dla środowiska wolnego od toksyn będą uwzględniać propagowanie nietoksycznych cyklów materiałowych i lepszą identyfikowalność potencjalnie niebezpiecznych chemikaliów w produktach, co powinno przyczynić się do łatwiejszego ich recyklingu i bardziej efektywnego wykorzystania surowców wtórnych.

Podobne działania spodziewane są w przypadku bardziej efektywnego

O B S Z A RY P R I O RY T E TO W E

Gospodarka o obiegu zamkniętym

Coraz większym problemem w UE jest marnowanie żywności, której produkcja, dystrybucja i przechowywanie jest związane z eksploatacją zasobów naturalnych i ma niebagatelny wpływ na otaczające nas środowisko. Wyrzucanie zdatnych do spożycia pokarmów generuje też straty finansowe. Unia Europejska zobowiązała się, w ramach celów zrównoważonego rozwoju na 2030 rok, przyjętych przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych, do zmniejszenia o połowę odpadów spożywczych w przeliczeniu na osobę oraz ograniczenia strat żywności w łańcuchu produkcji i dostaw. W tym celu zostaną uruchomione kampanie uświadamiające, propagujące zmianę wzorców zachowań konsumentów na każdym szczeblu – krajowym, regionalnym i lokalnym, które mają przyczynić się do rozpowszechniania dobrych praktyk przeciwdziałających marnotrawstwu żywności. Dodatkowo zostanie utworzona platforma poświęcona marnotrawieniu żywności,

która będzie stanowić wsparcie dla osiągania celu redukcji odpadów spożywczych. Nowe przepisy mają też za zadanie ułatwić przekazywanie darowizn żywności i ponowne wykorzystanie wycofanych środków żywności jako zasobu w sektorze pasz.

i kompostowalność. Komisja będzie propagować efektywne wykorzystywanie biozasobów poprzez rozpowszechnianie wytycznych i najlepszych dostępnych praktyk. P R Z Y J Ę C I E PA K I E T U O D PA D OW E G O P R Z E Z U E

S U R OW C E K RY TYC Z N E

Surowce krytyczne, stosowane głównie w urządzeniach elektronicznych, mają duże znaczenie w gospodarce z uwagi na podatność zakłóceń w dostawach oraz duże koszty środowiskowe związane z ich wydobyciem. Niski wskaźnik recyklingu tych surowców zmusza do znalezienia rozwiązań mających zwiększyć ich odzysk poprzez opracowanie i rozpropagowanie najlepszych dostępnych technik w tym zakresie oraz uwzględnienie ich przydatności do recyklingu już na etapie projektowania produktu. Komisja będzie zachęcać państwa członkowskie do rozpowszechniania recyklingu surowców krytycznych. O D PA DY Z B U D OW Y I R O Z B I Ó R K I

Strumień odpadów budowlanych i rozbiórkowych takich, jak beton, cegły, gips, drewno, szkło, tworzywa sztuczne, metale itp. jest jednym z największych strumieni odpadowych wytwarzanych w UE. Ponieważ wiele z tych materiałów może być ponownie użyta, strumień ten stanowi jeden z priorytetów działań Komisji. Pakiet GOZ przewiduje działania, które mają na celu odzysk tych materiałów poprzez właściwą identyfikację i selektywne zbieranie oraz opracowanie wytycznych, jakie należy stosować na placach rozbiórki. Również długi okres użytkowania budynków będzie podbudowany odpowiednimi wskaźnikami do oceny efektywności środowiskowej przez cały cykl jego życia, włącznie ze stosowaniem tych wskaźników już na etapie projektu budynku. B I O M A S A I B I O P R O D U K TY

Biogospodarka jako alternatywa dla produktów i energii opartej na paliwach kopalnych może być istotnym elementem gospodarki o obiegu zamkniętym – ze względu na odnawialność materiałów biologicznych, ich biodegradowalność

22 maja 2018 roku państwa członkowskie w ramach Rady UE przyjęły nowe przepisy w zakresie pakietu odpadowego. Nowe wartości docelowe w zakresie recyklingu i składowania mają wyznaczyć standardy lepszego gospodarowania odpadami w UE. Nakładają one na państwa członkowskie przesunięcie akcentów w hierarchii postępowania z odpadami w stronę priorytetowego traktowania działań w zakresie zapobiegania, ponownego użycia i recyklingu, które mają być przedkładane nad składowanie i spalanie. Do roku 2025 co najmniej 55% odpadów komunalnych z gospodarstw domowych i przedsiębiorstw ma być poddawanych recyklingowi. Przyjęty cel będzie stopniowo zwiększany – do 60% do 2030 roku oraz 65% do 2035 roku. Do 2030 70% wszystkich materiałów opakowaniowych będzie musiało być poddane recyklingowi, przy czym dla konkretnych materiałów opakowaniowych ustalono odrębne wartości docelowe. Są to: plastik, drewno, metale żelazne, aluminium, szkło, papier i karton. Państwa UE będą dążyć do tego, aby od 2030 roku wszystkie odpady nadające się do recyklingu nie były przyjmowane na składowiska, a udział odpadów komunalnych na składowiskach był ograniczony do maksymalnie 10% do 2035 roku. Reasumując, przejście na gospodarkę o obiegu zamkniętym jest zmianą systemową wymagającą od poszczególnych krajów członkowskich zmiany dotychczasowego podejścia zarówno konsumentów, jak i producentów na każdym szczeblu – krajowym, regionalnym i lokalnym. Jest pakietem wszechstronnym i wielopłaszczyznowym, za który będziemy odpowiedzialni wszyscy, a który dodatkowo zyskał mocne polityczne wsparcie.

Marek Koźmik – Kierownik Systemów Zarządzania Środowiskowego i Energią TÜV Rheinland Polska Sp. z o.o. Absolwent Wydziału Metali Nieżelaznych Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie na kierunku Inżynierii Materiałowej. Przez 11 lat odpowiedzialny za wdrażanie systemów zarządzania w przemyśle hutniczym. Od 2008 roku w TÜV Rheinland Polska, odpowiedzialny za usługi certyfikacji systemów zarządzania w obszarach ochrony środowiska, energii i biopaliw. Audytor wiodący systemów ISO 9001, ISO 14001, ISO 50001, BS OHSAS 18001, PN-N-18001, KZR INiG.

Wiedza i praktyka

W jakim stopniu przyszłość należy do plastiku? Od czasu premiery filmu Absolwent minęło ponad pół wieku, a rada, jaką dał pan McGuire młodemu Benjaminowi, okazała się prorocza. „Plastics” – przyszłość należy do plastiku. Trudno powiedzieć, czy przyszłość stała się plastikowa, dlatego że plastik znalazł zastosowanie nieomal w każdej dziedzinie życia, czy też dlatego, że używa się go w nadmiarze. Z jednej strony, dzięki zastosowaniu tworzyw sztucznych zapewniono masowy i szybki dostęp do dóbr konsumpcyjnych. Z drugiej jednak określenie „plastikowy” stało się synonimem sztuczności, kiczu i tandety, a sam plastik, odmieniany przez wszystkie przypadki, jednym z głównych oskarżonych o zanieczyszczenie wód i lądów, czyli w konsekwencji łańcuchów pokarmowych na Ziemi. Rodzi się pytanie, czy to właśnie plastik powinien stanąć na ławie oskarżonych, czy też raczej my, konsumenci i nasze zachowania, które zmieniają się wraz z czasem i modami. W 2000 roku antropolog kultury Roch Sulima pisał tak: „W cywilizacji drewna nie było śmieci, podlegały one – najogólniej mówiąc – mineralizacji lub wtórnemu użyciu. (…) Powstaje przeklęta nadwyżka cudownych rupieci, które tworzy nasz stary telewizor (zazwyczaj starych telewizorów jest kilka), nasz stary, sprawny jeszcze, magnetofon (naszych magnetofonów jest też kilka); nasze stare radia, pralki, lodówki, wkrótce też komputery, ale stosunkowo jednak rzadko – samochody”1. Niecałe dwie dekady później mało kto pamięta, co to jest magnetofon, a i nie trudno znaleźć podwórka, na których na trwałe rozgościły się samochody, z całym bogactwem metali i tworzyw sztucznych do odzysku. Ponadto Roch Sulima twierdził, że: „polskie przysłowia nie znają pojęcia śmieci, jako odpadków, czegoś zbędnego. Śmiecie są synonimem własności, gospodarzenia, obfitości dóbr. »Stare, własne śmiecie« to synonim tutejszości, domowości, znak zasiedzenia, wykładnik tożsamości”2. ZMIANA ŚWIADOMOŚCI KO N S U M E N TÓW

Pod koniec ubiegłego wieku powszechna była w naszym społeczeństwie tendencja do zagospodarowywania plastikowych opakowań i naprawiania zepsutych sprzętów. Śmieci bywały same w sobie wartościowymi przedmiotami. Być może niektórzy pamiętają uliczne przekupki, które za drobną opłatę oferowały przechodniom plastikowe torby

reklamowe z zachodnich supermarketów. Dziś portale społecznościowe ruchów „zero waste” (zero odpadów) odkrywają to, co jeszcze niedawno było naturalnym zachowaniem, wynikającym po części z niedoborów przedmiotów codziennego użytku, a po części z pragmatyzmu pokolenia, które przeżyło wojnę i codzienność po wschodniej stronie żelaznej kurtyny. Działkowicze uprawiający rozsady pomidorów w pudełeczkach po jogurcie i zaradne panie domu, które z resztki kuponu materiału na sukienkę szyły gustowną torbę na zakupy, uchodziliby dziś za awangardę „zero waste”. Na marginesie warto dodać, że ten ruch sam w sobie staje się całkiem sprawnie zarządzanym biznesem, czego przykładem może być np. działalność Bei Johnson, autorki bestsellera na temat życia w duchu bez odpadów, która oprócz tego, że poleca sklepy, w których można kupić żywność i kosmetyki na wagę, to zaleca używanie do przechowywania produktów słoiki pewnego francuskiego producenta. Dla chętnych oferuje możliwość zakupu z kodem rabatowym. Oferta wydaje się warta rozważenia, tym bardziej że za plastikowe torby reklamowe znowu trzeba płacić, teraz już przy sklepowej kasie. N A R Z Ę D Z I A O G R A N I C Z A JĄC E N E G ATY W N Y W P Ł Y W N A Ś R O D OW I S KO

Można sądzić, że zmiany w świadomości konsumentów dotyczące stosowania

planowanych zmianach w legislacji (np. dotyczących wprowadzenia opłat produktowych, jak w przypadku torebek foliowych, zakazu wprowadzania do obrotu, np. w przypadku plastikowych patyczków higienicznych). Można tez odpowiednio zareagować na pojawienie się nowych technologii lub zaproponować własne. Zgodnie z wymaganiem 6.2.1 normy ISO 9001 cele jakościowe powinny być m.in. mierzalne i uwzględniać

jakościowych nie zastosować podejścia SMARTER, w wyniku którego cele będą nie tylko mierzalne, ale, jak proponują niektórzy, również etyczne (ethical) lub środowiskowe (environmental). Przy definiowaniu celów organizacji można również spróbować zsynchronizować je z celami wyższego rzędu, takimi, jak np. strategie rozwojowe organizacji branżowych lub międzynarodowych. Dla przykładu, jednym z pomysłów

