A Guide to Wandering: Senses, Atmosphere, Place

ΟΔΟΙΠΟΡΙΚΟ ΤΗΣ ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΗΣ αισθήσεις / ατμόσφαιρα / τόπος

ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΑΟΥ ΤΩΝΙΑ

Επιβλέπων καθηγητής: Σπύρος Παπαδόπουλος Οκτώβρης 2016

A GUIDE TO WANDERING senses / atmosphere / place

UNIVERSITY OF THESSALY DEPARTMENT OF ARCHITECTURE

Postgraduate program of Architectural Design Instead Parapoesis

ΟΔΟΙΠΟΡΙΚΟ ΤΗΣ ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΗΣ αισθήσεις / ατμόσφαιρα / τόπος

ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΑΟΥ ΤΩΝΙΑ

Επιβλέπων καθηγητής: Σπύρος Παπαδόπουλος Οκτώβρης 2016

3

en summary “It’s not down in any map. True places never are.”

Herman Melville This research aims to create a ‘roadmap’ for understanding the concept of wandering and the personal experience of a place. The importance of the atmosphere, as a theoretical basis for the relationship that develops between man-wanderer and place, senses and perception, is analyzed as a means of experiencing a place in comparison with mere physical presence. Sensory experiences are incorporated through the body, or rather integrated into the body and human existence itself. “To some extent, any place imprinted in memory on one hand due to its uniqueness and on other hand because it has affected our body causing so many correlations that (place) is capable to reside in our personal world.” Through the analysis of atmosphere representations in examples ranging from architecture to cartography and the arts, this research focuses on perceiving our environment not only through spatial qualities, but mainly through the atmospheric and the intangible.

4

gr περίληψη “Δεν είναι σε κανένα χάρτη. Οι πραγματικοί τόποι ποτέ δεν είναι.”

Herman Melville Η ερευνητική εργασία αποσκοπεί στη δημιουργία ενός ‘οδικού χάρτη’ για την κατανόηση της έννοιας της περιπλάνησης και της βιωματικής εμπειρίας ενός τόπου. Η σημασία της ατμόσφαιρας, ως θεωρητικό υπόβαθρο για τη σχέση που αναπτύσσεται ανάμεσα στον άνθρωποπεριπλανητή και τον τόπο, στις αισθήσεις και την αντίληψή του, αναλύεται ως μέσο για την βίωση ενός τόπου σε αντιπαραβολή απλά με τη φυσική παρουσία. Οι αισθητηριακές εμπειρίες ενσωματώνονται μέσω του σώματος, ή μάλλον καλύτερα ενσωματώνονται στο ίδιο το σώμα και την ανθρώπινη ύπαρξη. “Μέχρι ενός σημείου, κάθε τόπος αποτυπώνεται στη μνήμη αφενός λόγω της μοναδικότητάς του και αφετέρου επειδή έχει επηρεάσει το σώμα μας προκαλώντας τόσους συσχετισμούς ώστε είναι ικανός (ο τόπος) να κατοικεί στον προσωπικό μας κόσμο.” Αναλύοντας παραδείγματα αναπαραστάσεων της ατμόσφαιρας από την αρχιτεκτονική εώς την χαρτογραφία και τις τέχνες, η ερευνητική εργασία δίνει έμφαση στην κατανόηση του περιβάλλοντός μας όχι μόνο μέσω χωρικών ποιοτήτων, αλλά κυρίως μέσω του ατμοσφαιρικού και του άυλου.

5

“ΟΔ ΟΙ Π Ο Ρ Ι ΚΟ Τ ΗΣ ΠΕ ΡΙ ΠΛ Α Ν ΗΣΗΣ” αισθήσεις / aτμόσφαιρα / τόπος

6

index ΠΡΟΛΟΓΟΣ

1. Το οδοιπορικό 2. Η αφορμή 3. Η έρευνα 4. Οι στόχοι

1.1 Απο την αίσθηση στην αντίληψη

6 7 8 9

1. ΑΙΣΘΗΣΕΙΣ - ΣΩΜΑ 12

1.1.1 Αισθήσεις – Συνείδηση - Παρουσία 1.1.2 Το σώμα ως μονάδα μέτρησης του χώρου

ΤΟ ΑΤΜΟΣΦΑΙΡΙΚΟ ΣΥΜΠΑΝ

1.2 Σωματική (βιωματική και αισθητηριακή) εμπειρία 1.3 Το εικονικό νέφος/digital cloud

30

1.3.1 Χωρική αντίληψη και Παρουσία στον άυλο τόπο 1.3.2 Ψηφιακό σώμα και αισθητηριακή εμπειρία

2.1 Ο όρος ‘ατμόσφαιρα’ 2.2 Η υλικότητα 2.3 Το αρχιτεκτόνημα 2.4 Η βιωματική τέχνη

ΤΟΠΟΙ & ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΕΙΣ

22

1.2.1 Η ποιητική του χώρου 1.2.2 Η εμπειρια μέσω των αισθήσεων (το παράδειγμα του ήχου)

1.1 Χώρος και Τόπος 1.2 Το ‘δαιμόνιο’ του τόπου

2.1 Ο πλάνητας και ο ταξιδευτής 2.2 Χάρτες, αναπαραστάσεις και souvenirs 2.3 Σημειώσεις ενός οδοιπορικού

2. ΑΤΜΟΣΦΑΙΡΑ 40 44 52 62

1. ΤΟΠΟΣ 74 76

2. ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΗ 82 88 102

ΕΠΙΛΟΓΟΣ Βιβλιογραφία

7

“ΟΔ ΟΙ Π Ο Ρ Ι ΚΟ Τ ΗΣ ΠΕ ΡΙ ΠΛ Α Ν ΗΣΗΣ” αισθήσεις / aτμόσφαιρα / τόπος

1.

Το οδοιπορικό

Η ερευνητική εργασία αποσκοπεί στην καταγραφή ενός οδοιπορικού της περιπλάνησης και κατ’ επέκταση της βιωματικής εμπειρίας ενός τόπου. Είναι ένας ‘οδικός χάρτης’ με υπόμνημα τις αισθήσεις, την ατμόσφαιρα και τον τόπο. Ένα οδοιπορικό ξεκινάει πάντα με την μετακίνηση σε έναν τόπο (το ταξίδι) και ολοκληρώνεται αποκτώντας φυσική υπόσταση μέσω της καταγραφής αυτής της εμπειρίας. Εάν το ταξίδι ήταν η ίδια η περιπλάνηση, τι αναπαραστατικά μέσα θα επιλέγαμε για να αποτυπώσουμε το βίωμα, μεταδίδοντας συγχρόνως την αίσθηση της αμεσότητας και των αισθήσεων που αυτό προκαλεί; Επιλέγουμε να προσεγγίσουμε την έννοια της περιπλάνησης ως έναν περίπατο σε τόπους φυσικούς ή εικονικούς, που περιβάλλουν το σώμα και φιλοξενούν τις δράσεις, τις διαθέσεις και τις αντιλήψεις του. Όπου ‘τόπος’ μπορούμε να εννοήσουμε ένα φυσικό τοπίο, μία πόλη, ένα κτίριο, ένα δωμάτιο, μία εικαστική εγκατάσταση, την άυλη χωρικότητα του διαδικτύου, κ.ο.κ. Τί είναι όμως αυτό που παίζει το σημαντικότερο ρόλο στη βίωση της χωρικής εμπειρίας, αν όχι η ατμόσφαιρα; Αναλύοντας παραδείγματα εκδηλώσεων ή αναπαραστάσεων της ατμόσφαιρας από την αρχιτεκτονική εώς τηχαρτογραφία και τις τέχνες, η ερευνητική εργασία δίνει έμφαση στην κατανόηση του περιβάλλοντός μας όχι μόνο μέσω χωρικών ποιοτήτων, αλλά κυρίως μέσω του ατμοσφαιρικού και του άυλου. Μπορεί ένα τέτοιο οδοιπορικό να μην μας κάνει απαραίτητα καλύτερους αρχιτέκτονες, αλλά ίσως έτσι ανακαλύψουμε μια νέα διάσταση για τη συμφιλίωση του εαυτού μας με τον κόσμο γύρω μας.

8

πρόλογος 2. “Η έννοια της ατμόσφαιρας προβληματίζει την αρχιτεκτονική σκέψη, στοιχειώνοντας όσους προσπαθούν να την αποφύγουν και διαφεύγοντας από όσους την αναζητούν.” Mark Wigley.1 Η παραπάνω φράση του Mark Wigley συνοψίζει με τον καλύτερο τρόπο τους προβληματισμούς που οδήγησαν αρχικά στη διερεύνηση της έννοιας της ατμόσφαιρας. Υπάρχει μια λεπτή γραμμή ανάμεσα στο τί είναι ατμόσφαιρα και τί όχι. Ένας λόγος για τον οποίο είναι δύσκολο να δωθεί ένας σαφής ορισμός για την ατμόσφαιρα είναι γιατί “δεν υπάρχει τίποτα που δεν έχει ατμόσφαιρα ή που δεν θα μπορούσε να περιγραφεί ως ατμοσφαιρικό”2 : οι πόλεις περιγράφονται ως προς την ατμόσφαιρα που εκπέμπουν, υπάρχει ατμόσφαιρα μεταξύ ανθρώπων, η ατμόσφαιρα ενός δρόμου ή μιας γειτονιάς, η ατμόσφαιρα των ιερών χώρων λατρείας, η ατμόσφαιρα μίας εποχής κ.α.3 Αυτή η διάχυση της ατμόσφαιρας υποννοεί ότι υπάρχει την ίδια στιγμή παντού και πουθενά ενώ συγχρόνως έχει τη δυνατότητα να “επηρεάζει τη χωρική αντίληψη και εμπειρία”.4 Η ατμόσφαιρα μπορεί να γίνει αντιληπτή με την πνευματική έννοια, φορτίζοντας έναν χώρο με ένα συγκεκριμένο “πνευματικό ή συναισθηματικό τόνο.”5 Δεν πρόκειται ακριβώς για κάτι άυλο, καθώς σχετίζεται αλλά και δημιουργείται από τον υλικό κόσμο, αλλά δεν είναι και ακριβώς ουσιώδες καθώς δεν μπορούμε να την αγγίξουμε με φυσικό τρόπο. Αν και έχει συνδεθεί με την αντίληψη του χώρου, η ατμόσφαιρα δεν αφορά μόνο μία άυρα ή ένα συναίσθημα. Η ατμόσφαιρα δεν είναι κάτι “αντικειμενικό, παρ’ όλο που σχετίζεται με αντικείμενα”6 αλλά συγχρόνως υπάρχει σε “αντικείμενα που κάνουν αισθητή την παρουσία τους”7. Ούτε όμως είναι κάτι εντελώς υποκειμενικό αν και “εξαρτάται από το εκάστοτε υποκείμενο, κοινώς τις αισθήσεις και την σωματική παρουσία των ανθρώπων.”8 Έτσι, η σημασία της ατμόσφαιρας ως θεωρητικό υπόβαθρο για τη σχέση που αναπτύσσεται ανάμεσα στον άνθρωπο και τον τόπο, στις αισθήσεις και την αντίληψή του, αναλύεται ως μέσο για την βίωση ενός τόπου (φυσικού ή εικονικού) σε αντιπαραβολή με την παρουσία (φυσική ή εικονική). “Είτε οι άνθρωποι έχουν πλήρη επίγνωση αυτού είτε όχι, στην πραγματικότητα τροφοδοτούνται από την «ατμόσφαιρα» των πραγμάτων με τα οποία ζουν, έχουν τις ρίζες τους σε αυτά ακριβώς όπως ένα φυτό είναι ριζωμένο στο έδαφος στο οποίο φυτεύεται.” Frank Lloyd Wright,1954.9 1 Wigley, Mark, “The Architecture of Atmosphere”, Daidalos, 1998, σελ.18. Ίδια μετάφραση. Πρωτότυπο κείμενο: “The concept of atmosphere troubles architectural discourse, haunting those who try to escape it and eluding those that chase it”.

2 Anderson Ben, “Affective Atmospheres. Emotion, Space and Society 2”, 2009, σελ.78.

3 Anderson Ben, “Affective Atmospheres. Emotion, Space and Society 2”, 2009, σελ.78.

4 Preston, Julieanna, “In the Mi(d)st Of.” Architectural Design, Vol. 78, Issue 3, 2008, σελ. 6-11.

5 Böhme, Gernot, “The Space of Bodily Presence and Space as a Medium of Representation”. In Transforming Spaces.

The Topological Turn in Technology Studies. Darmstadt, Germany, 2003, Σελ 5. http://www.ifs.tu-darmstadt.de/fileadmin/gradkoll/Publikationen/space-folder/pdf/Boehme.pdf (προσπελάστηκε: 5/6/2016) 6 Bohme Gernot, “Atmosphere as the Fundamental Concept of a New Aesthetics”, Thesis Eleven, 1993, σελ.122.

7 Ibis, σελ.122.

8 Ibis, σελ.122.

9 Ίδια μετάφραση. Πρωτότυπο κείμενο: “Whether people are fully conscious of this or not, they actually derive coun-

9

Η αφορμή

“ΟΔ ΟΙ Π Ο Ρ Ι ΚΟ Τ ΗΣ ΠΕ ΡΙ ΠΛ Α Ν ΗΣΗΣ” αισθήσεις / aτμόσφαιρα / τόπος

3.

Η έρευνα

Η εργασία αρθρώνεται σε δυο θεματικές ενότητες έχοντας πάντα ως γνώμονα τις έννοιες ‘αισθήσεις’ και ‘αντίληψη’ σε σχέση με τις έννοιες της ‘ατμόσφαιρας’ και του ‘τόπου’. Η έρευνα κινείται ανάμεσα στην αρχιτεκτονική, την τεχνολογία, την τέχνη και τη φαινομενολογία, ανακαλύπτοντας συνδέσεις μεταξύ τους αλλά και περιπτώσεις όπου ο ένας όρος συμπληρώνει τον άλλον. Στην πρώτη ενότητα δίνεται το υπόβαθρο πάνω στο οποίο θα βασιστούμε για να κατανοήσουμε το ‘σύμπαν’ της ατμόσφαιρας. Αρχικά αναλύεται η σχέση αισθήσεων και σώματος ως πρωταρχικό εργαλείο της αντίληψής μας. Το σώμα είναι η φυσική παρουσία μας στον κόσμο και οι αισθήσεις είναι το μέσο που μας ‘τοποθετεί’ στον κόσμο μέσω μίας βιωματικής διαδικασίας. Στην περίπτωση του εικονικού χώρου όπου μεταβάλλεται η έννοια της χωρικότητας όπως την αντιλαμβανόμαστε στον φυσικό χώρο, αναλύονται οι τρόποι που επαναπροσδιορίζουμε την παρουσία και τους αισθητηριακούς μας μηχανισμούς. Στη συνέχεια επιχειρείται μία ανάλυση του όρου ‘ατμόσφαιρα’ απο διαφορετικές σκοπιές για τη καλύτερη κατανόησή του. Η έννοια της ‘ατμόσφαιρας’ όπως αυτή ερμηνεύεται από την επιστήμη της φαινομενολογίας, μας δίνει μία βαθύτερη αντίληψη του κόσμου που μας περιβάλλει. Επίσης αναδεικνύεται η σημασία της υλικότητας, των υφών και της φθοράς, στη διέγερση των αισθητηριακών μας μηχανισμών. Ο ρόλος της αρχιτεκτονικής στη δημιουργία ατμόσφαιρας και, ανάποδα, η ατμόσφαιρα ως εργαλείο στα χέρια ενός αρχιτέκτονα αναλύονται μέσα από θεωρητικές προσεγγίσεις και παραδείγματα αρχιτεκτονικών έργων. Η συνεισφορά της τεχνολογίας από τη δεκαετία του 60 και μετά και οι σύγχρονοι προβληματισμοί για την αρχιτεκτονική των αισθήσεων οδήγησαν σε νέες προσεγγίσεις της αρχιτεκτονικής, πλέον ως ατμόσφαιρα και όχι ως φόρμα. Σε μία προσπάθεια περαιτέρω διερεύνησης των αισθήσεων και της αντίληψης αναλύονται παραδείγματα από τη σκοπιά της τέχνης, και συγκεκριμένα ‘εικαστικά ενεργοποιημένων χώρων’ στους οποίους ο θεατής καλείται να συμμετέχει βιωματικά. Η δεύτερη ενότητα αφορά στον τόπο και την περιπλάνηση, όροι ειδωμένοι μέσα από το πρίσμα της ατμόσφαιρας και των αισθήσεων. Ο τρόπος που αντιλαμβανόμαστε έναν τόπο είναι άρρηκτα συνδεδεμένος με το ‘πνεύμα’10 του τόπου , το ‘δαιμόνιό’ 11 του ή αλλιώς την ατμόσφαιρά του. Η βιωματική εμπειρία ενός τόπου και η ανάγνωση του ‘πνεύματός’ του γίνεται μέσα από τη διαδικασία της περιπλάνησης, της περιήγησης, του ταξιδιού. Οι τρόποι με τους οποίους αναπαραστούμε τους τόπους που επισκεπτόμαστε όχι ως τουρίστες αλλά ως περιηγητές, αναλύονται τελικά ως παραδείγματα αναπαραστάσεων και καταγραφών της ατμόσφαιράς τους. tenance and sustenance from the ‘atmosphere’ of the things they live in or with. They are rooted in them just as a plant is in the soil in which it is planted.”

10 Norberg-Schulz Christian, “Genius Loci-Το Πνέυμα του Τόπου-Για μια Φαινομενολογία της Αρχιτεκτονικής”, μτφ. Μίλτος Φραγκόπουλος, Αθήνα, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Ε.Μ.Π., 2009.

11 Απόδοση του όρου genius loci του Christian Norberg-Schulz από τον Α.Κωτσιόπουλο στο: Α.Κωτσιόπουλος, “Κριτική της Αρχιτεκτονικής Θεωρίας”, University Studio Press, Θεσσαλονίκη, 1985, σελ.83.

10

πρόλογος 4.

Οι στόχοι Με αφορμή την αρχική φράση του Mark Wigley, η συγκεκριμένη εργασία στοχεύει στην ‘αναζήτηση όσων μας διαφεύγουν’ και κατ’ επέκταση στην απάντηση ερωτημάτων όπως: - Ποιές είναι οι νοητικές διαδικασίες κατά τις οποίες αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο γύρω μας; - Στη σύγχρονη εποχή όπου έχει εισέλθει στις ζωές μας η έννοια του ψηφιακού/ εικονικού τόπου, πώς διαχειριζόμαστε αυτή τη νέα συνθήκη και τι σημαίνει αυτό για τον τρόπο που τοποθετούμε τη virtual εκδοχή του εαυτού μας μέσα σε αυτόν; - Ποιά είναι η αρχιτεκτονική σκοπιά του θέματος της ατμόσφαιρας, και ποιός ο ρόλος του αρχιτέκτονα; - Ποιά είναι η διαχρονική αλλά και η σύγχρονη συνεισφορά της τέχνης στη διερεύνηση των αισθήσεων και της αντίληψης; - Ένας τόπος είναι δυνατό να περιγραφεί ως ένα σύνολο από ατμόσφαιρες; - Με ποιές μεθόδους απεικονίζεται ένας τόπος ως σύνολο ατμοσφαιρών και τι εκφραστικά μέσα χρησιμοποιούνται; - Η περιπλάνηση ως γενεσιουργός διαδικασία βιωματικών εμπειριών, μπορεί να αποτελέσει ένα εργαλείο προς μια πιο συνειδητοποιημένη αντίληψη του κόσμου γύρω μας; Σκοπός αυτής της εργασίας δεν είναι να καταλήξει σε συγκεκριμένες θέσεις αλλά να αναδείξει περισσότερο έναν διαφορετικό τρόπο προσέγγισης των θεματικών που αναλύονται.

11

“ΟΔ ΟΙ Π Ο Ρ Ι ΚΟ Τ ΗΣ ΠΕ ΡΙ ΠΛ Α Ν ΗΣΗΣ” αισθήσεις / aτμόσφαιρα / τόπος

12

ΜΕΡΟΣ 1 ο ΤΟ ΑΤΜΟΣΦΑΙΡΙΚΟ ΣΥΜΠΑΝ

1.1 Απο την αίσθηση στην αντίληψη

1. ΑΙΣΘΗΣΕΙΣ - ΣΩΜΑ

1.1.1 Αισθήσεις – Συνείδηση - Παρουσία 1.1.2 Το σώμα ως μονάδα μέτρησης του χώρου

1.2 Σωματική (βιωματική και αισθητηριακή) εμπειρία 1.2.1 Η ποιητική του χώρου 1.2.2 Η εμπειρια μέσω των αισθήσεων (το παράδειγμα του ήχου)

1.3 Το εικονικό νέφος/digital cloud 1.3.1 Χωρική αντίληψη και Παρουσία στον άυλο τόπο 1.3.2 Ψηφιακό σώμα και αισθητηριακή εμπειρία

2.1 Ο όρος ‘ατμόσφαιρα’ 2.2 Η υλικότητα 2.3 Το αρχιτεκτόνημα 2.4 Η βιωματική τέχνη

2. ΑΤΜΟΣΦΑΙΡΑ

13

“ΟΔ ΟΙ Π Ο Ρ Ι ΚΟ Τ ΗΣ ΠΕ ΡΙ ΠΛ Α Ν ΗΣΗΣ” αισθήσεις / aτμόσφαιρα / τόπος

1. ΑΙΣΘΗΣΕΙΣ ΣΩΜΑ 1.1 Από την αίσθηση στην αντίληψη

1.1.1 Αισθήσεις / Συνείδηση / Παρουσία Ερευνώντας τους τρόπους που αντιλαμβανόμαστε ο,τι μας περιβάλλει, είναι αναπόφευκτο να μιλήσουμε για τις αισθήσεις και τη συνείδηση. Η συνείδησή μας είναι μία ενσώματη συνείδηση. Ο κόσμος περιστρέφεται γύρω από το αισθητικό και σωματικό μας κέντρο. “Είμαι το σώμα μου”1, ισχυρίζεται ο Gabriel Marcel, “είμαι ο χώρος όπου βρίσκομαι”2 γράφει ο ποιητής Noel Arnaud, και ο Ludwig Wittgenstein συμπληρώνει: “είμαι ο κόσμος μου”.3 Οι αισθήσεις δεν είναι απλά παθητικοί δέκτες ερεθισμάτων, και αντίστοιχα το σώμα δεν είναι απλά ένα σημείο από το οποίο παρατηρούμε τον κόσμο. Ολόκληρη η ύπαρξή μας είναι ένα αισθητηριακό και σωματικό είδος ύπαρξης. Το σώμα δεν είναι η βάση της γνωστικής σκέψης, αλλά οι αισθήσεις και η σωματική μας 1 Maurice Merleau-Ponty, Sense and NonSense. Northwestern University Press, Evanston, III., 1964, σελ. 12. Ιδια μετάφραση. Πρωτότυπο κείμενο: “I am my body”.

2 Bachelard Gaston, «Η Ποιητική του χώρου», μτφ. Ελένη Βέλτσιου και Ιωάννα Χατζηνικολή, 5η έκδοση, Αθήνα, Εκδόσεις Χατζηνικολή, 1982, σελ.157. Ιδια μετάφραση. Πρωτότυπο κείμενο: “I am the space, where I am.”

3 https://en.wikiquote.org/wiki/Ludwig_Wittgenstein Ιδια μετάφραση. Πρωτότυπο κείμενο: “I am my world.”

14

αισθήσεις / σώμα από την αίσθηση στην αντίληψη

παρουσία παράγουν και αποθηκεύουν σιωπηλά τη γνώση. Ίσως πιο συγκεκριμένα, η γνώση όλων των προηγούμενων κοινωνιών βρίσκεται αποθηκευμένη στις αισθήσεις και στο σώμα μας. Δεν είναι μία γνώση που θα μπορούσε να μεταλαμπαδευτεί με λέξεις ή έννοιες. Η απόκτηση μίας δεξιότητας δεν βασίζεται σε λεκτική διδασκαλία, παρά στην μεταφορά της δεξιότητας από το σώμα του δασκάλου απευθείας στο σώμα του μαθητευόμενου δια μέσου της αισθητηριακής αντίληψης και της μίμησης. “Δεν υπάρχει τίποτα στο νου, που να μην ήταν πριν στις αισθήσεις.”

John Locke4 Η παραπάνω φράση του John Locke θεμελίωσε την έννοια της αισθησιοκρατίας στη σύγχρονη φιλοσοφία. Η αισθησιοκρατία είναι μια γνωσιολογική-φιλοσοφική θεωρία σύμφωνα με την οποία κάθε γνώση προέρχεται αποκλειστικά από τις αισθήσεις. Για την αισθησιαρχία η γνώση είναι μια απλή απεικόνιση της αντίληψης. Η αισθησιοκρατία δέχεται πως η ψυχή, το πνεύμα είναι ένα άγραφο χαρτί (Locke), 4 “nihil est in intellectu, quod non prius in sensu.” Λεξικό Φιλοσοφικών Όρων, Αγησίλαος Σπ.Ντόκας, Αστήρ, Αθήνα 1980, Αισθησιαρχία.

πάνω στο οποίο αποτυπώνονται σταδιακά οι εντυπώσεις που αποκτούνται με τις αισθήσεις και οι οποίες (εντυπώσεις) αποτελούν το κύριο συστατικό του ψυχικο-πνευματικού μας κόσμου. Η ηθική αισθησιοκρατία προβάλλει ως ύψιστο αγαθό την ηδονή που προέρχεται από τις αισθήσεις και που πρέπει να είναι η μοναδική επιδίωξη του ανθρώπου και αποτελεί μια ακραία περίπτωση του εμπειρισμού. “Άνθρωποι από διαφορετικές κουλτούρες, όχι μόνο μιλούν διαφορετική γλώσσα αλλά, και πιο σημαντικό, κατοικούν σε διαφορετικούς αισθητηριακούς κόσμους.”

Edward T. Hall, 1966 5 Η εννοια αισθητική δεν αφορά μόνο την οπτική εικόνα των πραγμάτων. Αντιθέτως, αναφέρεται σε ολόκληρο τον αισθητηριακό μηχανισμό του ανθρώπου; στις αισθήσεις και στα συναισθήματα, όλα αυτά που μας κάνουν να νιώθουμε, να αισθανόμαστε, να ανακαλύπτουμε, να σκεφτόμαστε, να αναπολούμε, να φανταζόμαστε και μας οδηγούν σε νέες αντιλή5 Zardini Mirko, (ed.), “Sense of the City”, Baden, Lars Muller Publishers, 2005, σελ.30. Ίδια μετάφραση. Αρχικό κείμενο: “People from different cultures not only speak different languages but, what is possibly more important, ‘inhabit different sensory worlds.’”

15

“ΟΔ ΟΙ Π Ο Ρ Ι ΚΟ Τ ΗΣ ΠΕ ΡΙ ΠΛ Α Ν ΗΣΗΣ” αισθήσεις / aτμόσφαιρα / τόπος

Caprice Sir William Russell Flint (Scottish, 1880-1969)

16

αισθήσεις / σώμα από την αίσθηση στην αντίληψη

ψεις και διαλόγους μεταξύ μας. Με λίγα λόγια, το πιο παναθρώπινο και ξεχωριστό χαρακτηριστικό μας. Οι αισθησεις απο τη μία και η λογική από την άλλη, είναι δυο πολύ διαφορετικοί δρόμοι προς τη γνώση και την αντίληψη. Οι αισθήσεις περιλαμβάνουν την εμπειρική γνώση μέσω αισθητηριακών εμπειριών ενώ η κοινή λογική είναι η παραγωγική πρακτική κατά την οποία τα συμπεράσματα λαμβάνονται μέσω καθορισμένων όρων. Με άλλα λόγια η αντίληψη είναι η αρχή και το τέλος κάθε γνωστικής διαδικασίας. Δεν υπάρχει αντίληψη που να μην εξαρτάται από τη διάδραση μεταξύ του σώματος και του περιβάλλοντος. Η θέση και η κίνησή μας στο χώρο επηρεάζει το πώς τα άλλα άτομα και αντικείμενα δρουν και, αντίστοιχα, το πώς τα αντικείμενα και οι άνθρωποι επηρεάζουν το πώς εμείς αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο και τον εαυτό μας μέσα σ’αυτόν. Έτσι, το σώμα λειτουργεί ως σημείο αναφοράς για την αντίληψη όχι μόνο του γύρω κόσμου αλλά και του ίδιου μας του εαυτού. Η συνειδητότητα αποτελεί τη διαδικασία της αναγνώρισης της ύπαρξής μας από εμάς, και το σώμα θεωρείται το στοιχείο που κάνει αυτή την αναγνώριση εφικτή. 6 Ο Merleau-Ponty γράφει: “Καταννοούμε τον εξωτερικό κόσμο μέσω της σωματικής μας κατάστασης. Ένα σωματικό διάγραμμα (corporeal schema) μας δίνει κάθε στιγμή μια καθολική, ρεαλιστική και υποννούμενη ιδέα της σχέσης μεταξύ του σώματός μας και των αντικειμένων με τα οποία συνδιαλεγόμαστε. Ένα σύστημα πιθανών κινήσε6 Janet Kaylo, “The body in Phenomenology and Movement Observation”, London, 2003, σελ. 2-4.

ων εκπέμπεται από εμάς στο περιβάλλον μας. Το σώμα μας αποτελεί την έκφρασή μας προς τον κόσμο, την ορατή μορφή των προθέσεών μας. Ακόμα και οι πιο βαθιές συναισθηματικές συγκινήσεις μας βοηθούν στην διαμόρφωση της αντίληψής μας για τα πράγματα”. 7 Όμως, εάν ο τρόπος που εμείς οι ίδιοι αναγνωρίζουμε το σώμα μας οργανώνει μια κεντρικότητα γύρω από αυτό και κατ’ επέκταση μια υποκειμενικότητα στην αντίληψή μας, τότε και ο χώρος που περιβάλλει το σώμα μας θα πρέπει να γίνεται αντιληπτός μέσω αυτής της σωματοκεντρικής οργανωτικής λογικής. Ο Kant χρησιμοποιεί μια ενοποιημένη ιδέα για το χώρο. Πιστεύει πως σε κάθε περίπτωση ο χώρος λειτουργεί ως ένα μέσο αναπαράστασης. Υποστηρίζει ότι από τη στιγμή που αντιλαμβανόμαστε τα αντικείμενα ως αντικείμενα έξω από μας, τα αντιλαμβανόμαστε μέσω της σωματικής μας παρουσίας. Αυτό υποδηλώνει την ύπαρξη μιας κεντρικότητας, αλλά και ενός ορίου και, επακόλουθα, την έννοια της κατεύθυνσης (μέσα και έξω). Ο Bohme βασίζεται στις έννοιες που θέτει ο Kant αλλά δεν τις ακολουθεί πλήρως. Ερευνά τον ορισμό του χώρου και έρχεται αντιμέτωπος με τη διαφορά ανάμεσα στο χώρο της σωματικής παρουσίας και το χώρο ως μέσο αναπαράστασης. Ο πρώτος είναι απαραίτητος για τη σωματική ύπαρξη, αφού ορίζει ότι το να είμαι σωματικά παρών σημαίνει το να βρίσκω τον εαυτό μου μέσα σε ένα περιβάλλον. Ο χώρος ως μέσο αναπαράστασης, από την άλλη, δεν έχει να κάνει με μένα ως 7 Merleau-Ponty, “The primacy of Perception”, Evaston, |||: Northwestern University Press, Illinois, 1964, σελ. 5.

