duurzaam bouwen Gent worden al gebouwen verwarmd met de restwarmte van respectievelijk afvalverbrandingsinstallaties en een elektriciteitscentrale, en in de haven van Antwerpen wordt op dit moment onderzocht in welke mate de restwarmte van industrie kan worden gerecupereerd. ‘Onze steden zouden organismen moeten worden, met interactie tussen de verschillende onderdelen’, zegt Andy van den Dobbelsteen, hoogleraar Climate Design & Sustainability aan de TU Delft. ‘De koel installaties in een supermarkt produceren bijvoorbeeld permanent een grote hoeveelheid restwarmte, die door de omliggende huizen zou kunnen worden benut.’ Volgens Ellen Van Bueren, verbonden aan de afdeling Techniek, Bestuur en Management aan de TU Delft, staat onder meer de terughoudendheid van de klassieke bouwsector de grootschalige toepassing van duurzame technieken en technologie in de weg. ‘Die is beducht voor risico’s en vaak niet goed op de hoogte van wat allemaal mogelijk is.’ Dat bij een duurzame stadsontwikkeling doorgaans veel partijen betrokken zijn, maakt het er ook niet makkelijker op. ‘Er is technisch veel meer mogelijk dan wat vandaag wordt toegepast.’ Onderstaande voorbeelden uit Vlaanderen en Nederland geven een idee van hoe een duurzame wijk eruit kan zien.
Van passiefhuis naar passiefwijk
Samen duurzaam
duurzame wijken
Een duurzame woning is mooi, maar een volledig duurzame wijk is nog beter. Verschillende ambitieuze projecten in Vlaanderen en Nederland bieden een blik op hoe we in de nabije toekomst zouden kunnen wonen. Door Dieter DE CLEENE
Op een oude brouwerijsite in Leuven komt de nieuwe stadswijk Tweewaters, bestaande uit 1.200 lage-energiewoningen.
I
n het zuiden van Stockholm ligt het district Hammarby Sjöstad. Tegen 2017 moeten 26.000 mensen er in 11.000 flats wonen. Waterverbruik wordt er beperkt met spaarzame kranen en toiletten, en afvalwater ondergaat lokaal een zuiveringsproces. Verbranding van het daarbij vrijkomende biogas en van niet-recyclebaar afval voorziet het district van energie. Met de warmte van de lokale energiecentrale worden de woningen verwarmd. In de gebouwen geïntegreerde zonnecellen leveren elektriciteit die wordt gebruikt om via elektrolyse waterstof te produceren. Een brandstofcel gebruikt die waterstof vervolgens om zowel elektriciteit als warm water aan te leveren. Hammarby Sjöstad geldt als een mooi staaltje van duurzame stadsontwikkeling, net als Vauban in het Duitse Freiburg en dichter bij huis EVA-Lanxmeer in Culemborg en het Amsterdamse GWL-terrein. Het zijn bekende voorbeelden die steeds vaker navolging krijgen. ‘De interesse voor duurzame stadsontwikkeling neemt ook bij ons toe’, zegt Han Vandevyvere
van het Departement Architectuur, Stedenbouw en Ruimtelijke Ordening aan de KU Leuven. Aandacht voor duurzaamheid op wijk- of stadsniveau biedt namelijk een aantal schaalvoordelen, zoals collectieve groene energievoorziening en een doordacht waterbeheer. Maar wat maakt een wijk echt duurzaam? ‘Duurzaamheid bestaat uit drie pijlers’, zegt Vandevyvere. ‘Uiteraard is er het ecologische aspect. Denk daarbij onder meer aan het gebruik van milieuvriendelijke materialen, het beperken van afvalproductie en water- en energieverbruik, en ruimtegebruik met het oog op lokale ecosystemen en biodiversiteit. Maar duurzaamheid gaat ook over sociale en economische aspecten, zoals bereikbaarheid, veiligheid, mogelijkheden voor recreatie en betrokkenheid van verschillende bevolkingsgroepen. Een echt duurzaam project combineert die drie facetten.’ De stad als organisme Een duurzame nieuwbouwwijk optrekken is één ding, een volledige stad vol oude, ener-
Eos 52