O B OW I Ą Z K I O R G A N I Z AC J I

W wyniku analizy otoczenia i kontekstu organizacji może się okazać, że klienci nie mają żadnych szczególnych wymagań dotyczących kwestii środowiskowych. Nie oznacza to, że na organizacji nie spoczywają żadne wymagania środowiskowe związane z gospodarką odpadami oraz sprawozdawczością. Zdarza się, że małe firmy żywią przekonanie, że ze względu na rozmiar organizacji i charakter działalności nie są zobowiązane do przestrzegania szczególnych wymagań środowiskowych. W trakcie przeglądu systemu zarzadzania jakością, poza standardowymi wymaganiami, korzystne może okazać się odniesienie się i do innych wymagań prawa, w tym do wymagań środowiskowych5.

wyrobów i opakowań z tworzyw sztucznych mają przełożenie na działania organizacji, nawet jeśli nie jest ona bezpośrednio związana z produkcją z tworzyw sztucznych. Istnieją narzędzia, które pozwolą nakierować każdą organizację na zmniejszenie negatywnego wpływu środowiskowego. Niezależnie od tego, czy wdrożono system zarządzania środowiskowego według standardu ISO 14001, wskazane byłoby, aby wszystkie podmioty zastanowiły się nad swoim wkładem w ochronę środowiska, nawet jeśli dziś są dalekie od stosowania plastiku. Dla przykładu, jednym z narzędzi wykorzystywanych przez działy marketingu i sprzedaży jest analiza PESTEL. Przy wykorzystaniu metody PESTEL organizacja może zidentyfikować trendy polityczne, ekonomiczne, społeczne, technologiczne, ale także środowiskowe lub prawne. Dzięki wykorzystaniu tego narzędzia można spróbować zwrócić uwagę na zjawiska, które mogą zostać pominięte w analizach mocnych i słabych stron oraz szans i zagrożeń. Przy wykorzystaniu tego narzędzia można zorientować się w długofalowej polityce naszych klientów (np. polegającej na zobowiązaniu do wycofania przedmiotów jednorazowego użytku lub zastąpienia tworzyw sztucznych materiałami biodegradowalnymi), dokonanych lub

obniżenie poziomu generowanych odpadów poprzez prewencję, redukcję, recykling i ponowne użycie3. Inspiracji i dobrych praktyk dotyczących wdrażania Celów Zrównoważonego Rozwoju, które można przełożyć na działalność organizacji, warto szukać m.in. w ramach Kampanii 17 Celów, przykładowo czerwcowe spotkanie tematyczne zostało poświęcone zrównoważonym opakowaniom4.

Nawet bez wprowadzania rewolucyjnych zmian w produkcji i organizacji pracy można wprowadzić drobne zmiany, które zmniejszą negatywny wpływ organizacji na środowisko. Opisywaną powyżej zasadę „zero waste” można przenieść na grunt biura, starając się wdrożyć w życie zasady refuse, reuse, reduce, recycle, rot, czyli po polsku: odmawiaj, ograniczaj, użyj ponownie, przetwarzaj, kompostuj. mające zastosowanie wymagania. Jeśli wymaganiem klienta będzie zastosowanie technologii produkcji lub wprowadzenie opakowań, które będą miały niski wpływ na środowisko lub które będą się nadawały do łatwego powtórnego przetworzenia, wymagania środowiskowe należy wziąć pod uwagę w wyznaczaniu celów jakości. Warto zastanowić się, czy przy określaniu celów Źródła: 1. R.Sulima, Antropologia codzienności, Kraków 2000, s. 47-48 2. Ibidem 3. Więcej na temat Celów Rozwojowych można znaleźć pod adresem: www.un.org.pl 4. Więcej na temat można znaleźć pod adresem: https://kampania17celow.pl/ 5. Więcej informacji można znaleźć pod adresem: https://www.biznes.gov.pl/pl/firma/obowiazkiprzedsiebiorcy/chce-wypelniac-obowiazkisrodowiskowe

na zsynchronizowanie celów organizacji, w tym celów jakościowych, jest odniesienie ich do Celów Zrównoważonego Rozwoju Organizacji Narodów Zjednoczonych. Wśród 17 celów wymienić można np. cel 12, w którym zawarto dążenie do zapewnienia wzorców zrównoważonej konsumpcji i produkcji, a jako cel szczegółowy podano m.in. istotne

Czy tego chcemy czy nie, nasza przyszłość należy do plastiku. Być może uda nam się zastąpić tworzywa, które dziś wykorzystujemy do produkcji wyrobów i opakowań, materiałami bardziej przyjaznymi dla środowiska. Ale czy uda nam się uporać z wyspami i mikrogranulkami plastiku, które są efektem naszej niezrównoważonej konsumpcji?

Danuta Kędzierska – Kierownik Produktu TÜV Rheinland Polska Sp. z o.o. Audytor odpowiedzialności społecznej według SA8000, BSCI, SEDEX oraz kodeksów dostawców. Reprezentuje TÜV Rheinland Polska w pracach Polskiego Komitetu Normalizacyjnego KT 305 ds. Społecznej Odpowiedzialności. Recenzentka polskich tłumaczeń standardów międzynarodowych, w tym SA8000.

Technologie i biznes

Czy telemedycyna ma szansę rozwiązać problemy polskiej opieki zdrowotnej? Polska służba zdrowia od lat boryka się z zadłużeniem i brakiem odpowiedniego finansowania. Rosnący niedobór pracowników budzi kolejne obawy o przyszłość opieki zdrowotnej i jakość świadczonych usług. Czy nowoczesne technologie dają szansę na lepsze jutro? Warto przyjrzeć się telemedycynie i perspektywom, jakie niesie. Według portalu TrendForce.com, globalnego dostawcy analiz rynkowych w sektorach technologicznych, rynek urządzeń medycznych w 2020 roku w skali globalnej osiągnie wartość 539,5 mld $. Zdaniem analityków to właśnie telemedycyna ma rozwijać się najdynamiczniej, a spośród obszarów opieki zdrowotnej rynek urządzeń medycznych ma szansę osiągnąć największy wzrost, m.in. dzięki rozwojowi technologii informatycznych i komunikacyjnych ICT (ang. Information Communication Technology). Szacuje się, że w 2020 roku wartość rynku telemedycyny ma przekroczyć 7 mld $. Tempa wzrostu upatruje się w nowych rozwiązaniach, które mają umożliwiać pacjentowi łatwiejszy i szybszy dostęp do usług medycznych dzięki łączeniu wielu funkcji pomiarowych/diagnostycznych w obszarze jednego, ergonomicznego produktu. M E DYCY N A N A O D L E G Ł O Ś Ć

Telemedycyna to rozwiązanie, które pozwala na odległość monitorować oraz diagnozować pacjenta, czy to w placówce zdrowia, czy to poza nią. Jej formą mogą być systemy telekonsultacyjne lub urządzenia ubieralne. Telemedycyna koncentruje się na wymianie informacji pomiędzy pacjentem i lekarzem lub między samymi lekarzami, umożliwiając diagnostykę i badanie bez fizycznej obecności specjalisty przy badanym. Telemedycyna może służyć do archiwizacji dokumentacji medycznej pacjenta w określonej bazie danych szpitala lub ciągłemu monitorowaniu parametrów życiowych, dla przykładu temperatury, ciśnienia. Urządzenia telemedyczne mogą również alarmować lekarza w momencie nagłego pogorszenia się któregoś z monitorowanych parametrów.

Wśród wykorzystywanych w telemedycynie urządzeń mobilnych są telefony komórkowe, tablety oraz urządzenia ubieralne, które mają gromadzić dane medyczne, obrabiać je i obrazować w czasie rzeczywistym lub też poddawać bezpośredniej analizie. To właśnie wzrost zastosowań aplikacji mobilnych, nacisk na kompleksowość opieki medycznej, rozwój technologiczny i ergonomia urządzeń medycznych stoją za dynamiką rozwoju telemedycyny. Kolejnym powodem jest obniżenie kosztów opieki medycznej. S Ł U Ż B A Z D R OW I A W P O L S C E

Od lat polska służba zdrowia boryka się z tymi samymi problemami – zadłużeniem oraz brakiem odpowiedniego finansowania. Taka sytuacja doprowadza do znacznego wydłużenia czasu oczekiwania na wizytę, konsultację lub zabieg refundowany przez Narodowy Fundusz Zdrowia. Wyniki ankiety przeprowadzonej w 2009 roku przez Centrum Systemów Informacyjnych Ochrony Zdrowia pokazują, że w Polsce następuje systematyczne pogorszenie dostępności świadczeń zdrowotnych. Na przestrzeni dekady, między 1998 a 2008 rokiem, odsetek zadowolonych pacjentów spadł do 86% z 91%. Co więcej, według badania Głównego Urzędu Statystycznego, 8,8% Polaków źle lub bardzo źle ocenia stan swojego zdrowia. Ponadto, 29,6% respondentów przebywa pod stałą opieką medyczną, a prawie 70% osób utrzymujących się z renty lub emerytury cierpi na chorobę przewlekłą lub ma długotrwałe problemy zdrowotne. Nie bez znaczenia pozostaje też fakt starzejącego się w Polsce społeczeństwa – do 2030 roku liczba osób w wieku powyżej 65 lat podwoi się.

T E L E M E DYCY N A A N F Z

Rozwój telemedycyny blokują niewystarczająca świadomość korzyści, jakie ze sobą niesie, ale też brak medycznego omówienia tej tematyki. Kolejne problemy rodzi finansowanie świadczeń telemedycznych przez NFZ, który w tej chwili refunduje tylko wybrane usługi (telekonsylium geriatryczne, telekonsylium kardiologiczne oraz hybrydową telerehabilitację kardiologiczną). Nowelizacja ustawy o systemie informacji w ochronie zdrowia z grudnia 2015 roku dopuszcza co prawda możliwość udzielania świadczeń zdrowotnych z wykorzystaniem technologii telemedycznych, ale regulacje systemowe nadal nie są w pełni spójne z innymi przepisami. Rodzi to konieczność wprowadzenia kolejnych zmian, które pomogą przekonać środowisko do telemedycyny, a polskim firmom, głównie start-upom, podbić innowacyjnymi rozwiązaniami nie tylko zagranicę, ale i rynek krajowy. KO R Z YŚ C I Z T E L E M E DYCY N Y

Nowoczesna technologia w medycynie obniża wydatki ponoszone na tego typu usługi. Znajduje zastosowanie w diagnostyce i badaniach, co przekłada się również na optymalne wykorzystanie personelu medycznego. Jest to szczególnie istotne, biorąc pod uwagę niedobór pracowników w tym sektorze. Telemedycyna ma więc szansę rozwiązać przynajmniej część problemów polskiej służby zdrowia, co będzie możliwe w momencie dostosowania przepisów do możliwości, jakie dają nowoczesne rozwiązania. Źródła:

Karol Pawelec – Specjalista ds. Wyrobów Medycznych, Audytor TÜV Rheinland Polska Sp. z o.o. Absolwent Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie na kierunku Fizyka techniczna o specjalności Fizyka medyczna i dozymetria. Posiada wieloletnie doświadczenie w branży sprzętu medycznego, m.in. jako inżynier serwisu i koordynator ds. sprzętu medycznego. Z TÜV Rheinland Polska związany od ponad półtora roku, gdzie pełni funkcję audytora, audytora wiodącego oraz eksperta w obszarze aktywnych wyrobów medycznych, audytora INMETRO.