17

“ΟΔ ΟΙ Π Ο Ρ Ι ΚΟ Τ ΗΣ ΠΕ ΡΙ ΠΛ Α Ν ΗΣΗΣ” αισθήσεις / aτμόσφαιρα / τόπος

ανθρώπινο ον, αλλά ως ένα αφηρημένο σχήμα, σύμφωνα με το οποίο μια πολλαπλότητα από διαφορετικά πράγματα παρουσιάζεται. Αυτό που εννοούμε ως χώρο στην καθημερινή ζωή απαρτίζεται από δύο σκέλη: η σωματική παρουσία μου συλλαμβάνεται ως η κατάσταση του να τοποθετώ τον εαυτό μου ανάμεσα σε πράγματα, και η σειρά που υπάρχει ανάμεσα στα πράγματα κατανοείται ως η τάξη του ταυτοχρονισμού τους, δηλαδή της αμοιβαίας παρουσίας τους. Ο Robert Sokolowski επισημαίνει: “Εάν ο κόσμος είναι το ευρύτερο όλον και το πιο περιεκτικό πλαίσιο, το εγώ αποτελεί το κέντρο γύρω από το οποίο διευθετείται αυτό το ευρύτερο όλον και όλα τα πράγματα μέσα του. Παραδόξως, το εγώ αποτελεί ένα πράγμα μέσα στον κόσμο, αλλά είναι ένα πράγμα που δεν μοιάζει με κανένα άλλο: είναι ένα πράγμα μέσα στον κόσμο που έχει τον κόσμο με τρόπο γνωστικό, το πράγμα εκείνο στο οποίο εμφανίζεται ο κόσμος ως όλον μαζί με όλα τα πράγματα μέσα του.” 8 Ο χώρος της σωματικής παρουσίας είναι ο χώρος μέσα στον οποίο ο καθένας βιώνει τη σωματική εμπειρία: είναι το ‘να είμαι εδώ’, ένας τόπος αρθρωμένος μέσα στην απροσδιόριστη έκταση του χώρου – με την έννοια ότι δεν έχει να κάνει με τίποτα άλλο, ούτε με τα αντικείμενα. Το ‘εδώ’ έχει να κάνει με τη διαίσθηση του εαυτού. Στο βαθμό που το ίδιο το σώμα δίνεται ως σαφώς ορισμένο (limited) μέσα από την συνεύρεσή του με άλλες σωματικές οντότητες, η διαφορά ανάμεσα στο απόλυτο ‘εδώ’ και την έκταση του χώρου είναι η διαφορά του ‘μέσα με το ‘έξω’.9 Μέσα από μια υπαρξιακή ματιά, ο 8 Sokolowski Robert, “Εισαγωγή στη Φαινομενολογία”, Εκδόσεις Πανεπιστημίου Πατρών, Πάτρα, 2003, σελ. 65.

9 Bohme Gernot, “The Space of Bodily Presence

18

σωματικός χώρος είναι ο τρόπος με τον οποίο ο εαυτός μου είναι εδώ και έχω επίγνωση του τί υπάρχει πέρα από μένα, δηλαδή είναι ο ΄χωρος των δράσεων, των διαθέσεων και των αντιλήψεων. Ο χώρος της σωματικής παρουσίας γενικότερα δεν αναφέρεται στο ‘τί’ αλλά στο ‘πώς’ της ύπαρξης. Αν και ο σωματικός χώρος είναι πάντα ο χώρος στον οποίο είμαι σωματικά παρών, ταυτόχρονα είναι και η επέκταση της ίδιας της διάθεσής μου. Ο χώρος των δράσεων είναι ο χώρος που μπορώ να δράσω, αλλά και το πεδίο εφαρμογής των πιθανοτήτων μου. Ο χώρος της αντίληψης είναι ο χώρος στον οποίο αντιλαμβάνομαι κάτι, αλλά και η επέκταση της συμμετοχής μου στα πράγματα. Παρά τη χρήση του αυστηρού ορισμού των αντίρροπων κατευθύνσεων που ορίζουν το εντός και το εκτός του σώματος, ο Bohme αφήνει περιθώρια στο σωματικό χώρο να επεκταθεί πέρα από το όριο του δέρματος, να διεισδύσει και σε άλλους χώρους οικειοποιούμενος νέες ταυτότητες για τη συγκρότηση του προσώπου. Έτσι, θα μπορούσαμε να πούμε ότι οι αναπαραστατικοί χώροι ή ο χώρος της αντίληψης επιτρέπει την παρουσία του ατόμου και κατ’ επέκταση του σωματικού χώρου όχι μέσω του φυσικού σώματος, αλλά μέσω μιας νέας ταυτότητας που αναδύεται και δρα μέσα σε αυτούς τους χώρους.

& Space as a Medium of Representation”, σελ.

4, in: “Transforming Spaces.The Topological Turn in Technology Studies”, Online publication of the International conference held in Darmstadt, Germany, March 22-24, 2002, Ed. Mikael Hard, Andreas Losch and Dirk Verdicchio.

αισθήσεις / σώμα από την αίσθηση στην αντίληψη

“Οι Ιάπωνες είναι ειδικοί στην αντικατάσταση μιας αίσθησης με μία άλλη. Τα καλοκαίρια τοποθετούν στο tokonama (συγκεκριμένος χώρος σε κάθε ιαπωνικό σπίτι όπου εκτείθονται αντικείμενα με σκοπό την αισθητική απόλαυση) μία εικόνα ενός καταρράκτη μιας βουνίσιας πηγής ή κάτι παρόμοιο, και στην θέασή της απολαμβάνουν μία αίσθηση δροσιάς.”

Tetsuro Yoshida, 1955.1 1 Zardini Mirko, (ed.), “Sense of the City”, Baden, Lars Muller Publishers, 2005, σελ.95. Ίδια μετάφραση. Αρχικό κείμενο: “The Japanese are masters of the substitution of one sense for another. In the summer the householder likes to hang a picture of a waterfall, a mountain stream or similar view in the Tokonama (picture-niche) and enjoy from its contemplation a feeling of coolness”.

αισθήσεις / σώμα από την αίσθηση στην αντίληψη

Μυρμήγκια / Μπορούν να αντιληφθούν ανεπαίσθητες κινήσεις μέχρι και 5 εκ. κάτω από τη γη. Νυχτερίδες / Μπορούν να εντοπίσουν τη θερμότητα ενός άλλου ζώου σε απόσταση 16 εκ. Μέλισσες / Οι μέλισσες εργάτριες έχουν στην κοιλιά τους ένα δαχτύλιο με οξείδιο του σιδήρου με το οποίο μπορούν να εντοπίσουν την ύπαρξη μαγνητικών πεδίων. Πεταλούδες / Μπορούν να αντιληφθούν ήχους σε ένα εύρος μεταξύ 100 και 60.000 Hz. Η οσφρητική τους μεμβράνη είναι περίπου 14 cm2. Για να γίνει αντιληπτή η σημασία της, η ανθρώπινη οσφρητική μεμβράνη είναι περίπου 4 cm2. Κατσαρίδες / Μπορούν να εντοπίσουν κινήσεις τόσο μικρές όσο 2.000 φορές η διάμετρος ενός ατόμου υδρογόνου. Σκύλοι / Η οσφρητική τους μεμβράνη είναι περίπου 150 cm2. Μπορούν να αντιληφθούν ήχους εως και 40.000 Hz. Γεωσκώληκας / Ολόκληρο το σώμα τους καλύπτεται από χημειοϋποδοχείς (γευστικοί κάλυκες του γευστικού συστήματος). Μύγες / Κάθε μάτι μιας μύγας αποτελείται από 3.000 φακούς. Το γευστικό τους σύστημα αποτελείται από 3.000 χημειοϋποδοχείς στις τρίχες των ποδιών τους. Ποντίκια / Μπορούν να αντιληφθούν ήχους μεταξύ 1.000 και 100.000 Hz. Για να γίνει αντιληπτή η σημασία της, ο άνθρωπος μπορεί να αντιλήφθεί ήχους μεταξύ 20 και 20.000 Hz. Περιστέρια / Η πλάγια θέση των ματιών τους, τους επιτρέπει να έχουν όραση 340 μοιρών, δηλαδή παντού εκτός από το πίσω μέρος του κεφαλιού τους. Μπορούν να αντιληφθούν ήχους ιδιαίτερα χαμηλών συχνοτήτων (εως 0,1 Hz). Χτένι (κοχύλι) / Έχει 100 μάτια γύρω στην άκρη του κελύφους του. Τα μάτια αυτά χρησιμεύουν για να εντοπίζουν σκιές εχθρικών θαλάσσιων οργανισμών που μπορεί να το πλησιάσουν. 1

1 Πηγή: http://faculty.washington.edu/chudler/amaze.html

αισθήσεις / σώμα από την αίσθηση στην αντίληψη

“Η συμπύκνωση των αισθητηριακών μηχανισμών σε 5 αισθήσεις τέθηκε πρώτη φορά από τον Αριστοτέλη, ίσως περισσότερο για λόγους αριθμητικής τάξης παρά για φυσικούς. Ο Γαληνός θεωρούσε πως οι αισθήσεις είναι 6, ο Δαρβίνος πως είναι 12, ενώ ο Von Frey τις μείωσε σε 8. Οι βουδιστές υποστήριζαν πως υπάρχει μια έκτη αίσθηση... αλλά όχι με την έννοια της εξωσωματικής, πνευματικής αντίληψης όπως την αντιλαμβανόμαστε στο δυτικό πολιτισμό... Τελευταίες έρευνες υπολογίζουν πως υπάρχουν 17 αισθήσεις.”

Anthony Synnott, 1993 1

1 ο.π. ,σελ.32. Ίδια μετάφραση. Αρχικό κείμενο: “The reduction of the sensorium into 5 senses was first determined by Aristotle, perhaps for neat numerological reasons rather than physiological ones: but Galen said there were 6, Erasmus Darwin thought there were 12, and Von Frey reduced them to 8… Zen Buddhists say there is a 6th sense… but a different one from the Western notion of the sixth sense as extra-sensory perception… Recent authorities calculate that there are 17 senses.”

Ο βιασμός της Περσεφόνης Lorenzo Bernini ,1622

21

“ΟΔ ΟΙ Π Ο Ρ Ι ΚΟ Τ ΗΣ ΠΕ ΡΙ ΠΛ Α Ν ΗΣΗΣ” αισθήσεις / aτμόσφαιρα / τόπος

1.1.2 Το σώμα ως μονάδα μέτρησης του χώρου Κάθε χώρος και κάθε εν δυνάμει χώρος αποτελείται από συγκεκριμένες δομές. Ανάλογα με τη δομή μπορούμε να βρεθούμε απέναντι σε διαφορετικούς τύπους χώρων. Σαν παράδειγμα μπορούμε να αναφέρουμε το πώς ένα σύνολο σημείων μπορεί να αναπαρασταθεί ως ένα σύνολο αριθμών. Όταν αυτή η δομή του χώρου βασίζεται στις σχέσεις παράθεσης των σημείων, τότε μπορούμε να μιλήσουμε για ένα τοπολογικό χώρο. Όταν μέσα σε αυτή τη δομή εισέλθει η διαστασιολόγηση τότε ο χώρος μετατρέπεται σε μετρικό χώρο. Επομένως οι αναπαραστατικοί χώροι χρησιμεύουν ως μέσα για την αναπαράσταση σχέσεων ανάμεσα σε σύνολα αντικειμένων. Αυτός ο τρόπος ονοματισμού των χώρων ανάλογα με τη δομή τους μπορεί να χρησιμοποιηθεί σε κάθε τύπο αναπαραστατικού χώρου (μαθηματικο, εικονικό, διαίσθησης κ.α.). Ο Kant αναφέρει πως τα αντικείμενα αποτελούν αναπαραστάσεις, εφόσον οι μεταξύ τους σχέσεις παρουσιάζονται σαν χωρικές σχέσεις μέσα στο εύρος του χώρου.10 Με αυτή την έννοια υποστηρίζει ότι γνωρίζουμε τη φύση μόνο από το παρουσιαστικό της. Με αυτό το σκεπτικό, στην περίπτωση του μετρικού χώρου όπου εμπεριέχεται η έννοια της διαστασιολόγησης, είναι ενδιαφέρον να εξεταστεί το πώς το σώμα και οι αναλογίες του χρησιμοποιήθηκαν ως μονάδα μέτρησης του χώρου. Μάλιστα οι πρώτες αναφορές που έχουμε για τις μονάδες μέτρησης του χώρου αφορούν ακριβώς στο ανθρώπινο σώμα. Αρχικά, 10 Kant, I., “Κριτική του Καθαρού Λόγου”, Α.Γιανναράς, Εκδ. Παπαζήση, Αθήνα,1979, τ.Β’, σελ. 20-49.

22

το μήκος των διαφόρων μερών του σώματος χρησίμευσε στην καθιέρωση πρότυπων μονάδων μέτρησης. Τα πόδια και τα χέρια ήταν βασικές μονάδες μέτρησης, όπως πχ τα βήματα και οι παλάμες για τη μέτρηση του χώρου. Επιπλέον, ως μονάδα μέτρησης χρησίμευσε και η ανθρώπινη δραστηριότητα, όπως πχ η επιφάνεια την οποία ένας άνθρωπος μπορεί να ‘δουλέψει’ σε μια μέρα γίνεται μονάδα μέτρησης. Οι μεγάλες αποστάσεις μετρούνταν όχι σε μονάδες μέτρησης μήκους, αλλά σε ημέρες που χρειάζονται για να διανυθούν, και τα βάρη μετρούνταν σε πλήθος φορτίων που μπορεί να κουβαλήσει ένα ζώο. Ο Corbusier κατά τη διάρκεια της πολυετούς έρευνάς του πάνω στις αναλογίες του ανθρώπινου σώματος και τη σύνδεσή τους με τον χώρο και την αρχιτεκτονική, ανέπτυξε μία ανθρωποκεντρική κλίμακα αναλογιών, το Modulor. Στο έργο του αυτό αναφέρεται και στα αρχαία μετρικά συστήματα που σχετίζονταν με το ανθρώπινο σώμα. Τα αποκαλεί ‘εργαλεία’ των Αιγύπτιων, των Χαλδαίων και των Ελλήνων: “ήταν αιώνια και σταθερά, πολύτιμα γιατί συνδέονταν με τον άνθρωπο. Τα ονόματα αυτών των ‘εργαλείων’ ήταν: αγκώνας, δάχτυλο, αντίχειρας, πόδι, βήμα κλπ. [...] Για να το εξηγήσουμε πιο απλά: αποτελούσαν ένα αδιάσπαστο κομμάτι του ανθρώπινου σώματος, και γι’ αυτό το λόγο ήταν κατάλληλα για να χρησιμεύσουν ως μέτρα για τις καλύβες, τα σπίτια και τους ναούς που χτίζονταν.”11

11 Le Corbusier, de Francia, P and Bostock, A. trans., “The Modulor: A Harmonious Measure to the Human Scale Universally Applicable to Architecture and Mechanics.”, Faber & Faber, London, 1956.

αισθήσεις / σώμα

το σώμα ως μονάδα μέτρησης του χώρου

Η συνεχής σύγκριση μεταξύ του σώματος και του χώρου υποννοεί οτι υπήρχε μια στενή σχέση ανάμεσα στον άνθρωπο και το περιβάλλον του. Υπήρχε επίσης τέτοια σχέση μεταξύ των μεγεθών της απόστασης, της χρονικής διάρκειας και της εργασίας, έτσι ώστε ένας αγρότης της εποχής του Μεσαίωνα θα μπορούσε να πάρει πολύ περισσότερες πληροφορίες από το μέγεθος του σχήματος ενός χώρου παρά από την φυσική επιφάνειά του. Με αυτή την ανθρωπομετρία σίγουρα προκύπτει μια κατανόηση του χώρου και του τοπίου πιο κοντά στην ίδια την υλική μας υπόσταση.

23

“ΟΔ ΟΙ Π Ο Ρ Ι ΚΟ Τ ΗΣ ΠΕ ΡΙ ΠΛ Α Ν ΗΣΗΣ” αισθήσεις / aτμόσφαιρα / τόπος

1.2 Σωματική (βιωματική & αισθητηριακή) εμπειρία

1.2.1 Η Ποιητική του χώρου “Η παιδική μας ηλικία κατά κύριο λόγο δεν είναι αποθηκευμένη σε φωτογραφίες, αλλά σε συγκεκριμένα μπισκότα, στο φως μιάς ημέρας, σε μυρωδιές, στην υφή ενός χαλιού.”12 Ο Gaston Bachelard, στο βιβλίο του ‘Ποιητική του Χώρου’, θεματοποιεί τις παρατηρήσεις εκείνες που αφορούν τη σχέση χωρικότητας και ασυνείδητου. Έτσι, εισάγει τον όρο ‘τοποανάλυση’ όταν μελετά τους τόπους του εσωτερικού κόσμου του ανθρώπου.13 Η τοποανάλυση είναι η φαινομενολογική μέθοδος που προτείνεται στην ‘Ποιητική του Χώρου’, τόσο για να διαφοροποιηθεί από την ψυχανάλυση, όσο και για να εντάξει στοιχεία της. Με αυτήν ο Bachelard εφευρίσκει ένα νέο σύστημα, ενσωματώνοντας ιδέες από την περιγραφική ψυχολογία, την ψυχολογία του βάθους, την ψυχανάλυση και τη 12 De Botton Allain, “Η Αρχιτεκτονική της ευτυχίας”, μτφ. Αντώνης Καλοκύρης, Εκδ. Πατάκη, Αθήνα, 2007, σελ. 29. Ίδια μετάφραση. Αρχικό κείμενο: “Most of our childhood is stored not in photos, but in certain biscuits, lights of day, smells, textures of carpet.”

13 “Ένας ψυχαναλυτής, συνεπώς, θα έπρεπε να στράψει την προσοχή του προς αυτόν τον τοπικό προσδιορισμό των αναμνήσεων.”, Bachelard Gaston, «Η Ποιητική του χώρου», μτφ. Ελένη Βέλτσιου και Ιωάννα Χατζηνικολή, 5η έκδοση, Αθήνα, Εκδόσεις Χατζηνικολή, 1982, σελ.35.

24

αισθήσεις / σώμα

σωματική (βιωματική και αισθητηριακή) εμπειρία

φαινομενολογία.14 Η τοποανάλυση προϋποθέτει το γεγονός ότι η ψυχή εμπεριέχει όλες τις σημαντικές εικόνες που είναι άμεσα παράγωγα της φαντασίας και δεν ταυτίζονται με τις αναμνήσεις.15 Η σχέση των εικόνων με την ψυχή, αλλά και με την εξωτερική πραγματικότητα, θεωρείται χωρική. Οι εικόνες της φαντασίας δεν έχουν καμία συνάφεια με τον αντικειμενικό καρτεσιανό χώρο, αλλά σχετίζονται με τον βιωμένο χώρο. “Ο βιωμένος χώρος υπερβαίνει τον γεωμετρικό χώρο.”16 Καθώς όμως οι εικόνες της φαντασίας, όπως τις εννοεί ο Bachelard, επηρεάζουν και τον τρόπο που αντιλαμβάνεται κανείς την πραγματικότητα, η φαντασία καθορίζει και την καθημερινή εμπειρία του χώρου. Το κτίριο δεν έχει μόνο αξία σαν αντικείμενο που προστατεύει φυσικά από τους κινδύνους του περιβάλλοντος, αλλά 14 Bachelard Gaston, «Η Ποιητική του χώρου», μτφ. Ελένη Βέλτσιου και Ιωάννα Χατζηνικολή, 5η έκδοση, Αθήνα, Εκδόσεις Χατζηνικολή, 1982, σελ.26.

15 Bachelard Gaston, «Η Ποιητική του χώρου», μτφ. Ελένη Βέλτσιου και Ιωάννα Χατζηνικολή, 5η έκδοση, Αθήνα, Εκδόσεις Χατζηνικολή, 1982, σελ.23-24.

16 Bachelard Gaston, «Η Ποιητική του χώρου», μτφ. Ελένη Βέλτσιου και Ιωάννα Χατζηνικολή, 5η έκδοση, Αθήνα, Εκδόσεις Χατζηνικολή, 1982, σελ.75.

ταυτόχρονα είναι φορέας αξιών που του έχουν αποδοθεί μέσω της φαντασίας. Οι αξίες αυτές γίνονται μάλιστα κυρίαρχες στον τρόπο που ο άνθρωπος αλληλεπιδρά με αυτό.17 Σε αυτό το πλαίσιο ο Bachelard χρησιμοποιεί το παράδειγμα του σπιτιού όπου γεννηθήκαμε θεωρώντας ότι έχει χαράξει μέσα μας την ιεραρχία των διάφορων λειτουργιών της κατοίκησης και έτσι όλα τα άλλα σπίτια αποτελούν παραλλαγές της θεμελιώδους αυτής σχέσης.18 Οι τόποι και τα αρχιτεκτονικά έργα δεν βιώνονται ως μια σειρά μεμονωμένων εικόνων, αλλά με όλη την υλική, ενσώματη και πνευματική τους σημασία. Προσφέρουν σχήματα και επιφάνειες διαμορφωμένες για το άγγιγμα του ματιού, αλλά ενσωματώνουν επίσης σωματικές και ψυχικές δομές, ενισχύοντας τη συνοχή και τη σημασία της υπαρξιακής, σωματικής εμπειρίας.19 Ο Juhani Pallasma στο βιβλίο του ‘The Eyes of the Skin’ υπογραμμίζει το ρόλο που διαδραματίζει η αισθητηριακή 17 Bachelard Gaston, «Η Ποιητική του χώρου», μτφ. Ελένη Βέλτσιου και Ιωάννα Χατζηνικολή, 5η έκδοση, Αθήνα, Εκδόσεις Χατζηνικολή, 1982, σελ.25.

18 Bachelard Gaston, ο.π., σελ.42, “... το σπίτι όπου γεννηθήκαμε έχει εγγράψει μέσα μας την ιεραρχία των διάφορων λειτουργιών του κατοικώ”.

19 Pallasma Juhani, ο.π., σελ.12.

25

“ΟΔ ΟΙ Π Ο Ρ Ι ΚΟ Τ ΗΣ ΠΕ ΡΙ ΠΛ Α Ν ΗΣΗΣ” αισθήσεις / aτμόσφαιρα / τόπος

εμπειρία στο βίωμα της αρχιτεκτονικής και του χώρου γενικότερα. Πιστεύει ότι η αρχιτεκτονική για να είναι ‘ζωντανή’ πρέπει να απευθύνεται σε όλες τις αισθήσεις ταυτόχρονα γιατί μόνο έτσι γίνονται κατανοητές όλες οι διαστάσεις της. Όντως, κάθε βιωμένη αρχιτεκτονική ή τοπολογική εμπειρία έχει να κάνει με όλες τις αισθήσεις μας. Ποιότητες χώρου, ύλης και κλίμακας ‘μετριούνται’ εξίσου με το μάτι, το αυτί, τη μύτη, το δέρμα, τη γλώσσα, το σκελετό και τους μύες. “Καθώς ανοίγουμε μια πόρτα το βάρος του σώματός μας συναντάει το βάρος της πόρτας, τα πόδια μας μετρούν τα σκαλιά καθώς ανεβαίνουμε ή κατεβαίνουμε μια σκάλα, ενώ το χέρι μας χαïδεύει την κουπαστή. Μέσω των πελμάτων μας νιώθουμε τη βαρύτητα και ανιχνεύουμε την πυκνότητα και την υφή του εδάφους.”20 Για να επανέρθουμε στον Bachelard και να συνδέσουμε την έρευνά του με αυτή του Pallasma, όταν βιώνουμε μια νέα χωρική εμπειρία προκαλείται μια συναισθηματική αντίδραση η οποία έχει να κάνει όχι μόνο με τους αισθητηριακούς μηχανισμούς που ενεργοποιούνται, αλλά και με την ‘ονειροπόληση’21 των τόπων που έχουμε ήδη βιώσει στο παρελθόν. Οι αντικειμενικές ιδιότητες των πραγμάτων και οι υποκειμενικές προσεγγίσεις συνδέονται σε ξεχωριστές βιωματικές εμπειρίες.

20 Pallasma Juhani, “The Eyes of the Skin/Architecture and the Senses”, Great Britain, Willey-Academy, 2005, σελ.58-63.

21 Bachelard Gaston, «Η Ποιητική του χώρου», μτφ. Ελένη Βέλτσιου και Ιωάννα Χατζηνικολή, 5η έκδοση, Αθήνα, Εκδόσεις Χατζηνικολή, 1982, σελ.49.

26

αισθήσεις / σώμα

σωματική (βιωματική και αισθητηριακή) εμπειρία

27

“ΟΔ ΟΙ Π Ο Ρ Ι ΚΟ Τ ΗΣ ΠΕ ΡΙ ΠΛ Α Ν ΗΣΗΣ” αισθήσεις / aτμόσφαιρα / τόπος

1.2.2 Η εμπειρία μέσω των αισθήσεων (το παράδειγμα του ήχου) “Ένας άνθρωπος περπατά στο χιόνι. Μπορείς να καταλάβεις τη θερμοκρασία από τον ήχο των βημάτων του. Αυτός είναι ένας διαφορετικός τρόπος να αντιλαμβανόμαστε το περιβάλλον. Η αισθήτηριακή εμπειρία είναι αδιαίρετη, όλες οι πληροφορίες είναι αλληλένδετες μεταξύ τους.”

R. Murray Schafer, 1993. 1 Ο Pallasma, όπως αντίστοιχα και ο Zumthor, αναφέρθηκαν εκτενώς στην αίσθηση της ακοής ως προς την αντίληψη του χώρου ή αν το θέσουμε αλλιώς, αναφέρθηκαν στο θέμα του ήχου και τη σημασία του για τη δημιουργία ατμόσφαιρας σε ένα χώρο. Στο ‘The Eyes of the Skin’ ο Pallasma γράφει πως “..κάποιος θα μπορούσε να ανασύρει την αίσθηση της ακουστικής σκληρότητας ενός ακατοίκητου ή άδειου από έπιπλα σπιτιού σε αντίθεση με την θερμότητα ενός ζωντανού σπιτιού, στο οποίο ο ήχος είναι πιο μαλακός καθώς ανακλάται στις πολυάριθμες επιφάνειες των αντικειμένων της καθημερινής ζωής.”2 Αντίστοιχα ο Zumthor διερωτιέται: “... φανταστείτε να αφαιρούσαμε όλους τους εξωγενείς ήχους από ένα κτίριο, φανταστείτε πώς θα ήταν... εμφανίζεται λοιπόν το 1 Zardini Mirko, (ed.), “Sense of the City”, Baden, Lars Muller Publishers, 2005, σελ.103. Ίδια μετάφραση. Αρχικό κείμενο: “A man walks across the snow. You know the temperature from the sound of his footsteps.

This is a different way of perceiving the environment.

One in which the sensorium is undivided, one which recognizes that all information is interconnected.”

2 Pallasma Juhani, “The Eyes of the Skin/Architecture and the Senses”, Great Britain, Willey-Academy, 2005, σελ.50. ίδια μετάφραση. Πρωτότυπο κείμενο: “One can also recall the acoustic harshness of an uninhabited and unfurnished house as compared to the affability of a lived home, in which sound is refracted and softened by the numerous surfaces of objects of personal life.”

28

ερώτημα: το κτίριο συνεχίζει να έχει ήχο;”3 Με αφορμή τα παραπάνω, μπορούμε να αναφερθούμε σε ένα παράδειγμα χώρου με ιδιαίτερες ακουστικές συνθήκες, τον ανηχοϊκό θάλαμο. Ο ανηχοïκός θάλαμος είναι ένας χώρος σχεδιασμένος έτσι ώστε να απορροφά κάθε αντανάκλαση του ήχου. Σε συνδυασμό με την μόνωση από κάθε εξωτερικό ήχο, δημιουργείται ένα περιβάλλον στο οποίο επικρατεί απόλυτη ησυχία. Οι συνθήκες ενός τέτοιου τόπου επηρεάζουν σε σημαντικό βαθμό τις αισθήσεις του ανθρώπου, ‘παίζοντας’ με την αντίληψή μας και τη μετάφρασή της σε πραγματικό βίωμα. Στον ανηχοïκό θάλαμο των Εργαστηρίων Orfield στην Νότια Μιννεάπολη, πραγματοποιούνται διάφορα πειράματα και κυρίως έλεγχοι πάνω στο ποσοστό του θορύβου που παράγεται από διάφορα προïόντα. Όσον αφορά τον άνθρωπο όμως, έχει παρατηρηθεί ότι παρ’ όλο που ένας χώρος χωρίς φασαρία και θορύβους θα φάνταζε το ιδανικό μέρος για ηρεμία και περισυλλογή, η παραμονή στο αντιχοïκό θάλαμο δεν αποτελεί δεν αποτελεί καθόλου ευχάριστη εμπειρία για την πλειοψηφία όσων επιχείρησαν να βιώσουν την αίσθηση της απόλυτης ησυχίας. Για την ακρίβεια, κανένας δεν έχει καταφέρει να παραμείνει στον θάλαμο για παραπάνω από 45 λεπτά. “Όταν επικρατεί ησυχία, τα αυτιά προσαρμόζονται. Όσο πιο ήσυχος ένας χώρος, τόσο πιο πολλά πράγματα ακούει κανείς. Ακούει την καρδιά του να χτυπάει, τα πνευμόνια του να αναπνέ3 Zumthor Peter, “Atmospheres/Architectural Environments – Surrounding Objects”, Birkhauser, 2006, σελ.31. ίδια μετάφραση. Πρωτότυπο κείμενο:”… imagine extracting all foreign sound from a building, and if we try to imagine what that would be like… the question arises: does the building still have a sound?”

