www.txantxangorri.info
50. alea | 2016ko urtarrila
Eskian Tolosatik mundura
Argazkia: Angel OrtĂz
Bombón y Cuentos Nuevos ¡2016! Por fin te acercas, borrón y cuenta nueva, sigiloso aún, pero con firmeza. Te pido para este año un botón de nácar y un ojal de compromiso, al que atar los sueños locos y dar forma a tanto cisco, zurcir a puntadas los desengaños de tus manos hechiceras, con el hilo invisible de tu magia como hacían antaño las abuelas.
Te pido una canción de amor que derrame el viento en sus pliegues, que la entone cualquier nación y su ritmo nos recuerde la grandeza de escucharnos como un pueblo libre y fuerte, 2016, asunto pendiente, cautiva mi corazón con tu sonrisa permanente desde enero a diciembre, por favor, envuelve este regalo con suerte, para el que quiera vivir este roce hasta la noche de tu muerte.
Te pido una fórmula simple a prueba de bombas, que destruya el horror y dé sentido a las horas, más posiciones cercanas en la lucha contra la guerra, energía para alimentar la luz de los anhelos sin tregua, esperanza para los abatidos que caen por la labor de la inconsciencia. Te pido una escoba que persiga las hojas que están de sobra, un otoño colorido y libertad que engulla las sombras, unión de las patrias perdidas y encuentros sin deshonra, compañía para el que sufre solo y cariño que fortalezca las obras.
Mairus
··· Argazkia: Public Domain pictures
50. alea | 2016ko urtarrila
3
··· Miguel Ángel Bermúdez
Zer irakurri 04 Gaia: Karobia Larraulen 08 Hizketan: Basoen garrantzia 11 Sakonean: Uzturrera txangoa ··· Jakoba Errekondo
15 Argazkiak 18 Kirolak: Angel Ortiz eskiatzailea 20 Ibilbidea: Urtoko zubieta 23 Gastronomia: Baratzea 29 Aisia 30 Agenda 31 Zaharrak berri
Argitaratzailea: Belako publizitatea eta komunikazioa Helbidea: Herriko plaza 2, baxua; 20.270 Anoeta (Gipuzkoa) Kontaktua: 943.698.996 - 660.913.777 belako@belako.info Diseinua: Belako publizitatea eta komunikazioa www.belako.info Publizitatea: txantxangorri@txantxangorri.info Inprimategia: Gertu (Oñati) Tirada: 3.000 ale Lege-gordailua: SS-1161-2011 Erredakzioa: Amaia Núñez, Agurtzane Núñez, Martin García, Julian Bereciartua, José Antonio Pagola, Olivia Sanchez, Mairus, Joxe Landa eta Miguel Ángel Bermúdez. Txantxangorrik ez du bere gain hartzen aldizkarian adierazitako esanen eta iritzien erantzukizunik. Debekatua dago aldizkariko edozein testu edo argazki idatzizko baimenik gabe erabiltzea. Aldizkari hau dohainik banatzen da eta iragarleei esker argitaratzen da. Txantxangorri no se hace responsable de las opiniones y textos publicados en la revista. Queda prohibida la reproducción de textos o fotografías sin la autorización escrita correspondiente. Esta revista se distribuye gratuitamente y se publica gracias a los anunciantes.
4
Gaia
50. alea | 2016ko urtarrila
Koldo Jauregik Antzolako karobian egin zuen karea eskuan duela, atzean, lortutako kare guztia.··· Núñez
Karobiaren berpiztea Koldo Jauregik karea egitea lortu du karobi tradizionalean, 1947tik lehen aldiz
D
Agurtzane Núñez
uela 68 urte jarri zen martxan azken aldiz Larraulgo Antzola baserriko karobia. Juan Luis eta Donato Jauregi aitasemeak izan ziren pizteko arduradunak baina beraiek utzitakoan inork ez zuen jarraitu eta beren ezagutzak galdu egin ziren. «Aitari galdetzen nion nola egiten
zuten, baina ez zidan asko esaten», dio Koldo Jauregik. Berak gaztetan ezagutu zuen etxeko karobia baina urteen poderioz desagertua zegoen, bertako harriak bideak egiteko erabili baitziren. Joan zen azaroan, bi urteko lanaren ondoren Jauregik karobia berregin eta karea egitea lortu zuen.