Kopalnia Pomysłów Forum Wymiany Doświadczeń Pełnomocników Systemów Zarządzania TÜV Rheinland Polska 25-26.10.2018 – Hotel Diament**** – Zabrze

• https://telemedycynapolska.pl/firma/relacjeinwestorskie/rynek • http://biotechnologia.pl/technologie/telemedycynaw-polsce-duzy-potencjal-rozwoju-i-niewystarczajacefinansowanie,18031 • http://di.com.pl/telemedycyna-w-polsce-jest-potencjalsa-i-bariery-59644 • https://evertiq.pl/news/16485

Więcej informacji:

www.fwd-zabrze-2018.syskonf.pl

Wiedza i praktyka

Dowolność stosowania norm PN-B 06200 i PN-EN 1090 a nowe rozporządzenie o warunkach technicznych budynków Wprowadzona w 2002 roku ustawa o normalizacji miała zmienić istotę wykorzystywania norm, przemieniając obowiązek ich stosowania w prawo do ich wykorzystywania. Projektantom i producentom obiektów i urządzeń obiecywała uprościć pracę, w efekcie jednak otworzyła drzwi do wyboru jednej z obowiązujących regulacji. W przypadku budownictwa ta dowolność zniknie z początkiem stycznia 2021 roku, bo od tego momentu praktycznie niemożliwe będzie już projektowanie konstrukcji w oparciu o normy serii PN-B, a jedynie o zasady w PN-EN 1990-1999, tzw. Eurokody. Oznacza to, że w przypadku wytwórców stalowych konstrukcji budowlanych na rynku będą mogły pozostać wyłącznie zakłady certyfikowane do wykonywania konstrukcji według PN-EN 1090. W art. 5 pkt 3 ustawy o normalizacji zapisano, że stosowanie polskich norm jest dowolne. Jednocześnie wycofano znaczną część norm dotyczących budownictwa, oznaczonych PN-B, co również dało dowolność w ich stosowaniu, analogicznie do wszystkich dotychczas uchwalonych regulacji, także tych z lat 30. ubiegłego wieku. W dotychczasowym brzmieniu rozporządzenie ministra infrastruktury i budownictwa o warunkach technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie, dopuszczało projektowanie zarówno według norm serii PN-B, jak i PN-EN (Eurokodów). Z uwagi na niechęć części środowiska do stosowania Eurokodów, projektanci i producenci najczęściej unikają mierzenia się z trudnościami, pozostając przy dobrze znanych rozwiązaniach.

Zmiany w technice i organizacji pracy, jakie zaszły w ostatnich latach, ilustrują normy jakości wykonania konstrukcji stalowych – PN-B 06200 z roku 2002

i PN-EN 1090 z roku 2012. Porównanie ich treści może być bardzo interesujące, nie jest jednak tematem tego artykułu. Ponieważ jednak przepisy prawa budowlanego przyjęły równoważność wszystkich dotychczas wykorzystywanych i nowych norm, projektanci i producenci w praktyce wykorzystują starszą wersję normy, nie widząc jednocześnie konieczności przyswojenia sobie nowszych regulacji.

innych reguł niż powołane bezpośrednio. Pod warunkiem, że wymagania wykonawcze są odpowiednie i zostaną określone wszystkie wymagania dodatkowe. Są to na przykład zagadnienia związane z niezawodnością konstrukcji ujętą w Eurokodach. Norma uchylona, czyli PN-B 06200 takiej delegacji nie przewiduje, ponieważ w okresie jej tworzenia norma PN-EN 1090 w polskim systemie normalizacji jeszcze nie istniała. P N - B 0 6 2 0 0 A P N - E N 10 9 0

WYKORZYSTYWANIE NORM W PRAKTYCE

W tym kontekście zasadne jest pytanie o możliwość współistnienia tych dwóch norm i wzajemnego ich mieszania. W przypadku konstrukcji stalowych w samej treści certyfikatów wykonawców znajduje się stwierdzenie, że dany zakład może produkować konstrukcje w odpowiedniej klasie według odpowiedniej normy. Tym samym nie ma możliwości stosowania żadnych zamienników. Jednocześnie PN-EN 1090 już na pierwszej stronie stanowi, że może być stosowana do konstrukcji zaprojektowanych według

Zapisy o dowolności norm projektowania w PN-EN 1090 mówią, że w zasadzie dowolną konstrukcję można przypisać odpowiedniej klasie wykonania. Według PN-EN 1090 klasie EXC, od 1 do 4. W tym celu należy skorzystać z Eurokodu 0. Załącznik B – zarządzanie niezawodnością obiektów budowlanych. Konstrukcji należy przypisać klasę konsekwencji – od CC1 do CC3. Analogicznie do klasy konstrukcji według załącznika A w normie PN-B 06200, od klasy 1 do 3. Po przyjęciu klasy konsekwencji według PN-EN 1990, należy odwołać się

do PN-EN 1090, gdzie załącznik B odnosi się do wytycznych ustalania klas wykonania konstrukcji. Kwestie te omawiają dwie tabelki pośrednie – kategoria użytkowania SC1 bądź SC2, kategoria produkcji PC1 lub PC2. Kolejny krok przewiduje analizę tabelki finalnej (B.3), w której na podstawie dobranych wcześniej CC, SC i PC otrzymuje się zalecaną klasę EXC. W ten sposób zakłady certyfikowane do wykonywania konstrukcji stalowych według PN-EN 1090 są w stanie realizować konstrukcję zaprojektowaną według dowolnego systemu normalizacyjnego, bez konieczności pozostawania przy konstrukcji zaprojektowanej według normy wymienionej w PN-B 06200 w punkcie 1.2, tzn. PN-B 03200. I STOT N E Z M I A N Y W N OW Y M ROZPORZĄDZENIU

Sytuacja ta zmieni się jednak z początkiem stycznia 2021 roku, a zakłady certyfikowane do wykonywania konstrukcji według normy PN-B 06200 będę musiały zmierzyć się z nadchodzącymi wyzwaniami. Minister infrastruktury i budownictwa w dniu 8 grudnia 2017 roku wydał rozporządzenie, które znacząco zmienia rozporządzenie o warunkach technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie. Na mocy §2 pkt 5 tych zmian, począwszy od stycznia 2021 roku, praktycznie niemożliwe będzie już projektowanie konstrukcji w oparciu o normy serii PN-B, czyli w przypadku konstrukcji stalowych – głównie PN-B 03200. Tym samym projektowanie będzie możliwe wyłącznie w oparciu o Eurokody, a produkcja konstrukcji powinna być zgodna z zasadami określonymi w PN-EN 1090. Oznacza to, że na rynku będą mogły pozostać wyłącznie zakłady certyfikowane do wykonywania konstrukcji według PN-EN 1090. Jeśli więc zakład będzie chciał produkować jakiekolwiek konstrukcje stalowe po styczniu 2021 roku, powinien pozostałe 2,5 roku wykorzystać na przeprowadzenie procesu certyfikacji zgodnie z normą PN-EN 1090. Olgierd Donajko – Rzeczoznawca w Branży Budowlanej TÜV Rheinland Polska Sp. z o.o. Absolwent Politechniki Łódzkiej i Uniwersytetu Technologiczno-Przyrodniczego w Bydgoszczy. Inspektor nadzoru i projektant z wieloletnim doświadczeniem, autor szeregu ekspertyz z zakresu bezpieczeństwa konstrukcji i jakości wykonania.

Wiedza i praktyka

Analizy numeryczne procesów spawania. Nowa jakość projektowania konstrukcji XXI wiek to era wymiany ogromnej liczby informacji i danych. To również czas, w którym tradycyjne podejście do projektowania konstrukcji spawanych jest bardzo trudne ze względu na ciągły rozwój technologii spawalniczych oraz procesów wytwarzania samych materiałów. Postęp technologiczny wyznacza nowe trendy, ale też stawia nowe wymagania przed nowoczesnym inżynierem. Z tego punktu widzenia istotne jest ciągłe doskonalenie wiedzy z zakresu obliczania i projektowania konstrukcji spawanych, ponieważ właśnie ten etap ma ogromny wpływ na szereg kolejnych operacji występujących w procesie produkcyjnym. Czy zatem nowoczesne osiągnięcia techniki są również w stanie pomóc nam w tym doskonaleniu? ROZWÓJ TECHNOLOGII I ROSNĄCE WYMAGANIA

Technologie spawalnicze to jedne z najczęściej wykorzystywanych procesów produkcyjnych elementów maszyn i konstrukcji produkowanych przez współczesny przemysł. Wynika to między innym z dużej różnorodności metod, jak również z ich uniwersalności. Stosując te techniki, należy jednak mieć na uwadze, że spawanie jest traktowane przez normy jako proces specjalny. Zatem proces, którego wyniki nie mogą być w pełni zweryfikowane podczas późniejszych badań i kontroli jakości. Dodatkowo, wady, które mogą powstawać w procesie, niejednokrotnie uwidaczniają się dopiero podczas eksploatacji wyrobu. Procesy spawania wymagają więc nieustannego nadzoru przez wykwalifikowany personel według ściśle określonych zasad. Nowe materiały i technologie ich łączenia nie ułatwiają

tego zadania, a wiele znanych inżynierom zależności i klasycznych metod obliczeniowych staje się powoli bezużyteczna. Nowoczesne, skomplikowane procesy wytwarzania są w stanie zmienić własności użytkowe materiałów, często kosztem ich spawalności. Jeżeli do tego wszystkiego dołożymy ciągle rosnące wymagania jakościowe, jasnym staje się zarówno konieczność ciągłego podnoszenia kwalifikacji personelu i zapewnienia zaplecza badawczego, które pozwala pozyskać maksymalną ilość danych opisujących proces spawania, jak również fakt, że na całym świecie współczesny inżynier spawalnik powinien posługiwać się biegle nowoczesnymi narzędziami pomiarowymi i narzędziami pozwalającymi na prowadzenie symulacji numerycznych procesów spawalniczych.