αισθήσεις / σώμα το παράδειγμα του ήχου

ουν, το αίμα να κυλάει στις φλέβες του... Στον ανηχοïκό θάλαμο, ο ήχος γίνεσαι εσύ.” Στο κλασικό ‘Εγχειρίδιο Ακουστικής’ του Α. Εverest από το 1998 αναφέρεται ότι αν μείνει για ώρα κάποιος μέσα σε έναν ανηχοϊκό θάλαμο τότε “η σιωπή ύστερα από μισή ώρα αρχίζει να πιέζει. Ανακαλύπτονται νέοι ήχοι που προέρχονται από το ίδιο μας το σώμα. Στην αρχή το δυνατό χτύπημα της καρδιάς μας που συνέρχεται από τη νέα κατάσταση. Περνά μία ώρα, ακούγεται το αίμα μέσα στις φλέβες μας. Τέλος αν τα αφτιά μας είναι λίγο τεντωμένα η υπομονή μας ανταμείβεται από έναν παράξενο σφυριχτό ήχο. Τι είναι αυτό; Είναι ο ήχος των σωματιδίων του αέρα που χτυπούν στα τύμπανά μας. Η κίνηση των τυμπάνων, που είναι αποτέλεσμα αυτού του σφυριχτού ήχου, είναι απίστευτα μικρή, μόνο το ένα εκατοστό του εκατομμυριοστού του εκατοστού του μέτρου ή το ένα δέκατο της

διαμέτρου του υδρογόνου.” Αυτό αποτελεί μία πολύ αποπροσανατολιστική εμπειρία, σε βαθμό που είναι αδύνατο κάποιος να μένει όρθιος μέσα σε ένα τέτοιο θάλαμο. “Ο άνθρωπος προσανατολίζεται κατά ένα μεγάλο ποσοστό από τους ήχους που ακούει. Στον ανηχοïκό θάλαμο δεν υπάρχει κανένα τέτοιο στοιχείο.”

29

ανηχοϊκός θάλαμος, Orfield Laboratories

“ΟΔ ΟΙ Π Ο Ρ Ι ΚΟ Τ ΗΣ ΠΕ ΡΙ ΠΛ Α Ν ΗΣΗΣ” αισθήσεις / aτμόσφαιρα / τόπος

Οι συνθήκες ενός ανηχοικού θαλάμου σπάνια απαντώνται στη φύση. Ένα τέτοιο παράδειγμα αποτελεί ο χώρος του Νεκρομαντείου στον Αχέροντα όπου υπάρχει μια υπόγεια αίθουσα κατασκευασμένη πριν από 2.400 χρόνια περίπου και όπως έδειξαν οι σχετικές μετρήσεις πρόκειται για έναν εξαιρετικής κατασκευής ανηχοϊκό θάλαμο. Σε αυτό τον χώρο πιστεύονταν πως μπορούσε κανείς να επικοινωνήσει με τους κατοίκους του Κάτω Κόσμο, στον Άδη, δίνοντας μια μεταφυσική έννοια στον τόπο. Για να ενταθεί μια τέτοια ‘μεταφυσική’ εμπειρία, ήταν απαραίτητο να αποπροσανατολισθούν οι αισθήσεις του επισκέπτη, δίνοντας του την ψευδαίσθηση της επαφής του με τον Κάτω Κόσμο. Ο για πολλά χρόνια μελετητής του χώρου δρ Χαράλαμπος Γκούβας γράφει: “Σε αυτό το ιερό νεκρομαντείο κατέφευγαν οι αρχαίοι προσφέροντας χοές στους νεκρούς για να επικοινωνήσουν με τις ψυχές και να πάρουν διάφορες πληροφορίες ύστερα από κατάλληλη προετοιμασία στην οποίαν υποβάλλονταν από τους ιερείς του μαντείου. Η σωματική και ψυχική δοκιμασία κατά την πολυήμερη παραμονή στα ειδικά, χτισμένα στον χώρο, σκοτεινά δωμάτια, η απομόνωση, οι μαγικές πράξεις, οι προσευχές και οι επικλήσεις, η περιπλάνηση στους σκοτεινούς διαδρόμους, η κοινή πίστη στην εμφάνιση των νεκρών δημιουργούσαν στον προσκυνητή την κατάλληλη ψυχική προδιάθεση. Σε αυτό συνέτειναν πολύ η ειδική δίαιτα (χοιρινό, στρείδια, κριθαρένιο ψωμί, δηλαδή τροφές σχετικές με τα νεκρόδειπνα, λούπινα, ενώ μάλλον πάθαινε και μια ελαφρά δηλητηρίαση από κουκιά που υποχρεωνόταν να τρώει επίσης), η κατάσταση ζάλης στην οποία περιερχόταν μετά την περιπλάνησή του σε έναν μικρό λαβύρινθο στην είσοδο και η χρήση με σύστημα γραναζιών ειδώλων ανερχομένων και κατερχομένων που

30

εμφανίζονταν από το τίποτα στους πιστούς από τον πρώτο όροφο που δεν έχει διασωθεί.” Η υπόγεια αυτή αίθουσα λοιπόν έκανε στην πραγματικότητα, όπως θα έλεγε κάποιος ειδικός της ακουστικής, «εξομοίωση ανοικτού χώρου», δηλαδή αν και βρισκόσουν σε έναν περίκλειστο χώρο οι κατασκευαστές είχαν καταφέρει, με χρόνους αντήχησης, μετρημένους σήμερα, από 0,3 ως 0,4 του δευτερολέπτου, να σου δίνεται η εντύπωση ότι γύρω σου είναι το απέραντο κενό. Οι μηχανικοί που ασχολήθηκαν με την διερεύνηση των ακουστικών ιδιοτήτων της αίθουσας4, παρατηρούν ότι: “η αντίληψη του ανθρώπου για κάποιον δεδομένο χώρο σχηματίζεται κυρίως από δύο αισθήσεις, την όραση και την ακοή. Επικουρικά μπορεί να συμβάλει και η αίσθηση της αφής ή γενικότερα της επαφής με τον χώρο. Οταν η αίσθηση της όρασης απουσιάζει (όπως όταν βρισκόμαστε σε έναν κατασκότεινο χώρο), μοναδικά κριτήρια για την εκτίμηση του χώρου είναι η ακοή και η αφή. Οταν λόγω καθήλωσης σε ένα σημείο κάποιος στερείται και τη δυνατότητα της ψηλάφησης, μένει η ακοή που μέσω αυτής θα ταξινομηθεί ο χώρος σαν ανοικτός ή κλειστός.”

4 Βασίλης Ζαφρανάς, ηλεκτρονικός- ηλεκτρολόγος μηχανικός, Παναγιώτης Καραμπατζάκης αρχιτέκτονας-σύμβουλος ακουστικής, “Διερεύνηση ακουστικών ιδιοτήτων Νεκρομαντείου Αχέροντα”, 4ο Συνέδριο Ακουστικής, Ξάνθη, 2008. http://ikee.lib.auth.gr/record/124030/files/ K1.pdf

αισθήσεις / σώμα το παράδειγμα του ήχου

“Το παράθυρο που προσφέρει επαρκή ηχομόνωση ήταν ένα εύρημα μέγάλης σημασίας για το ηχοτοπίο, καδράροντας ό,τι συμβαίνει στον έξω κόσμο μέσα σε μία αφύσικη ησυχία... Σήμερα κάποιος μπορεί να βλέπει κάποιο τοπίο ακούγοντας όμως ένα άλλο... Το ηχομονωτικό τζάμι ανέτρεψε το κέντρο των αισθήσεών μας, αντικαθιστώντας το με αντιφατικές οπτικές και ηχητικές εντυπώσεις... Θα μπορούσε κάποιος να υποστηρίξει ότι ο θόρυβος της πόλης αυξάνεται ανάλογα με το πάχος του τζαμιού.”

R. Murray Schafer, 1993.5

5 Zardini Mirko, (ed.), “Sense of the City”, Baden, Lars Muller Publishers, 2005,σελ.202. Ίδια μετάφραση. Αρχικό κείμενο: “The glazed window was an invention of great importance for the soundscape, framing external events in an unnatural phantom-like silence… Today one can look at one’s environment, while hearing another… Plate glass shattered the sensorium, replacing it with contradictory visual and aural impressions… One could actually argue that noise in the city increases in accordance with the thickness of glazing”.

Νεκρομαντείο Αχέροντα

31

“ΟΔ ΟΙ Π Ο Ρ Ι ΚΟ Τ ΗΣ ΠΕ ΡΙ ΠΛ Α Ν ΗΣΗΣ” αισθήσεις / aτμόσφαιρα / τόπος

1.3 Το εικονικό νέφος

1.3.1 Χωρική αντίληψη και παρουσία στον άυλο τόπο Στη μεταψηφιακή εποχή όπου η τεχνολογία εξελίσσεται με ραγδαίους ρυθμούς, η εικονική πραγματικότητα και η τεχνολογία των πληροφοριών δείχνουν ότι έχουν διεισδύσει σε ένα ευρύ φάσμα των λειτουργιών της καθημερινής ζωής. Τεχνολογίες όπως physical computing, internet of things, wearable technologies και social networks επαναπροσδιορίζουν τα όρια της αντίληψής μας και τις δυνατότητες αλληλεπίδρασης με το περιβάλλον και τους γύρω μας. Ο όρος που χρησιμοποιείται για να περιγράψει όλες αυτές τις τεχνολογίες είναι η ‘πανταχού παρούσα υπολογιστική’ (ubiquitous computing) ή αλλιώς ‘διάχυτη υπολογιστική’ (pervasive computing). Η έννοια της χωρικότητας εμπεριέχεται σε αυτούς τους όρους καθώς αναφέρονται στο ‘πού’ βρίσκεται η συγκεκριμένη τεχνολογία. Οπως εξηγεί ο Mark Weiser, ο οποίος επινόησε τον συγκεκριμένο όρο σε μία διάλεξή του το 1988, μια τέτοιου είδους τεχνολογία είναι “αόρατη, πανταχού παρούσα και δεν περιορίζεται σε μια προσωπική συσκευή οποιουδήποτε είδους,

32

αισθήσεις / σώμα το εικονικό νέφος

αλλά βρίσκεται παντού.”1 Μπορούμε να πούμε ότι το ubiquitous computing είναι κατά μία έννοια το αντίθετο της εικονικής πραγματικότητας. Ενώ η εικονική πραγματικότητα τοποθετεί τους ανθρώπους μέσα σε έναν κόσμο δημιουργημένο από υπολογιστή, το ubiquitous computing αναγκάζει τους υπολογιστές να συμβιώσουν στον κόσμο με τους ανθρώπους. Δημιουργείται έτσι ένα άυλο χωροδικτύωμα, ένα εικονικό νέφος, όπου τα όρια μεταξύ των φυσικού και ψηφιακού αντικειμένων είναι ρευστά και η σχέση μας με τον τόπο ως χωρικότητα βρίσκεται σε συνεχή εναλλαγή. Η Margaret Wertheim στο βιβλίο της The Pearly Gates of Cyberspace, υποστηρίζει ότι το διαδίκτυο μας παρέχει μια νέα έννοια του χώρου: τον αλληλοσυνδεόμενο ‘χώρο’ του παγκόσμιου δικτύου.2 Όπως επισημαίνει, αυτή η νέα αντίληψη είναι ένα πολύ πρόσφατο φαινόμενο. “Το 1998”, γράφει η Wertheim, “υπήρχαν πάνω από 100 εκατομμύρια τακτικοί χρήστες του διαδικτύου και υπολογίζεται ότι στην επόμενη δεκαετία θα υπάρχουν ένα 1 http://www.ubiq.com/weiser/ 2 Wertheim M., “The Pearly Gates of Cyberspace: A History of Space from Dante to the Internet”, Doubleday, Sydney, 1999.

δισεκατομμύριο άνθρωποι σε απευθείας σύνδεση3. Όλος αυτός ο ‘χώρος’ ξεπήδησε μέσα σε 25 χρόνια από το τίποτα.” Αν και υπάρχει μια αυστηρά προσδιορισμένη τοπολογία στο δίκτυο (κόμβοι, συνδέσεις κλπ.) την ίδια στιγμή υπάρχει και μια μεγάλη χωρική απροσδιοριστία. Όταν επικοινωνεί κανείς με κάποιον άλλο σε απευθείας σύνδεση δεν υπάρχει καμία αίσθηση του φυσικού χώρου. “Διασκορπισμένος στο Διαδίκτυο”, γράφει η Wertheim, “ο χώρος μου δεν μπορεί πλέον να καθοριστεί με καθαρά φυσικά κριτήρια. Το πού ακριβώς βρίσκομαι όταν μπαίνω στο Διαδίκτυο είναι ένα ερώτημα προς διερεύνηση, αλλά σίγουρα η θέση μου δεν μπορεί να μετρηθεί μαθηματικά.”4 Ο William Mitchell, αντίστοιχα επισημαίνει ότι δεν υπάρχει “…τίποτα που να θυμίζει την έννοια του χώρου όπως π.χ. σε μια αστική πλατεία. (...) Δεν μπορείς να πεις πού ακριβώς είναι, ή να περιγράψεις μια απομνημονεύσιμη μορφή , αναλογίες κλπ.

3 Στατιστικά στοιχεία για την ραγδαία αύξηση των χρηστών του διαδικτύου: http://www.internetlivestats.com/ watch/internet-users/ 4 Wertheim M., “The Pearly Gates of Cyberspace: A History of Space from Dante to the Internet”, Doubleday, Sydney, 1999.

33

“ΟΔ ΟΙ Π Ο Ρ Ι ΚΟ Τ ΗΣ ΠΕ ΡΙ ΠΛ Α Ν ΗΣΗΣ” αισθήσεις / aτμόσφαιρα / τόπος

Το δίκτυο περιρρέει, ανάμεσα στο εδώ και το οπουδήποτε..”5 Ο Merleau-Ponty από το 1945 ήδη είχε μιλήσει για την έννοια του ‘δυνητικού χώρου’ και για το ανθρώπινο σώμα ως ένα ‘δυνητικό σώμα’ δηλαδή ως ένα σύστημα πιθανών κινήσεων στο χώρο, όταν ανέλυε την ιδιαίτερη προοπτική της χωρικότητας στα πλαίσια της φαινομενολογίας της αντίληψης.6 Σήμερα, σύμφωνα με τον Παπαλεξόπουλο, η αντιληπτικότητα στον εικονικό χώρο μπορεί να περιγραφεί με τον όρο ‘εικονική τοπολογία’.7 Στον εικονικό χώρο η έννοια του ‘εισάγομαι’ κάπου αντικαθιστά την έννοια του ‘πηγαίνω’ κάπου. Η σωματική παρουσία δεν συνδέεται με τον εικονικό χώρο, καθώς απλά παρέχεται πρόσβαση ψηφιακά μέσω κάποιου υπολογιστή. Η έννοια της ύπαρξης εξαρτάται από το ‘μέσο’ (υπολογιστής, δίκτυο) καθώς μόνο μέσω αυτού μπορώ να ‘υπάρξω’ στον εικονικό χώρο (avatar). Η έννοια της τοποθεσίας είναι αντίστοιχα ασαφής. Όταν δεν ισχύει η φράση ‘βρίσκομαι εκεί που το φυσικό μου σώμα βρίσκεται’, τότε η προσομοίωση του εαυτού μου δεν έχει τοποθεσία αντίστοιχα. Με την ίδια λογική, η αντίληψη της κίνησης στον εικονικό χώρο περιπλέκεται σημαντικά. Στο φυσικό χώρο η κίνηση του σώματος του παρατηρητή προσδιορίζει και τις δυνατότητες της 5 Mitchel, William J., “Me++. The Cyborg Self and the Networked City”, The MIT Press, Cambridge, Massachusetts, 2003, σελ.31 6 Merleau-Ponty Maurice, “Phenomenology of Perception”, Smith Colin, 2nd ed., London, Routledge, 2002, σελ.297-298.

7 Δημήτρης Παπαχρονόπουλος, “Εικονικός χώρος. Ένας νέος δημόσιος χώρος;”, Πρακτικά Συνεδρίου, “Μετασχηματισμοί της ελληνικής πόλης. Σοσιαλιστική θεωρία, προοπτικές και καθημερινή πράξη.”, Αθήνα, 9-10-11/3/2003, σελ.146.

34

οπτικής αντίληψης. Στον εικονικό χώρο όμως δεν μπορούμε να ξεχωρίσουμε εάν κινείται η σκηνή ή ο παρατηρητής, όπως επίσης δεν μπορούμε να ξεχωρίσουμε εάν ο χώρος υπάρχει πριν ο παρατηρητής εισέλθει σε αυτόν. Ο εικονικός χώρος είναι ένας όρος που μας επιβάλλει να εξετάσουμε τις διαφορές ανάμεσα στους χώρους της σωματικής παρουσίας στον αναπαραστατικό χώρο. Στην ουσία, οι εικονικοί χώροι δεν είναι καθόλου εικονικοί, είναι απλώς εικόνες, δηλαδή δισδιάστατα ή πολυδιάστατα μέσα στα οποία ένα πλήθος αντικειμένων αποκτά μία αναπαράσταση. Οι αναπαραστατικοί χώροι, ωστόσο, μπορούν να χαρακτηριστούν εικονικοί χώροι όταν σε αυτούς εμπλέκεται ο χωρος της σωματικής παρουσίας. Αυτό, σύμφωνα με τον Bohme μπορεί να πραγματοποιηθεί με δυο τρόπους: να εισέλθω σε έναν αναπαραστατικό χώρο μέσω ενός εκπροσώπου, δηλαδή με το να γίνω εικονικά παρών σε έναν αναπαραστατικό χώρο μέσω ενός avatar. Σε αυτή την περίπτωση ο εικονικός χώρος δεν θα μετατραπεί ποτέ σε χώρο σωματικής παρουσίας, παρά μόνο δράσεων. Ο Brett Rolfe υποστηρίζει πως για να καταννοήσουμε τη σχέση ανάμεσα στον άνθρωπο και το ψηφιακό του ανάλογο (avatar), πρέπει πρώτα να αναγνωρίσουμε τη διαπερατότητα των συνδιαλεγόμενων χώρων και να υποθέσουμε την ύπαρξη μιας μορφής ενδιάμεσου χώρου που βρίσκεται στο όριο ανάμεσα σε υλικό και ψηφιακό. 8 Η Wertheim αναφέρει: “Υπάρχουν συνδέσεις και συντονισμοί 8 Rolfe Brett, “The Materiality of the Digital”, το κείμενο αποτελεί μέρος της μελέτης κατά τη διάρκεια της υποχηφιότητας για Phd στο UNSW, 2004, σελ.7

αισθήσεις / σώμα ατμόσφαιρα

συνδέσεις μετaξύ χρηστών του facebook, 2010

35

“ΟΔ ΟΙ Π Ο Ρ Ι ΚΟ Τ ΗΣ ΠΕ ΡΙ ΠΛ Α Ν ΗΣΗΣ” αισθήσεις / aτμόσφαιρα / τόπος

ανάμεσα στους δύο αυτούς χώρους.”9 Ο William Mitchel ενοποιεί ακόμα περισσότερο τους δύο χώρους λέγοντας πως: “ο προσωρινός διαχωρισμός του δυαδικού ψηφίου (bit) και του μορίου της ύλης (atom) έχει τελειώσει... το όριο ανάμεσά τους καταλύεται”. Σε μια τέτοια δίαλυση αυτής της σχέσης ο φυσικός και ο εικονικός χώρος μπλέκονται μεταξύ τους και μετασχηματίζονται αμοιβαία. 10 Η άλλη περίπτωση είναι εκείνη στην οποία ο εικονικός χώρος συμπίπτει με έναν αναπαραστατικό με τη βοήθεια διαμεσολαβητών, όπως ηλεκτρονικά γάντια, γυαλιά ή ηλεκτρονικά ‘κλουβιά’. Με αυτό τον τρόπο ο χώρος της σωματικής παρουσίας εισάγεται στον αναπαραστατικό χώρο. Το σωματικό ‘εγώ’ γίνεται παρόν στον αναπαρασταστικό χώρο μέσω της σύζευξης των αναπαραστατικών σχέσεων με τους αισθητηριακούς δέκτες.11 Εδώ γίνεται αντιληπτή και η σταδιακή επέκταση του βιολογικού σώματος στον εικονικό χώρο μέσω των παραπάνω μεσολαβητών, κάτι που θα αναλύσουμε στην παρακάτω ενότητα.

9 Wertheim M., “The Pearly Gates of Cyberspace: A History of Space from Dante to the Internet”, Doubleday, Sydney, 1999, σελ. 227 10 Mitcel William, “Me++ : The Cyborg Self and the Networked City”, MIT Press, Cambridge, 2003, σελ. 3, 129 11 Bohme Gernot, “The Space of Bodily Presence & Space as a Medium of Representation”, σελ. 5-7, in: “Transforming Spaces.The Topological Turn in Technology Studies”, Online publication of the International conference held in Darmstadt, Germany, March 22-24, 2002, Ed. Mikael Hard, Andreas Losch and Dirk Verdicchio.

36

1.3.2 Ψηφιακό σώμα και αισθητηριακή εμπειρία Η αναγκαία ικανότητα του ατόμου να εισέλθει και να αλληλεπιδράσει σε εικονικούς χώρους απαιτεί την ύπαρξη ενός όχι βιολογικού, αλλά ενός ψηφιακού ανάλογου του σώματός του. Ένα ‘σώμα’ που ενσωματώνεται στον εικονικό χώρο και επικοινωνεί με τις ενέργειες του χρήστη στο χώρο αυτό. Ο Toyo Ito στο άρθρο του “The Image of Architecture in Electronic Age” με αφορμή την Sendai Mediatheque, αναλύει αυτή τη σχέση των δύο σωμάτων και αναζητά τον τρόπο της ενσωμάτωσης του ‘πρωτόγονου χώρου’ που τον συνδέει με τη φύση, και του εικονικού χώρου που τον συνδέει με τον κόσμο του δικτύου των ηλεκτρονίων.12 Υποστηρίζει πως, αν το ανθρώπινο σώμα αποτελείται από νερό και αέρα, το ηλεκτρονικό σώμα αποτελείται από την πληροφορία και το δίκτυό της. Κάνει λοιπόν λόγο για ένα ‘ηλεκτρονικό βιομορφικό χώρο’ -μια υβριδική έννοια- στον οποίο το φυσικό σώμα αναπαριστά τον τόπο των κινήσεων του αέρα και του νερού , ενώ ο εικονικός χώρος αναπαριστά τον τόπο των ανθρώπινων δραστηριοτήτων μέσα στη ροή των ηλεκτρονίων. Εκεί το άτομο εφοδιασμένο με τη media suit του, ένα αντίστοιχο μεσολαβητή, μπορεί να λειτουργεί και να προσαρμόζεται στο περιβάλλον της πληροφορίας. Το φυσικό σώμα και το μυαλό επεκτείνονται. Ο Toyo Ito προβλέπει μια μελλοντική κατάσταση στην οποία η διάκριση μεταξύ 12 Toyo Ito, “The Image of Architecture in Electronic Age”, 1998. http://www.ntua.gr/archtech/inman01/ toyo%20ito.htm

αισθήσεις / σώμα το εικονικό νέφος

The Third Hand Stelarc, 1980

37

“ΟΔ ΟΙ Π Ο Ρ Ι ΚΟ Τ ΗΣ ΠΕ ΡΙ ΠΛ Α Ν ΗΣΗΣ” αισθήσεις / aτμόσφαιρα / τόπος

των διαφορετικών αισθήσεων (όραση, ακοή, όσφρηση, αφή κτλ.) μπορεί να στερείται νοήματος καθώς η ανάπτυξη των ηλεκτρονικών μέσων θα επιτρέπει την απευθείας εισαγωγή σημάτων στον εγκέφαλο και το νευρικό σύστημα, χωρίς να στηρίζεται σε όργανα όπως τα μάτια, η μύτη, τα αυτιά κτλ. Αυτή η πρόταση περιγράφει μια στενότερη σχέση του ανθρώπινου σώματος με τον εικονικό χώρο και θολώνει τα όρια μεταξύ ψηφιακού και φυσικού σώματος σε βαθμό που μπορεί κανείς να μιλήσει για οργανισμούς cyborg13. Ο Steve Mann στο βιβλίο του ‘Cyborg: Digital Destiny and Human Possibility in the Age of the Wearable Computer‘ (2001) τάσσεται υπέρ της χρήσης της τεχνολογίας σε ανάλογες εφαρμογές και αναφέρει ότι η εστίαση της πρέπει να γίνεται πάνω σε ‘έξυπνα άτομα’ σε αντίθεση με τα απλώς ‘έξυπνα υλικά’. Αναρωτιέται αν “χάνουμε με το να φοράμε υποδήματα και ενδύματα, επειδή δεν μπορούμε πια να νιώσουμε τον αέρα στο δέρμα μας ή τη γη κάτω από τα πόδια μας” και καταλήγει στο ότι “οι διαμεσολαβημένες αισθητηριακές εμπειρίες μας κάνουν περισσότερο ανθρώπους, όχι λιγότερο”. Άλλες πιο ριζοσπαστικές σκέψεις σχετικά με τη διευρυμένη πραγματικότητα σε σχέση με το σώμα υποστηρίζουν ότι πρέπει να αφήσουμε πίσω ολόκληρο το σώμα. Σύμφωνα με την Katherine Hayles στο βιβλίο της “How We Became Post13 Cyborg: είναι ένας ‘κυβερνητικός μηχανισμός’, δηλαδή αυτοματοποιημένος τεχνητός οργανισμός ο οποίος ενισχύει ή διευρύνει τις δυνατότητες του χρησιμοποιώντας ψηφιακά μέσα. Τα cyborgs συχνά εμφανίζονται να έχουν ένα συνδυασμό οργανικών (ζωτικών) και μηχανικών (συνθετικών) μερών σώματος, θολώνοντας έτσι τα όρια μεταξύ φυσκόυ και τεχνητού σώματος.

38

Human”, δεν υπάρχει ουσιώδης διαφορά ή απόλυτος διαχωρισμός μεταξύ της σωματικής ύπαρξης και της προσομοίωσης στον υπολογιστή, ούτε ανάμεσα στην ‘κυβερνητική’ (cybernetics) και τους βιολογικούς οργανισμούς. Το σώμα θεωρεί ότι είναι η “αυθεντική πρόσθεση, μία από τις πολλές που θα ακολουθήσουν.”14 Ο Kevin Warwick, καθηγητής του Cybernetics University of Reading και ο πρώτος άνθρωπος που ένωσε το νευρικό του σύστημα με τον υπολογιστή μέσω ενός εμφυτεύματος το 1998, γράφει: “Η κυβερνητική είναι η επιστήμη για την ενοποίηση των ανθρώπινων όντων και της τεχνολογίας. Ο άνθρωπος μπορεί να γίνει ‘cyborg –μισός άνθρωπος, μισός μηχανή. Σε αυτό αποσκοπούν τα πειράματά μου.” Σε ένα από αυτά τα πειράματά συνέδεσε το νευρικό του σύστημα με έναν υπολογιστή ικανό να διοχετεύει στο διαδίκτυο τη νευρική δραστηριότητά του και έτσι κατάφερε να μετακινεί αντικείμενα που βρίσκονταν σε απόσταση χιλιάδων χιλιομέτρων, άρα να βιώνει μέσω της τεχνολογίας τις ψηφιακές εμπειρίες. Σε ένα επόμενο στάδιο του πειράματος, η σύζυγος του Warwick δέχτηκε με τη σειρά της ένα ηλεκτρονικό εμφύτευμα. Έτσι ελέγχθηκε η δυνατότητα να επικοινωνούν οι δυο τους εγκεφαλικά μέσω ραδιοκυμάτων. Για παράδειγμα, να διακρίνει τα ραδιοκύματα που αυτός θα λάβει, αν η σύζυγός του κουνήσει το δάκτυλό της από τα ραδιοκύματα που θα λάβει από κάποια άλλη της κίνηση. “Αν ήμασταν cyborg θα είχαμε μια εντελώς διαφορετική εικόνα του κόσμου που μας περιβάλλει: θα άλλαζαν 14 Hayles, Katherine, “How We Became PostHuman. Virtual Bodies in Cybernetics, Literature and Informatics”, The University of Chicago Press, London, 1999, σελ 25-49.

αισθήσεις / σώμα το εικονικό ‘νέφος’

Ρομποτικοί αισθητήρες Στη ρομποτική χρησιμοποιείται μια μεγάλη ποικιλία αισθητήρων ώστε να γίνεται αντιληπτό το εξωτερικό περιβάλλον. Όραση / Ο αισθητήρας όρασης έιναι από τους πιο κοινούς τύπους αισθητήρων στη σύγχρονη ρομποτική. Συνήθως περιλαμβάνει μία κάμερα και το αντίστοιχο λογισμικό σχεδιασμένο έτσι ώστε να αναγνωρίζει ακμές επιφανειών, χρωματικές εναλλαγές και ξεχωριστά ή συγκεκριμένα αντικείμενα. Κάποια ακόμα πιο εξελιγμένα οπτικά συστήματα είναι εξοπλισμένα με σφαιρικά ή κωνικά κάτοπτρα που επιτρέπουν την όραση σε ακτίνα 360 μοιρών. Αίσθηση εγγύτητας / Οι αισθητήρες εγγύτητας είναι συσκευές που μεταδίδουν και λαμβάνουν υπερηχητικά σήματα και συνηθίζεται να χρησιμοποιούνται σε κινητά ρομποτικά συστήματα. Το μεταδιδόμενο σήμα ανακλάται πάνω σε ένα αντικείμενο και καθώς επιστρέφει λαμβάνεται από τον αισθητήρα. Υπολογίζοντας τον χρόνο ο οποίος απαιτείται για την μετάδοση και λήψη του σήματος μπορούμε να υπολογίσουμε την απόσταση ανάμεσα στο εκάστοτε αντικείμενο και στο ρομπότ. Ακοή / Η αίσθηση της ακοής στα ρομποτικά συστήματα αποκτάται μέσω μικροφώνων και μετασχηματιστών που μετατρέπουν την ηχητική ενέργεια σε ηλεκτρικό σήμα. Όσφρηση / Το οσφρητικό σύστημα μπορεί να επιτρέψει σε ένα ρομπότ να εντοπίσει την παρουσία αζώτου, όπως περιέχονται πχ σε έναν εκρηκτικό μηχανισμό, την παρουσία ενός ατόμου ή μία σειρά χημικών ειδών. Γενικά η αίσθηση της όσφρησης σε ένα ρομπότ είναι ‘στοχευμένη’ σε συγκεκριμένες οσμές και δεν έχει την ευαισθησία της όσφρησης ενός σκύλου πχ.