Jauregik etxeko karobia berriro martxan jartzeko ametsa zuen, Gipuzkoan zehar barreiatuta dauden hainbat karobi eraberritu ondoren. Bera kide den DIN A7 taldeko bilera batean atera zen karobiaren inguruko proiektua. «Gorago beste karobi bat dago, jada eraberritua zegoena, baina bisitak egiteko hau
hobeto kokatua dago, baserriaren ondoan». Lehenengo urtea karobia berreraikitzen eman zuen. Izan ere, oinarrian harri batzuk eta atzeko arkuaren zati bat bakarrik mantentzen zen bere tokian. «Gauzak gordetzeko erabiltzen zen, eta dena sasiz bete zen. Azkenerako, dena mendia egin zen, ez zen ��������������������������
��������������� ����������������������� ���������������� ������������
������������������ �������������������
50. alea | 2016ko urtarrila
ezer ikusten. Bertako harriak baserrirako errepidea egiteko erabili ziren ni gaztea nintzela», gogoratzen du. Duela zortzi urte ingurua garbitu zuen eta harriak bistan utzi zituen.
Hirurehun urte Antzolakoa, egun ezagutzen diren karobien artetik handienetakoa da eta duela hirurehun urte jada bertan karobia bazegoela agertzen diren dokumentuak daude. Hiru metro eta hogei zentimetroko diametroa du eta lau metroko altuera. Barruan, kareharria eusteko, ganga bat egin behar zaio, «arbelarekin eta kareharria duen arbelarekin. Hori egiteko 12 tona harri erabili dira, eta gainean 21 tona kareharri jarri dira karea egiteko», azaltzen du Jauregik. Antzina baserrietatik gertuen zegoen harrobitik lortzen zen harria eta Antzola ondoan ere badago bat, «baina juxtu gainean herri bidea pasatzen da eta arazoak ekiditeko Altzoko harrobitik ekarri genuen harria». Sua egiteko, berriz, urtebete lehenago hasi ziren egurra biltzen. «Tonak behar dira, lizarra, pagoa, haritza, otea, dena lehortu egin behar da».
Gaia
Antzolako karobia inguruetan piztu zen azkena izan zen, baina piztu zutenetik inor ez da bizi, «baina bai pizten ikusi zutenetatik», dio. Bere aitagandik oinarrizko informazioa lortu bazuen ere, urteetan hainbat baserrietan bilatu du informazioa, zenbat denboran sua piztu, nolako harria, eta abar ezagutzeko. Koldo anaiak gau eta egun lagundu dio.··· Núñez «Denek hamar egun inguru esaten zidaten, bost edo sei sua piztuta eta gero itzaltzen utzi, eta horrela egin dugu. Baina nik eta anaiak ustea genuen aitak egun gehiago esan zituela noizbait, hau handiagoa delako». Izan ere, Jauregik bere anaia Koldoren laguntza izan du proiektu hone- Karobiaren goiko aldea, gurutzearekin.··· Núñez tan, eta piztuta egon zen denboran suari egurra ondoren, eta karobiaren Jauregik esperientzia sartzen lagundu zion gau gainean harrizko guru- ona izan dela azpimaeta egun txandakatuz, tzea zegoela. Hainbat rratzen du, «esperimen«asko lagundu dit, esker- pertsona izan ziren bertan, herritarrak, bisitzekoa da». Karobia joan zen aza- tariak baita Larraulgo roaren 18an piztu zuten eskolako ikasleak ere. antzinako errituak ja- Ikasleek prozesu guztia rraituz: eguerdiko hama- jarraitu dute eskolan eta bietan, kanpai hotsekin beraiek izan ziren sua batera, sua bedeinkatu pizteko arduradunak.