SY M U L AC J E N U M E RYC Z N E

Wyniki tych symulacji, dzięki zastosowaniu najnowszych osiągnięć techniki komputerowej, pozwalają dzisiaj uzyskać informacje o przebiegu procesu, które jeszcze kilka lat temu, ze względu na niską moc obliczeniową komputerów, nie były osiągalne. Obecnie możliwe jest uzyskanie szeregu dodatkowych informacji o przebiegu procesu spawania. Znacznie rozszerza to możliwości poznawcze, pozwalając na przedstawienie ewolucji pól temperatur, rozkładów faz metalurgicznych, naprężeń i odkształceń związanych ze spawalniczym cyklem cieplnym w trakcie procesu spawania. Analizy numeryczne pozwalają również na określenie skłonności konstrukcji do pękania, jej trwałości oraz dopuszczalnego obciążenia eksploatacyjnego. Ich nadal ograniczone zastosowanie w Polsce wynika głównie z braku wiedzy lub przekonania do nowatorskich technik wspomagających projektowanie.

elementów składowych technologii spawania, takich, jak parametry spawania, kolejność spawania, warunki zamocowania elementów, kierunek spawania, pozwala na określenie ostatecznych danych wyjściowych do realnego procesu wytwórczego. Wykorzystanie symulacji numerycznych umożliwia sprawdzenie całego procesu technologicznego i analizę „krok po kroku” planowanych operacji, a ostatecznie uzyskanie bardzo szczegółowych danych na temat wpływu wybranych parametrów procesu na odkształcenia, rozkład poszczególnych faz metalurgicznych, naprężeń szczątkowych, odkształceń plastycznych itp. Na podstawie analizy całego zapisu modelowanego procesu spawania można znaleźć przyczyny powstałego problemu, jak również jego rozwiązanie w postaci zmian w bieżącej lub opracowania nowej, alternatywnej technologii. CELE NOWOCZESNEGO INŻYNIERA

WYKORZYSTANIE I KORZYŚCI NARZĘDZIA

Symulacje numeryczne procesów spawania mogą być wykorzystane zarówno na etapie przygotowania technologii produkcji nowych elementów i konstrukcji, jak również wprowadzania zmian w już stosowanych, w celu oceny trwałości elementów przy uwzględnieniu poziomu naprężeń szczątkowych, które wynikają z procesów spawania lub z przeprowadzonych napraw technikami spawalniczymi. Wykorzystanie symulacji numerycznych pozwala także na obniżenie liczby prób i prototypów w trakcie opracowywania technologii oraz znaczne skrócenie czasu potrzebnego na jej przygotowanie, przy jednoczesnym obniżeniu kosztów. Często również wykonanie prób nie odzwierciedla rzeczywistych warunków wykonania konstrukcji, a budowa prototypów związana jest z wysokimi kosztami wynikającymi choćby z cen nowoczesnych materiałów konstrukcyjnych. Bazując na wynikach symulacji numerycznych, istnieje zatem możliwość sprawdzenia wielu wariantów i wyboru najbardziej dogodnego rozwiązania. Optymalizacja

Obecnie głównym celem wszystkich przedsiębiorstw jest redukcja kosztów wytwarzania przy jednoczesnym, stałym podnoszeniu jakości produktu. Nowoczesne i wydajne programy obliczeniowe, które w bardzo szybki sposób udostępniają inżynierom technologom i projektantom bardzo szczegółową wiedzę na temat przebiegu procesu technologicznego i jego rezultatów, są jak najbardziej wskazanym i poszukiwanym narzędziem wspomagającym. Symulacje numeryczne procesów spawania służą kontroli i optymalizacji projektowania produkcji nowoczesnych konstrukcji spawanych. Pozwalając na elastyczne wprowadzanie zmian w procesie technologicznych, obniżają liczbę prób i testów, co w efekcie przynosi znaczącą redukcję kosztów oraz wzrost jakości produktów i konstrukcji spawanych, ich trwałości oraz konkurencyjności na rynku. Nie należy jednak zapominać, że jest to tylko narzędzie, a kluczem do dalszego rozwoju jest ciągłe doskonalenie personelu i uzupełnianie wiedzy teoretycznej. Dopiero takie połączenie pozwala odnieść sukces.

Tomasz Kik – Trener TÜV Rheinland Polska Sp. z o.o. Adiunkt w Katedrze Spawalnictwa Politechniki Śląskiej w Gliwicach. Od 10 lat współpracuje z producentem oprogramowania do analiz numerycznych metodą elementów skończonych. Zajmuje się modelowaniem komputerowym, zagadnieniami urządzeń i osprzętu spawalniczego oraz kontroli i zapewnienia jakości w spawalnictwie. W TÜV Rheinland Polska prowadzi szkolenia z zakresu projektowania konstrukcji spawanych, obciążeń termomechanicznych w konstrukcjach spawanych oraz zachowania się złączy spawanych przy różnych rodzajach obciążeń.

Wiedza i praktyka

Jak wygląda zbiór ze stanu naturalnego Częste zatrucia lub nawet bezpośrednie zagrożenie życia spowodowane spożyciem trującej rośliny pokazują, jak ciężko odróżnić od siebie poszczególne gatunki. Brak też świadomości, które rośliny można zbierać, a zrywanie których jest surowo zabronione. Z tej perspektywy warto przyjrzeć się, co na ten temat mówią przepisy i jak w praktyce wygląda kontrolowany zbiór z natury, również produktów ekologicznych. REGULACJE W ZAKRESIE OCHRONY GATUNKOWEJ

Warunki w sprawie ochrony gatunkowej roślin reguluje rozporządzenie ministra środowiska z dnia 17 października 2014 roku. Rozporządzenie określa gatunki roślin objęte ochroną ścisłą (np. storczyki, sasanki), ochroną częściową (np. kopytnik pospolity, marzanka wonna), częściową – z możliwością pozyskiwania, a także gatunki wymagające ustalenia stref ochrony ich ostoi i stanowisk. Dla każdej ochrony obowiązuje inny katalog zakazów i odstępstw od nich. Dla gatunków roślin, które mogą być pozyskiwane określono sposób ich pozyskiwania. Dla przykładu, czosnek niedźwiedzi należy zbierać ręcznie z licznych populacji, wyłącznie na obszarze województw: śląskiego, małopolskiego i podkarpackiego, zostawiając nie mniej niż 75% populacji oraz nie uszkadzając części podziemnych rośliny. Jednocześnie warto zwrócić uwagę na rośliny łudząco podobne do czosnku, np. liście konwalii majowej lub trującego zimowitu, zatrucia którymi odnotowano w ciągu kilku ostatnich lat. Z AS A DA R AC J O N A L N E G O Z B I O R U

W przypadku zbioru roślin, które nie są objęte ochroną przyrody, tylko rośliny występujące jako chwasty wśród roślin uprawnych można zbierać bez ograniczeń, w innych przypadkach należy stosować zasadę racjonalnego zbioru, np. dokonywać zbioru roślin wyłącznie w miejscach ich obfitego występowania, pozostawiając część populacji na danym stanowisku, lub zbierając kwiaty, liście czy ziele, nie niszcząc całej rośliny, tak, aby mogła odrosnąć z łodygi lub podziemnych jej części. KO N T R O L A Z G O D N O Ś C I

TÜV Rheinland Polska Sp. z o.o. jako akredytowana jednostka certyfikująca, uznana przez Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, została upoważniona do przeprowadzania kontroli oraz wydawania i cofania certyfikatów zgodności w zakresie rolnictwa ekologicznego w obszarze zbioru ze stanu naturalnego.

Certyfikacja zbioru surowców ekologicznych z dziko rosnących roślin leczniczych lub kontrolowanych upraw jest gwarancją, że ich zbiór wykonywany jest na obszarach czystych ekologicznie – naturalnych, w lasach i na obszarach rolniczych (np. certyfikowanych w zakresie ekologicznej uprawy roślin), które w okresie co najmniej trzech lat przed zbiorem nie były poddawane działaniu produktów innych niż dopuszczone do stosowania w produkcji ekologicznej, tj. niedozwolonych środków ochrony roślin, nawozów czy środków poprawiających właściwości gleby. Z B I Ó R S U R OW C ÓW E KO LO G I C Z N YC H I I C H C E RTY F I K AC JA

Zgłaszając do jednostki certyfikującej TÜV Rheinland Polska Sp. z o.o. obszar przeznaczony do zbioru surowców ekologicznych, należy uzupełnić zgłoszenie podjęcia działalności w zakresie rolnictwa ekologicznego (formularz GIJHARS) w obszarze działalności zbioru roślin dziko rosnących i ich części (Sekcja VII), zlecenie certyfikacji, które jest formalnym zawarciem umowy oraz opis jednostki zawierający działania podejmowane w celu zapewnienia zgodności z zasadami produkcji ekologicznej, wykaz punktów skupu i zbieraczy oraz harmonogram zbioru, na podstawie którego jednostka certyfikująca może zaplanować kontrolę w trakcie zbioru. Kontrola zbieraczy obejmuje m.in. weryfikację, czy zbiór nie wpływa na równowagę naturalnych siedlisk, ani na utrzymanie się gatunków na obszarze zbioru, np. czy wystarczająca część rośliny zbieranego gatunku pozostawiana jest na stanowisku w celu ponownego rozmnożenia lub czy zbieracz nie niszczy i nie zadeptuje innych roślin. Aby warunki te były spełnione, wymagane jest szkolenie zbieraczy w zakresie przepisów o ochronie przyrody, zasad zbioru oraz higieny opakowań oraz przyrządów do zbierania. Kolejnym etapem kontroli

jest weryfikacja czynności wykonywanych po zbiorze (czyszczenia, suszenia, zakupu/przyjęcia, magazynowania, transportu, sprzedaży/wydania) oraz identyfikacja surowca. Unijne przepisy prawne w zakresie rolnictwa ekologicznego określają, że każdy etap produkcji, zaczynając od zbioru surowców, przechowywania (punkty skupu), przetwarzania, transportu i sprzedaży lub zaopatrzenia ostatecznego konsumenta, musi podlegać kontroli i certyfikacji, co daje gwarancję konsumentom, że żywność oznakowana jako „ekologiczna” jest odpowiedniej jakości. Ś R O D K I W P R Z Y PA D K U N I E P R AW I D Ł OWO Ś C I L U B N A R U S Z E Ń

Od 1 stycznia 2018 roku obowiązuje rozporządzenie zmieniające rodzaje nieprawidłowości lub naruszeń przepisów dotyczących rolnictwa ekologicznego i minimalnych środków, jakie jednostki certyfikujące są obowiązane zastosować w przypadku wystąpienia tych nieprawidłowości lub naruszeń w ramach kontroli w rolnictwie ekologicznym. Wytyczne do rozporządzenia definiują następujące minimalne środki jako: • upomnienie, które dotyczy małych nieprawidłowości, które nie mają wpływu na ekologiczny status produktu, • ostrzeżenie, dotyczące nieprawidłowości, które nie mają wpływu na ekologiczny status produktu, pod warunkiem, że zostaną podjęte odpowiednie działania przez producenta w zależności od rodzaju stwierdzonej nieprawidłowości oraz • cofnięcie certyfikatu w zakresie produktu, którego dotyczy nieprawidłowość – odnosi się do naruszeń mającego wpływ na ekologiczny status produktu lub przypadku stwierdzenia, że producent utracił możliwość prowadzenia produkcji ekologicznej, bądź obrotu w części lub całości zakresu uzyskanego certyfikatu i może dotyczyć jednej lub kilku partii produktów. Wytyczne uzupełniają rozporządzenie o szczegółowy opis nieprawidłowości albo naruszeń, który z pewnością umożliwia sprawniejsze poruszanie się zainteresowanym po regulacjach prawnych. W przypadku pozytywnego wyniku certyfikacji, klientowi wydawany jest certyfikat, którego wiarygodność można zweryfikować w wykazie certyfikatów dostępnym na stronie www.tuv.pl. Anna Klimas – Kierownik Sekcji Certyfikacji Produkcji Rolniczej TÜV Rheinland Polska Sp. z o.o. Absolwentka Wydziału Inżynierii Produkcji i Energetyki Uniwersytetu Rolniczego na kierunku Technika rolnicza i leśna oraz studiów podyplomowych poświęconych branży rolniczej, gdzie od 2017 roku prowadzi również zajęcia dydaktyczne. Inspektor rolnictwa ekologicznego oraz inspektor/ audytor w pokrewnych usługach certyfikacyjnych związanych z rolnictwem. Z TÜV Rheinland Polska związana od 2009 roku, od 2013 odpowiedzialna za usługi certyfikacji rolnictwa (rolnictwo ekologiczne, integrowana produkcja roślin, Jakość Tradycja).