αισθήσεις / σώμα το εικονικό ‘νέφος’

Αφή / Τα ρομπότ αντιλαμβάνονται τον φυσικό κόσμο μέσω της άμεσης επαφής. Οι πιιο απλοί αισθητήρες κλείνουν ένα κύκλωμα μόνο με την επαφή με ένα αντικείμενο. Κάποια ρομπότ είναι εξοπλισμένα με τεχνητά ακροοδάκτυλα που ‘αισθάνονται’ επίπεδα πίεσης ή ακόμα και τριβής. Αίσθηση ολισθηρότητας / Η ολισθηρότητα σχετίζεται άμεσα με την αφή. Το επίπεδο της ολισθηρότητας στην επαφή με ένα αντικείμενο είναι πολύ σημαντικό για την ικανότητα του ρομπότ να το μεταφέρει. Η ολισθηρότητα υπολογίζεται με τη βοήθεια μικρών σφαιριδίων ή ειδικών ημιαγωγών ενσωματωμένων στα δάκτυλα του ρομπότ. Γεύση / Η γεύση είναι μια αίσθηση που δεν έχει αναπτυχθεί ιδιαίτερα στα ρομποτικά συστήματα. Κάποια ρομπότ είναι ειδικά σχεδιασμένα ώστε να εντοπίζουν συγκεκτρώσεις συγκεκριμένων χημικών στοιχείων, αλλά δεν έχουν τη δυνατότητα κατηγοριοποίησής τους σε γευστικές κατηγορίες όπως γλυκό ή πικρό. Αίσθηση χωροθέτησης / Είναι σημαντικό για ένα ρομπότ να μπορεί να γνωρίζει πού βρίσκεται αλλά και τι βρίσκεται στον χώρο που το περιβάλλει. Η δυνατότητα απάντησης στην ερώτηση ‘πού βρίσκομαι;’ δυνητικά ενεργοποιεί ένα ρομπότ στο να λάβει ανάλογη δράση εάν δεν έχει την προσδοκώμενη τοποθεσία ή η κατεύθυνσή. Λοιπές αισθήσεις / Όλες οι παραπάνω αισθήσεις έχουν άμεση σχέση με τη βιολογία. Τα ρομποτικά συστήματα όμως διαθέτουν επιπλέον αισθητηριακούς μηχανισμούς χωρίς βιολογικές προεκτάσεις, όπως συσκευές μέτρησης περιστροφής, ιονίζουσας ακτινοβολίας, δονήσεων ή συγκεντρώσεων συγκεκριμένων χημικών συστατικών.

αισθήσεις / σώμα το εικονικό νέφος

ριζικά τα εκπαιδευτικά μας συστήματα και όχι μόνο ο διαπροσωπικός τρόπος επικοινωνίας με τους άλλους.” Ο Warwick υποστηρίζει επίσης ότι η τωρινή φυσική μας ύπαρξη έχει περιορισμένες ικανότητες. Αναφέρει: “Μόλις που προσλαμβάνουμε το 5% των ερεθισμάτων που υπάρχουν γύρω μας. Ακόμη και η όραση, η καλύτερη από όλες τις αισθήσεις μας, είναι πολύ περιορισμένη σε σχέση με το φάσμα της ηλεκτρομαγνητικής ακτινοβολίας… Μάλιστα με τη βοήθειά της θα μπορούσαμε να λαμβάνουμε διαφορετικά ερεθίσματα τη φορά, έτσι ώστε να κατακτήσουμε μια πιο σύνθετη και ολοκληρωμένη κατανόηση του κόσμου όπου ζούμε. Σκεφτείτε τη μνήμη μας, είναι πολύ φτωχή σε σύγκριση με αυτή ενός υπολογιστή.”15 Ο Warwick προβλέπει ότι τα επόμενα 20 χρόνια θα αναδυθεί η ανάγκη για τηλεπαθητικές επικοινωνίες -μια άμεση επικοινωνία μεταξύ νέων εγκεφαλικών εμφυτευμάτων. Αναφέρει ότι θα είμαστε σε θέση να στέλνουμε ο ένας στον άλλο συναισθήματα, γραφικά, χρώματα, και πολύπλοκες ιδέες πολύ πιο σύντομα και εύκολα από ότι στο παρόν. Η Meadeline Schwartzman αναρωτιέται τι θα απογίνει σε αυτή την περιπτωση η ήδη υπάρχουσα ‘κωδικοποιημένη επικοινωνία’ και τα αισθητηριακά συστήματα. Σε προσωπικό γράμμα προς αυτή, ο Warwick απαντά: “Σκεφτείτε ότι θα υπάρξει μία επαναστατική αλλαγή – ίσως να έχουμε ακόμα την ικανότητα της ομιλίας-λόγος (speech) ως αντίγραφο ασφαλείας (backup)… ο ήχος μπορεί να φανεί χρήσιμος κάτω από κάποιες συνθήκες.”

Στην ερώτηση της για το πώς θα γνωρίζουμε την καταγωγή των αισθήσεων μας, αν όντως η επικοινωνία μεταξύ μας γίνει τόσο ροϊκή, ο Warwick απαντά: “Ο νους μας είναι ένας εξαιρετικά ευφυής μηχανισμός. Δημιουργεί τη βέλτιστη αίσθηση που μπορεί με βάση τα σήματα που λαμβάνει. Δεν αμφιβάλλω ότι έχει τη δυνατότητα να εισάγει κάποιο διαφορετικό αισθητηριακό input, ακόμα και νέα πληροφορία, όπως ραντάρ ή υπέρυθρες ακτίνες. Αυτό μπορεί να σημαίνει ότι κάποιες από τις αισθήσεις μπορεί να χάσουν την αξία τους. Το από πού ξεκινάμε και που τελειώνουμε,…, αποτελεί ένα ενδιαφέρον φιλοσοφικό ερώτημα.”

15 “The Cyborg: Kevin Warwick is the World’s First Human-Robot Hybrid”, Motherboard, 2010. http://motherboard.vice.com/read/the-cyborg-kevinwarwick-is-the-worlds-first-human-robot-hybrid

Kevin Warwick

41

“ΟΔ ΟΙ Π Ο Ρ Ι ΚΟ Τ ΗΣ ΠΕ ΡΙ ΠΛ Α Ν ΗΣΗΣ” αισθήσεις / aτμόσφαιρα / τόπος

2. ΑΤΜΟΣΦΑΙΡΑ 2.1 Ο όρος ‘ατμόσφαιρα’

Η έννοια της ατμόσφαιρας συνδέεται στενά με τη φιλοσοφία της φαινομενολογίας, δηλαδή τη μελέτη της ανθρώπινης εμπειρίας και του τρόπου με τον οποίο μας παρουσιάζονται τα πράγματα μέσα σε αυτή την εμπειρία και δια της εμπειρίας. Η φαινομενολογία είναι ένα φιλοφικό ρεύμα των αρχών του 20ου αιώνα που κηρύττει την αρχή της επιστροφής στην αλληθινή υπόσταση των πραγμάτων. Με σημείο εκκίνησης την εμπειρία των φαινομένων, επιχειρεί να εξάγει ουσιώδη συμπεράσματα για τις συνθήκες της ‘ύπαρξής’ μας. Είναι ένα φιλοσοφικό κίνημα το οποίο ωθείται από την κεντρική διάθεσή του να δέχεται τα πράγματα όπως ‘είναι’, να συλλάβει δηλαδή την βαθύτερη, ουσιαστική ποιότητα της ύπαρξής τους, αφού άλλωστε επιμένει στην χαρακτηριστική πρότασή της “πίσω στα ίδια τα πράγματα”.1 Η ιδέα της ατμόσφαιρας είναι δύσκολο να οριστεί λόγω της φύσης της. Είναι μια οξύμωρη οντότητα που ‘‘εσωκλείει μια σειρά από αντιθετικές έννοιες - παρουσία και απουσία, υλικότητα και ιδεατότητα, ορισμένο και αόριστο, ειδικό και γενικό -

1 Sokolowski Robert, “Εισαγωγή στη Φαινομενολογία”, Εκδόσεις Πανεπιστημίου Πατρών, Πάτρα, 2003, σελ. 32.

42

ατμόσφαιρα ο όρος ‘ατμόσφαιρα’

όλα σε μια σχέση έντασης.’’2 Ο Bohme αναφέρει ότι η ατμόσφαιρα είναι το πρωταρχικό αντικείμενο της αντίληψης. Η αρχική αρχιτεκτονική εμπειρία δεν είναι εκείνη της κτισμένης μορφής, αλλά αυτή των ατμοσφαιρών - ‘‘το κλίμα από τις εφήμερες δράσεις που τυλίγουν τον κάτοικο... Αυτό που βιώνεται δεν είναι το ίδιο το κτίριο, αλλά η ατμόσφαιρά του.’’3 Ο Stig Αndersson αναλύοντας την ίδια έννοια, προσπαθεί να ορίσει την ατμόσφαιρα ως ένα σύνολο στοιχείων που μπορούμε να καταννοήσουμε χρησιμοποιώντας όχι μόνο τη λογική, αλλά και τις αισθήσεις μας: “Η ατμόσφαιρα είναι ένα λεπτό πέπλο που τυλίγει τον κόσμο γύρω μας. ... Όμως η ατμόσφαιρα είναι επίσης και αυτό που νιώθουμε σε μια συγκεκριμένη κατάσταση. Μπορούμε έτσι να πούμε ότι η ατμόσφαιρα αποτελείται από έναν συγκεκριμένο χώρο και το περιεχόμενό του, δηλαδή τον ίδιο τον χώρο και την αίσθηση του περιβάλλοντος εντός του. Αρα το μυστικό για να επιτευχθεί η πλήρης κατανόηση της ατμόσφαιρας βρίσκεται στη συμπληρωματικότητα μεταξύ των 2 Anderson, B., ‘‘Affective Atmospheres. Emotion, Space and Society 2’’, 2009, σελ. 80 3 Bohme, G., ‘‘Atmosphere as the funtamental concept of a new aethetics’’, Thesis Eleven, 1993, σελ. 122

μετρήσιμων στοιχείων και των ποιοτικών χαρακτηριστικών ενός συγκεκριμένου χώρου. Δηλαδή στη μελέτη της ατμόσφαιρας σωματικά, αισθησιακά όσο και αισθητικά.”4 Με δεδομένο ότι οι ατμόσφαιρες είναι μια αισθητηριακή ποιότητα μιας σκηνής που κάθε υποκείμενο τη βιώνει, ο Bohme καταλήγει στο ότι οι ατμόσφαιρες είναι μια απόλυτα υποκειμενική έννοια. Για να βιωθούν, ή καλύτερα για να οριστεί ο χαρακτήρας τους, κάθε υποκείμενο πρέπει να εκθέσει τον εαυτό του σε αυτές. Χωρίς το συναισθανόμενο υποκείμενο δεν μπορούν να οριστούν.5 Ο Ben Anderson στο ‘Affective Atmospheres’ αναφέρει ότι οι ατμόσφαιρες είναι χωρικά εκχεόμενες συγκινησιακές ποιότητες, ανεξάρτητες από τους φορείς που αναδύονται, ενεργοποιούνται και χάνονται με αυτούς. Για να βιώσει κανείς μια ατμόσφαιρα πρέπει να επηρεαστεί από τις ασάφειες της συγκίνησης η οποία είναι ταυτόχρονα καθορισμένη και ασαφής, παρούσα και απούσα.

4 Andersson, L. Stig, «Empowerment of Aethetics”, Catalogue for the Dannish Pavillion at the 14th International Architecture Exhibition La Biennale di Venezia, Eκδ.

Forlaget Wunderbuch, 2014, σελ.51 5 Bohme, G., ‘‘Atmosphere as the funtamental concept of a new aethetics’’, Thesis Eleven, 1993, σελ. 122

43

“ΟΔ ΟΙ Π Ο Ρ Ι ΚΟ Τ ΗΣ ΠΕ ΡΙ ΠΛ Α Ν ΗΣΗΣ” αισθήσεις / aτμόσφαιρα / τόπος

“Οι ατμόσφαιρες είναι αντικειμενικές οντότητες, αποτελούν το κοινό έδαφος από όπου υποκειμενικές καταστάσεις και συναισθήματα των υποκειμένων αναδύονται.”6

Η διεισδυτικότητα της ατμόσφαιρας δείχνει ότι βρίσκεται παντού και συγχρόνως πουθενά κι όμως διατηρεί την ικανότητα να “επηρεάζει την χωρική αντίληψη και εμπειρία.”7 Μια ατμόσφαιρα μπορεί να γίνει κατανοητό ότι υπάρχει μέσα στον φυσικό χώρο με “ένα συγκεκριμένο πνευματικό ή συναισθηματικό τόνο.”8 Δεν είναι αμιγώς άυλη, αφού συνδέεται στενά με τον υλικό κόσμο, αλλά και δεν είναι απτή, καθώς δεν μπορεί να ‘πιαστεί’ σωματικά. Δεν είναι αύρα ή διάθεση, όμως έχει συνδεθεί άμεσα με αυτές τις έννοιες καθώς είναι άμεσα συνδεδεμένη με την αντίληψη του χώρου. Δεν είναι κάτι αντικειμενικό, δηλαδή δεν εσωκείεται στα αντικείμενα, αλλά ανήκει στα αντικείμενα που αρθρώνουν την παρουσία τους.9 Δεν είναι ούτε απόλυτα υποκειμενική, όμως σχετίζεται με τα υποκείμενα ως μια αίσθηση της φυσικής παρουσίας.10 Το όριο μεταξύ του τι είναι και τι δεν είναι ατμόσφαιρα είναι λεπτό. Η κατανόηση της διαφοράς γίνεται με τον ορισμό του όρου από την αρχιτεκτονική σκοπιά.

6 Anderson, B., ‘‘Affective Atmospheres. Emotion, Space and Society 2’’, 2009, σελ. 78.

7 Preston, J., ‘‘In the Mi(d)st Of.’’, Architectural Design, 2008, no. 78, σελ. 7 8 Bohme, G., ‘‘The Space of Bodily Presence and Space as a Medium of Representation. In Transforming Spaces. The topological Turn in Technology Studies’’, Darmstadt, Germany 9 Bohme, G., ‘‘Atmosphere as the funtamental concept of a new aethetics’’, Thesis Eleven, 1993, σελ. 122.

10 ό.π. σελ. 122

44

Στον αρχιτεκτονικό λόγο, η έννοια της ατμόσφαιρας χρησιμοποιείται για να περιγράψει πτυχές του κτισμένου αλλά και του άκτιστου περιβάλλοντος, του καθορισμένου αλλά και του ασαφούς. Ο Wigley αναφέρει ότι “για να σχεδιάσει κανείς ένα κτίσμα χρειάζεται να κατασκευάσει μια ατμόσφαιρα.”11 Μέσα από τις τροποποιήσεις των χωρικών συνθηκών ο αρχιτέκτονας είναι σε θέση να χρησιμοποιεί την ατμόσφαιρα ως ένα τρόπο για να διερευνά τις ιδέες της αντίληψής του, την εμπειρία και την πραγματικότητα. Το νερό που τρέχει μέσα σε μια γκαλερί ή ο αέρας που στροβιλίζεται στους εσωτερικούς χώρους “συνενώνουν τις στιγμές ανάμεσα στην προσδοκία της εμπειρίας και την πραγματική συνάντηση.”12 “Η στιγμή μεταξύ της ενστικτώδους αντίληψης και της λογικής της κατανόησης καθιστά την αρχιτεκτονική εμπειρία τόσο σωματική όσο και ψυχολογική, τονίζοντας την ορθολογική προσδοκία κάποιου γεγονότος με την ενστικτώδη εμπειρία του.”13 Έτσι η ατμόσφαιρα δεν έχει αντικειμενικές ιδιότητες, όπως για παράδειγμα να είναι χαρούμενη ή τρομακτική, αλλά αποτελεί μια υποκειμενική οντότητα που επηρεάζει την συναισθηματική κατάσταση του υποκειμένου σε άμεση συσχέτιση με την χωρική αντίληψη. Στο The Eyes of the Skin ο Juhani Pallasma αναφέρει ότι όλες οι αισθήσεις μπορούν να θεωρηθούν επεκτάσεις της αφής. Πράγματι, το απτικό σύστημα μπορεί να θεωρηθεί βασικός παράγοντας για την αισθητηριακή αντίληψη. Μπορεί 11 Wigley, M., ‘‘The Αrchitecture of Atmosphere’’, Daidalos, 1998, σελ.18 12 May, S., ‘‘Olafur Eliasson: the weather project’’, Tate, 2003, σελ. 2 13 ό.π. σελ. 2

ατμόσφαιρα ο όρος ‘ατμόσφαιρα’

να δώσει αίσθηση για το χωρικό βάθος, ‘αισθάνεται’ το βάρος, την αντοχή και την τρισδιάστατη μορφή (gestalt) ενός υλικού σώματος, και συνεπώς να μας κάνει να έχουμε επίγνωση ότι τα πράγματα επεκτείνονται πέρα από εμάς.14 Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Merleau-Ponty “μέσω της όρασης αγγίζουμε τον ήλιο και τα αστέρια.” Άλλωστε η οπτική αντίληψη της υλικότητας δεν θα ήταν δυνατή χωρίς τη συνεργασία με την απτική μνήμη: “η όραση φανερώνει ό,τι η αφή ήδη γνωρίζει.”15 Κατα τον Bohme, επίσης η έννοια της ατμόσφαιρας εμπλέκεται άμεσα με την εμπειρία. Η ατμόσφαιρα εστιάζει ιδιαίτερα στη φυσική παρουσία του ατόμου σε ένα περιβάλλον. Η ‘διάθεση’ είναι η αισθητηριακή απόκριση ή αναπαράσταση του που είμαστε. Αναφέρεται επίσης στη σημαντικότητα του ‘πού’, όταν καταλαμβάνουμε ένα χώρο, δηλαδή στην απαραίτητη ικανότητα του ατόμου να προσανατολίζεται χωρικά. Έτσι γίνεται εμφανές ότι τόσο το ευρύτερο πλαίσιο όσο και το φυσικό περιβάλλον επηρεάζουν την αισθητηριακή μας απόκριση και συνεπώς καθορίζουν την αντίστοιχη ατμόσφαιρα. Όπως η ατμόσφαιρα περιβάλλει και περικλείει τα υποκείμενα, έτσι, μέσω αυτής το αναπαριστώμενο αντικείμενο θα συλληφθεί και θα πάρει ένα συγκεκριμένο νόημα. Αυτή είναι που υποδηλώνει τον τρόπο με τον οποίο ο χώρος βιώνεται, παρέχοντάς του τα κατάλληλα νοήματα και τις πιθανές μεταβολές του χαρακτήρα του. Η ατμόσφαιρα ενός χώρου έχει άμεση σχέση με το πώς ο χώρος γίνεται αντιληπτός.

14 Pallasmaa Juhani, “The eyes of the Skin: Architecture and the Senses”. Academy Editions, London, 1996, σελ.

46.

15 ό.π. σελ. 46

Η ενσωμάτωσή της σε νοητικό επίπεδο ενισχύει τις ποιότητες που περιγράφουν τον χώρο. Μέσα από αυτή δίνεται νόημα στο χώρο, με την προσθήκη άυλων επιπέδων βίωσης που επηρεάζουν τη συναισθηματική κατάσταση των χρηστών. Ο Peter Zumthor γράφει: “Μπαίνω σε ένα δωμάτιο και ακαριαία μου δημιουργείται ένα συναίσθημα για αυτό τον χώρο. Αντιλαμβανόμαστε την ατμόσφαιρα μέσω της συναισθηματικής ευαισθησίας μας, ένας τρόπος αντίληψης που ενεργοποιείται σχεδόν αυτόματα. Είμαστε ικανοί για άμεσες εκτιμήσεις, για αυθόρμητες συναισθηματικές αποκρίσεις.”16 Συνοψίζοντας, η ατμόσφαιρα ως φαινόμενο περιγράφει κάτι το άυλο, ασαφές και αόριστο. Παρ’ όλ’ αυτά η ικανότητά μας να αναγνωρίζουμε και να δημιουργούμε ατμόσφαιρα είναι αδιαμφισβήτητη, όπως και η σημασία της στην ύπαρξή μας καθώς αυτή βρίσκεται παντού δοκιμάζοντας την αντιληπτικότητά μας.

16 Zumthor Peter, “Atmospheres/Architectural Environments – Surrounding Objects”, Birkhauser, 2006. Ίδια μετάφραση. Πρωτότυπο κείμενο: “I enter a room, and— in the fraction of a second—have this feeling about it. … we perceive atmosphere through our emotional sensibility—a form of perception that works incredibly quickly… we are capable of immediate appreciation, of a spontaneous emotional response.”

45

“ΟΔ ΟΙ Π Ο Ρ Ι ΚΟ Τ ΗΣ ΠΕ ΡΙ ΠΛ Α Ν ΗΣΗΣ” αισθήσεις / aτμόσφαιρα / τόπος

2.2 Η υλικότητα

Τα υλικά έχουν άμεση επίδραση σε όλες τις αισθήσεις του ανθρώπου : όραση, αφή, ακοή, όσφρηση , ακόμα και γεύση. Αλλά ποιο είναι εκείνο το στοιχείο στη φύση των υλικών που επηρεάζει, τόσο τον δημιουργό όσο και τον χρήστη, προκαλώντας του αισθητηριακές μνήμες; Πέρα από το είδος του υλικού, ρόλο παίζει επίσης η επεξεργασία του και η τελική μορφή την οποία θα πάρει. “Μια πέτρα μπορείς να την πριονίσεις, να την τροχίσεις, να την τεμαχίσεις, να την σπάσεις, να τη διαχωρίσεις, να τη γυαλίσεις και κάθε φορά θα βγάζει άλλο αποτέλεσμα.”1 Ο Peter Zumthor στο βιβλίο του “Atmospheres, Architectural Environments – Surrounding Objects” αναφέρεται διεξοδικά στη σημασία των υλικών για τη δημιουργία ατμόσφαιρας.2 Τα υλικά για τον Peter Zumthor δεν αποτελούν ένα ακόμα εργαλείο στην προσπάθεια δημιουργίας κατάλληλης ατμόσφαιρας, αλλά τη γενεσιουργό δύναμη της. Όλη η ουσία της αρχιτεκτονικής του δημιουργίας βρίσκεται στα υλικά, τα οποία ο αρχιτέκτο1 Zumthor Peter, “Atmospheres/Architectural Environments – Surrounding Objects”, Birkhauser, 2006, σελ.25.

2 Zumthor Peter, “Atmospheres/Architectural Environments – Surrounding Objects”, Birkhauser, 2006, σελ.22-27.

46

ατμόσφαιρα η υλικότητα

νας θα επιλέξει κάθε φορά, θα τα συνδυάσει μεταξύ τους και θα τα επεξεργαστεί έτσι ώστε να δώσουν το επιθυμητό αποτέλεσμα, δηλαδή χώρους με ατμόσφαιρα, που προκαλούν συναισθήματα στο θεατή. Για τον Zumthor αυτό είναι και το μυστικό της αρχιτεκτονικής. Το ζητούμενο είναι ο χώρος να προκαλεί συγκινήσεις και γι’ αυτό, στην αναζήτηση της κατάλληλης ατμόσφαιρας - όπως σ ’ένα πιάνο, για να συγκινήσει, κάνουμε την κατάλληλη οργανική ρύθμιση και τονικότητα- “ρυθμίζουμε τα φυσικά και ψυχολογικά χαρακτηριστικά ενός χώρου ανάλογα με το αποτέλεσμα που θέλουμε να πετύχουμε. Όλα έχουν τη σημασία τους σε αυτό: τι βλέπω, τι ακούω, τι αγγίζω , ακόμα και με τις πατούσες των ποδιών μου.”3 Στο βιβλίο του “Being and Time” ο Heidegger διευρύνοντας το πεδίο της φαινομενολογίας συμπεριέλαβε υποσυνείδητες, ακόμα και ασυνείδητες ψυχικές διεργασίας, οι οποίες σχετίζονται με πρακτικές και σωματοποιημένες λειτουργίες, όπως η ομιλία ή το περπάτημα. Ακόμα ισχυρίστηκε ότι η πιο σημαντική μας ικανότητα ως ανθρώπινα όντα, δεν είναι η υπολογιστική σκέψη μας, αλλά η ικανό3 Zumthor Peter, “Atmospheres/Architectural Environments – Surrounding Objects”, Birkhauser, 2006, σελ.35.

τητά μας να εμπλεκόμαστε με τον κόσμο και να αναπτύσσουμε δεξιότητες που δεν είναι διαννοητικές, με την έννοια του στοχασμού, αλλά πρακτικής τάξης. Τέτοιες δεξιότητες, όπως ο χειρισμός εργαλείων ή μουσικών οργάνων, προϋποθέτουν ένα είδος ενσώματης γνώσης και ταυτόχρονα μια διαρκή αλληλεπίδραση με το ίδιο το αντικείμενο και τον κόσμο μέσα στον οποίο συμβαίνει ο συγκεκριμένος χειρισμός. Διατύπωσε την άποψη ότι τα πράγματα αποκτούν σημασία καθώς έρχονται σε επαφή μαζί μας, καθώς έρχονται “προ των χειρών μας”. Αυτή η συνθήκη άμεσης συσχέτισης που μας αναγκάζει να δώσουμε σημασία στα πράγματα, ο Heidegger την αποκαλεί “προχειρότητα”.4 Προχειρότητα κατ’ αυτόν “δεν είναι η απλοϊκή ή η κακή ποιότητα των πραγμάτων, αλλά η συνθήκη της άμεσης σχέσης με το σώμα μας που καταλήγει να είναι όχι μόνο πρακτικά αλλά και συμβολικά σημαντική.”5 Τέτοιες συμβολικές συσχετίσεις που ξεπηδούν από την “προχειρότητα”, από τη αμεσότητα της οικοδομικής ύλης 4 Heidegger, Martin, “Being and J. (μτφ.), State University of New σελ.94-95.

5 Heidegger, Martin, “Being and J. (μτφ.), State University of New σελ.94-95.

Time”, Stambaugh York, Albany, 1996, Time”, Stambaugh York, Albany, 1996,

47

“ΟΔ ΟΙ Π Ο Ρ Ι ΚΟ Τ ΗΣ ΠΕ ΡΙ ΠΛ Α Ν ΗΣΗΣ” αισθήσεις / aτμόσφαιρα / τόπος

συναντάμε και στην αρχιτεκτονική. Το ξύλο δεν προσφέρεται απλά για την κατασκευή ξύλινων φορέων, για επενδύσεις τοίχων και δαπέδων. Παράλληλα έιναι ένα υλικό ‘ζεστό’ κι αυτή η ποιότητα της αφής του μας αναγκάζει να του αποδώσουμε ιδιαίτερες αισθητικές ιδιότητες. Το μάρμαρο δεν έιναι απλά μια σκληρή λίθινη ύλη. Οι διαφανείς πρώτες στοιβάδες του αναγκάζουν το φως να ανακλάται πάνω του έτσι ώστε να μας παραπέμπει στην αντίληψη διαφανούς δέρματος κάτω από το οποίο αναγνωρίζουμε τις βαθύτερες φλέβες του υλικού. Στην 12η Biennale Αρχιτεκτονικής το 2010 στο Βελγικό περίπτερο οι Rotor παρουσίασαν την έκθεση με τίτλο “Usus/ Usures” που πραγματευόταν το θέμα της φθοράς των υλικών και το πως αυτή απεικονίζει την χρήση και κατ΄επέκταση την ιστορία τους. Η έρευνα των Rotor ξεκίνησε από τη διαδικασία της ανακύκλωσης-επαναπώλησης χρησιμοποιημένων κατασκευαστικών υλικών και την αξία που αυτά έχουν στην αγορά επαναχρησιμοποίησής τους. Παρατήρησαν ότι η αξία τους ήταν κάτι υποκειμενικό καθώς, ασχέτως της ευκολίας αποσυναρμολόγησής τους, εξαρτώνταν από την αίσθηση αποστροφής που προκαλούσαν στους πιθανούς αγοραστές ή συνήθως από την έλξη και το θαυμασμό τους. Τα ίχνη της φθοράς των υλικών απεικονίζουν όχι μόνο την αίσθηση της μνήμης αλλά συγχρόνως μας δίνουν την ικανότητα να ‘διαβάζουμε’ το περιβάλλον μας. Το υλικό και η χρήση του συναντώνται στα ίχνη της φθοράς του και έτσι οδηγούμαστε στο να ‘ακούσουμε’ την υλικότητα, να την παρατηρήσουμε προσεκτικά και να την οικειοποιηθούμε. Κάθε υλικό συμπεριφέρεται διαφορετικά ανάλογα με την τοποθεσία στην οποία βρίσκεται, την ένταση

48

της χρήσης που υπόκειται, και τη σχέση του με άλλα υλικά και αντικείμενα γύρω του. Με άλλα λόγια η φθορά εξαρτάται πάντα από τις καταστάσεις. 6 Η φθορά έχει πάντα μια αισθητηριακή επίδραση, οπτική ή απτική. Τέτοια παραδείγματα φθοράς είναι η οξείδωση στο πολυχρησιμοποιημένο χερούλι μίας πόρτας, τα σημάδια φθοράς στο πάτωμα ή στον τοίχο κοντά σε πολυσύχναστα καθίσματα στο μετρό, τα μουτζουρωμένα πλήκτρα ενός παλιού πληκτρολογίου, η χαραγμένη ξύλινη επιφάνεια κοπής σε ένα κρεοπωλείο, τα φθαρμένα σκαλοπάτια μιας σκάλας, η έλλειψη βλάστησης σε ένα ‘αυθόρμητο’ μονοπάτι που δημιουργήθηκε απο το συχνό πέρασμα των ανθρώπων σε ένα πάρκο κ.α. Η φθορά αποκαλύπτει συχρόνως τη ζωή ενός αντικειμένου, τα χαρακτηριστικά του υλικού από το οποίο είναι φτιαγμένο, τη χρήση του και τους χρήστες του. Είναι αναπόφευκτη όπως και η ‘ατμόσφαιρα’ που προσδίδει στα υλικά το πέρασμα του χρόνου.

6 Rotor: Tristan Boniver, Lionel Devlieger, Michael Ghyoot, Maarten Gielen, Benjamin Lasserre, Melanie Tamm & Ariane d’Hoop & Benedikte Zitouni , (Ed.), “Usus/ Usures”, Catalogue for the Belgian Pavillion, 12th International Architecture Exhibition La Biennale di Venezia, Bruxelles, Communauté francaise Wallonie-Bruxelles, 2010, σελ.10-21.