gievretende gebouwen duurzaam maken is nog iets anders. ‘Het reduceren van de CO2uitstoot is daarbij de eerste prioriteit’, zegt Vandevyvere, tevens coördinator van het project Leuven Klimaatneutraal 2030. Projecten zoals in de Rotterdamse Sleephellingstraat, waarbij een 100 jaar oud woningblok werd gerenoveerd tot op passiefhuisstandaard, tonen aan dat er veel mogelijk is. ‘Waar de energievraag niet genoeg kan worden verlaagd, is het zaak om zoveel mogelijk gebruik te maken van groene energie.’ Daarbij gaat volgens Vandevyvere vooralsnog veel te weinig aandacht naar ‘groene warmte’, bijvoorbeeld door gebruik te maken van warmte die onder meer in elektriciteitscentrales en de industrie een bijproduct is. Warmtenetten die die warmte recupereren, zijn goed ingeburgerd in de Scandinavische landen en zijn aan een opmars bezig in Nederland, met op dit moment meer dan een half miljoen gebruikers. In Vlaanderen staat de techniek nog in de kinderschoenen, maar de interesse groeit. In Brugge, Roeselare en
Leuven: leven in de brouwerij Een groene long voor de stad Leuven. Dat moet de nieuwe stadswijk Tweewaters worden. Op een oude brouwerijsite aan de Dijle waar Inbev tot voor kort nog bier brouwde, komt niet alleen een 3,5 ha groot park, maar zullen ook 1.200 lage-energiewoningen worden opgetrokken. Een eerste gebouw, de zogenoemde ‘Balk van Beel’, genoemd naar ontwerper Stéphane Beel, is in volle aanbouw. Het langwerpige gebouw zal onder meer 101 lage-energiewoningen bevatten. Tweewaters moet volgens stadsontwikkelingsbureau Ertzberg een ‘volledig duurzaam’ stadsdeel worden. Energiezuinige woningen zijn slechts één aspect van de nieuwe wijk, die een demonstratieproject is rond energie-efficiëntie op wijkniveau, ondersteund door het Europese zevende kaderprogramma voor onderzoek en technologische ontwikkeling (FP7). De hele wijk zal van elektriciteit en warmte worden voorzien door een warmtekrachtkoppelingcentrale die in het begin op aardgas en uiteindelijk op biogas zal draaien. ‘Het biogas zullen we produceren door lokale vergisting van GFT’, vertelt Benoit Broos, directeur van
Ertzberg. ‘Daarvoor werken we samen met Ecowerf, de intercommunale die in de regio instaat voor afvalophaling. Bedoeling is om het aandeel biogas te laten toenemen naarmate de wijk groeit.’ De WKK-centrale zal niet alleen groene stroom leveren, de warmte die daarbij vrijkomt moet via een warmtenetwerk 88 procent van de warmtebehoefte in de wijk dekken. ‘Zo zorgt de WKK-centrale voor een jaarlijkse uitstootreductie van ruim 9.000 ton CO2’, aldus Broos. ‘Overtollige stroom kan aan
Afval kunnen bewoners met behulp van een persoonlijke sleutel kwijt in verschillende ‘monden’ die het afval wegen en naar ondergrondse containers leiden. Een persoonlijke factuur op basis van gewicht, zoals dat nu ook al in de rest van Leuven het geval is, moet sensibiliserend werken. Bij de keuze van de bouwmaterialen wordt zoveel mogelijk rekening gehouden met milieu. Zo draagt al het hout het FSC-label en zijn de tegels in de Balk van Beel Cradle
‘Koelinstallaties in een supermarkt produceren permanent warmte, die door omliggende huizen kan worden benut’ het elektriciteitsnet worden geleverd, waardoor de wijk CO2–negatief wordt.’ Een digitale ‘butler’ zal bewoners op de hoogte houden van hun energieverbruik, en tips geven voor een verdere inperking ervan. De Dijle wordt de natuurlijke ader doorheen de wijk, waar ook zuinig met water zal worden omgesprongen. ‘Zwart’ afvalwater afkomstig van toiletten en ‘grijs’, huishoudelijk afvalwater zal ter plaatse worden gezuiverd. Het gezuiverde grijze water wordt via een afzonderlijk toevoersysteem opnieuw ingezet, bijvoorbeeld voor de wasmachine en het spoelen van toiletten. Samen met het gebruik van gefilterd regenwater moet dat het drinkwaterverbruik met 60 procent verminderen.
to Cradle-gecertificeerd, waarbij aandacht wordt besteed aan de samenstelling, de mate waarin recycling mogelijk is en het energieen waterverbruik tijdens de productie. Ieper: wonen in een warmere wereld Wonen in de toekomst wordt wonen in een ander klimaat, met vaker voorkomende weersextremen zoals stormen en overstromingen. Het Europese Future Cities-project moet steden helpen om te gaan met de verwachte effecten van de klimaatverandering. Die zullen onder meer inspiratie kunnen opdoen in de Ieperse demonstratiewijk De Vloei, al bestaat die voorlopig enkel op papier. ‘De technische plannen zijn bijna afgerond’, zegt Een earthship is een huis gebouwd met aarde en afval.
Eos 53