Wiedza i praktyka

FSSC 22000 – niedoceniany standard dla branży spożywczej

Na szczególną uwagę zasługują audyty w nadzorze. Podobnie jak w ISO 22000, certyfikat jest wydawany na 3 lata, pod warunkiem poddania się przez firmę audytom w nadzorze w drugim i trzecim roku ważności certyfikatu. Różnica dotyczy formy jednego z dwóch audytów w nadzorze: jeden z nich musi być audytem niezapowiedzianym. Firma może zadecydować, że oba audyty w nadzorze będą niezapowiedziane, ale nie może z nich całkowicie zrezygnować (w BRC i IFS firma sama wybiera rodzaj audytów). Audytor powinien rozpocząć audyt obszarów produkcyjnych po maksymalnie jednej godzinie od przybycia do zakładu i spędzić co najmniej 50% czasu audytu w obszarach związanych z produkcją. Podczas audytu mogą zostać stwierdzone niezgodności: małe, duże i krytyczne. Dla firm pragnących utrzymywać certyfikat ISO 9001 FSSC stworzyło możliwość uzyskania certyfikatu FSSC-Q.

Na rynku producentów, dostawców oraz pośredników w branży spożywczej od lat funkcjonuje wiele różnych norm i standardów opierających się o wymagania systemu HACCP. Wśród nich warto wymienić te najpopularniejsze: ISO 22000, BRC czy IFS. Na uwagę zasługuje również schemat certyfikacji FSSC 22000, który uszczegóławia wymagania programów wstępnych, a także daje możliwość posiadania certyfikatu równoważnego z BRC lub IFS. W latach 90. ubiegłego wieku rynkiem spożywczym, nie tylko europejskim, ale również światowym, wstrząsnęły liczne afery związane m.in. z BSE, dioksynami czy Listerią. Zmniejszało się zaufanie konsumentów do przemysłu spożywczego, a na terenie zakładów spożywczych zaczęto prowadzić coraz liczniejsze audyty sieci handlowych, bez ustalenia jednolitych wymagań lub według wręcz wzajemnie wykluczających się wytycznych. Doprowadziło to do powstania w 2000 roku Globalnej Inicjatywy Bezpieczeństwa Żywności (GFSI), fundacji non-profit. Chęć wspólnego działania zadeklarowali też dyrektorzy generalni światowych sprzedawców artykułów spożywczych, działający w ramach niezależnej sieci CIES – The Food Business Forum, obecnie The Consumer Goods Forum (CGF). RÓWNOWAŻNOŚĆ I ZBIEŻNOŚĆ SYSTEMÓW

To właśnie nad zapewnieniem ciągłego doskonalenia systemów zarządzania bezpieczeństwem żywności w celu zagwarantowania bezpiecznej dostawy dla konsumentów na całym świecie czuwa fundacja GFSI. Misja ta jest realizowana m.in. poprzez zmniejszenie ryzyka związanego z bezpieczeństwem żywności przez zapewnienie równoważności i zbieżności między efektywnymi systemami zarządzania bezpieczeństwem żywności, rozwijanie kompetencji i budowanie świadomości w zakresie bezpieczeństwa żywności, a także stworzenie międzynarodowej platformy wymiany wiedzy dla wszystkich zainteresowanych.

Podejmowane przez GFSI działania doprowadziły w 2007 roku do podpisania pomiędzy siedmioma największymi sprzedawcami porozumienia mającego na celu ograniczenie powielania się certyfikacji poprzez akceptację standardów znajdujących się na liście GFSI. Aktualnie The Consumer Goods Forum łączy około 400 sprzedawców detalicznych, producentów, usługodawców i innych z 70 krajów, a pełną listę standardów uznawanych przez GFSI można znaleźć

pod adresem: https://www.mygfsi.com/

certification/recognised-certificationprogrammes.html.

ISO/TS 22002-6 PRP. Produkcja karmy dla zwierząt, PAS 221. Dystrybucja. Sprzedaż/ sprzedaż hurtowa.

ISO 22000

CHARAKTERYSTYKA STANDARDU FSSC 22000

W 2005 roku opublikowano normę ISO 22000, z którą wiązano nadzieje m.in. na ograniczenie ilości norm dostępnych dla producentów żywności. Niestety norma ta w swoich wymaganiach skupia się na systemie HACCP oraz systemie zarządzania, bez wskazywania konkretnych wymagań m.in. dla higieny pracowników, pomieszczeń, stanu technicznego maszyn, urządzeń i budynków (w normie nazywanych programami wstępnymi, a w Polsce znanych jako GMP, GHP). Dla sieci handlowych norma ta okazała się niewystarczająca, głównie ze względu na bardzo duże dysproporcje, jakie można było zaobserwować pomiędzy firmami posiadającymi certyfikat ISO 22000 a BRC/IFS, przede wszystkim właśnie w zakresie programów wstępnych.

Certyfikat FSSC znajduje się na liście uznawanych przez GFSI już od 2009 roku, a aktualnie obowiązującą wersją jest 4.1 FSSC 22000. Aby uzyskać certyfikat FSSC, należy spełnić wymagania normy ISO 22000, właściwej normy dotyczącej programów wstępnych, oraz wymagania dodatkowe, które można znaleźć na stronie FSSC. Wymagania te odnoszą się do: zarządzania usługami, etykietowania produktów, obrony żywności (Food defence), zafałszowania/ oszustwa żywności (Food fraud), używania logo FSSC, zarządzania alergenami (tylko kat. C, I i K), monitoringu środowiskowego (tylko kat. C, I i K) – skuteczności sprzątania, składu produktów (tylko DD II – karma dla zwierząt domowych – psów i kotów), zarządzania zasobami naturalnymi (tylko kat. A – hodowla zwierząt).

FSSC A NOWELIZACJA NORMY ISO 22000

W związku z opublikowaniem 18 czerwca 2018 roku nowelizacji normy ISO 22000 wszystkie firmy posiadające certyfikat FSSC będą musiały dostosować się do wymagań nowej normy, zgodnie z harmonogramem dla ISO 22000. Na chwilę obecną norma jest dostępna w wersji angielskiej i francuskiej, ale zapewne zostanie przetłumaczona również na język polski. R O S N ĄC A P O P U L A R N O Ś Ć

W Polsce certyfikacja FSSC zdobywa coraz więcej zwolenników, a popularność standardu widać najlepiej w ilości wydanych certyfikatów na świecie. Aktualnie wszystkich certyfikatów uznawanych przez GFSI jest około 100 tys., z czego około 26 tys. przypada na BRC. W styczniu 2018 roku samych certyfikatów FSSC było już 18 tys. Obserwuje się ich stale rosnącą ilość, która w 2015 roku wynosiła 10 tys., a dwa lata później, w 2017 roku, 15 tys.

P OW STA N I E F S S C 2 2 0 0 0

W 2008 roku BSI (British Standards Institution), przy współudziale CIAA (Confederation of the Food and Drink Industries of the European Union) i międzynarodowych koncernów (m.in. Kraft, Unilever, Danone i Nestle), opublikowało specyfikację PAS 220, która uszczegóławiała ogólnie opisane wymagania programów wstępnych dla producentów żywności, a w 2011 roku PAS 223 dla producentów materiałów do kontaktu z żywnością. Obie te specyfikacje doczekały się opublikowania w postaci norm z rodziny ISO 22000, które posłużyły z kolei do stworzenia schematu certyfikacji FSSC 22000, czyli Food Safety System Certification 22000. Wśród norm, które wspólnie z ISO 22000 pozwalają na certyfikowanie FSSC 22000 (w zależności od rodzaju działalności) znajdują się: ISO/TS 22002-1 PRP. Produkcja żywności (wcześniej PAS 220), ISO/TS 22002-2 PRP. Catering, ISO/TS 22002-3 PRP. Farming, ISO/TS 22002-4 PRP. Opakowania (wcześniej PAS 223), ISO/TS 22002-5 PRP. Transport i magazynowanie (NEN/NTA 8059:2016),

Certyfikacja FSSC dotyczy firm, które podlegają certyfikacji ISO 22000 i możliwa jest w zakresie hodowli zwierząt (Kat. A), przetwórstwa żywności (Kat. C), produkcji pasz (Kat. D), kateringu (Kat. E), dystrybucji (ale tylko dla sprzedaży detalicznej i hurtowej, bez pośrednictwa w handlu) (Kat. F), usług transportowych i przechowalniczych (Kat. G), produkcji opakowań i materiałów do kontaktu z żywnością (Kat. I), produkcji środków (bio)chemicznych (Kat. K). Certyfikacja FSSC nie odnosi się natomiast do uprawy roślin (Kat. B), usług (Kat. H), produkcji wyposażenia (Kat. J). Dokumenty opisujące schemat certyfikacji FSSC zawierają również wymagania dla jednostek certyfikujących (jednostka musi posiadać akredytację), dla audytorów przeprowadzających audyt (m.in. w zakresie wykształcenia i doświadczenia) oraz opis przebiegu audytu wraz z rodzajami niezgodności i zasadami podejmowania działań korygujących.