ατμόσφαιρα η υλκότητα

ατμόσφαιρα η υλκότητα

Το έργο “Breakfast in Fur” (1936) της Meret Oppenheim, ένα φλιτζάνι τσαγιού με το πιατάκι και το κουταλάκι του καλυμμένα από γούνα, είναι σχεδιασμένο ώστε να προκαλεί σύγχυση καθώς δυο εντελώς ασύμβατα υλικά συνδυάζονται σε ένα ‘ενοχλητικό’ υβρίδιο αντικειμένου. Η Oppenheim τονίζει την υλικότητα του αντικειμένου, εντείνοντας την αντιληπτικότητά μας ενώ φανταζόμαστε την αίσθηση της γούνας στο στόμα μας καθώς πίνουμε από το φλιτζάνι και χρησιμοποιούμε το κουταλάκι. Η σύγχυση που βιώνουμε βλέποντας αυτή την εικόνα βασίζεται στην οικειοποίηση μας με αυτά τα αντικείμενα ως ξεχωριστές υποστάσεις (φλιτζάνι -γούνα). Η γούνα μας οδηγεί να επεκτείνουμε τις αισθητηριακές εμπειρίες μας ώστε να κατανοήσουμε πλήρως το έργο. Μας οδηγεί να φανταστούμε πως βάζουμε καυτό τσάι μέσα στο γούνινο φλιτζάνι και ποιά θα ήταν η αίσθηση του μουσκεμένου τριχώματος της γούνας στα χείλη μας. Το σουρεαλιστικό αυτό έργο της Oppenheim είναι ανοιχτό σε πολλαπλές ερμηνείες ως προς τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε βιωματικές εμπειρίες και τον τρόπο που δημιουργούμε μεταφορές και συμβολισμούς μέσα από αυτή τη διαφορετική απτική εμπειρία.

ατμόσφαιρα η υλικότητα

πληκτρολόγιο (Rotor)

χώρος αναμονής

51

“ΟΔ ΟΙ Π Ο Ρ Ι ΚΟ Τ ΗΣ ΠΕ ΡΙ ΠΛ Α Ν ΗΣΗΣ” αισθήσεις / aτμόσφαιρα / τόπος

καθίσματα σε στάση μετρό (Rotor)

52

ατμόσφαιρα η υλικότητα

σκαλοπάτια (Rotor)

53

“ΟΔ ΟΙ Π Ο Ρ Ι ΚΟ Τ ΗΣ ΠΕ ΡΙ ΠΛ Α Ν ΗΣΗΣ” αισθήσεις / aτμόσφαιρα / τόπος

2.3 Το αρχιτεκτόνημα

Η δεκαετία του ‘60 ήταν και για την αρχιτεκτονική μία εποχή αμφισβήτησης. Η ραγδαία ανάπτυξη της τεχνολογίας και η αποτυχία του μοντέρνου κινήματος να συμβαδίσει με τις εξελίξεις οδήγησαν πολλούς αρχιτέκτονες και θεωρητικούς στο να ερευνήσουν διαφορετικές οδούς θεώρησης της αρχιτεκτονικής πέρα από την ανάλυση της φόρμας και των λειτουργιών. Το 1969, ο Reyner Banham στο βιβλίο του ‘Architecture of the Well-Tempered Environment‘, απορρίπτει την κατηγοριοποίηση των αρχιτεκτονικών στυλ και εποχών σύμφωνα με αισθητικούς όρους. Αντίθετα, παρουσιάζει μια ενδελεχή έρευνα της αρχιτεκτονικής ιστορίας σε σχέση με την επίτευξη κατάλληλων ‘περιβάλλοντων’ και εξετάζει τα εργαλεία που χρησιμοποιήθηκαν για τη δημιουργία τους. Στην εισαγωγή του βιβλίου, ο Banham ασκεί κριτική στην κυριαρχία της οπτικής και στυλιστικής σκοπιάς στην αρχιτεκτονική και στη φόρμα. Αναφέρει: “...το γεγονός είναι ότι η η ιστορία της αρχιτεκτονικής που είναι προσβάσιμη ως σήμερα διαθέσιμη στη σχετική βιβλιογραφία, ασχολείται σχεδόν αποκλειστικά με τις εξωτερικές φόρμες των οικημάτων όπως αυτές ξεδιπλώνονται στις κατασκευές

54

UN-House, Anatomy of a dwelling Reyner Banham, 1965

ατμόσφαιρα το αρχιτεκτόνημα

που τα φιλοξενούν.”17 Αναλύει δύο παραδείγματα κτιρίων: το Richards Memorial Laboratories του Kahn, και το Larkin Administration Building του Wright. Εξηγούσε ότι και στα δύο κτίρια είναι φανερή η πρόθεση των αρχιτεκτόνων να ρυθμίσουν το περιβάλλον μέσω της φυσικής, ογκώδους παρουσίας των κατασκευών αυτών, μία παράδοση η οποία ισχυριζόταν πως αποδείχθηκε ανούσια μετά την ανάπτυξη νέων τεχνολογιών που καθιστούσαν περιττα τα ογκώδη κτιριακά περιβλήματα. Έγραφε: “Οι κοινωνίες... ορίζουν τη δημιουργία περιβάλλοντων κατάλληλων για τις εκάστοτες ανθρώπινες δραστηριότητες. Η αρχιτεκτονική ως επάγγελμα αντιδρά διαισθητικά, προτείνοντας περίκλειστους χώρους σαφώς ορισμένους από βαριές κατασκευές, γιατί αυτό είναι που έχουν μάθει να κάνουν οι αρχιτέκτονες.” 18 17 Banham, Reyner, “The Architecture of the Well-Tempered Environment”, Second Edition, The University of Chicago Press, Chicago, 1984, σελ. 25. Ίδια μετάφραση. Πρωτότυπο κείμενο: “…the fact remains that the history of architecture found in the books currently available still deals almost exclusively with the external forms of habitable volumes as revealed by the structures that enclose them.

18 Banham, Reyner, “The Architecture of the Well-Tempered Environment”, Second Edition, The University of Chicago Press, Chicago, 1984, σελ. 32. Ίδια μετάφραση. Πρωτότυπο κείμενο: “Societies…prescribe the creation

Η έρευνά του κατέληγε στο συμπέρασμα ότι οι τεχνολογίες που χρησιμοποιούνται στον έλεγχο των περιβαλλοντικών συνθηκών ενός χώρου (φωτισμός, θέρμανση, υγρασία και ψύξη) δεν εκμεταλεύτηκαν πλήρως τις δυνατότητές τους, καθώς κατέληξαν θαμένες πίσω από τοίχους, οροφές ή υπόγεια. Ήδη από το 1965 ο Banham είχε δημοσιοποιήσει το άρθρο του “A Home is Not a House” το οποίο υπονοούσε την ύπαρξη ενός ‘μη-σπιτιού’ (UN-House) και αμφισβητούσε το κατά πόσο η κατασκευή ως υλική υπόσταση είναι ακόμα απαραίτητη εν μέσω της προόδου που είχε γίνει στην τεχνολογία. Δήλωνε: “Όταν το σπίτι σου περιέχει ένα δαιδαλώδες δίκτυο από σωληνώσεις, καλώδια, φώτα, πρίζες, φούρνο, νιπτήρα, κεραίες, ψυγείο, θερμαντικά σώματα, κλιματιστικά, όταν περιέχει τόσες πολλές υπηρεσίες που το hardware θα μπορούσε να λειτουργεί χωρίς την ανάγκη του κτιρίου,τότε γιατί θα έπρεπε να υπάρχει ένα σπίτι ώστε να το υποστηρίζει;” 19 of fit environments for human activities; the architectural profession responds, reflexively, by proposing enclosed spaces framed by massive structures, because that is what architects have been taught to do…”

19 Banham, Reyner, “A Home is not a House”, Art in America #2, 1965. Ίδια μετάφραση. Πρωτότυπο κείμενο:

55

“ΟΔ ΟΙ Π Ο Ρ Ι ΚΟ Τ ΗΣ ΠΕ ΡΙ ΠΛ Α Ν ΗΣΗΣ” αισθήσεις / aτμόσφαιρα / τόπος

Η έρευνα του Banham πάνω στα περιβάλλοντα και τη τεχνολογία είχε μεγάλη επίδραση στην σύγχρονη αρχιτεκτονική σκέψη της εποχής στην πατρίδα του, το Λονδίνο. Οι Archigram ακολούθησαν το παράδειγμα του Banham αρχικά με την έκδοση του πρωτοποριακού περιοδικού Archigram από την Architectural Association το 1961 και, όπως ο Price, ενδιαφέρονταν για υποθετικές έρευνες πάνω στη δυνατότητα της τεχνολογίας να παρασύρει το μέλλον της αρχιτεκτονικής. “Όταν βρέχει στην Oxford Street, η αρχιτεκτονική δεν είναι περισσότερο σημαντική από την βροχή.“ Peter Cook 20 Θα μπορούσε κανείς να υποστηρίξει ότι αυτή η προκλητική δήλωση από τον Peter Cook, ιδρυτικό μέλος των Archigram, παραμένει αρκετά επίκαιρη. Δημοσιεύτηκε το 1963 στην εισαγωγή του καταλόγου της έκθεσης ‘Living Arts’, και προτείνει ότι η αρχιτεκτονική, τουλάχιστον όπως παραδοσιακά την αντιλαμβανόμαστε, θα μπορούσε να διαδραματίσει ζωτικό ρόλο στη διαμόρφωση της αστικής εμπειρίας. Η έκθεση Living Arts οργανώθηκε από τους Archigram και παρουσιάστηκε στο Ινστιτούτο Σύγχρονης Τέχνης (ICA) στο Λονδίνο. Στην έκθεση οι Archigram μιλούν για μία αστική αρχιτεκτονική ικανή να συμβιβαστεί στις λιγότερο αποφασιστικές και περισσότερο “When your house contains such a complex of piping, flues, ducts, wires, lights, inlets, outlets, ovens, sinks, refuse, disposers, hi‐fi reverberators, antennae, conduits, freezers, heaters, when it contains so many services that the hardware could stand up by itself without any assistance from the house, why have a house to hold it up?”

20 COOK, PETER. Introduction to Living Arts 2, London: Institute for Contemporary Arts and Tillotsons, 1963, σελ.70.

56

εφήμερες, ανοδιοργάνωτες ροές και παλινδρομήσεις της αστικής ζωής: “Οι καταστάσεις, οι εκδηλώσεις στους χώρους της πόλης, τα εφήμερης χρήσης αντικείμενα,η παθητική παρουσία των αυτοκινήτων και των ανθρώπων”, γράφει ο Chalk, “είναι τόσο σημαντικά, ίσως πιο σημαντικά, από την αυστηρή οριοθέτηση του δομημένου χώρου.” 21 Με άλλα λόγια, η πόλη αντιμετωπίστηκε ως το άθροισμα των ατμοσφαιρών της. Η θέση των Archigram ήταν ότι ένα ευρύ φάσμα εξωτερικών και εσωτερικών πιέσεων, το κλίμα, η επιθυμία, εξαρτάται από τη συμπεριφορά του ανθρώπου στο χώρο. Ποιός και τί ασκεί επιρροή στο περιβάλλον; Μεταφερόμενοι στην αρχιτεκτονική του σήμερα, αναδύεται το ερώτημα: μήπως η κυριαρχία του οπτικού ερεθίσματος πάνω σε όλους τους υπόλοιπους τρόπους που αντιλαμβανόμαστε και αισθανόμαστε έχει επιτέλους φτάσει στο τέλος της; Μήπως σήμερα, αντί για φόρμες, ψάχνουμε την ευχαρίστηση της ατμόσφαιρας; Μετά από μία μακρά περίοδο βίαιων αλλαγών και επαναστάσεων στον 20ο αιώνα, έχει ξεκινήσει μία νέα εποχή που αφήνει πίσω την παλιά μοντερνικότητα που εστίαζε στην αντικειμενοκρατία, τους συμβολισμούς και την αναπαράσταση. Η έμφαση πλέον έχει μετατεθεί από την στατική ύπαρξη της μορφής στην ατέρμονη διαδικασία της μορφοποίησης. Καθώς η σημερινή αρχιτεκτονική πρακτική 21 CHALK, WARREN. ‘Architecture as Consumer Product’, Arena, (Architectural Association Journal), No. 81, Μάρτιος 1966, σελ. 228-230, [reedited in Japan Architect, Ιούλιος 1970, σελ. 34-38; A Guide to Archigram 1961-1974. London: Academy Editions, 1994]. Ίδια μετάφραση. Πρωτότυπο κείμενο: “When it’s raining in Oxford Street the architecture is no more important than the rain.”

ατμόσφαιρα το αρχιτεκτόνημα

συνεχίζει την αδιάκοπη αναζήτηση νέων μορφών, στα περιθώρια της αναδύονται υβριδικές πρακτικές με αναλογικά και ψηφιακά μοντέλα, εργαστηριακή και επιστημονική προσέγγιση με στόχο να μεταφράσουν την ενέργεια του φυσικού περιβάλλοντος και να φέρουν στο προσκήνιο την αλληλεπίδραση του χώρου και του χρόνου με εμάς τους ίδιους. Οι ανθρώπινες αισθήσεις, η σημασία της εμπειρίας και η ατμόσφαιρα έρχεται σε αντίθεση με τη μορφή. Αναδύεται έτσι ένας νέος τύπος αρχιτεκτονικής πρακτικής, η αρχιτεκτονική της ατμόσφαιρας, ο οποίος κινείται στα όρια του τί θα θεωρούνταν αρχιτεκτονικό προϊόν. Στις περισσότερες περιπτώσεις μιλάμε για πειραματικές ή προσωρινές κατασκευές που όμως μπορούν να προσφέρουν μια διαφορετική αντίληψη ως προς τον ‘τόπο’, το αρχιτεκτόνημα’ και τη δημιουργία τους.

air-conditioned environment

57

“ΟΔ ΟΙ Π Ο Ρ Ι ΚΟ Τ ΗΣ ΠΕ ΡΙ ΠΛ Α Ν ΗΣΗΣ” αισθήσεις / aτμόσφαιρα / τόπος

Σε αυτό το πλαίσιο οι αρχιτέκτονες Diler+Scofidio σχεδίασαν το Blur Building, ένα προσωρινό περίπτερο για την EXPO του 2002 σην Ελβετία . Από την αρχή είχαν ως στόχο να κατασκευάσουν ένα κτίριο το οποίο θα είναι απόν, μία άυλη αρχιτεκτονική που θα προβληματίζει και θα διεγείρει το σώμα. Οι αρχιτέκτονες περιγράφουν σε σημειώσεις τους τα χαρακτηριστικά που θα πρέπει να έχει αυτό το κτίριο: “Χωρίς κλίμακα, χωρίς μορφή, χωρίς μάζα, χωρίς χρώμα, χωρίς βάρος, χωρίς οσμή, χωρίς κέντρο, χωρίς χαρακτηριστικό γνώρισμα, χωρίς βάθος, χωρίς νόημα, χωρίς χώρο, χωρίς χρόνο.” Ο αέρας και το νερό αποτελούν τα βασικά δομικά υλικά του Blur Building. Η εξάτμιση του νερού της λίμνης στην οποία εδράζεται το κτίριο χρησιμοποιείται για τη δημιουργία ένος τεχνητού φυσικού φαινομένου, της ομίχλης. Οι επισκέπτες βιώνουν απτικά την ομίχλη που περιβάλλει το κτίριο ως ένας άμορφος, ασταθής μανδύας, ως ένα σύννεφο. O Diler περιγράφοντας την διαδικασία της παραγωγής του σύννεφου αναφέρει σχετικά: “Το νερό της λίμνης φιλτράρεται και εκτοξεύεται μέσα από ένα πυκνό σύστημα ακροφυσίων ύδατος υψηλής πίεσης, που ρυθμίζεται μέσω υπολογιστή. Ένας ενσωματωμένος μετεωρολογικός σταθμός ‘διαβάζει’ τον καιρό και ηλεκτρονικά προσαρμόζει την πίεση του νερού ανάλογα με τις αλλαγές σε θερμοκρασία, υγρασία, κατεύθυνση και ταχύτητα ανέμου. Η μάζα ομίχλης που προκύπτει είναι λοιπόν μία δυναμική μορφή που συνδυάζει τις φυσικές και τεχνικές καιρικές δυνάμεις.”22 22 Diler Elizabeth, Scofidio Ricardo, “Blur: the making of nothing”, Ed. Harry N. Abrams, New York, 2002, σελ. 44.

58

inside Blur building

outside Blur building

ατμόσφαιρα το αρχιτεκτόνημα

“Θελήσαμε να παράγουμε μια αντιηρωική αρχιτεκτονική υπό τη μορφή ειδικού εφέ, μία ατμόσφαιρα.”23 Το Blur building δεν είναι κτίριο, είναι σαφώς μία ατμόσφαιρα. Είναι μόρια ύδατος που αναστέλλονται στον αέρα. Η ομίχλη με τις συνεχείς διακυμάνσεις της μορφής της απεικονίζει την συνεχή μάχη μεταξύ των τεχνητών και των πραγματικών καιρικών δυνάμεων. Το φως διαχέεται με αποτέλεσμα να μειώνεται σε μεγάλο ποσοστό η ορατότητα των αντικειμένων, ενώ ταυτόχρονα γίνονται αντιληπτές οι δυναμικές καταστάσεις της ατμόσφαιρας. Το Blur building εξαλείφει κάθε πληροφορία: η εστιασμένη θέαση δεν είναι δυνατή και με αυτό τον τρόπο η εξάρτησή μας από την όραση γίνεται αντικείμενο διαπραγμάτευσης. Ετσι οι αισθήσεις αποκτούν πρωταγωνιστικό ρόλο και το σώμα τίθεται σε δοκιμασία. Οι αυτόματες σωματικές αντιδράσεις συμμετέχουν σε ένα παιχνίδι βασισμένο στο ένστικτο. Από την ανάγνωση του χώρου, την επιλογή μιας πορείας μέσα σε αυτόν μέχρι την ανακάλυψη των κρυμμένων γεγονότων οι αισθήσεις βρίσκονται σε πρώτο πλάνο για να μπορέσει ο επισκέπτης να εστιάσει πάνω τους και να βιώσει συναισθήματα.

23 ό.π., σελ. 32.

59

“ΟΔ ΟΙ Π Ο Ρ Ι ΚΟ Τ ΗΣ ΠΕ ΡΙ ΠΛ Α Ν ΗΣΗΣ” αισθήσεις / aτμόσφαιρα / τόπος

“Η αρχιτεκτονική δεν θα έπρεπε πια να δημιουργεί κτισμένους χώρους, αλλά σωστότερα, να δημιουργεί θερμοκρασίες και ατμόσφαιρες.” 24 Ο Ελβετός αρχιτέκτονας Philippe Rahm προτείνει ένα νέο τρόπο θεώρησης της αρχιτεκτονικής, πέρα από την απλή κατασκευή, πέρα από τα ιδανικά του μοντερνισμού τα οποία ο ίδιος ισχυρίζεται πως έχουν δημιουργήσει “απολιθωμένες αφηγήσεις κοινωνικών, πολιτικών και ηθικών συμβάσεων”. Η ατμόσφαιρα, οι καιρικές συνθήκες, η διατροφή, το κλίμα και η νευρολογία διερευνώνται σε πρωτοποριακές και αμφιλεγόμενες εγκαταστάσεις του Rahm, δημιουργώντας μια διαλλεκτική σχετικά με τις νέες μορφές και τους σκοπούς της αρχιτεκτονικής. Στη Biennale Αρχιτεκτονικής στη Βενετία το 2008, ο επιμελητής Aaron Betsky υποστήριξε ότι η αρχιτεκτονική είναι κάτι περισσότερο από απλά ένα κτίριο: “η αρχιτεκτονική είναι τα πάντα που έχουν να κάνουν με το κτίριο. Είναι το πώς σκεφτόμαστε για το κτίριο, πώς το σχεδιάζουμε, πώς οργανώνουμε τα κτίρια, και πώς τα κτίρια παρουσιάζονται, μέσω των όψεων ή των εσωτερικών τους χώρων.” Ο Betsky επέλεξε το έργο “Digestible Gulfstream”25 του Rahm για την έκθεση της Arsenale “Experimental Architectures”, διότι αναδεικνύει τις αρχιτεκτονικές δυνατότητες της γεύσης, της αφής, της όσφρησης, 24 Philippe Rahm, “Thermodynamic Architecture”. In: ACADIA 08 Silicon+Skin: Biological Processes and Computation, Kudless, A., Oxman, N., and Swackhamer, M. (Ed.), Proceedings of the 28th Annual Conference of the Association for Computer Aided Design in Architecture (ACADIA), 2008. Ίδια μετάφραση. Πρωτότυπο κείμενο: “Architecture should no longer build spaces, but rather create temperatures and atmospheres.”

25 http://www.philipperahm.com/data/projects/digestiblegulfstream/

60

του φωτός και της θερμοκρασίας. Το Digestible Gulfstream αποτελείται από δύο μεταλλικές πλάκες σε διαφορετικά ύψη και θερμοκρασίες (η κάτω θερμαίνεται στους 28 ° C και η ανώτερη ψύχεται στους 12 ° C) που κυκλοφορούν με φυσικό τρόπο τον αέρα χρησιμοποιώντας τη διαφορά της θερμοκρασίας μεταφοράς για τη δημιουργία ρεύματος αέρα. Αυτό το αόρατο τοπίο του Rahm εμπλουτίζεται επιπλέον με γεύση και οσμή μέντας στην άνω ψυχρή πλάκα (η μενθόλη προκαλεί στον εγκέφαλο μια αίσθηση δροσιάς, αντιληπτή σε θερμοκρασία 15°C) και το τσίλι στην κάτω θερμή πλάκα (η καψαϊκίνη ενεργοποιεί το νευρο-υποδοχέα TRPV1, ο οποίος είναι ευαίσθητος σε θερμοκρασίες πάνω από 44°C). Ο Rahm αποκαλεί αυτό το έργο “το πρότυπο για μια αρχιτεκτονική που λειτουργεί μεταξύ του νευραλγικού και του ατμοσφαιρικού, δημιουργώντας ένα τοπίο που είναι ταυτόχρονα γαστρονομικό και θερμικό.” Εδώ ο Rahm συνδέει το σώμα (διατροφή) και το εξωτερικό περιβάλλον (ατμόσφαιρα). Ο Rahm ενδιαφέρεται για τα αόρατα μέρη της εμπειρίας ενός κτιρίου, και έτσι προσπαθεί να φέρει το αόρατο στο προσκήνιο. Ο ίδιος δηλώνει πως: “μετά από δεκαετίες αφιερωμένες στο ορατό, στο οποίο μια υποκειμενική προσέγγιση και ‘αφήγηση’ αντικαθιστούν ξεδιάντροπα τα προοδευτικά και ηθικά προγράμματα της νεωτερικότητας, είμαστε τώρα σε μια νέα και εξαιρετικά ενδιαφέρουσα περίοδο.”26 Επί του παρόντος, όταν οι αρχιτέκτονες μιλούν για τον καιρό ή το κλίμα τότε η 26 Rahm Philippe, “La forma y la función siguen el clima”, p. 199-207. In: García-Germán Javier, (Ed.), “De lo Mecánico a lo termodinámico. Por una definición de la arquitectura y el territorio”, Barcelona, Editorial Gustavo Gili, 2010, σελ. 201.

ατμόσφαιρα το αρχιτεκτόνημα

Hormonorium, Philippe Rahm, 2002

61

“ΟΔ ΟΙ Π Ο Ρ Ι ΚΟ Τ ΗΣ ΠΕ ΡΙ ΠΛ Α Ν ΗΣΗΣ” αισθήσεις / aτμόσφαιρα / τόπος

συζήτηση έχει πάντα να κάνει με τον έλεγχο, την εξημέρωση ή τον αποκλεισμό από την αλληλεπίδραση με αυτό. Η ηλιακή σκίαση, η θερμική μόνωση, η υγρομόνωση, προσπαθούν να προστατεύσουν τους κατοίκους ενός κτιρίου από οποιοδήποτε μη τυποποιημένο περιβάλλον που θα μπορούσε να είναι πολύ ζεστό ή πολύ κρύο. Αλλά κάνουν όντως τους ανθρώπους να νιώθουν πιο άνετα; ”Θα μπορούσε η υγρασία, η θερμότητα ή το φως να γίνουν τα νέα ‘τούβλα’ των σύγχρονων κατασκευών;”27 27 Rahm, Philippe, “Towards a Meteorological Architecture”. Κείμενο που παρουσιάζει τη φιλοσοφία του γραφείου Philippe Rahm Office. Ίδια μετάφραση. Πρωτότυπο κείμενο: “Could vapor, heat or light become the new bricks of contemporary construction?“

Ο Rahm προσαρμόζει περιβάλλοντα και καιρικές συνθήκες, χρησιμοποιώντας τα ως εργαλεία σχεδιασμού. Στο επίκεντρο της δουλειάς του είναι η αμφισβήτηση της πρότυπης θερμοκρασίας των 20°C που επιθυμείται σε κάθε σύγχρονο κτίριο. Οι αρχιτέκτονες σπάνια θα αμφισβητούσαν αυτή τη συνθήκη, και αυτό ίσως να έχει να κάνει με το γεγονός ότι τη θερμοκρασία δεν μπορούμε να τη δούμε όπως μπορούμε να δούμε πχ το φως ή τη μορφή, και δεν μπορεί πραγματικά να αποτυπωθεί σχεδιαστικά (εκτός από μπλε βέλη για τον κρύο αέρα ή κόκκινα για τον ζεστό). Η θερμοκρασία σπανίως λαμβάνεται υπόψιν ή αποτυπώνεται με αρχιτεκτονικά σχέδια και δεν παίζει ρόλο http://www.philipperahm.com/data/rahm-office.pdf

Digestive Gulfstream Philippe Rahm, 2008

62

ατμόσφαιρα το αρχιτεκτόνημα

στην βασική διαδικασία του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού. Ίσως η θερμοκρασία να είναι σαν την ακουστική, δεν είναι μέρος της βασικής εργαλειοθήκης του αρχιτέκτονα όπως ο χώρος, το φως και η μορφή, με αποτέλεσμα εύκολα να αγνοείται, αφήνοντας τον σχεδιασμό σε μηχανολόγους μηχανικούς ή, ακόμη χειρότερα, στην τύχη. Ο Rahm είναι αισιόδοξος ότι η αλλαγή είναι απαραίτητη: “μια ολίσθηση του πραγματικού, από το ορατό προς το αόρατο, λαμβάνει χώρα. Μια μετατόπιση της αρχιτεκτονικής προς το μικροσκοπικό και το ατμοσφαιρικό, το βιολογικό και το μετεωρολογικό.”28

28 ONSITE: Weather and Architecture, No21, 2009. Συνέντευξη του Philippe Rahm, σελ. 2.

63

“ΟΔ ΟΙ Π Ο Ρ Ι ΚΟ Τ ΗΣ ΠΕ ΡΙ ΠΛ Α Ν ΗΣΗΣ” αισθήσεις / aτμόσφαιρα / τόπος

2.4 Η βιωματική τέχνη

Morning Sun Edward Hopper, 1952

Η έννοια της ατμόσφαιρας μπορεί να ερευνηθεί σε μεγαλύτερο βάθος μέσα από την ελευθερία του πειραματισμού στην τέχνη. Οι μορφές της τέχνης όπως η γλυπτική, η ζωγραφική, το σινεμά, η αρχιτεκτονική και η installation art αποτελούν ανεξαιρέτως πεδία και μορφές σκέψης. Ανάλογα με το είδος της τέχνης, αντιπροσωπεύουν μορφές αισθητηριακού ή ενσώματου τρόπου σκέψης. Η τέχνη ερευνά τις βιολογικές και ασυνείδητες σφαίρες του σώματος και του μυαλού μας. Έτσι, διατηρεί συνδέσεις ζωτικής σημασίας με το βιολογικό και πολιτιστικό μας παρελθόν. Η ουσιαστική χρονική διάσταση της τέχνης βρίσκεται στο παρελθόν και όχι στο μέλλον, η τέχνη διατηρεί τις ρίζες της ύπαρξης μας παρά απορρίπτει για να ανακαλύψει νέες. Ο Olafur Elliason είναι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα καλλιτέχνη που πειραματίζεται και προκαλεί τις αισθήσεις και την ατμόσφαιρα στα έργα του, ενώ συγχρόνως γίνονται κατανοητά μέσω αυτών. Χρησιμοποιεί το φως, τον χώρο και τις κλιματολογικές συνθήκες για την παραγωγή περιβάλλοντων-καταστάσεων που αλληλεπιδρούν με το ανθρώπινο σώμα μέσω της κίνησης, της αντανάκλασης ή της διάθλασης. Ο Elliason αγγίζει τον επισκέπτη από την πρώτη στιγμή που αυτός

64

ατμόσφαιρα η βιωματική τέχνη

αντιλαμβάνεται το εικαστικό περιβάλλον, καθώς γίνεται ο ίδιος πρωταγωνιστής καλούμενος να αλληλεπιδράσει με αυτό. Στο έργο του The Weather Project (2003) στην Tate Modern του Λονδίνου, ο Elliason εγκατέστησε στην κεντρική αίθουσα Turbine Hall μία τεράστια κυκλική φωτεινή πηγή που θύμιζε τον ήλιο και ένα κάτοπτρο που κάλυπτε την οροφή της αίθουσας. Οι επισκέπτες καλούνταν να ξαπλώσουν στο πάτωμα βλέποντας την αντανάκλασή τους στην οροφή της αίθουσας, ζώντας μια σωματική εμπειρία που παρέπεμπε σε μία μέρα στη παραλία, κάτω από τον ήλιο. “Οι επισκέπτες δημιουργούσαν τον χώροήταν μία παραλία και ο κόσμος ξάπλωνε. Ήταν ένας χώρος σωματικής εμπειρίας, και συχνά κοινωνικής συνέυρεσης με κόσμο που δεν γνωρίζες. Ήταν ένας χώρος όπου ο κόσμος δημιουργούσε σχήματα και λέξεις με τα σώματά τους στον καθρέφτη της οροφής. Ήταν ένας τόπος αλληλεπίδρασης.” 1 1 May Susan, (Ed.), ”Olafur Eliasson: The Weather Project”, The Unilever Series, Tate Publishing, 2003. Ίδια μετάφραση. Πρωτότυπο κείμενο: “The visitors made the place - it was a beach and people picnicked; it was a place of bodily experiment, and often collectively so, with people you had never met before; it was a site for

Οργανώνοντας με τέτοιο τρόπο τα δομικά και τα εφήμερα στοιχεία του χώρου, τα υλικά και το φως, ο Elliason δημιούργησε μια ατμόσφαιρα οικεία και τη ίδια στιγμή περίεργη, προκαλώντας για εξερεύνηση. Η κλίμακα του έργου στο χώρο επηρέασε αντίστοιχα αυτή τη συνθήκη, προκαλώντας την κίνηση του επισκέπτη στο χώρο και την αλληλεπίδραση του με αυτόν καθώς απαιτούνταν να χρησιμοποιήσει ενεργά το σώμα και τις αισθήσεις του για να βιώσει αυτή την εμπειρία. Η παθητική παρατήρηση δεν είχε κανένα νόημα σε αυτό το project καθώς τα σώματα των επισκεπτών εξερευνούσαν τα υλικά και την ατμόσφαιρα του χώρου. Αυτή η συνθήκη της ενεργής συμμετοχής του επισκέπτη σε οικίες καταστάσεις που λαμβάνουν χώρα σε ανοικεία περιβάλλοντα, οδηγεί σε νέες σωματικές εμπειρίες, κάτι που αποτελεί και τον αρχικό στόχο του Elliason.

a brief demonstration through forming slogans in the mirror above. It was engaged with.”