��
�����������������������
�����������
��������
����������� ���������� ���������������
������������������������
�����
����������������������� ���������������������������� ������������������ �����������������
�������������������������� ���������������������� �����������������
5
��������������������������� ������� ������������������������ ������������������������
�������� �������������������������������� ������������������
Gaia
tua egin dugu eta datuak lortu ditugu». Izan ere, Larraulgoa karobi tradizionala da eta orain arte inor ez zen ausartu horrelakoa piztea. «Karobi frantsesa edo egunekoa errazagoa da. 1995ean piztu zuten bat Oiartzunen eta 1967an Bergaran eta Leitzan. Behean parrilla antzeko burdin batzuk ditu eta gainean jartzen da egurra eta gainean kareharria botatzen da. Gero egiten doan heinean egur gehiago eta harri gehiago botatzen dira, kapaka. Karobiak estuagoak eta altuagoak dira, berriagoak dira, eta askotan karobi tradizionalen barruan egiten ziren, barrualdea estutuz», argitzen du. Karobi tradizionalak zaharrenak dira eta pizten zailagoak. Harriak tenperatura altua hartu behar du ondo egosteko: «1.200 gradu inguru hartu zituen suak eta harriaren gainean 700 gradu. Pentsa zenbat tona dauden eta zer berotasuna». Gau eta egun sartu behar zaio egurra eta «ez dakizu nola doan. Txondorra egiterakoan begiratu de-
50. alea | 2016ko urtarrila
Larraulgo eskolako haurrek karobiaren prozesu guztia jarraitu dute. ··· Núñez zakezu nondik ari den gehiago egiten, baina hemen ez». Gainera, ganga erortzeko arriskua dago ondo egiten ez bada, prozesu guztia ezereztuz. Kasu honetan, aurretik inoiz egin ez bazuen ere ez da erori eta nahiko ondo egosi da harria. «Ez dakit zenbat kilo atera ditugun, baina pertsona Ikasle batek lagundu zuen karobia pizten. ··· Núñez batek esan zidan behin lehen ere batzuetan ez ere, eta etortzekoak zi- karobia pizteagatik baina zutela karerik lortzen». ren asko euriagatik azke- nik esaten nien ‘eskerrak Karobia piztuta egon nean ez ziren etorri. Le- zuei etortzeagatik, zezen egunetan ehunka henengo bi egunetan oso ren egin eta inor etorriko pertsona izan ziren ber- eguraldi ona egin zuen, ez bazen, ez genuke ezer tan prozesua ezagutu na- baina gero euria eta kaz- egingo’». Orain, lortuhian. «Bostehunetik gora kabarra hasi zuen, pena tako datu guztiak jasoko etorri ziren, baita gauez izan da», dio. ditu etorkizunerako. «Ez Hala ere, Jauregik bere dakit nik gehiago piztuko esker ona azaltzen die pro- dudan baina norbaitek zesuan izan ziren guztiei: piztu nahi badu, ni ahal «bai DINA7ko taldeki- dudan guztian laguntzedeei, bai anaiari eta etorri ko prest nago, ikasi duziren guztiei. Denek es- dana erakustea gustatuko kerrak ematen zizkidaten litzaidake».