Producenci żywności posiadający certyfikat BRC Food, zgodnie z pkt. 3.5, mogą audytować swoich dostawców lub uznawać posiadane przez nich certyfikaty (dla dostawców wysokiego ryzyka), w szczególności BRC, ale również inne uznawane przez GFSI. Warto zatem zwrócić uwagę, jak zmienia się rynek certyfikacji i co proponują dostawcy, tak, aby nie przegapić momentu, w którym klienci (sieci handlowe) będą preferować FSSC przed BRC czy IFS. Barbara Szyperko-Wojnarowicz – Audytor Wiodący TÜV Rheinland Polska Sp. z o.o. Absolwentka Wydziału Towaroznawstwa Akademii Ekonomicznej w Krakowie. Specjalizuje się we wdrożeniach i szkoleniach dla branży spożywczej oraz dla producentów opakowań do kontaktu z żywnością. Z TÜV Rheinland Polska związana od 2003 roku. Źródła: • http://www.fssc22000.com • http://www.mygfsi.com • https://www.iso.org

Bezpieczeństwo

Deklaracja właściwości użytkowych jako narzędzie do oceny parametrów wyrobów budowlanych

ogień prowadzone są według normy PN-EN 13501-1. I tak, konstrukcje stalowe zaliczane są do konstrukcji niepalnych. Dla wyrobów konstrukcyjnych ze stali i aluminium klasy A1, według klasyfikacji europejskiej dotyczącej reakcji na ogień, dodatkowa dokumentacja (dowód) nie jest wymagana. WYDZIELANIE KADMU

Zgodnie z Rozporządzeniem Parlamentu Europejskiego Nr 305/2011 wyroby budowlane wprowadzane do obrotu po 1 lipca 2013 roku powinny posiadać deklarację właściwości użytkowych. Deklaracja ta, odnosząc się do zasadniczych charakterystyk wyrobu budowlanego zgodnie z odpowiednimi, zharmonizowanymi specyfikacjami technicznymi, pozwala zweryfikować parametry wyrobu i tym samym zagwarantować jego bezpieczeństwo. Mając na uwadze zapewnienie dokładności i wiarygodności deklaracji właściwości użytkowych, należy ocenić właściwości użytkowe wyrobu budowlanego oraz skontrolować produkcję w zakładzie zgodnie z odpowiednim systemem oceny i weryfikacji stałości właściwości użytkowych danego wyrobu budowlanego. Wśród ocenianych parametrów znajdują się: tolerancja wymiarów i kształtu, spawalność, odporność na kruche pęknięcie i uderzenia, nośność, wytrzymałość zmęczeniowa, odporność ogniowa, reakcja na ogień, wydzielanie kadmu, radioaktywność oraz trwałość. TO L E R A N C J E W Y M I A R ÓW I K S Z TA Ł T U

W rozdziale 11. normy EN 1090-2 oraz w załączniku D zdefiniowano różne typy odchyłek geometrycznych oraz określono wartości dopuszczalnych odchyłek: • tolerancji podstawowych – istotnych ze względu na podstawowe kryteria oceny nośności i stateczności całej konstrukcji (przyjmowanych w procesie projektowania), • tolerancji uzupełniających – istotnych ze względu na możliwość dopasowania lub wyglądu (przyjmowanych w procesie wykonania). Specyfikacja zakłada również w ich miejsce określone kryteria alternatywne. Dla przykładu, dla konstrukcji spawanych mogą być podane klasy według EN ISO 13920. Klasa C – dla wymiarów długości i wymiarów kątowych i Klasa G – dla prostości, płaskości i równoległości.

nierdzewnej chromowo-niklowej o strukturze austenitycznej, według normy wieloczęściowej serii EN 10088. Gatunki te zaliczane są do stali spawalnych, a przywołanie w deklaracji właściwości użytkowych rodzaju stali, z powołaniem się na normę oraz na dokument kontroli według EN 10204, potwierdza ich spawalność. ODPORNOŚĆ NA KRUCHE PĘKANIE I UDERZENIA

Wraz ze spadkiem temperatury stale niestopowe i niskostopowe tracą swoją ciągliwość, czyli zdolność do przenoszenia energii. Zdolność tę określa się pracą łamania próbek udarnościowych Charpy z karbem V. Przyjęto, że stal przechodzi w stan kruchy (skłonny do pękania kruchego) w temperaturze, w której średnia praca łamania próbek udarnościowych wynosi 27 J. W deklaracji właściwości użytkowych wystarczy zatem podać, w jakiej temperaturze stal osiąga tę granicę. Na przykład, dla stali niestopowych (S235, S275, S355) oznakowanie JR świadczy o tym, że ta temperatura jest temperaturą pokojową, dla stali oznakowanych J0 – 0oC, dla stali oznakowanych J2 – -20oC. Właściwość ta nie dotyczy stali nierdzewnych chromo-niklowych.

odpowiedniej części EN 1993 (Eurokod 3), EN 1994 (Eurokod 4), EN 1999 (Eurokod 9) lub badania konstrukcji według właściwej europejskiej specyfikacji technicznej. O D P O R N O Ś Ć O G N I OWA

Określa się nią czas, przez jaki element budowlany zachowuje swoje właściwości podczas pożaru lub czas do osiągnięcia jednego z następujących stanów granicznych: • R – nośności ogniowej, w minutach odziaływania na element, gdy element przestaje spełniać swoje funkcje nośne na skutek zniszczenia konstrukcji lub przekroczenia granicznych wartości odkształceń, • E – szczelności ogniowej, gdy element przestaje spełniać swoje funkcje oddzielającą na skutek powstawania pęknięć lub szczelin, albo odpadnięcia od konstrukcji, • I – izolacyjności ogniowej, gdy element przestaje spełniać swoje funkcje oddzielającą w wyniku przekroczenia granicznej wartości temperatury po nienagrzanej stronie elementu, • M – odporności na oddziaływanie mechaniczne. Po każdym oznaczeniu literowym podaje się czas w minutach: 15, 20, 30, 45, 60, 90, 120, 180, 240 lub 360.

Ten parametr oblicza się według odpowiedniej części EN 1993 (Eurokod 3), EN 1994 (Eurokod 4), EN 1999 (Eurokod 9) lub badania konstrukcji według właściwej europejskiej specyfikacji technicznej.

Wpis do deklaracji na temat nośności, wytrzymałości zmęczeniowej oraz odporności ogniowej uzależniony jest od rodzaju dokumentacji konstrukcyjnej i możliwy tylko w przypadku projektu konstrukcji opracowanego zgodnie z Eurokodami.

W Y T R Z Y M A Ł O Ś Ć Z M Ę C Z E N I OWA

R E A K C JA N A O G I E Ń

Deklaracja wytrzymałości zmęczeniowej elementu konstrukcyjnego powinna się odnosić do specyficznych oddziaływań zmęczeniowych, przy których wytrzymałość została ustalona. Oblicza się ją według

Klasyfikacja reakcji na ogień wskazuje, czy i jak wyrób przyczynia się do rozprzestrzeniania się pożaru, tzn. jak szybko się pali i ile energii przy tym paleniu wytwarza. Badania reakcji na

NOŚNOŚĆ

S PAWA L N O Ś Ć

Konstrukcje stalowe według EN 1090-2 mogą być wykonane z wyrobów konstrukcyjnych ze stali niestopowych i niskostopowych, według norm wieloczęściowych serii EN 10025, EN 10210, EN 10219, lub stali

I R A D I OA K TY W N O Ś Ć

W konstrukcjach stalowych tego rodzaju zagrożenia nie występują i dlatego w deklaracji opisujemy je jako „NPD” (ang. „No Performance Determined”), czyli „właściwości nieokreślone”. T RWA Ł O Ś Ć

Na trwałość powłoki w danych warunkach korozyjnych wpływa przygotowanie powierzchni pod naniesienie powłoki, czyli jej czystość i chropowatość. Znaczenie mają zatem sposób przygotowania przedmiotu do nanoszenia powłok (stopnie przygotowania P1, P2 i P3), czyli zaokrąglenia krawędzi, usunięcia odprysków spawalniczych, usunięcia karbów itp. oraz, w przypadku stosowania powłok malarskich, systemy malarskie. O B OW I Ą Z K I P R O D U C E N TA

Poprzez umieszczenie oznakowania CE na wyrobie budowlanym i wystawienie deklaracji właściwości użytkowych, zgodnie z Rozporządzeniem 305/2011, producent wskazuje, że bierze na siebie odpowiedzialność za zgodność tego wyrobu z deklarowanymi właściwościami użytkowymi. Producent, który wprowadza do obrotu lub oddaje do użytku wyrób niezgodny z wymaganiami, podlega karze pieniężnej w wysokości do 100 000 zł. Producenci mają też obowiązek sporządzenia, jako podstawy do deklaracji właściwości użytkowych, dokumentacji technicznej, która opisuje wszystkie istotne elementy związane z wymaganym systemem oceny i weryfikacji stałości właściwości użytkowych. Dokumentacja ta powinna być przechowywana, wraz z deklaracją właściwości użytkowych, przez okres 10 lat od momentu wprowadzenia wyrobu budowlanego do obrotu. Producent, który nie dopełni tego obowiązku, musi liczyć się z grzywną w wysokości do 10 000 zł. Źródła: • Norma EN 1090-1: Wykonanie konstrukcji stalowych i aluminiowych. Część 1: Zasady oceny zgodności elementów konstrukcyjnych • Norma EN 1090-2: Wykonanie konstrukcji stalowych i aluminiowych. Część 2: Wymagania techniczne dotyczące konstrukcji stalowych • Norma EN 1090-3: Wykonanie konstrukcji stalowych i aluminiowych. Część 3: Wymagania techniczne dotyczące konstrukcji aluminiowych • Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 19 kwietnia 2016 roku Poz. 542 USTAWA z dnia 13 kwietnia 2016 roku o systemach oceny zgodności i nadzoru rynku

Adam Troszka – Rzeczoznawca TÜV, Koordynator Obszaru Certyfikacji Spawalniczych TÜV Rheinland Polska Sp. z o.o. Absolwent Politechniki Śląskiej w Katowicach i Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie. Inspektor kontroli jakości i nadzoru produkcji konstrukcji stalowych i elementów ciśnieniowych.

Bezpieczeństwo

Nadzór nad wyposażeniem pomiarowym – wymagania ogólne i aspekty praktyczne Jednym z istotnych elementów zapewnienia jakości zarówno procesów wytwarzania, jak i wielu gałęzi działalności usługowej jest nadzór nad wyposażeniem kontrolno-pomiarowym. Z uwagi na mnogość regulacji w tym zakresie często bywa przedmiotem pytań i wątpliwości. L E G A L I Z AC JA , W Z O R C OWA N I E , S P R AW D Z E N I E O K R E S OW E

W terminologii metrologicznej występuje kilka pojęć odnoszących się do czynności sprawdzających poprawność działania przyrządów kontrolno-pomiarowych, są to m.in. legalizacja, wzorcowanie (kalibracja), walidacja, sprawdzenie okresowe. Wymienione terminy mają różne znaczenia, a czynności z nimi związane odnoszą się do różnych typów sprzętu oraz powiązanych uregulowań. Przystępując do nadzoru sprzętu kontrolno-pomiarowego, w pierwszej kolejności należy odpowiedzieć na pytanie, jakie wymagania w tym zakresie dotyczą danej organizacji. Wśród tych wymagań wyróżniamy regulacje prawne (obligatoryjne w odniesieniu do konkretnych grup przyrządów i obszarów ich zastosowania) oraz zapisy w dokumentach normatywnych (dobrowolne do stosowania w ujęciu ogólnym, z wyjątkiem sytuacji, gdzie normy powiązane są z regulacjami prawnymi lub występują wymagania wewnętrzne wynikające z ustaleń kontraktowych czy wdrożonego systemu zarządzania). W polskim prawodawstwie przepisy odnoszące się do obowiązku kontroli metrologicznej znajdują się w ustawie Prawo o miarach (Dz. U. 2018 poz. 376) oraz kilku rozporządzeniach ministrów RP. Informacje wykonawcze pojawiają się w zarządzeniach i obwieszczeniach prezesa Głównego Urzędu Miar – krajowej instytucji rządowej, właściwej w sprawach miar i probiernictwa.