65

“ΟΔ ΟΙ Π Ο Ρ Ι ΚΟ Τ ΗΣ ΠΕ ΡΙ ΠΛ Α Ν ΗΣΗΣ” αισθήσεις / aτμόσφαιρα / τόπος

Inside Turbine Hall ‘The Weather Project’ Olafur Eliason, 2003

66

ατμόσφαιρα η βιωματική τέχνη

Staring at the Sun ‘The Weather Project’ Olafur Eliason, 2003

67

“ΟΔ ΟΙ Π Ο Ρ Ι ΚΟ Τ ΗΣ ΠΕ ΡΙ ΠΛ Α Ν ΗΣΗΣ” αισθήσεις / aτμόσφαιρα / τόπος

“Ο χώρος και το φως δίνουν ζωή στην ύπαρξή μας. Δεν υπάρχει χώρος εάν δεν υπάρχει φως και όριο. Ο χώρος δεν προϋπάρχει, παρά υπάρχει μόνο λόγω συγκεκριμένων αισθήσεων που ο ίδιος προκαλεί. Στην πραγματικότητα ο χώρος υπάρχει μόνο ως αίσθηση. Μόνο αφού κλείσουμε τα μάτια μας θα μπορέσουμε να νιώσουμε τον κόσμο μας, ο χώρος και το φως θα αγγίξουν την ψυχή μας.”

Ma Yansong.2 Ένα ακόμη project του Elliason σε συνεργασία με τον αρχιτέκτονα Ma Yansong είναι το “Feelings Are Facts” (2010). Αυτό το project σχεδιάστηκε ειδικά για τον συγκεκριμένο χώρο, τη μεγάλη αίθουσα του Κέντρου Σύγχρονης Τέχνης Ullens (Ullens Center for Contemporary Art) στο Πεκίνο, και βασίζεται σε μια σειρά από προηγούμενα πειράματα του Eliasson, τα οποία ασχολούνται με την ατμοσφαιρική πυκνότητα. Ο χώρος κατακλύζεται από τεχνητή ομίχλη και φωτίζεται με ένα φάσμα τεχνητού φωτός από κόκκινους, μπλε και πράσινους λαμπτήρες φθορισμού. Αυτή η ψευδαίσθηση του φωτός δεν είναι κάτι που βρίσκουμε στη φύση, όμως όταν ο επισκέπτης περιδιαβαίνει το χώρο, η αίσθηση που βιώνει είναι κάτι πραγματικό. Οι διαστάσεις του χώρου μεταβάλλονται καθ’ όλη τη διαδρομή λόγω της σημαντικής μείωσης της οροφής κατά μήκος του σχεδόν 60 2 http://www.designboom.com/art/olafur-eliassonand-ma-yansong-feelings-are-facts/ Ίδια μετάφραση. Πρωτότυπο κείμενο: “Space and light bring life into existence. There is no space, unless given light and boundary. Space has never existed, but rather exists only in the specific feelings it induces. Space in reality, exists only in sensuality. Not until shutting our eyes, can we feel the world from within, space and light will touch our soul.”

68

ατμόσφαιρα η βιωματική τέχνη

μέτρων καμπυλωτού, κεκλιμένου ξύλινου δαπέδου που έχει εγκατασταθεί μέσα στο χώρο. Το κεκλιμένο δάπεδο προκαλεί τους επισκέπτες να αναπροσαρμόζουν την ισορροπία τους, αναγκάζοντάς τους να μετατοπίζουν συνεχώς το βάρος και την στάση του σώματος τους για να αντισταθμίσουν την κλίση. Αυτό τονίζει το σημαντικό ρόλο της κίνησης του σώματος στην αντίληψη του περιβάλλοντός μας. Συνεχίζοντας την περιπλάνησή τους οι επισκέπτες, φτάνοντας στο τέλος της διαδρομής όπου το δάπεδο έχει και την μεγαλύτερη κλίση, συναντούν έναν κυρτό τοίχο με κυματοειδή μορφή ο οποίος δίνει μια φαινομενικά απέραντη διάσταση στον χώρο. Η συνολική εμπειρία του επισκέπτη δοκιμάζει και αμφισβητεί το συνήθες μοτίβο του χωρικού προσανατολισμού του. Η όραση λειτουργεί ως η πρωτεύουσα αίσθηση για τον προσανατολισμό μας. Σε αυτό το project όμως, η σταδιακή μείωση της ορατότητας επιφέρει ανασφάλεια στον επισκέπτη προκαλώντας έτσι την ανάγκη να ανακαλύψει νέους τρόπους αντίληψης του περιβάλλοντος και της θέσης του στον χώρο.

69

Feelings Are Facts Οlafur Eliason & Ma Yansong, 2010

“ΟΔ ΟΙ Π Ο Ρ Ι ΚΟ Τ ΗΣ ΠΕ ΡΙ ΠΛ Α Ν ΗΣΗΣ” αισθήσεις / aτμόσφαιρα / τόπος

Στη Biennale Αρχιτεκτονικής της Βενετίας το 2010 το θέμα ήταν “People Meet in Architecture” και, με τα λόγια της επιμελήτριας Kazuyo Sejima, η ιδέα ήταν “να βοηθήσουμε τους ανθρώπους να συσχετιστούν με την αρχιτεκτονική, την αρχιτεκτονική να συσχετιστεί με τους ανθρώπους, και τους ίδιους τους ανθρώπους να συσχετιστούν μεταξύ τους.”3 Εκεί παρουσιάστηκε στους επισκέπτες της Arsenale ένα project παρόμοιου ύφους με το The Weather Project, το Cloudscapes του αρχιτέκτονα Tetsuo Kondo και του studio Transsolar. Ο στόχος του project ήταν να δημιουργηθεί ένα τοπίο ομίχλης όπου οι επισκέπτες θα μπορούν να απολαύσουν ένα πραγματικό σύννεφο να επιπλέει στο χώρο. Με τον έλεγχο του μικροκλίματος του χώρου, αυτό το στρώμα της τεχνητής ομίχλης αιωρείται πάνω από το επίπεδο του εδάφους και παραμένει σε ισορροπία πάνω από τα κεφάλια των θεατών. Οι επισκέπτες ανακαλύπτουν ένα μονοπάτι που ελίσσεται μέσα στην ομίχλη, αλλού ορατό και αλλού αόρατο, κάνοντας τη διαδρομή τοπικά δυσδιάκριτη. Η δομή του μονοπατιού αποτελείται από μια ράμπα με μέγιστο ύψος 4,30 μέτρα, που επιτρέπει στους επισκέπτες να περιπλανηθούν πάνω και μέσα στο σύννεφο της ομίχλης. Το μονοπάτι στηρίζεται στις υπάρχουσες κολώνες της αίθουσας. Καθώς το σύννεφο αλλάζει συνεχώς σχήμα και μορφή, η εμπειρία της διαδρομής μεταβάλλεται αντίστοιχα. Ο σχεδιασμός του μονοπατιού σε διαφορετικά επίπεδα έχει ως στόχο να αναδείξει τα τρία στρώμα3 . http://www.dezeen.com/2010/01/28/venice-architecture-biennale-theme-announced/ Ίδια μετάφραση. Πρωτότυπο κείμενο: “The idea is to help people relate to architecture, help architecture relate to people and help people relate to themselves”.

70

τα διακριτών κλιματικών συνθηκών στο χώρο: στο επίπεδο του εδάφους ο αέρας είναι δροσερός και ξηρός, ενώ στο ενδιάμεσο επίπεδο του μονοπατιού μέσα στο σύννεφο ο αέρας είναι ζεστός και υγρός. Στο επίπεδο πάνω από το στρώμα της ομίχλης ο αέρας είναι ζεστός αλλά ξηρός. Αυτές οι κλιματολογικές συνθήκες που επικρατούν στο χώρο σε συνδυασμό με την ιδιαίτερη συνθήκη φωτισμού και ορατότητας που δημιουργείται λόγω της ομίχλης, προσφέρουν μια μοναδική ατμόσφαιρα με διαφορετικές ποιότητες αιθήσεων για τον επισκέπτη. Τα σύννεφα βασίζονται στο φυσικό φαινόμενο του κορεσμένου από σταγονίδια αέρα. Αποτελούν σημαντικά στοιχεία της ατμόσφαιράς μας καθώς είναι το ορατό μέρος του επίγειου κύκλου του νερού, που μεταφέρει το νερό ως πηγή της ζωής από τους ωκεανούς στη γη. Η δυνατότητα που δίνει αυτό το project στον επισκέπτη να αγγίξει, να αισθανθεί και να περπατήσει μέσα από τα σύννεφα είναι μια ιδέα που προέρχεται από πολλές από τις φαντασιώσεις μας. Ατενίζοντας έξω από τα παράθυρα ενός αεροπλάνου, ψηλά πάνω από τη γη, συχνά ονειροπολούμε για το πώς θα μπορούσε να είναι αν ζούσαμε σε αυτό τον αιθέριο κόσμο του αφράτου ατμού, να βιώναμε πλήρως την άυλη ελαφρότητα των νεφών.

ατμόσφαιρα η βιωματική τέχνη

Cloudscapes, Tetsuo Kondo & Transsolar, 2010

71

“ΟΔ ΟΙ Π Ο Ρ Ι ΚΟ Τ ΗΣ ΠΕ ΡΙ ΠΛ Α Ν ΗΣΗΣ” αισθήσεις / aτμόσφαιρα / τόπος

Την ίδια χρονία στην Biennale παρουσιάστηκε στο περίπτερο της Ρουμανίας το project “1:1” από τους αρχιτέκτονες Romina Grillo, Ciprian Rășoiu, Liviu Vasiu, Matei Vlăsceanu και Tudor Vlăsceanu. Το project αποτελούνταν από ένα λευκό κουτί 94,4 τετραγωνικών μέτρων που κάλυπτε σχεδόν ολόκληρο τον εσωτερικό χώρο του περιπτέρου. (Ο αριθμός 94,4 ήταν συμβολικός και αντιστοιχούσε στην έκταση του ελεύθερου χώρου ανά κάτοικο στο Βουκουρέστι). Μόνο ένας επισκέπτης κάθε φορά μπορούσε να εισέλθει στο εσωτερικό του κουτιού το οποίο φωτίζονταν από ένα κυκλικό άνοιγμα στην οροφή του. Μπαίνοντας στο λευκό εσωτερικό, ο επισκέπτης βίωνε έναν χώρο ελεγχόμενο και αρκετά προσωπικό. Οι επισκέπτες εκτός του κουτιού κινούνταν περιμετρικά σε έναν στενό διάδρομο και μπορούσαν να (κρυφο)κοιτάξουν στο εσωτερικό του μέσα από τρεις μικρές τρύπες στα τοιχώματά του. Η ενδιαφέρουσα συνθήκη που δημιουργείται σε ένα χώρο όπου η αίσθηση του προσωπικού χώρου διαταράσσεται από τα κρυφά βλέμματα των ανθρώπων παράγει μια ατμόσφαιρα συνδιαλλαγής μεταξύ του μέσα και του έξω. Μια μικρή τρύπα στον τοίχο είναι αρκετή ωστε να οδηγήσει σε μια εντελώς διαφορετική εμπειρία του ίδιου χώρου.

72

1:1, 2010

ατμόσφαιρα η βιωματική τέχνη

Το 2014 στη Biennale Αρχιτεκτονικής της Βενετίας, ο αρχιτέκτονας Stig L. Andersson επιμελήθηκε την έκθεση “Empowerment of Aesthetics” για την συμμετοχή της Δανίας. Το project καλούσε τον επισκέπτη να πειραματιστεί με τη δύναμη των αισθήσεών του ως βασική επιρροή στην ποιότητα της ζωής μας: “Εδώ σας παροτρύνω να αγγίξετε, να μυρίσετε, να ακούσετε και να νιώσετε. Και να περιπλανηθείτε, να ανακαλύψετε, να αναλογιστείτε και να φανταστείτε. Αυτό πιστεύω ότι είναι το μονοπάτι για μια νέα συνειδητοποίηση. Και αυτός είναι ο λόγος που επιμένω ότι οι αισθήσεις είναι το πιο σημαντικό πράγμα που υπάρχει. Η αισθησιακή εμπειρία είναι η βάση πάνω στην οποία αναπτύσσουμε έναν διάλογο μεταξύ μας.” 4 Τα στοιχεία που χρησιμοποιεί ο Αndersson (φυσικά και μη) είναι η άμμος, ο ήχος, οι ρίζες, ο κορμός, το χώμα, η αντανάκλαση και το λευκό ως χρώμα που συμβολίζει τον κενό χώρο. Ο επισκέπτης περιπλανόμενος στην έκθεση μπορεί να βυθίσει τα πόδια του σε πευκοβελόνες, να νιώσει τη μυρωδια του κορμού ενός δέντρου, να αγγίξει το χώμα και να δει την αντανάκλασή του σε ένα τεράστιο καθρέφτη ο οποίος αντικατοπτρίζει συγχρόνως όλα αυτά τα φυσικά στοιχεία δημιουργώντας ένα εννιαίο σύνολο. Η έκθεση στοχεύει στο να δημιουργήσει μία νέα μορφή συμ-

βίωσης της λογικής και των αισθήσεων, μεταξύ αρχιτεκτονικής και φύσης. Όπως εξηγεί ο Αndersson: “για πολύ καιρό, όποτε έπρεπε να κάνουμε μία υπόθεση για το πώς θα είναι το μέλλον μας, εστιάζαμε μόνο στη λογική πλευρά. Δεν έχουμε καταλάβει ότι η αισθητική πλευρά συμπληρώνει τη λογική. Αυτό σημαίνει ότι πρέπει να δημιουργήσουμε ένα νέο λεξιλόγιο για την αξία της αισθητικής: ένα λεξιλόγιο στο οποίο η αισθητική αξία ενός δέντρου είναι το ίδιο σημαντική όσο η χρησιμότητά του στη συγκράτηση των βρόχινων υδάτων, στην απορρόφηση του διοξειδίου του άνθρακα κλπ.” 5 5 Andersson L. Stig, (Ed.), ο.π., σελ.11. Ίδια μετάφραση. Αρχικό κείμενο: “For far too long, whenever we had to make a case for what our future should look like, we have focused only on the rational aspect. We have not understood that the aesthetic aspect complements the rational. This means that we must find an entirely new language to talk about the value of aesthetics: a language in which the sensuous amenity value of a tree is as important as the tree’s usefulness in terms of soaking up rain water, absorbing CO2 and making our house prices soar.”

4 Andersson L. Stig, (Ed.), “Empowerment of Aethetics”, Catalogue for the Danish Pavillion, 14th International Architecture Exhibition La Biennale di Venezia, Denmark, Forlaget Wunderbuch, 2014, σελ.49. Ίδια μετάφραση. Αρχικό κείμενο: “Here I urge you to touch, smell, listen and feel. And to wonder, discover, reflect and imagine.

This, I believe is the path to new recognition. And that is why I insist that aesthetics is the most important thing there is. The aesthetic experience is the basis on which we develop a dialogue with each other.”

73

Empowerment of Aesthetics, 2014

“ΟΔ ΟΙ Π Ο Ρ Ι ΚΟ Τ ΗΣ ΠΕ ΡΙ ΠΛ Α Ν ΗΣΗΣ” αισθήσεις / aτμόσφαιρα / τόπος

74

ΜΕΡΟΣ 2 ο ΤΟΠΟΙ & ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΕΙΣ

1.1 Χώρος και Τόπος 1.2 Το ‘δαιμόνιο’ του τόπου

2.1 Ο πλάνητας και ο ταξιδευτής 2.2 Χάρτες, αναπαραστάσεις και souvenirs 2.3 Σημειώσεις οδοιπορικών

1. ΤΟΠΟΣ

2. ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΗ

75

“ΟΔ ΟΙ Π Ο Ρ Ι ΚΟ Τ ΗΣ ΠΕ ΡΙ ΠΛ Α Ν ΗΣΗΣ” αισθήσεις / aτμόσφαιρα / τόπος

1. ΤΟΠΟΣ 1.1 Χώρος & τόπος

“Προσδιορίζω τον εαυτό μου στην πόλη, και η πόλη υπάρχει μέσω της σωματικής εμπειρίας μου. Η πόλη και το σώμα μου υποστηρίζουν και προσδιορίζουν το ένα το άλλο. Κατοικώ στην πόλη και η πόλη κατοικεί μέσα μου.”

Juhani Pallasmaa, 2005 1 Έχοντας αναλύσει την έννοια του χώρου ως προς τον τρόπο που τον αντιλαμβανόμαστε και την έννοια της ατμόσφαιρας, μπορούμε να επιχειρήσουμε μια σύνδεση των όρων με την έννοια του ‘τόπου’. Στις προηγούμενες έννοιες, ο άνθρωπος αποτελούσε το υποκείμενο και ο τόπος ή η ατμόσφαιρα το αντικείμενο. Σε αυτό το κεφάλαιο η έννοια του τόπου αποτελεί το υποκείμενο και ο άνθρωπος το αντικείμενο, δηλαδή ακολουθείται μία αντίστροφη πορεία ερμηνείας της διάδρασης μεταξύ των δύο (άνθρωπος και τόπος). Σύμφωνα με τον Christian NorbergSchulz , ο τόπος είναι ένα “χωρικό σύνολο με διακριτό χαρακτήρα και ατμόσφαιρα.”2 1 Zardini Mirko, (ed.), “Sense of the City”, Baden, Lars Muller Publishers, 2005,σελ.32. Ίδια μετάφραση. Πρωτότυπο κείμενο: “I experience myself in the city, and the city exists through my embodied experience.

The city and my body supplement and define each other. I dwell in the city and the city dwells in me.”

2 Norberg-Schulz Christian, “Genius Loci-Το Πνέυμα

76

τόπος

χώρος και τόπος

Μπορεί να οριστεί ως η σύνθετη ενότητα που αποτελεί το υπόβαθρο της ανθρώπινης ερμηνείας, κατανόησης και δραστηριότητας. Είναι αυτό που αποκαλούμε φυσικό περιβάλλον. Κατά τον ίδιο, το “genius loci” ως το “πνεύμα του τόπου” ή η “αίσθηση του τόπου”, είναι συνδεμένο με την έννοια της κατοίκησης. Επηρεαζόμενος από τον Heidegger, ισχυρίζεται πως “ο άνθρωπος ζει όταν μπορεί να προσανατολιστεί και να προσδιορίσει τον εαυτό του σε ένα περιβάλλον ή όταν μπορεί να βιώσει το περιβάλλον του ως σημαντικό. Συνεπώς κατοίκηση σημαίνει κάτι περισσότερο από ‘στέγη’. Αυτό συνεπάγεται ότι οι χώροι όπου πραγματοποιείται η ζωή είναι ‘τόποι’, με την πραγματική έννοια της λέξης. Ο τόπος είναι ο χώρος με χαρακτήρα.” 3

αυτού: “ο ψυχικός τόνος του τόπου όμως δεν μπορεί να αντιμετωπιστεί με τρόπο αντικειμενικό λόγω της υποκειμενικότητας της ψυχικής κατάστασης και της συναισθηματικής ανταπόκρισης του παρατηρητή. Ο τόπος είναι από μόνο του ένα πνευματικό μόρφωμα, δεν μπορεί κανείς ούτε να το αγγίξει ούτε να εισέλθει σε αυτό με εξωτερικό τρόπο ενώ ζει χάρη στην ενοποιητική δύναμη της ψυχής, την οποία δεν μπορεί να εκφράσει καμία μηχανική προσομοίωση. Έτσι η αντικειμενικότητα του τόπου περικλείεται στο πεδίο δράσης της δημιουργικότητας μας και ο ψυχικός τόνος, που είναι μια ιδιαίτερη έκφραση ή μια ιδιαίτερη δυναμική αυτής της δημιουργικότητας, συμβάλλει στην αντικειμενικότητα αυτή.”4

Αναπτύσσοντας παρόμοιους προβληματισμούς πάνω στο θέμα του τόπου, ο κοινωνιολόγος και φιλόσοφος Georg Simmel υποστηρίζει ότι ο τόπος είναι μια ενότητα συντεθειμένων στοιχείων που στο σύνολό τους χαρακτηρίζονται από τον ‘ψυχικό τόνο’ (stimmung) του τόπου του Τόπου-Για μια Φαινομενολογία της Αρχιτεκτονικής”, μτφ. Μίλτος Φραγκόπουλος, Αθήνα, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Ε.Μ.Π., 2009, σελ.24.

3 Norberg-Schulz Christian, ο.π., σελ.25.

4 Simmel Georg, “Περιπλάνηση στην Νεωτερικότητα”, επίμετρο: Habermas Jürgen, επιμέλεια: Γάγγας Σπ, Καλφόπουλος Κ, μετάφραση: Σαγκριώτης Γ, Σταθάτου Ο, εκδ. Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 2004, σελ.189.

77

“ΟΔ ΟΙ Π Ο Ρ Ι ΚΟ Τ ΗΣ ΠΕ ΡΙ ΠΛ Α Ν ΗΣΗΣ” αισθήσεις / aτμόσφαιρα / τόπος

1.2 Το ‘δαιμόνιο’ του τόπου5

Ο Norberg Schultz, στο βιβλίο του ‘Genius Loci: Towards a phenomenology of Architecture’, επιχειρεί μια από τις πρώτες προσπάθειες σύνδεσης της αρχιτεκτονικής με το φιλοσοφικό κίνημα της φαινομενολογίας, με τον τόπο να προσεγγίζεται σαν το σύνολο των φυσικών και πολιτισμικών αξιών που αποπνέει το φυσικό και ανθρωπογενές περιβάλλον6 το οποίο ο άνθρωπος καλείται να αντιληφθεί, να ταυτιστεί μαζί του και να κατοικήσει μέσα σε αυτό. Για να ερμηνεύσει την αρχιτεκτονική μεσω της φαινομενολογίας, ο Schultz βασίζεται στη θεωρία του Martin Heidegger και στις φιλοσοφικές του αναζητήσεις για την ύπαρξη, τον κόσμο, την αλήθεια και το έργο τέχνης, χρησιμοποιώντας αυτοτελώς όρους του Heidegger όπως τη ‘συνάρθροιση’, το ‘πράγμα’, την ‘κατοίκηση’, το ΄είμαι-πάνω-στον–κόσμο’ και την ΄αλήθεια’. 7 5

5 Απόδοση του όρου genius loci του Christian Norberg-Schulz από τον Α.Κωτσιόπουλο στο: Α.Κωτσιόπουλος, “Κριτική της Αρχιτεκτονικής Θεωρίας”, University Studio Press, Θεσσαλονίκη, 1985, σελ.83.

6 Gunila Jive N., Peter J. Larkham, “Sense of Place, Authenticity and Character: A Commentary”, Journal of Urban Design, Vol. 8, No. 1, 67–81, 2003. http://larwebsites.arizona.edu/lar510/encounter/ sence%20of%20place.pdf 7 M.Reza, Shirazi, “Of Space and Language”, CloudCuckoo-Land Journal, Vol.12, No1, August 2007. http://www.cloud-cuckoo.net/openarchive/wolke/eng/

78

τόπος

το ‘δαιμόνιο’ του τόπου

Το πρώτο μέρος του βιβλίου ξεκινά με την ανάλυση του τόπου. Ο Schultz με τη δική του ερμηνεία για το ποίημα “Winter Evening”8 του Georg Trakl θέτει εύστοχα το θέμα της κατοίκησης και, σε αντιστοιχία με τον Heidegger, τονίζει τις έννοιες ‘εντός’ και ‘εκτός’ ή ΄μέσα’ και ‘έξω’, παρουσιάζοντας την κατοικία ως μία οντότητα η οποία συλλέγει τη γη και τον ουρανό καθώς επίσης το εσωτερικό και το εξωτερικό και συμπεραίνει ότι η δομή ενός τόπου μπορεί να περιγραφεί βάσει των όρων ‘εγκατάσταση’ (κατοικία) και ‘τοπίο’.9 Η έννοια του χώρου, που περιγράφει τα στοιχεία που συνθέτουν έναν τόπο και η έννοια του ‘χαρακτήρα’, δηλαδή η ατμόσφαιρα σαν ιδιότητα του τόπου, Subjects/071/Shirazi/shirazi.htm 8 “Όταν στο παράθυρο πέφτει το χιόνι Αργά η καμπάνα του εσπερινού χτυπά, Για πολλούς το τραπέζι στρωμένο Κι είναι το σπίτι γεμάτο αγαθά Κάποιοι στην περιπλάνησή τους Φτάνουν στην πόρτα από δρόμους σκοτεινούς Χρυσό ανθίζει το Δέντρο της Χάρης Από της γης τους δροσερούς χυμούς Διαβάτης απαλά μπαίνει στο σπίτι Στο κατώφλι θλίψη πετρώνει το σκαλί Εκεί λάμποντας σε φέγγος καθάριο, Στο τραπέζι επάνω, ψωμί και κρασί.”

9 Norberg-Schulz, Christian, “Genius Loci-Το Πνέυμα του Τόπου-Για μια Φαινομενολογία της Αρχιτεκτονικής”, μτφ. Μίλτος Φραγκόπουλος, Αθήνα, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Ε.Μ.Π., 2009, σελ.13.

χρησιμοποιούνται ως μέσα για την ανάλυση της ‘εγκατάστασης’ και του ‘τοπίου’. Τελικά, “η δομή του τόπου εκδηλώνεται ως μία σειρά από περιβαλλοντικές ολότητες που περιλαμβάνουν τα στοιχεία τόσο του χαρακτήρα όσο και του χώρου”.10 Οι ολότητες αυτές αποπνέουν το δικό τους πνεύμα (genius), ιδιαίτερο και μοναδικό για κάθε τόπο. Ο άνθρωπος ως ύπαρξη της οποίας η ζωή λαμβάνει χώρα σε έναν τόπο, καλειται να αναγνωρίσει το πνεύμα του τόπου στον οποίο σκοπεύει να κατοικήσει,την ατμόσφαιρα (‘stimmung’)11 που ο τόπος αποπνέει, και μέσω της αρχιτεκτονικής να το αποκαλύψει, να το φανερώσει.12 Ο όρος που χρησιμοποιεί ο Schultz για να περιγράψει την παραπάνω συνθήκη είναι το Genius Loci, ή αλλιώς το πνεύμα του τόπου. Το genius loci έχει τις ρίζες του στην αρχαία ρωμαϊκή θρησκεία και χρησιμοποιούνταν για να περιγράψει το ‘πνεύμα’, τη θεότητα που προστατεύει έναν τόπο. Πρόκειται για μία ανιμιστική προσέγγιση, την απόδοση δηλαδή έν10 Norberg-Schulz, Christian, ο.π., σελ.19.

11 Griffero Tonino, “Atmospheres: Aesthetics of Emotional Spaces”, Translation: Sarah De Sanctis, Ashgate Publishing, 2010, σελ.75.

12 Norberg-Schulz, Christian, ο.π., σελ.22-27.

79

“ΟΔ ΟΙ Π Ο Ρ Ι ΚΟ Τ ΗΣ ΠΕ ΡΙ ΠΛ Α Ν ΗΣΗΣ” αισθήσεις / aτμόσφαιρα / τόπος

θεης ποιότητας στα στοιχεία του τόπου που γίνονται έτσι ‘στοιχειά’ του, η οποία αποτελεί πάγιο χαρακτηριστικό των κοινωνιών των πρωτόγονων κοινωνιών. Η αρχαία ελληνική θρησκεία έφτιαξε τους θεούς της καθ’ εικόνα και καθ’ ομοίωση του ανθρώπου, ταυτίζοντάς τους συγχρόνως με στοιχεία από την ατμόσφαιρα και τον χαρακτήρα του τόπου καθιστώντας τους εν δυνάμει προσωποποιήσεις13 του τόπου, και αποδίδοντας σε τόπους με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά την ύπαρξη μίας συγκεκριμένης θεότητας. Επίσης η κλασική ελληνική αρχιτεκτονική αντιμετώπισε φιλικά και με σεβασμό το πνεύμα του τόπου, θέτοντας ως αφετηρία της τον ‘νοηματοδομημένο’14 τόπο. Η μυθική θεϊκή μορφή αποκτούσε συγκεκριμένη υπόσταση στο χώρο στα μάτια των αρχαίων Ελλήνων, διαπίστωση που επιβεβαιώνεται από τη διαδικασία με την οποία οι αρχαίοι Έλληνες επέλεγαν την θέση ανέγερσης των ναών τους: ίδρυαν υπαίθριο βωμό στο σημείο του φυσικού τοπίου που τους ενέπνεε την παρουσία του συγκεκριμένου θεού, προς τιμήν του οποίου θα κατασκεύαζαν στη συνέχεια το ναό. 15

ποιότητες της γης και του ουρανού, τις συνθήκες του φωτός και της βλάστησης σε ετήσια βάση. Ο τρόπος με τον οποίο συνδυάζονται αυτά τα στοιχεία της γης και του ουρανού υπό τις ποιοτικές μεταβολές του χρόνου σε έναν τόπο, οδήγησε τον συγγραφέα στη διάκριση τεσσάρων κατηγοριών τοπίου για την περιγραφή του πνεύματος του φυσικού τόπου.17 Το τοπίο που κυριαρχείται από τις δυνάμεις της γης είναι το Ρομαντικό Τοπίο (το βόρειο-nordic δάσος), ενώ αντίστοιχα αυτό στο οποίο ο ουράνιος θόλος παρουσιάζεται επιβλητικά ενισχύοντας της γήινης δομής είναι το Κοσμικό Τοπίο (έρημος). Η ισορροπία στην παρουσία του ουρανού και της γης σε έναν τόπο, τον καθιστά Κλασικό Τοπίο (Ελλάδα, Ιταλία). Αυτές οι κατηγορίες τοπίων σπάνια εμφανίζονται στην καθαρή μορφή τους, αντιθέτως, τα ρομαντικά, κλασικά και κοσμικά στοιχεία συνδυάζονται και συνθέτουν τις ιδιαίτερες κάθε φορά περιπτώσεις των Σύνθετων Τοπίων.18

Στην ανάλυση για το πνεύμα του φυσικού τόπου ο Schulz αναγνωρίζει τέσσερις θεματικές για την ερμηνεία και κατανόηση της φύσης: το ‘πράγμα’, την ‘κοσμική τάξη’, τον ‘χαρακτήρα’, το ‘φως’ και τον ‘χρόνο’.16 Το πράγμα και ο χαρακτήρας αναφέρονται στον χώρο, ενώ η κοσμική τάξη και το φως είναι στοιχεία φανέρωσης του ουρανού σε έναν τόπο. Ο χρόνος αποτελεί τη δύναμη που μεταβάλλει τις

Ο Schultz διερευνώντας τον ανθρωπογενή τόπο και την αναζήτηση για το πνεύμα του ανθρωπογενούς τόπου μέσα από την αρχιτεκτονική γράφει ότι: “η αρχιτεκτονική των πρώτων πολιτισμών μπορεί να ερμηνευτεί ως μια συγκεκριμενοποίηση της κατανόησης της φύσης, όπως περιγράφηκε παραπάνω με όρους όπως πράγματα, τάξη, χαρακτήρας, φως και χρόνος”.19 Δηλαδή ο άνθρωπος χτίζει τα νοήματα που βιώνει στη φύση, μεταφέρει τα οπτικά ερεθίσματα που του προσφέρει ο τόπος στην αρχιτεκτονική, ή αλλιώς “κτίζει τον κόσμο του.”20 Ο συγγραφέας υποστηρίζει ότι η

13 Norberg-Schulz, Christian, ο.π., σελ.35.

14 Norberg-Schulz, Christian, ο.π., σελ.35.

15 Norberg-Schulz, Christian, ο.π.., σελ.35.

16 Norberg-Schulz, Christian, ο.π., σελ.27-36.

17 Norberg-Schulz, Christian, ο.π., σελ.48.

18 Norberg-Schulz, Christian, ο.π., σελ.49-53.

19 Norberg-Schulz, Christian, ο.π., σελ.57.

20 Norberg-Schulz, Christian, ο.π., σελ.57.

80

τόπος

το ‘δαιμόνιο΄του τόπου

τόπος

το ‘δαιμόνιο΄του τόπου

‘About Non-Conscious Architecture’ Gianni Pettena 1973 Ο τόπος μπορεί να μεταφραστεί σε αρχιτεκτόνημα; Ο Pettena προσπάθησε να αναδείξει αρχιτεκτονήματα που δεν φτιάχτηκαν από αρχιτέκτονες, αμφισβητώντας τα όρια μεταξύ φυσικών γεωλογικών σχηματισμών και τεχνητών κατασκευών που καλύπτουν ανθρώπινες ανάγκες. Είναι ένας κατάλογος από φυσικές κατασκευές-τόπους ή απλές βιομηχανικές κατασκευές βασιζόμενες αποκλειστικά σε αρχές της μηχανικής και της στατικής. Ουσιαστικά, ο Pettena ενδιαφερόταν για χρηστικές κατασκευές, κατασκευασμένες με τέτοια μορφή “διότι αυτή ήταν η πιο πρακτική και βολική λύση, και για κανένα άλλο λόγο”. Το ταξίδι του για την καταγραφή αυτών των κατασκευών έγινε κατά κύριο λόγο στην Γιούτα των Ηνωμένων Πολιτειών. Το αποτέλεσμα της έρευνάς του ήταν μία πρόκληση στις παραδοσιακές αξίες της ευρωπαïκής αρχιτεκτονικής, και παρουσιάστηκαν με τη μορφή ταινίας στην Τριενάλλε του Μιλάνο το 1973. Μετά το πέρας της έκθεσης, τα καρέ της ταινίας τυπώθηκαν σε φωτογραφίες, οργανώθηκαν και εκδόθηκαν σε έναν κατάλογο νέων αρχιτεκτονικών τυπολογιών, με τίτλο “Μεταφερούμενα τοπία που έχουμε ήδη δει” (“Already seen portable landscapes”). Ο κατάλογος τοποθετήθηκε σε μία βαλίτσα και μεταφέρονταν σε διαφορετικές τοποθεσίες ως “μια αποσκευή ως ενθύμιο, περισσότερο του ανθρώπου που έζησε μια εμπειρία, της ιστορίας μια συγκεκριμένης στιγμής ετοιμότητας να κοιτάξεις τον φυσικό κόσμο με έναν αντισυμβατικό τρόπο.”

τόπος

το ‘δαιμόνιο’ του τόπου

μετάφραση των νοημάτων και των ποιοτήτων που αντιλαμβάνεται ο άνθρωπος από τον τόπο σε αρχιτεκτονικές, ανθρωπογενείς μορφές επιτυγχάνεται μέσω των διαδικασιών της οπτικοποίησης, συμπλήρωσης και συμβολοποίησης.21 Ο τρόπος με τον οποίο ο άνθρωπος συνδυάζει τα στοιχεία του τόπου, τα στοιχεία της γης και του ουρανού, το πώς συσχετίζει τα πράγματα και τον χαρακτήρα με την κοσμική τάξη και το φως υπό τις χρονικές μεταβολές του περιβάλλοντος, δίνει στον εκάστοτε ανθρωπογενή τόπο το δικό του, μοναδικό, Genius Loci.22

The siesta (after Millet) Vincent van Gogh, 1890

21 Norberg-Schulz, Christian, ο.π., σελ.57-64.: “(…) Οι διαδικασίες που συντελούν στη ‘μετάφραση’ αυτών των νοημάτων σε ανθρωπογενείς μορφές, έχουν ήδη προσδιοριστεί ως ‘οπτικοποίηση’, ‘συμπλήρωση’ και ‘συμβολοποίηση’, (...). Γενικά, θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο άνθρωπος ‘κτίζει’ τον κόσμο του. (...) Με το κτίσιμο δημιουργούνται ανθρωπογενείς τόποι που διαθέτουν το δικό τους genius loci. Αυτό το πνεύμα καθορίζεται από εκείνο το οποίο οπτικοποιείται, συμπληρώνεται, συμβολίζεται ή συλλέγεται.”

22 Norberg-Schulz, Christian, ο, σελ.75.

83

“ΟΔ ΟΙ Π Ο Ρ Ι ΚΟ Τ ΗΣ ΠΕ ΡΙ ΠΛ Α Ν ΗΣΗΣ” αισθήσεις / aτμόσφαιρα / τόπος

2. ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΗ 2.1 Ο πλάνητας και ο ταξιδευτής

“Η περιπλάνηση είναι επιστήμη, είναι η γαστρονομία του ματιού.”

Honoré de Balzac Πιο πριν μιλήσαμε για το ‘πνεύμα’ και τον χαρακτήρα ενός τόπου ο οποίος αναδύεται μέσα από τις ξεχωριστές ποιότητές του. Σε αυτό το κεφάλαιο θα μιλήσουμε για τη βιωματική εμπειρία ενός τόπου και την ανάγνωση του ‘πνεύματός’ του μέσα από τη διαδικασία της περιπλάνησης, της περιήγησης, του ταξιδιού. Η μετακίνηση σε ένα νέο τοπο, και η μεταφορά όλων των εμπειριών μαζί μας σε ένα ταξίδι απόκτησης νέων είναι μια κατάσταση αφύπνισης των αισθήσεων. Η μνήμη, η ιστορική, κοινωνική και ατομική ταυτότητα, ο χώρος και οι δραστηριότητες συντελούν στην προσωπική αφήγηση, στην αφομείωση της εμπειρίας και στην οικειοποίηση του τόπου. Οι απαρχές της περιπλάνησης θα μπορούσαν να ανιχνευθούν στον πλάνητα (flaneur) του Baudelaire και του Walter Benjamin στο έργο του Arcades Project. Ο Walter Benjamin αντιμετωπίζει τον πλάνητα σαν έναν αστικό εξερευνητή, έναν παθιασμένο παρατηρητή για τον οποίο η περιπλάνηση είναι ένα εργαλείο αστικής ανάλυσης αλλά και τρόπος ζω-

84

τόπος

πλάνητας και ταξιδευτής

ής.1 Περιφέρεται ανάμεσα στο πλήθος της μεγαλούπολης παρατηρώντας και αναζητώντας την έμπνευση στην ένταση των τυχαίων συναντήσεων, στις εκπλήξεις και στο ‘πνεύμα του τόπου’. Ο Walter Benjamin όπως και ο Debord, ασχολήθηκαν με τη μελέτη της επιρροής του γεωγραφικού περιβάλλοντος (είτε είναι συνειδητά οργανωμένο είτε όχι) πάνω στα συναισθήματα και τη συμπεριφορά των ατόμων και ανέπτυξαν τη θεωρία της ψυχογεωγραφίας. Η ψυχογεωγραφία δεν αφορά μόνο τις επιπτώσεις που έχει το γεωγραφικό περιβάλλον στον ψυχισμό του ατόμου αλλά και τις επιπτώσεις που έχει ο ίδιος ο ψυχισμός στο γεωγραφικό περιβάλλον. Είναι ένα μοτίβο συναισθηματικών πεδίων που διαπερνούν τον τόπο. Ένα παράδειγμα εμφάνισης τέτοιων συναισθηματικών πεδίων και άμεσης σχέσης με έναν τόπο είναι οι κάτοικοι απομακρυσμένων ορεινών χωριών που αδυνατούν να κατανοήσουν τον λόγο για τον οποίο μπορεί να αντλήσει κάποιος αισθητική απόλαυση μέσα από την ανάβαση στο βουνό. Αυτό συμβαίνει γιατί η 1 Benjamin, Walter, “The Arcades Project”, μτφ: Howard Eiland, Kevin McLaughlin, The Belknap Press of Harvard University Press, Cambridge, Massachusetts, London, 1999, σελ.21.

σχέση τους με τον γεωγραφικό τους περίγυρο είναι μία σχέση αμεσότητας και συνύπαρξης. Ζουν οι ίδιοι τόσο «μέσα» σε αυτόν που είναι αδύνατο να τον δουν «απ’ έξω». Θα μπορούσαμε ίσως να πούμε ότι όσο πιο κοντινή είναι η σχέση των ανθρώπων με τη φύση τόσο πιο μακρινή είναι η παρουσία του «τόπου» στον τρόπο με τον οποίο σκέφτονται για το περιβάλλον τους. Μία πολύ συνηθισμένη πρακτική περιπλάνησης και συλλογής εμπειριών είναι ο τουρισμός. Η λέξη tour (tour-ism) προέρχεται από τη λατινική ρίζα tornare ή το ελληνικό τόρνος, το μηχάνημα για την επεξεργασία ξύλου, ή ο κύκλος, και όταν συνδυάζεται με τα προσφύματα – ιστ- ή –ισμ-, υποδηλώνει την ενέργεια της κίνησης σε κύκλο. «Τουρίστας», δίχως το φορτίο των κυρίαρχων εμπορικών συνειρμών, απλά και κυριολεκτικά σημαίνει εκείνον που κινείται σε κύκλο. Στην έννοια της περιφοράς ενυπάρχει η τελετουργική διάσταση του να ταξιδεύεις κυκλικά, όπου η αρχή είναι το τέλος, συμβολίζοντας μια πράξη που ολοκληρώθηκε. Μιλάμε για το μεταφυσικό αυτό ταξίδι στη φυσική τοποθεσία, όπου η έννοια του ταξιδιού δεν εξαρτάται από πραγματικούς προορισμούς αλλά περιγράφει μάλλον

85

“ΟΔ ΟΙ Π Ο Ρ Ι ΚΟ Τ ΗΣ ΠΕ ΡΙ ΠΛ Α Ν ΗΣΗΣ” αισθήσεις / aτμόσφαιρα / τόπος

ένα εσωτερικό ταξίδι, μια μετάβαση μέσα από το χώρο και το χρόνο που έχει ως αποτέλεσμα μια ανανεωμένη αντίληψη του εαυτού. Η επιστροφή, το κλείσιμο του κύκλου αποτελεί μέρος ενός ενδοσκοπικού ταξιδιού αυτογνωσίας. «Ο τουρισμός διαμορφώνει τις στάσεις και τα βιώματα των περιηγητών. Πρόκειται για μια κερδοφόρο διαδικασία που συγχρόνως αλλάζει τις σχέσεις μεταξύ χώρου και τόπου, μεταξύ κίνησης και βιώματος. Αλλάζει επιπλέον τις σχέσεις μεταξύ επιπέδων της ανθρώπινης κλίμακας στην αρχιτεκτονική και στον σχεδιασμό του χώρου. Ο χαρακτήρας των τόπων προορισμού που μαγνητίζουν ορίζει από πολλές απόψεις τις κινήσεις μέσα στον γεωγραφικό χώρο. Οι τοποθεσίες αποκτούν την αξία τους τόσο από το πλησίασμά τους, όσο και από τα αποτυπώματα στις αναμνήσεις. Οι ιστορίες που αφηγούμαστε γι’ αυτές, όπως και οι αναπλάσεις τόσο των προσωπικών, όσο και των κοινών βιωμάτων, αποτελούν προεκτάσεις μιας σκηνοθεσίας του εαυτού μας.”2 Υπάρχει μεγάλη διαφορά μεταξύ της εμπειρίας μιας περιήγησης ή ενός ταξιδιού σε σχέση με την εμπειρία μίας απλής επίσκεψης τουριστικού χαρακτήρα. Για την καλύτερη καταννόηση αυτής της διαφοράς θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί αλληγορικά το παράδειγμα της διαφοράς ανάμεσα στο «παγάκι» και στον «κρύσταλλο του χιονιού», όπως το έχει αναλύσει ο Sanford Kwinter3.

2 Αίσωπος, Γιάννης, Νικολοβγένης, Ανδρέας, Οικονόμου, Ευγενία, (επιμέλεια), “Τοπία τουρισμού, Ανακατασκευάζοντας την Ελλάδα”, Εκδ. Δομές, Αθήνα, 2015, σελ.125-126.

3 Kwinter, Sanford, “Architectures of Time, Towards a Theory of the Event in Modernist Culture”, The MIT Press, Cambridge, Massachusetts, 2002, σελ.26.

86

Στην πρώτη περίπτωση, το παγάκι (τουριστική επίσκεψη) δημιουργείται κάτω από συνθήκες εκ των προτέρων διαμορφωμένες: συγκεκριμένες θήκες που τις γεμίζουμε με νερό και τις τοποθετούμε σε ένα τεχνητό περιβάλλον ψύξης όπου το κρύο περνά σταδιακά από το εξωτερικό προς το εσωτερικό. Κάθε παγάκι (ή αντίστοιχα η εμπειρία της τουριστικής επίσκεψης σε ένα τόπο), είναι το ίδιο με το διπλανό του. Τα πάντα είναι προδιαγεγραμμένα μέσω ενός στατικού συστήματος το οποίο αναπαράγει διαρκώς μία προ-δεδομένη μορφή, καθώς όλες οι τυχαίες συνθήκες έχουν εκ των προτέρων αποκλειστεί. Αντίθετα στη δεύτερη περίπτωση, ο κρύσταλλος του χιονιού (ταξιδιωτική περιήγηση) είναι κάθε φορά διαφορετικός. Η διαδικασία της δημιουργίας του είναι δυναμική καθώς διαρκώς αλληλεπιδρά με τις συνθήκες του περιβάλλοντος του (βαρύτητα, άνεμος, βαρομετρική πίεση, υγρασία, σκόνη, θερμικές και ακουστικές ροές, και ηλεκτρικές και μαγνητικές βαθμιδώσεις). Επειδή ο κρύσταλλος χιονιού (δηλαδή το ταξίδι) δημιουργείται εν κινήσει, απορροφά και «ενσαρκώνει» όλα τα τυχαία γεγονότα και τα χρησιμοποιεί για να σχηματίσει τη δομή του. Ο κρύσταλλος του χιονιού είναι αποτέλεσμα των τυχαίων συνθηκών που θα συναντήσει.

τόπος

πλάνητας και ταξιδευτής

“Στον κινηματογράφο, το ξενοδοχείο αποτελεί από μόνο του την πλοκή. Ως ένα αυτόνομο σύμπαν με τους δικούς του κανόνες, το ξενοδοχείο μπορεί να προκαλεί καταλυτικά τυχαίες, αλλά μοιραίες συναντήσεις μεταξύ ατόμων που φυσιολογικά δεν θα είχαν συναντηθεί αλλόυ.”

Rem Koolhaas, Delirious New York.

“Την άνοιξη και το φθινόπωρο το πρακτορείο Κουκ αποβιβάζει στην προκυμαία του Πειραιά μια γερή μερίδα από ροδοκόκκινες εκστασιασμένες φάτσες, φωτογραφικές μηχανές στραμμένες προς την Ακρόπολη, και κάσκες από φελλό (...) Όλοι είναι πυρετώδεις. Δεν θέλουν να χάσουν κανένα από τα θαύματα που τους υποσχέθηκαν. Το μέτωπό τους είναι σκεπτικό. Τους απασχολεί το Μουσείο που πρέπει να δουν, ο Κεραμεικός που πρέπει να επισκεφτούν, το κεντρικό Μουσείο στο οποίο θα χρειαστεί βέβαια να αφιερώσουν ένα απόγευμα, και το καράβι που θα φύγει.”4

Τουριστικό ‘σαφάρι’ ηλιοβασιλέματος Οία, Σαντορίνη

4 Descamps Gaston, “Η Ελλάδα σήμερα, Οδοιπορικό 1890: Ο κόσμος του Χαριλάου Τρικούπη”, Εκδ. Τροχαλία, Αθήνα, 1992, σελ.88. Από: “Τοπία τουρισμού, Ανακατασκευάζοντας την Ελλάδα”, σελ.26.

87

“ΟΔ ΟΙ Π Ο Ρ Ι ΚΟ Τ ΗΣ ΠΕ ΡΙ ΠΛ Α Ν ΗΣΗΣ” αισθήσεις / aτμόσφαιρα / τόπος

88

τόπος

πλάνητας και ταξιδευτής

89

“ΟΔ ΟΙ Π Ο Ρ Ι ΚΟ Τ ΗΣ ΠΕ ΡΙ ΠΛ Α Ν ΗΣΗΣ” αισθήσεις / aτμόσφαιρα / τόπος

2.2 Χάρτες, αναπαραστάσεις και souvenirs

«Δεν είναι σε κανένα χάρτη. Οι πραγματικοί τόποι ποτέ δεν είναι.»

Herman Melville.1 Ο Bohme θεωρεί την ταυτότητα ενός τόπου ως το άθροισμα των φυσικών και ατμοσφαιρικών ποιοτήτων του.2 Αυτό σημαίνει πως η εμπειρία ενός τόπου μπορεί να αποκτηθεί μόνο μέσω της φυσικής παρουσίας του παρατηρητή. Σύμφωνα με αυτό τον συλλογισμό, η φωτογραφία, η λογοτεχνία και οποιαδήποτε άλλη αναπαραστατική μέθοδος η οποία εμπεριέχει υποκειμενικές ερμηνείες ενός τόπου, δεν μπορούν να συγκριθούν με την προσωπική εμπειρία του συγκεκριμένου τόπου. Έτσι δημιουργείται και το ερώτημα κατά πόσο είναι δυνατόν να αναπαρασταθεί ένας τόπος με τέτοιο τρόπο που θα αποτυπώνει αλλά συγχρόνως θα προκαλεί αισθήσεις και συναισθήματα ανάλογα με αυτά που προκαλούνται όταν κάποιος είναι φυσικά παρών σε αυτόν. Στη λογοτεχνία μπορούμε να βρούμε 1 Φράση από το βιβλίο του Herman Melville “Moby Dick”. Ίδια μετάφραση. Πρωτότυπο κείμενο: “It’s not down in any map. True places never are.”

2 Bohme Gernot, “Atmosphere as the Fundamental Concept of a New Aesthetics”, Thesis Eleven, 1993, σελ.29.

90

τόπος

χάρτες, αναπαραστάσεις και souvenirs

πολλά παραδείγματα αποτύπωσης τόπων σε λέξεις με τη μορφή μυθιστορήματος, ποίησης ή οδοιπορικών. Ο Le Corbusier ταξίδεψε στην Ελλάδα το 1914 και αποτυπώνει σε λέξεις το ταξίδι του: “Η μέρα ήταν ζεστή. Το απλωμένο ιστίο πάνω στην πλώρη όπου καθόμασταν, δέσμευε τον αέρα. (...) Η εμφάνιση του μάγειρα που φέρνει πιάτα με τηγανητά χταποδάκια -χταπόδια από τις Μυκήνες- αναγγέλει το βράδυ. (...) Με την ολοκλήρωση των μεταμορφώσεων του ουρανού, σβήνει πάνω στο νερό και η τελευταία πράσινη λάμψη. Πάνω στην προσφερόμενη επιφάνεια ενός κύματος, ένα άστρο βρίσκει τόπο για να καθρεφτιστεί. Η γέφυρα έχει αδειάσει, έχουμε απομείνει μονάχα τρείς-τέσσερις. Ο Αύγουστος γεμίζει όπως πάντοτε την πίπα του. Ώρα γλυκιά. Μία συγκίνηση βασιλεύει. (...) Τα μάτια καθηλώνονται στον ίδιο, απαράλαχτο πάντοτε ορίζοντα. Τέλεια χαύνωση.”3 Με ανάλογες περιγραφές ο Corbusi3 Le Corbusier, “Κείμενα για την Ελλάδα, φωτογραφίες και σχέδια”, μτφ. Λήδα Παλλάντιου, Εκδ. Άγρα, Αθήνα, 1987, σελ.74-76.

er ιχνογραφεί μία μοναδική αποτύπωση αποδίδοντας την ‘ατμόσφαιρα’ του τόπου, ειδωμένη μέσα από την προσωπική του αρχιτεκτονική ματιά. Η δημιουργία χαρτών είναι ίσως από τις πρώτες μεθόδους γραφικής αναπαράστασης ενός τόπου, τουλάχιστον όσον αφορά τα γεωγραφικά του χαρακτηριστικά. Οι πρώτοι χάρτες, οι πρώτες δηλαδή απόπειρες να αποδοθούν επάνω σε κάποια επιφάνεια μορφές και σχήματα του εδάφους, ανάγονται στους αρχαιότατους χρόνους, και οφείλονται στη μετακίνηση μεγάλων ομάδων ανθρώπων με σκοπό την αναζήτηση τροφής, νερού ή κατάκτησης εδαφών περισσότερο εύφορων και πλούσιων. Έπρεπε δηλαδή να σημειωθούν με κάποιον τρόπο και να αποτυπωθούν τα δρομολόγια για τη διάβαση των ερήμων και των βουνών, καθώς και οι θέσεις των βοσκοτόπων, των πηγών, και άλλων χρήσιμων χαρακτηριστικών του εδάφους. Με την πάροδο των αιώνων και την ανακάλυψη νέων τόπων από εξερευνητές όπως ο Χριστόφορος Κολόμβος ή ο Αμέρικο Βεσπούτσι, η εικόνα που είχε ο άνθρωπος για τον κόσμο του αλλάζει δραματικά και αυτό αποτυπώνεται στην εξέλιξη της χαρτογραφίας.

91

“ΟΔ ΟΙ Π Ο Ρ Ι ΚΟ Τ ΗΣ ΠΕ ΡΙ ΠΛ Α Ν ΗΣΗΣ” αισθήσεις / aτμόσφαιρα / τόπος

Οι χάρτες δεν αναπαραστούν μόνο γεωγραφικά χαρακτηριστικά, αλλά και κινήσεις, αισθήσεις, εμπειρίες ακόμα και συναισθήματα. Ακριβώς σε τέτοιους χάρτες επιδιώκουμε να εστιάσουμε. Ένα παράδειγμα έιναι ο χάρτης που δημιούργησε το 1952 ο κοινωνιολόγος Paul-Henry Chombart de Lauwe, καταγράφοντας τις κινήσεις στο χώρο μιας φοιτήτριας που κατοικεί στο 16ο διαμέρισμα του Παρισιού. Οι κινήσεις της πραγματοποιήθηκαν σε διάρκεια ενός έτους αποτυπώνοντας τη ζωή της φοιτήτριας μοιρασμένη μεταξύ του σπιτιού της, της σχολής και του ωδείου στο οποίο παρακολουθούσε μαθήματα πιάνου. Ο χάρτης φανερώνει τη στενότητα της πραγματικής εμπειρίας του Παρισιού στις προσωπικές ζωές των ανθρώπων, καθώς η φοιτήτρια σχηματίζει με την κίνησή της καθ’ όλη τη διάρκεια του έτους, ένα μικρό τρίγωνο χωρίς σημαντικές αποκλίσεις. Με αφορμή αυτό τον χάρτη, ο Guy Debord σχολίασε πως “θα έπρεπε να νιώθουμε νευριασμένοι από το γεγονός ότι η ζωή καθενός από εμάς μπορεί να είναι τόσο παθητικά περιορισμένη.” Ο Debord το 1959 σχεδίασε για το Παρίσι τον χάρτη με τίτλο Naked City, ο οποίος είναι από τους πιο γνωστούς ψυχογεωγραφικούς χάρτες. Ονόμασε έτσι τον χάρτη, εκφράζοντας την πεποίθηση ότι η αστική εξερεύνηση είναι εξίσου ερωτική με την εξερεύνηση ενός γυναικείου σώματος. Ο χάρτης είναι μια στρατηγική καταγραφή της εμπειρίας και της επιθυμίας, με την περιπλάνηση να αποτελεί ένα μέσο σχεδίασης στον αστικό καμβά. Ο σκοπός τέτοιων χαρτών είναι να μελετηθούν οι συνθήκες που επικρατούσαν κατά τη διάρκεια της περιπλάνησης καθώς και οι χωρικές και μη (κλίμα, συναντήσεις, κόπωση) συνθήκες

92

που επηρέασαν τις βιολογικές και ψυχολογικές λειτουργίες του περιπλανητή. Σύμφωνα με τον Debord στα πλαίσια αυτών των διαδρομών διαμορφώνονταν Ενότητες Ατμοσφαιρών (Ambiances)4 όπως ο ίδιος τις ονόμαζε. Παράλληλα θεωρούσε σκόπιμο το συνδυασμό δύο διαφορετικών ατμοσφαιρών, αυτής του ‘μαλακού’ περιβάλλοντος (μεταβλητά στοιχεία της πόλης όπως η παρουσία και η απουσία, το φως, ο ήχος, ο χρόνος και η ανθρώπινη δραστηριότητα) και αυτής του ‘σκληρού’ περιβάλλοντος της πόλης (δομημένο περιβάλλον). Εκείνος που καθόριζε τις συνθήκες των ατμοσφαιρών αυτών ήταν ο ίδιος ο περιπλανητής. “Οι χάρτες είναι εικόνες. Οι χάρτες είναι αυτο-πορτρέτα. Οι χάρτες είναι εκδηλώσεις αντιλήψεων. Οι χάρτες είναι πορτραίτα του κόσμου όπως θα τον ήθελαν αυτόι που τον κατασκευάζουν. Οι χάρτες είναι υποκειμενικοί. Η χαρτογραφία... είναι πράξη ισχύος.”

Jai Sen.

4 Debord Guy, Theory of the Dérive, http://www. bopsecrets.org

τόπος

χάρτες, αναπαραστάσεις και souvenirs

Map of a young woman’s journeys through Paris Paul-Henry Chombart de Lauwe, 1952

The Naked City, Paris Guy Debord, 1959

93

“ΟΔ ΟΙ Π Ο Ρ Ι ΚΟ Τ ΗΣ ΠΕ ΡΙ ΠΛ Α Ν ΗΣΗΣ” αισθήσεις / aτμόσφαιρα / τόπος

Το έργο From Here to There (2012) του καλλιτέχνη Νobutaka Αozaki, αποτυπώνει προσωπικές ερμηνείες του τόπου με έναν ιδιαίτερο τρόπο.5 Είναι ένας χάρτης του Μανχάτταν ο οποίος αποτελείται από πολλούς μικρότερους χάρτες σχεδιασμένους πρόχειρα στο χέρι από διάφορους περαστικούς στους δρόμους της Νέας Υόρκης. Ο καλλιτέχνης παριστάνοντας τον ανήξερο τουρίστα, σταματούσε τυχαία τους περαστικούς στο δρόμο ζητώντας τους οδηγίες. Στην προσπάθειά τους να τον βοηθήσουν, οι περαστικοί σχεδίαζαν τις διαδρομές πάνω σε χαρτοπετσέτες, σε σελίδες από σημειωματάρια ή ακόμα και σε χάρτινα πιάτα από φαγητό take-away. Στη συνέχεια οι αποσπασματικοί αυτοί χάρτες ενώθηκαν με βάση την πραγματική γεωγραφία, δημιουργώντας τελικά έναν ολοκληρωμένο χάρτη του Μανχάτταν. Εμφανίστηκε το ενδιαφέρον φαινόμενο όπου κάθε περαστικός αποτύπωνε ως χαρακτηριστικά σημεία στο χάρτη (landmarks), στοιχεία του αστικού περιβάλλοντος που δεν εμφανίζονται σε συμβατικούς χάρτες, όπως κάποιον σταθερό μικροπωλητή, ένα κιόσκι, ένα άγαλμα κλπ, καθώς φιλτράρονται από την προσωπική υποκειμενική παρατήρηση του τόπου. Έτσι ο χάρτης αποτελεί μία χαρτογράφηση αντικειμενικών γεωγραφικών ποιοτήτων αλλά μέσω υποκειμενικών αφηγήσεων. Η περιπλάνηση αποτυπώνεται στο έργο της Ester Polak, Αmsterdam RealTime (2002), ενώ προσεγγίζεται ως μία καθημερινή πρακτική6. Η ιδέα του έργου αυτού βασίζεται στην έννοια του γνωστικού χάρτη.7 Κάθε κάτοικος μιας πόλης 5 http://www.nobutakaaozaki.com/maps.html 6 http://realtime.waag.org/ 7 Γνωστική χάρτογράφηση (cognitive mapping): μέθο-

94

έχει στο μυαλό του έναν αόρατο, νοητικό χάρτη, ο οποίος επηρεάζει τις αποφάσεις του και καθορίζει την κίνηση του εντός της πόλης. Οι νοητικοί χάρτες κατοίκων του Άμστερνταμ οπτικοποιούνται, εξερευνώντας τις καθημερινές αστικές διαδρομές των κατοίκων οι οποίες διενεργούνται με κάθε μέσο (πόδια, ποδήλατο, αυτοκίνητο) σε εύρος δύο μηνών. Οι χρήστες εξοπλίζονται με μια ανιχνευτική μονάδα, μια φορητή συσκευή GPS που υπολογίζει γεωγραφικές θέσεις και στέλνει τις συντεταγμένες σε έναν κεντρικό server. Τα δεδομένα (οι διαδρομές των χρηστών) οπτικοποιούνται, όχι επί ενός υπάρχοντος χάρτη, αλλά σε μαύρο φόντο ως στίγματα, ίχνη, γραμμές. Δημιουργείται έτσι ένας χάρτης του Άμστερνταμ πλασμένος από την καθημερινότητα των ανθρώπων αυτών, με το μαύρο φόντο να παίζει το ρόλο των περιοχών που δεν επισκέπτονται οι χρήστες. Ο συνολικός χάρτης αποτελείται από υποτμήματα χαρτών, τα οποία αφορούν τον κάθε χρήστη ξεχωριστά, φανερώνοντας τις προσωπικές τους προτιμήσεις και παρορμήσεις. Σημαντικό στοιχείο του έργου αυτού είναι το γεγονός ότι το αποτέλεσμα της όλης διαδικασίας, όχι μόνο παραχωρείται στους συμμετέχοντες, αλλά γίνεται και αντικείμενο έκθεσης. Έτσι ο επισκέπτης έχει τη δυνατότητα να αναγνώσει διαφορετικά την πόλη του, έναν τόπο στο οποίο νιώθει ήδη οικεία. Στο έργο αυτό, το ψηφιακό ίχνος της περιπλάνησης κατέχει κυρίαρχο ρόλο όχι μόνο ως καλλιτεχνική δος που συνοψίζει τη συνολική διαδικασία κωδικοποίησης, αποθήκευσης, διαχείρισης και χρήσης πληροφοριών σε καταστάσεις επίλυσης χωρικών προβλημάτων που απαιτούν πρωτότυπη σκέψη και ανπαραγωγική επεξεργασία εμπειρικών χωρικών σχέσεων μεταξύ αποθηκευμένων πληροφοριών. Αποτέλεσμα της γνωστικής χαρτογράφησης είναι οι γνωστικοί χάρτες.