Ustawa Prawo o miarach oraz właściwe rozporządzenia ministrów RP określają, jakie wyposażenie pomiarowe podlega prawnej kontroli metrologicznej. Do takich

przyrządów zaliczają się te stosowane w ochronie życia, zdrowia, środowiska, bezpieczeństwa i porządku publicznego oraz praw konsumenta, przy pobieraniu opłat, podatków i innych należności budżetowych, ustalaniu opustów, kar umownych, wynagrodzeń i odszkodowań, przy ustalaniu/pobieraniu należności i świadczeń, a także przy dokonywaniu kontroli celno-skarbowej oraz w obrocie handlowym. Mówiąc o prawnej kontroli metrologicznej w odniesieniu do użytkowników urządzeń, należy przede wszystkim zwrócić uwagę na wymaganie legalizacji, czyli zespołu czynności obejmujących sprawdzenie i stwierdzenie w drodze decyzji (poświadczonej wyłącznie dowodem legalizacji), że przyrząd pomiarowy spełnia wymagania. Szczegółowy wykaz przyrządów podlegających legalizacji wraz z okresami jej ważności zawarty jest w rozporządzeniu ministra rozwoju i finansów z dnia 13 kwietnia 2017 roku w sprawie prawnej kontroli metrologicznej przyrządów pomiarowych (Dz. U. 2017 poz. 969). To, czy konkretny przyrząd podlega przepisom metrologii prawnej jest determinowane przez dwa czynniki – typ przyrządu oraz jego przeznaczenie. W procesach przemysłowych, rolnictwie czy usługach często używane są różnego typu instrumenty kontrolno-pomiarowe, które nie podlegają przepisom dotyczącym legalizacji, niemniej jednak poprawność ich działania i pewność otrzymanych wyników ma znaczący wpływ na bezpieczeństwo i jakość dostarczanego asortymentu. W takich przypadkach odpowiedzialność za zapewnienie odpowiedniego nadzoru nad wyposażeniem do pomiarów i badań leży po stronie wytwórcy lub usługodawcy, który danych przyrządów

do prowadzenia nadzoru adekwatnego do ich zakresu działalności. Punkt 7.1.5 normy ISO 9001:2015 definiuje wymagania w tym obszarze. Z uwagi na uniwersalny charakter, norma ta nie precyzuje typów przyrządów, interwałów kontroli czy sposobu prowadzenia nadzoru – te zagadnienia pozostają do ustalenia po stronie organizacji, która przyjmuje system zarządzania. W praktyce należy zacząć od analizy wykonywanych przez organizację procesów pomiarowych i identyfikacji potrzebnego i wykorzystywanego wyposażenia kontrolno-pomiarowego. Sposób prowadzenia nadzoru nad sprzętem kontrolno-pomiarowym powinien być odpowiednio

czy dedykowanego oprogramowania, które w sposób aktywny będą informować o zbliżających się terminach kontroli metrologicznej i pozwolą powiązać rekord danego narzędzia z zapisem jakości potwierdzającym kontrolę (np. świadectwem wzorcowania).

np. ogólnie dostępnym dokumentem międzynarodowym ILAC-G24:2007/OIML D 10:2007.

Innym istotnym aspektem w nadzorowaniu wyposażenia pomiarowego jest dobór odstępów czasu między kontrolami. Konkretne zalecenia dotyczące interwałów są niekiedy podane w normach i specyfikacjach branżowych (np. ISO 17662:2016 dla spawalnictwa) lub wytycznych producentów poszczególnych urządzeń, niemniej jednak w generalnym ujęciu ustanowienie takich czasokresów leży po stronie użytkownika

Właściwe czynności sprawdzające powinny być realizowane przez laboratorium posiadające ku temu możliwości (przy korzystaniu z usług zewnętrznych istotna jest weryfikacja takiego laboratorium jako dostawcy). Warto dodać, że organizacje, które zapewnią odpowiednie zasoby (personel, wzorce, instrukcje) mogą realizować kontrole okresowe wewnętrznie, co często znajduje uzasadnienie ekonomiczne. Należy także pamiętać, aby wszystkie przyrządy były jednoznacznie identyfikowalne oraz posiadały oznaczony status ważności kontroli. Kompleksowym

przyrządu. Należy tu wziąć pod uwagę warunki i częstotliwość użytkowania przyrządu, wpływ otoczenia, istotność wykonywanego pomiaru oraz ryzyka i konsekwencje związane z przekroczeniem dopuszczalnych odchyleń pomiarowych. Przy takim doborze można posłużyć się również publikacjami z zakresu metrologii,

sposobem na sprawowanie nadzoru nad procesami pomiarowymi (aplikowalnym w szczególności w większych organizacjach) jest wdrożenie systemu zarządzania pomiarami opartego na normie ISO 10012:2003, natomiast wymagania ogólne dotyczące kompetencji laboratoriów wzorcujących określa norma ISO/IEC 17025:2017.

używa w realizowanych przez siebie procesach. Operacjami, które prowadzą do uzyskania potwierdzenia metrologicznego, a więc zapewnienia zgodności z wymaganiami związanymi z zamierzonym użyciem sprzętu są wzorcowanie (kalibracja) i sprawdzanie (weryfikacja). Zgodnie z wymaganiami metrologicznymi, wzorcowanie (kalibracja) jest zbiorem operacji, których wynikiem jest ustalenie relacji między wartościami wielkości mierzonej, które wskazywane są przez przyrząd lub układ pomiarowy, albo wartościami reprezentowanymi przez wzorzec miary lub materiał odniesienia, a odpowiednimi wartościami wielkości realizowanymi przez wzorce jednostki miary. Sprawdzenie (weryfikacja) to z kolei zbiór czynności, mających na celu potwierdzenie, że wyposażenie pomiarowe spełnia określone przez użytkownika wymagania. W praktyce sprawdzenie okresowe to uproszczony sposób kontroli sprzętu, który stanowi pierwszy etap legalizacji lub wzorcowania, ale w niektórych przypadkach może być wystarczającą formą nadzoru. W wielu dokumentach normatywnych stosowane jest także pojęcie walidacji, oznaczające potwierdzenie (przez przedstawienie dowodu obiektywnego), że zostały spełnione wymagania dotyczące zamierzonego zastosowania. Takim obiektywnym dowodem w odniesieniu do wyposażenia pomiarowego może być świadectwo legalizacji, wzorcowania lub sprawdzenia. N O R M Y O D N I E S I E N I A I P R A K TYC Z N E P R OWA D Z E N I E N A D Z O R U

Organizacje posiadające wdrożony system zarządzania jakością oparty na normach serii ISO 9000 są zobligowane

udokumentowany, np. w formie procedury, instrukcji czy algorytmu, tak, aby jednoznacznie zdefiniowane były role, odpowiedzialności i uprawnienia personelu, wymagane działania oraz konieczne dokumenty i zapisy jakości. Ważnym elementem jest rejestr przyrządów, który poza podstawowymi danymi poszczególnych instrumentów i ich jednoznaczną identyfikacją może zawierać miejsce ich użytkowania/przechowywania, okresy pomiędzy czynnościami kontrolnym i wszelkie inne dane, istotne z punktu widzenia realizowanych procesów. Dodatkowym usprawnieniem może być wykorzystanie współczesnych narzędzi informatycznych – arkuszy kalkulacyjnych, systemów baz danych

Krzysztof Skrzypek – Specjalista ds. Spawalnictwa TÜV Rheinland Polska Sp. z o.o. Absolwent Wydziału Inżynierii Metali i Informatyki Przemysłowej AGH w Krakowie. Inżynier spawalnik IWE, inspektor IWI-C. Posiada polskie i międzynarodowe doświadczenie w obszarach kontroli i zapewnienia jakości w procesach wytwarzania oraz prowadzeniu nadzoru spawalniczego.

Wiedza i praktyka

Rola empatii w zarządzaniu Jest wypadkową trzech składowych: umiejętności skupiania się na innych, umiejętności budowania relacji społecznych oraz samoświadomości. Empatia, bo o niej mowa, może być pomocna nie tylko w relacjach osobistych, ale sprawdzać się również na gruncie biznesowym. O tym, jaki ma wpływ na styl zarządzania i jakie korzyści niesie liderowi, można przeczytać w publikacji Harvard Business Review Empatia. Inteligencja emocjonalna, która zawiera serię tekstów poświęconych temu właśnie aspektowi ludzkiej natury. Empatia pozwala odnieść sukces i jest cechą charakterystyczną prawdziwego lidera. Człowiek sukcesu powinien więc rozumieć punkt widzenia drugiej osoby (empatia poznawcza) i być zdolnym poczuć to, co czuje ktoś inny (empatia emocjonalna). Powinien też mieć zdolność wyczucia oczekiwań drugiej strony (empatyczna troska).

zwiększa poczucie własnej wartości rozmówcy, dzięki słuchaczowi, który okazuje wsparcie i tworzy bezpieczne środowisko. To także kooperatywna rozmowa, gdzie strona potrafi kwestionować założenia i się z nimi nie zgadzać, ale w taki sposób, by rozmówca czuł okazywaną pomoc, a nie rywalizację w kłótni.

WSPÓŁCZUCIE I BEZWZGLĘDNOŚĆ

E M PAT I A A JA KO Ś Ć Z E B R A Ń

A TA K TY K A M E N E D Ż E R S K A

Lider powinien potrafić rozszyfrować myśli innych ludzi i dostrzec ukryte konflikty pomiędzy poszczególnymi członkami grupy. Te pozwalają zorientować się, jak słuchacze reagują na przedstawiane treści. Liczy się również świadome reagowanie lidera na sytuację (emocjonalne zarządzanie). Chodzi o wzbudzenie w odbiorcach nadziei i entuzjazmu, bo to rodzi kreatywność.

Empatia okazuje się być jedną z technik zarządzania i jest pomocna w radzeniu sobie ze swoją reakcją na niepowodzenie zespołu. Oczywiste są frustracja i zganienie – rozładowują napięcie i rozgoryczenie, ale też dają negatywny sygnał zespołowi, by zachował czujność. Innym rozwiązaniem jest okazanie współczucia i ciekowości, zatem wykorzystanie zaistniałej sytuacji do udzielenia kilku rad. Badania obrazowania mózgu pokazują, że o wiele bardziej sprawdza się drugie podejście, bo taki sposób reakcji zwiększa lojalność i zaufanie pracowników, przekładając się na poprawę wyników zespołu. Gwałtowność lidera zamyka podwładnych na gotowość podejmowania ryzykownych decyzji w przyszłości (kulturę eksperymentowania) i potrzebę poszerzania swojej wiedzy i innowacyjności. Ten powinien zatem: opanować emocje i spojrzeć na problem z dystansu, postawić się w sytuacji pracownika i wybaczyć, świadomie zareagować. UMIEJĘTNOŚĆ SŁUCHANIA

Posiada ją ten, kto nie milczy, a od czasu do czasu zadaje pytania, prowadzi dialog. Umiejętne słuchanie to interakcja, która

L U K A E M PATYC Z N A

Seria eksperymentów wykazała, że osoby, które doświadczyły przeciwności losu, są mniej skłonne do okazywania współczucia tym, którzy mierzą się z problemami aktualnie. Odpowiedzialna za to tzw. luka empatyczna powoduje, że ci, którzy poradzili sobie z trudnościami, zatem odnieśli sukces, wyparli negatywne doświadczenia. W tym przypadku kierowanie się lidera empatią znaczy tyle, co wyjście poza własne doświadczenia z przeszłości – zamiast na sobie, warto skupić się na drugiej osobie. W Ł A D Z A JA KO W R Ó G E M PAT I I

Im większa władza, tym mniejsze pokłady empatii. Władza przeszkadza w rozpoznawaniu cudzych emocji, a tym, którzy ją posiadają, często służy do zaspokajania własnego ego i interesów. Zwykle ma to początek w podejmowaniu

Anna Banach – Specjalista ds. Marketingu TÜV Rheinland Polska Sp. z o.o. Absolwentka Socjologii i Filozofii na Uniwersytecie Śląskim w Katowicach. Z TÜV Rheinland związana od 2011 roku.

złych decyzji o niewielkim znaczeniu, ale też narzucaniu innym własnego zdania i domaganiu się specjalnego traktowania. Lider powinien więc być czujny na tego typu zagrożenia, prosić o pomoc innych, pytać o opinię – podejmować każdą aktywność w duchu empatii. Zachowywać autentyzm i na bieżąco korygować swoje podejście, pozostając spójnym w życiu zawodowym i osobistym.

Testerzy Jakości już od roku dzielą się wiedzą na kanale YouTube! Testerzy Jakości już od roku zwracają uwagę konsumentów na funkcjonalność, użyteczność, a także bezpieczeństwo produktów, które stają się tematem materiałów publikowanych na kanale YouTube. O tym, czy udało się spełnić założenia kampanii edukacyjnej, opowiadają Milena Zielińska, Kierownik ds. Rozwoju Certyfikacji Wyrobów TÜV Rheinland Polska Sp. z o.o., i Mariusz Petri, Kierownik Sekcji Marketingu spółki.

E M PATYC Z N E P R O J E K TOWA N I E P R O D U K TÓW

Empatię warto też wykorzystać w procesie projektowania produktu. Stworzenie profilu człowieka, do którego ma być kierowany wyrób, jest fundamentem sukcesu. Chodzi o głębokie, jakościowe dane, a nie statystyczne, rynkowe wyliczenia. Zorientowanie nie na technologię, a na człowieka i jego uczucia. G R A N I C E E M PAT I I

Empatia jest wyczerpująca – prowadzi do stanu „przemęczenia współczuciem”, na co szczególnie narażone są osoby pracujące w opiece zdrowotnej i służbie społecznej. Wygrywa tylko jedna strona, bo wyczerpuje zasoby własne – im więcej empatii okazuje się jednej osobie, tym mniej jest jej dla kogoś innego; współczucie dla własnych pracowników i współpracowników prowadzi czasem do agresywnych reakcji w stosunku do innych. Nadmiar empatii może też zaburzać prawidłową ocenę etyczną, która leży w nadmiernej lojalności względem osób z danego kręgu pracowniczego. Przejawem tego może być przymykanie oczu na drobne wykroczenia, również własne, na rzecz przynależności. Takie rozumienie empatii może stać w sprzeczności ze sprawiedliwością. Aby zadbać o granice empatii, lider powinien dzielić zadania między pracowników, czyniąc ich odpowiedzialnymi tylko za poszczególne grupy osób, np. tylko za klientów. Pomocne jest stosowanie integracyjnych rozwiązań, które pozwolą złagodzić konflikt. Kluczowy jest też czas wolny i możliwość regeneracji.

Pierwotne założenia projektu to przede wszystkim chęć dzielenia się wiedzą. TÜV Rheinland, jako ekspert w dziedzinie badań i certyfikacji, postanowiła wykorzystać swoje doświadczenie i edukować konsumentów, aby ci podejmowali świadome i przemyślane decyzje zakupowe. - W sposobie komunikacji do

konsumenta liczył się nie tylko pomysł, ale i forma jego realizacji. Dlatego zdecydowaliśmy się na wykorzystanie nowoczesnego narzędzia, jakim jest

video marketing. Wartościowe treści w interesującym i zachęcającym widzów formacie stały się odpowiedzią na potrzeby nie tylko konsumentów, ale, jak się okazało, również branży – mówi Mariusz Petri.

- Współpraca przy kampanii to dla nas bardzo duża wartość. Pozwoliła nam dotrzeć do świadomości klienta, który rozpoznając znaki certyfikacji jednostki certyfikującej, wie, że gwarantują one dobrą jakość produktu – mówi Krzysztof Birke, Kierownik Działu Technicznego Grupy TOPEX.

Poza pozytywnym wpływem projektu bezpośrednio na samych klientów TÜV Rheinland, poprzez dotarcie do szerokiego grona świadomych konsumentów z wartościową dla nich informacją, wzrosła również świadomość marki. - Otrzymujemy

wiele informacji z rynku na temat kampanii Testerzy Jakości i umiejętnego przekazywania technicznych aspektów związanych z szeroko rozumianą jakością produktów i usług – mówi Milena Zielińska.

Jakosc Zapisz się na roczną, bezpłatną prenumeratę drukowanej Jakości Imię Nazwisko Firma Stanowisko Adres do wysyłki Wpisz hasło 1

Poziomo

2. Jest jednym z elementów kontroli zbieraczy 5. Zmęczeniowa, jedna z właściwości użytkowych wyrobu budowlanego 7. Praktyka porównywania procesów i praktyk stosowanych przez przedsiębiorstwo, sposób na doskonalenie organizacji 8. Jedno z narzędzi pozwalających ograniczyć negatywny wpływ na środowisko 10. Zagrożone wyginięciem, CEMEX pomaga w organizowaniu miejsc im przyjaznych 13. Numeryczne, procesów spawalniczych 16. Zdolność do przenoszenia energii 17. Potwierdzenie spełnienia wymagań przez dane urządzenie 18. Mogą być powtórnie wykorzystane 21. Wzorcowanie 25. Energetyczna, może obniżyć koszty produkcji 27. ... Rolnictwa i Rozwoju Wsi 28. Odpadami, jest elementem polityki środowiskowej 29. Kontrolno-pomiarowe, podlega nadzorowi

Pionowo

1. Synonim produktu 3. Stosowane przez projektantów i producentów w budownictwie 4. Jest sposobem na zmniejszenie ilości odpadów 6. Aby uzyskać ten certyfikat, należy m.in. spełnić wymagania normy ISO 22000 9. O warunkach technicznych budynków 11. „... za środowisko”, jedna z kategorii nagród przyznawanych na 20-lecie TÜV Rheinland Polska 12. Medycyna na odległość 14. Mobilne, wykorzystywane w zdalnej opiece medycznej 15. Mogą zostać stwierdzone podczas audytu 19. Ekologiczne, mogą być zbierane z natury 20. Pospolity, objęty częściową ochroną 22. Jakościowe, powinny być m.in. mierzalne 23. Wykorzystuje technologie spawalnicze 24. Obok BSE i dioksyn miała wpływ na zaufanie do przemysłu spożywczego 26. Może być poznawcza lub emocjonalna

Do wygrania: 3 książki Empatia. Inteligencja emocjonalna Harvard Business Review ufundowane przez wydawnictwo Helion (www.onepress.pl), • 3 pendrivy TÜV Rheinland. Litery z pól oznaczonych kolorem tworzą hasło krzyżówki. Hasło prosimy przesłać mailem na adres redakcja@pl.tuv.com do 30 listopada 2018 roku. •

Biorąc udział w konkursie, zgadzam się na przetwarzanie danych w celach udziału w konkursie. Administratorem danych osobowych osób uczestniczących w konkursie jest TÜV Rheinland Polska Sp. z o.o. ul. Komitetu Obrony Robotników 56, 02-146 Warszawa. Dane będą przetwarzane na podstawie art. 6 ust 1 lit a RODO, za zgodą Uczestników. Dane nie będą przekazywane innym podmiotom. Dane będą przechowywane do czasu rozstrzygnięcia konkursu. Są podane są dobrowolnie, lecz są konieczne do uczestnictwa w konkursie. Osoby biorące udział mają prawo dostępu do swoich danych osobowych, sprostowania, sprzeciwu wobec przetwarzania, usunięcia lub ograniczenia, prawo do przenoszenia danych oraz wniesienia skargi do organu nadzorczego. Zgoda osób może być odwołana w dowolnym momencie bez wpływu na zgodność z prawem przetwarzania. Dane inspektora ochrony danych osobowych: Adam Piątek, adam.piatek@tuv.pl, adres korespondencyjny: TÜV Rheinland Polska Sp. z o.o. ul. Wolności 327, 41-800 Zabrze.

Skan lub zdjęcie wypełnionego formularza z tej strony prosimy przesłać na adres redakcja@pl.tuv.com lub faksem na numer +48 32 271 64 88.

Aby otrzymywać newsletter z Jakością w formie elektronicznej, prosimy wypełnić formularz pod linkiem: bit.ly/2OaI6Jm Administratorem Pani/Pana danych osobowych jest TÜV Rheinland Polska Sp. z o.o. z siedzibą w Warszawie 02-146 przy ulicy Komitetu Obrony Robotników 56, wpisana do Rejestru Przedsiębiorców Krajowego Rejestru Sądowego w Sądzie Rejonowym dla m. st. Warszawy w Warszawie XIII Wydział Gospodarczy Krajowego Rejestru Sądowego, KRS: 0000081930, REGON: 010422615. Kontakt inspektora ochrony danych: adam.piatek@tuv.pl. Przetwarzanie Pani/Pana danych osobowych odbywać się będzie na podstawie art. 6 ust 1 lit a RODO w celu realizacji prenumeraty magazynu. Pani/Pana dane nie będą przekazywane innym odbiorcom. Pani/Pana dane osobowe nie będą przekazywane do państwa trzeciego/organizacji międzynarodowej. Pani/Pana dane osobowe będą przechowywane przez okres trwania prenumeraty do czasu zakończenia jej realizacji lub odwołania Pani/Pana zgody. W związku z przetwarzaniem Pani/Pana danych osobowych, przysługują Pani/Panu następujące prawa: prawo dostępu do treści swoich danych osobowych, sprostowania, uzupełnienia, usunięcia, ograniczenia przetwarzania danych, wniesienia sprzeciwu wobec ich przetwarzania, przenoszenia danych, prawo do cofnięcia zgody w dowolnym momencie bez wpływu na zgodność z prawem przetwarzania, wniesienia skargi do organu nadzorczego. Podanie przez Panią/Pana danych osobowych jest konieczne do realizacji prenumeraty. Pani/Pana dane osobowe nie będą przetwarzane w sposób zautomatyzowany i nie będą profilowane.

2018/03

Szkolenia i egzaminy dla personelu: • Antykorozyjnych powłok malarskich • Badań nieniszczących • Nadzoru spawalniczego

Sprawdź terminy i lokalizacje na: https://bit.ly/2uY1iAX