τόπος

χάρτες, αναπαραστάσεις και souvenirs

Here to There (2012), detail. Νobutaka Αozaki

Here to There (2012) Νobutaka Αozaki

95

“ΟΔ ΟΙ Π Ο Ρ Ι ΚΟ Τ ΗΣ ΠΕ ΡΙ ΠΛ Α Ν ΗΣΗΣ” αισθήσεις / aτμόσφαιρα / τόπος

απεικόνιση, αλλά κυρίως ως εργαλείο που μέσω ενός αθροίσματος κινήσεων, στάσεων και προτιμήσεων, διαμορφώνει τον ίδιο τον τόπο. Επιχειρώντας μία σύνδεση ανάμεσα στον ψηφιακό χάρτη της Ester Polak και του χειροποίητου χάρτη των ανακαλύψεων του Νέου Κόσμου του Alberto Cantino, παρατηρείται μία ομοιότητα. Και οι δύο χάρτες, ανεξάρτητα από τα μέσα που χρησιμοποιούν για τη δημιουργία τους, αποτυπώνουν την περιπλάνηση, τη διαδρομή, το ίχνος του ανθρώπου σε έναν τόπο. Και στις δύο περιπτώσεις έχουμε ένα οπτικό αποτέλεσμα που απεικονίζει την ανθρώπινη παρουσία. Το μαύρο φόντο στον χάρτη του Άμστερνταμ και οι κενές-αχαρτογράφητες περιοχές στον παγκόσμιο χάρτη του Cantino, τονίζουν ακριβώς τη φράση του Noel Arnaud που αναφέραμε στην αρχή αυτής της έρευνας: είμαστε ο τοπος στον οποίο βρισκόμαστε. Ο,τιδήποτε άλλο εκτός του εύρους της περιπλάνησης μας δεν υπάρχει ούτε σε κάποιον χάρτη αλλά ούτε στην αντίληψή μας ως ατμόσφαιρα.

96

Αmsterdam RealTime (2002) Ester Polak

τόπος

χάρτες, αναπαραστάσεις και souvenirs

‘Χάρτης του Αλμπέρτ Καντίνο’ (1502) Λεπτομέρεια της Αφρικανικής ηπείρου.

τόπος

χάρτες, αναπαραστάσεις και souvenirs

‘Χάρτης του Αλμπέρτ Καντίνο’ (1502) Λεπτομέρεια των ακτών της Νοτίου Αμερικής (Βραζιλία).

τόπος

χάρτες, αναπαραστάσεις και souvenirs

‘Mapping - Από το παλιό σπίτι στο καινούργιο’ Ο χάρτης αυτός σχεδιάστηκε από ένα 11χρονο αγόρι με το όνομα Fritz και απεικονίζει τη διαδρομή που ακολούθησε η εβραϊκή οικογένειά του δραπετεύοντας από το Βερολίνο στη Βραζιλία το 1938.

τόπος

χάρτες, αναπαραστάσεις και souvenirs

‘World without water’ (1690) Willelm & Jan Goeree

τόπος

χάρτες, αναπαραστάσεις και souvenirs

‘Χάρτης του Αλμπέρτ Καντίνο’ (1502) Περιέχει τις τελευταίες γεωγραφικές ανακαλύψεις του τρίτου ταξιδιού του Χριστόφορου Κολόμβου, ταξιδιών του Γκασπάρ Κόρτε Ρεάλ και μέρος του χαρτογραφικού έργου του Αμέρικο Βεσπούτσι.

101

“ΟΔ ΟΙ Π Ο Ρ Ι ΚΟ Τ ΗΣ ΠΕ ΡΙ ΠΛ Α Ν ΗΣΗΣ” αισθήσεις / aτμόσφαιρα / τόπος

Έκτός από τους χάρτες, ένα υλικό αντικείμενο μπορεί επίσης να αποτελέσει αναπαράσταση ενός τόπου αποτυπώνοντας την ξεχωριστή ατμόσφαιρα που αυτός αποπνέει. Το souvenir (αναμνηστικό, ενθύμιο) για παράδειγμα, είναι ένα αντικείμενο που κάποιος επιλέγει να αποκτήσει με κριτήριο τις μνήμες με τις οποίες τον συνδέει. Μπορεί να έχει αγοραστεί ή όχι, και συνήθως προέρχεται από έναν ταξιδιωτικό προορισμό με σκοπό να αποτελεί μία απτή ανάμνηση του συγκεκριμένου τόπου. Καρτ ποστάλ, μινιατούρες από μνημεία, φωτογραφίες, αποκόμματα εισητηρίων από καράβια, αεροπλάνα ή λεωφορεία, βότσαλα που συλλέχθηκαν με προσοχή από κάποια παραλία, ένα φυτό που κόπηκε από μία γλάστρα στα σοκάκια ενός αιγιοπελαγίτικου χωριού, μία χαρτοπετσέτα με το όνομα της ταβέρνας δίπλα στο κύμα, ένα μπουκάλι με τοπική ρακή, η απόδειξη από τα ποτά σε εκείνο το μπαρ στην όχθη του Τάμεση... Το souvenir δεν είναι απαραίτητο να έχει μεγάλη αξία καθώς ο συμβολισμός του είναι σημαντικότερος για τον κάτοχό του. Χωρίς τη σύνδεσή με τον κάτοχό του, πολλές φορές χάνει το νόημά του, λόγω της σημασίας που έχει η προσωπική επιλογή του συγκεκριμένου αντικειμένου ώστε να αποτελέσει ενθύμιο. Κατά κάποιο τρόπο είναι προσωπκές αφηγήσειςκαταγραφές του τρόπου που βιώσαμε έναν τόπο. Έτσι, τα souvenir από μέρη που έχουμε επισκεφθεί ‘φέρουν’ την ατμόσφαιρα του τόπου ειδωμένη από την προσωπική ματιά του περιπλανητή.

102

τόπος

χάρτες, αναπαραστάσεις και souvenirs

καρτ-ποστάλ

103

“ΟΔ ΟΙ Π Ο Ρ Ι ΚΟ Τ ΗΣ ΠΕ ΡΙ ΠΛ Α Ν ΗΣΗΣ” αισθήσεις / aτμόσφαιρα / τόπος

2.3 σημειώσεις οδοιπορικών ... Καρτ ποστάλ, φωτογραφίες, αποκόμματα εισητηρίων από καράβια, αεροπλάνα ή λεωφορεία, βότσαλα που συλλέχθηκαν με προσοχή από κάποια παραλία, ένα φυτό που κόπηκε από μία γλάστρα στα σοκάκια ενός αιγιοπελαγίτικου χωριού, μία χαρτοπετσέτα με το όνομα της ταβέρνας δίπλα στο κύμα, ένα μπουκάλι με τοπική ρακή, η απόδειξη από τα ποτά σε εκείνο το μπαρ στην όχθη του Τάμεση...

104

τόπος

σημειώσεις οδοιπορικών

‘χαρτοπετσέτα ‘Ολυμπος’ Λιτόχωρο, 2013

τόπος

σημειώσεις οδοιπορικών

‘άγονη γραμμή’ Φολέγανδρος, 2016

τόπος

σημειώσεις οδοιπορικών

‘βότσαλα’ Φολέγανδρος, 2016

τόπος

σημειώσεις οδοιπορικών

‘το φέρι’ Αιγαίο, 2016

τόπος

σημειώσεις οδοιπορικών

‘ηφαιστιακό πέτρωμα’ Σαντορίνη, 2016

τόπος

σημειώσεις οδοιπορικών

‘το κτελ’ Αμοργός, 2014

τόπος

σημειώσεις οδοιπορικών

‘μεταφύτευση’ Αμοργός, 2014

τόπος

σημειώσεις οδοιπορικών

‘στο πλοίο’ Αιγαίο, 2010

τόπος

σημειώσεις οδοιπορικών

‘απολιθώματα παραλίας’ Κύθηρα, 2010

τόπος

σημειώσεις οδοιπορικών

το ‘έλα’ Μαδρίτη, 2010

τόπος

σημειώσεις οδοιπορικών

‘στο μετρό’ Μαδρίτη, 2016

τόπος

σημειώσεις οδοιπορικών

‘χαρτογραφία ενός γεύματος’ Μαδρίτη, 2010

τόπος

σημειώσεις οδοιπορικών

‘χαρτογραφία ενός γεύματος’ Μαδρίτη, 2010

τόπος

σημειώσεις οδοιπορικών

‘στον αέρα’ Άλπεις, 2007

τόπος

σημειώσεις οδοιπορικών

‘στο δρόμο’ Π.Α.Θ.Ε., 2010

τόπος

σημειώσεις οδοιπορικών

‘πουλιά’ Βενετία, 2012

τόπος

σημειώσεις οδοιπορικών

‘σοκάκι’ Σίφνος, 2006

τόπος

σημειώσεις οδοιπορικών

‘χειμωνιάτικα στο θερινό θέρετρο’ Αγιόκαμπος, 2010

τόπος

σημειώσεις οδοιπορικών

‘μονοπάτι’ Νυμφαίο, 2006

τόπος

σημειώσεις οδοιπορικών

‘προς τον ουρανό #1’ Σαντορίνη, 2011

τόπος

σημειώσεις οδοιπορικών

‘προς τον ουρανό #2’ Βιέννη, 2007

τόπος

σημειώσεις οδοιπορικών

‘σούρουπο’ Πράγα, 2007

τόπος

σημειώσεις οδοιπορικών

‘αεράκι’ Σαντορίνη, 2011

τόπος

σημειώσεις οδοιπορικών

‘το σημείο’ Σαντορίνη, 2011

τόπος

σημειώσεις οδοιπορικών

‘πέτρα’ Σαντορίνη, 2011

τόπος

σημειώσεις οδοιπορικών

sequence of a wave 39°09’51.2”N 23°54’09.5”E

τόπος

σημειώσεις οδοιπορικών

τόπος

σημειώσεις οδοιπορικών

‘καρτ-ποστάλ’ Αλόνησσος, 2008

τόπος

σημειώσεις οδοιπορικών

“(...) Ω! Ξετρύπωσα στο παζάρι ένα αρχαϊκό πύλινο αγαλματάκι. Τ’ αγόρασα για πενταροδεκάρες. Είναι θαυμάσιο. Το λέω ο Maillol μου. Είναι φτιαγμένο μόνο από καμπύλες και στήθια. Παρ’ όλο που είναι μόνο 18 εκατοστά, είναι ασυνήθιστα μνημειακό. Πόσους θησαυρούς έχω! (...) Είμαι καταχρεωμένος, δηλαδή άφησα στο παζάρι 1200 φράγκα. Είμαι όμως ευχαριστημένος και σκέπτομαι συχνά τους θησαυρούς μου που τους έχω ήδη στείλει στο σπίτι.”

Le Corbusier γράμμα στον William Ritter Πειραιάς, 10 Σεπτεμβρίου 1911

133

“ΟΔ ΟΙ Π Ο Ρ Ι ΚΟ Τ ΗΣ ΠΕ ΡΙ ΠΛ Α Ν ΗΣΗΣ” αισθήσεις / aτμόσφαιρα / τόπος

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Η φράση του Noel Arnaud, “είμαι ο χώρος όπου βρίσκομαι”1 εμπεριέχει υπαινικτικά τις έννοιες του σώματος ως αιθητηριακό μηχανισμό, της ατμόσφαιρας και του τόπου σαν μία αδιαίρετη ενότητα. Στην πορεία της έρευνας εξετάσαμε το πως οι αισθητηριακές εμπειρίες ενσωματώνονται μέσω του σώματος, ή μάλλον καλύτερα ενσωματώνονται στο ίδιο το σώμα και την ανθρώπινη παρουσία. “Μέχρι ενός σημείου, κάθε τόπος αποτυπώνεται στη μνήμη αφενός λόγω της μοναδικότητάς του και αφετέρου επειδή έχει επηρεάσει το σώμα μας προκαλώντας τόσους συσχετισμούς ώστε είναι ικανός (ο τόπος) να κατοικεί στον προσωπικό μας κόσμο.”2 Επιχειρήθηκε μία σύνδεση της παρουσίας του ανθρώπινου σώματος και των αισθητηριακών του μηχανισμών με τον εικονικό χώρο ή αλλιώς το εικονικό ‘σύννεφο’. Όπως η ατμόσφαιρα δεν είναι κάτι που δεν μπορούμε να δούμε αλλά μόνο να νιώσουμε, έτσι και ο εικονικός χώρος δεν είναι κάτι που μπορούμε να δούμε αλλά νιώθουμε την επίδρασή του. Ο τρόπος που αντιλαμβανόμαστε τον εικονικό χώρο, η έννοια της παρουσίας μας μέσα σε αυτόν και οι αισθητηριακές εμπειρίες που μπορεί να μας προσφέρει η εικονική πραγματικότητα υπερβαίνουν το αισθητηριακό λεξιλόγιο που μέχρι τώρα έχουμε μάθει να αναγνωρίζουμε. Τα όρια των αισθήσεων σε χώρους μη φυσικούς όπως οι εικονικοί παραμένουν ασαφή και ανοιχτά σε υποκειμενικές ερμηνείες. Αναλύσαμε την έννοια της ‘ατμόσφαιρας’ αποδεικνύοντας ότι είναι η πηγή μίας βαθύτερης αντίληψης του κόσμου που μας περιβάλλει. Η αρχιτεκτονική και οι τέχνες παρουσιάστηκαν είτε ως αναπαραστατικά μέσα είτε ως γεννεσιουργές δυνάμεις ατμοσφαιρών. Τοποθετώντας την έννοια του τόπου στο προσκήνιο, ερευνήσαμε το πώς ο ίδιος επιδρά στην αντίληψη του ανθρώπου κατευθύνοντάς την με οδηγό την ατμόσφαιρα που (ο τόπος) αποπνέει. Η ταυτότητα και η βιωματική εμπειρία ενός τόπου επιχειρήθηκε να ερευνηθούν μέσα από την περιπλάνηση, την περιήγηση, το ταξίδι. Η δυνατότητα της θέασης, η πολλαπλότητα της εμπειρίας, η επαφή με τη φύση στις διάφορες μορφές της, η διαδικασία σύνθεσης του ταξιδιωτικού συναισθήματος, αποτελούν χαρακτηριστικά που αποτυπώνονται γλαφυρά στις καταγραφές των οδοιπόρων. “Το ζήτημα δεν είναι μόνο να περιηγείται κάποιος, αλλά και να εκπαιδεύεται να ‘παρατηρεί.”3 Το 1931, ο λογοτέχνης Θέμης Ποταμιάνος τόνιζε: “εκείνος που ήθελε να περιηγηθεί τις ελληνικές ακρογιαλιές, θα είχεν ανάγκη οδηγού, ξεναγού, πιλότου (...). Γιατί και τα ακρογιάλια μας δεν είναι λιγότερο άγνωστα για τους πολλούς από τα μακρυνά πελάγη που ευρίσκονται έξω από τις τακτικές γραμμές των πλοίων ή από τα απροσπέλαστα δάση της μακρινής Αφρικής”. Με αυτή την υπερβολική μεταφορά ο Ποταμιάνος θέλει να τονίσει τη σημασία της παρατήρησης.4 1 Bachelard Gaston, «Η Ποιητική του χώρου», μτφ. Ελένη Βέλτσιου και Ιωάννα Χατζηνικολή, 5η έκδοση, Αθήνα, Εκδόσεις Χατζηνικολή, 1982, σελ.157. Ιδια μετάφραση. Πρωτότυπο κείμενο: “I am the space, where I am.”

2 Kent C. Bloomer & Charles W. Moore, “Body, Memory and Architecture”, Yale University Press, 1977.

3 Αίσωπος, Γιάννης, Νικολοβγένης, Ανδρέας, Οικονόμου, Ευγενία, (επιμέλεια), “Τοπία τουρισμού, Ανακατασκευάζοντας την Ελλάδα”, Εκδ. Δομές, Αθήνα, 2015, σελ.30.

4 Ο.π. σελ.30.

134

επίλογος Η εμπειρία ενός ταξιδιού πολλές φορές εμπεριέχει την έννοια της αντίφασης μεταξύ της προσδοκίας και του πραγματικού βιώματος. Είναι εξαιρετικά σημαντικό να μπορέσουμε να κατανοήσουμε τους όρους της αμεσότητας· με έναν τόπο και να εμπλουτίσουμε τη γεωγραφία του τόπου με εμπειρίες. Να αντιληφθούμε πού οφείλεται η ανάγκη μας να ‘αποθηκεύσουμε’ έναν τόπο σε κείμενα, χάρτες ή φωτογραφίες που εν τέλει συνθέτουν τις προσωπικές μας αφηγήσεις. Να αντιληφθούμε πού οφείλεται και η αδυναμία της φωτογραφίας να αποτυπώσει την αίσθηση αυτής της αμεσότητας την οποία ο Simmel ονόμασε ‘ψυχικό τόνο’.5 Όντως, πόσες φωτογραφίες δεν κατάφεραν να μεταφέρουν την εσωτερική αίσθηση μίας κορυφογραμμής, την ηρεμία της ανοιχτής θάλασσας ή ενός ηλιοβασιλέματος; Όπως αναφέρθηκε και στον πρόλογο, σκοπός αυτής της έρευνας ήταν η καταγραφή ενός οδοιπορικού. Ξεκινώντας από το ταξίδι της διερεύνησης των αισθήσεων, της ατμόσφαιρας και του τόπου, το οδοιπορικό απόκτησε φυσική υπόσταση μέσω της καταγραφής αυτής της διαδρομής. Τα αναπαραστατικά μέσα (χάρτες, φωτογραφίες, ή συγκεκριμένα αντικείμενα) που χρησιμοποιήθηκαν για να αποτυπωθεί το ίδιο το βίωμα της περιπλάνησης καταγράφουν όχι μόνο χωρικές ποιότητες, αλλά το ατμοσφαιρικό και το άυλο. Η καταγραφή των εμπειριών που αποκτήθηκαν μέσω της περιπλάνησης οπτικοποιεί μία νέα αντίληψη του κόσμου γύρω μας. Ετσι, παραφράζοντας τον Arnaud, θα μπορούσαμε ίσως σωστότερα να πούμε ότι “γίνομαι ο τόπος όπου βρίσκομαι”.

5 Simmel Georg, “Περιπλάνηση στην Νεωτερικότητα”, επίμετρο: Habermas Jürgen, επιμέλεια: Γάγγας Σπ, Καλφόπουλος Κ, μετάφραση: Σαγκριώτης Γ, Σταθάτου Ο, εκδ. Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 2004, σελ.189.

135

“ΟΔ ΟΙ Π Ο Ρ Ι ΚΟ Τ ΗΣ ΠΕ ΡΙ ΠΛ Α Ν ΗΣΗΣ” αισθήσεις / aτμόσφαιρα / τόπος

Agnew John A, Livingstone David N (Ed.), “The SAGE Handbook of Geographical Knowledge”, Εκδ. SAGE, Λονδίνο, 2011.

Andersson L. Stig, (Ed.), “Empowerment of Aethetics”, Catalogue for the Danish Pavillion, 14th International Architecture Exhibition La Biennale di Venezia, Denmark, Forlaget Wunderbuch, 2014.

Anderson Ben, “Affective Atmospheres. Emotion, Space and Society 2”, 2009.

Arnheim Rudolf, «Οπτική σκέψη», μτφ. Ιάκωβος Ποταμιάνος και Γιώτα Βρυώνη, Θεσσαλονίκη, University Studio Press, 2007.

Bachelard Gaston, «Η Ποιητική του χώρου», μτφ. Ελένη Βέλτσιου και Ιωάννα Χατζηνικολή, 5η έκδοση, Αθήνα, Εκδόσεις Χατζηνικολή, 1982.

Banham, Reyner, “The Architecture of the Well-Tempered Environment”, Second Edition, The University of Chicago Press, Chicago, 1984.

Benjamin, Walter, “The Arcades Project”, μτφ: Howard Eiland, Kevin McLaughlin, The Belknap Press of Harvard University Press, Cambridge, Massachusetts, London, 1999.

Bohme Gernot, “Atmosphere as the Fundamental Concept of a New Aesthetics”, Thesis Eleven, 1993.

Bohme Gernot, “In Crib Sheets”, Monacelli Press, 2005.

Böhme, Gernot, “The Space of Bodily Presence and Space as a Medium of Representation”. In Transforming Spaces. The Topological Turn in Technology Studies.

Darmstadt, Germany, 2003.

Cook, Peter , “Archigram”, εκδόσεις Archigram group, Studio Vista(distributor), 1972.

Cook, Peter,” Introduction to Living Arts 2”, London: Institute for Contempo¬rary Arts and Tillotsons, London, 1963.

Crompton, Dennis, Johnston, Pamela, “A Guide to Archigram 1961-1974 = Ein Ar¬chigram Program”, εκδόσεις Archigram Academy Editions: Ernst&Sohn, St. Martin’s Press(distributor), 1994, σελ 168.

De Botton Allain, “Η Αρχιτεκτονική της ευτυχίας”, μτφ. Αντώνης Καλοκύρης, Εκδ. Πατάκη, Αθήνα, 2007.

Delanda Manuel, “A Thousand Years of Nonlinear History”, MIT press, Cambridge, 1997.

136

βιβλιογραφία Deleuze Gilles & Guattari Felix, “Anti-Oedipus: Capitalism and Schizophrenia”, μτφ.

R.Hurley, M. Seem, H.R. Lane), Minneapolis, University of Minnesota Press, 1972.

Diler Elizabeth, Scofidio Ricardo, “Blur: the making of nothing”, Ed. Harry N. Abrams, New York, 2002.

Frampton, Kenneth. “Μοντέρνα Αρχιτεκτονική, Ιστορία και Κριτική”, Εκδ. Θεμέλιο, Αθήνα, 1999.

Gregory Richard, “Eye and Brain:The Psychology of Seeing”, Oxford, Oxford University Press, 1998.

Griffero Tonino, “Atmospheres: Aesthetics of Emotional Spaces”, Translation: Sarah De Sanctis, Ashgate Publishing, 2010.

Hayles, Katherine, “How We Became Post-Human. Virtual Bodies in Cybernetics, Literature and Informatics”, The University of Chicago Press, London, 1999.

Heidegger, Martin, “Being and Time”, Stambaugh J. (μτφ.), State University of New York, Albany, 1996.

Hill Jonathan, “Immaterial Architecture”, London, Routledge, 2006.

Kant, I., “Κριτική του Καθαρού Λόγου”, Α.Γιανναράς, Εκδ. Παπαζήση, Αθήνα,1979.

Kaylo Janet, “The body in Phenomenology and Movement Observation”, London, 2003.

Kent C. Bloomer & Charles W. Moore, “Body, Memory and Architecture”, Yale University Press, 1977.

Kwinter, Sanford, «Architectures of Time, Towards a Theory of the Event in Modernist Culture”, The MIT Press, Cambridge, Massachusetts, 2002.

Latour Bruno, “Atmosphére Atmosphére”, p.93-109. In: García-Germán Javier, (Ed.), “De lo Mecánico a lo termodinámico. Por una definición de la arquitectura y el territorio”, Barcelona, Editorial Gustavo Gili, 2010.

Le Corbusier, “Κείμενα για την Ελλάδα, φωτογραφίες και σχέδια”, μτφ. Λήδα Παλλάντιου, Εκδ. Άγρα, Αθήνα, 1987.

May Susan, (Ed.),” Olafur Eliasson: The Weather Project”, The Unilever Series, Tate Publishing, 2003.

Merleau-Ponty Maurice, “Phenomenology of Perception”, Smith Colin, 2nd ed., London, Routledge, 2002.

137

“ΟΔ ΟΙ Π Ο Ρ Ι ΚΟ Τ ΗΣ ΠΕ ΡΙ ΠΛ Α Ν ΗΣΗΣ” αισθήσεις / aτμόσφαιρα / τόπος

Merleau-Ponty, “The primacy of Perception”, Evaston, |||: Northwestern University Press, Illinois, 1964.

Mitcel, William J., “Me++ : The Cyborg Self and the Networked City”, MIT Press, Cambridge Massachusetts, 2003.

Norberg-Schulz, Christian, “Genius Loci-Το Πνέυμα του Τόπου-Για μια Φαινομενολογία της Αρχιτεκτονικής”, μτφ. Μίλτος Φραγκόπουλος, Αθήνα, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Ε.Μ.Π., 2009.

Pavitt, Jane, Crowley, David, “Cold War modern: Design1945-70”, Εκδόσεις V&A museum, London, 2008.

Pallasma Juhani, “The Eyes of the Skin/Architecture and the Senses”, Great Britain, Willey-Academy, 2005.

Pallasma Juhani, “Space, Place and Atmosphere. Emotion and Peripheral Perception in Architectural Experience”, P. 230-245. In: Borch Christian, (Ed.), “Architectural Atmospheres. On the Experience and Politics of Architecture”, Birkhauser, 2014.

Rahm Philippe, “La forma y la función siguen el clima”, p. 199-207. In: García-Germán Javier, (Ed.), “De lo Mecánico a lo termodinámico. Por una definición de la arquitectura y el territorio”, Barcelona, Editorial Gustavo Gili, 2010.

Rolfe Brett, “The Materiality of the Digital”, το κείμενο αποτελεί μέρος της μελέτης κατά τη διάρκεια της υποχηφιότητας για Phd στο UNSW, 2004.

Rotor: Tristan Boniver, Lionel Devlieger, Michael Ghyoot, Maarten Gielen, Benjamin Lasserre, Melanie Tamm & Ariane d’Hoop & Benedikte Zitouni , (Ed.), “Usus/ Usures”, Catalogue for the Belgian Pavillion, 12th International Architecture Exhibition La Biennale di Venezia, Bruxelles, Communauté francaise Wallonie-Bruxelles, 2010.

Schwatzman Meadeline, “See Yourself Sensing”, Black Dog Publishing, London, 2011.

Shepard, Mark (Ed.), “Sentient City. Ubiquitous computing, Architecture, and the Future of Urban Space”, The MIT Press, Cambridge, Massachusetts, 2011.

Simmel Georg, “Περιπλάνηση στην Νεωτερικότητα”, επίμετρο: Habermas Jürgen, επιμέλεια: Γάγγας Σπ, Καλφόπουλος Κ, μετάφραση: Σαγκριώτης Γ, Σταθάτου Ο, Εκδ. Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 2004.

Sokolowski Robert, “Εισαγωγή στη Φαινομενολογία”, Εκδόσεις Πανεπιστημίου Πατρών, Πάτρα, 2003.

138

βιβλιογραφία Wertheim M., “The Pearly Gates of Cyberspace: A History of Space from Dante to the Internet”, Doubleday, Sydney, 1999.

Wigley Mark, “The Architecture of Atmosphere”, Daidalos, 1998.

Zardini Mirko, (ed.), “Sense of the City”, Baden, Lars Muller Publishers, 2005.

Zumthor Peter, “Thinking Architecture”, Basel, Birkhauser, 2010.

Zumthor Peter, “Atmospheres/Architectural Environments – Surrounding Objects”, Birkhauser, 2006. Αίσωπος, Γιάννης, Νικολοβγένης, Ανδρέας, Οικονόμου, Ευγενία, (επιμέλεια), “Τοπία τουρισμού, Ανακατασκευάζοντας την Ελλάδα”, Εκδ. Δομές, Αθήνα, 2015. Τερζόγλου Νικόλαος-Ίων, «Ιδέες του χώρου στον εικοστό αιώνα», Αθήνα, Εκδόσεις Νήσος, 2009. Κωτσιόπουλος, Α. “Κριτική της Αρχιτεκτονικής Θεωρίας”, University Studio Press, Θεσσαλονίκη, 1985.

139

“ΟΔ ΟΙ Π Ο Ρ Ι ΚΟ Τ ΗΣ ΠΕ ΡΙ ΠΛ Α Ν ΗΣΗΣ” αισθήσεις / aτμόσφαιρα / τόπος

ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ Αρχιτεκτονικά Θέματα, Τεύχος 40, Αθήνα, 2006.

History of the Human Sciences, Vol.20(2), No2, Μάιος 2007.

Volume, No 28, “The Internet of Things”, 2011.

Cloud-Cuckoo-Land Journal, Vol.12, No1, Αύγουστος 2007. (Online version) Journal of Urban Design, Vol. 8, No. 1, 2003. (Online version) ONSITE: Weather and Architecture, No21, 2009 Architectural Design, “Interior Atmospheres”, Vol. 78, Issue 3, Μάιος-Ιούνιος 2008.

Art in America #2, 1965

140

βιβλιογραφία ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ Bohme Gernot, “The Space of Bodily Presence & Space as a Medium of Representation”, in: “Transforming Spaces. The Topological Turn in Technology Studies”, Online publication of the International conference held in Darmstadt, Germany, March 22-24, 2002, Ed. Mikael Hard, Andreas Losch and Dirk Verdicchio.

Toyo Ito, “The Image of Architecture in Electronic Age”, 1998. http://www.ntua.gr/archtech/inman01/toyo%20ito.htm http://www.bopsecrets.org http://www.ambiances.net Πρακτικά Συνεδρίου, “Μετασχηματισμοί της ελληνικής πόλης. Σοσιαλιστική θεωρία, προοπτικές και καθημερινή πράξη.”, Αθήνα, 9-10-11/3/2003. http://courses.arch.ntua.gr/el/gevgrafikes_dynamikes_kai_sygxronoi_ metasxhmatismoi_toy_ellhnikoy_xvroy/ekpaideytiko_yliko/bohuhtiko_yliko/praktika_ synedrivn.html

141

if not used, please recycle or tear it into confettis and toss it out to fill the air

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ

Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Αρχιτεκτονικού Σχεδιασμού Instead Parapoesis