� � � ����� � ��� � � � � � � � � � ���������������������
������������������������������������� ���������������������������� ���������������������������������������
50. alea | 2016ko urtarrila
Artikulua: Gure mundu txikia
El antiguo balneario de Gabiria Martín García Garmendia > historias cercanas
H
acia finales del siglo XIX funcionaban en nuestra provincia 11 centros termales reconocidos, entre ellos, y con mucha fuerza, este de Gabiria. En 1848, tras la inauguración de la carretera Oñati-Legazpi-Ormaiztegi, hasta se podía considerar entonces que este balneario de Gabiria, a pesar de situarse a más de 400 metros de altura, estaba bien comunicado. A partir de 1864 también se situó a cinco kilómetros de la estación de ferrocarril más cercana, pero en ese aspecto, Ormaiztegi, como leal competidor, tenía ventaja. Hacemos cierto hincapié en esto de la altura y las comunicaciones porque en el nº25 de Txantxangorri también escribimos algo sobre el balneario ‘Erremedios’ de Ataun, situado a 580 metros de altura. Éste sí estaba mal comunicado antes y después del ferrocarril, dado que sus clientes debían ascender desde Ataun-San Martín bien en caballerías o en carreta los últimos 4 km. De tan hermoso lugar, algunos clientes de “Erremedios” solían decir con fina iro-
1
2
Bocetos del balneario y la iglesia de Gabiria. ··· Zumalakarregi Museoa nía: «Iristea lortzen duena sendatu egiten da». Guipuzcoa siempre fue, sino la primera, si una de las provincias con mas aguas mineromedicinales del Estado. 3 Aquí se contabilizaban ya unos 84 manantiales Antigua imagen del balneario. ··· medicinales hacia mediados del siglo XIX, más chos, instalaciones y ma- guración del tercer edio menos un ‘brote regis- nantiales. Ese mismo año ficio se hizo en 1884. Las trado’ cada 23,5 km2 de se registró como fuente aguas del balneario eran territorio. En el año 1877 de utilidad pública, y fue principalmente sulfhíexistían unas 1865 fuen- en 1865 cuando comenzó dricas-ferruginosas (‘ur tes medicinales inscritas la construcción de nue- beltzak’), de composición en todo el Estado. vos edificios. Los apun- muy parecida a las del El balneario de Gabiria tes nº1 y 2 del balneario y balneario de Ormaiztegi, se ubicó en un principio parroquia son del artista, dado que ambas fuentes dentro de la primitiva Didier Petit de Meurville, de la cuenca del Eztanda construcción del moli- dibujados en la década apenas distaban entre sí no Vidaurreta, el cual ya 1860-1870. cuatro km. Según la foto funcionaba como balTras la última guerra nº3, el balneario quedó neario de forma muy pre- carlista lo adquirió en fuera de uso en 1904, y caria en 1832-1835, siendo subasta pública el farma- sus edificios los compró propiedad del conven- céutico D. Pablo Fernán- la Orden Pasionistas para to Vidaurreta de Oñati. dez, quien inicio nuevas centro de instrucción en Tras la desamortización obras a partir de 1880; dos 1907, y así siguieron hasde Mendizabal lo adqui- años después también ad- ta 1965. El resto ya lo sarió D. Esteban Leste por quirió su famoso manan- bemos todos: para la alta 12.500 ‘duros’ de plata, tial ‘Iturrigorri’ de aguas burguesía los balnearios junto con todos sus dere- bicarbonatadas. La inau- estaban ‘demodé’.
Hizketan Basoen garrantzia
50. alea | 2016ko urtarrila
Zuhaiztiek funtzio ugari dituzte, guztiak beharrezkoak naturan
G
Amaia Núñez
ezurra badirudi ere, duela ehun urte, XX. mende hasierako Gipuzkoan basoak oso urriak ziren. Mendeetan egin zen egur aprobetxamenduak, baserriak eraikitzeko, abeltzaintzarako eta nekazaritzarako eremuak sortzeko eta sukaldeetarako, batetik, eta, bestetik, burdinolen sua mantentzeko eta ontzioletarako, probintzia ia basorik gabe geratzea eragin zuen. Lehenago zuhaiztiak zeuden non-nahi. Bostehun metroko altuera bitartean haritzak ziren nagusi, lizarrak eta haltzak haranetan eta handik gora pagoak. Baina natur baliabide ere bazen eta mendeetan egindako ustiapenaren ondorioz zuhaiztiak gero eta gutxiago ziren. «Horregatik sortu
ziren lepatuak, zuhaitzari hazten jarraitzen uzten zitzaion egurra ematen jarrai zezan», azaltzen du Javier Zabala basozainak. Baso eremu gutxiko egoera horri, guda karlisten ondoren Udalek zituzten zorrak gehitu zitzaizkion eta zituzten baso hoberenak saldu zituzten ordainketei aurre egiteko. Ondorioz, gaur egun Gipuzkoako udal askok ez dute baso eremu publikorik. Basoak natur baliabideak eskaintzeaz gain, «hemen inguruan garrantzitsuena egurra», funtzio ugari dituzte naturan. Hasteko biodibertsitate handia ezkutatzen dute, «espezie ugari daude, zuhaixketatik hasi eta garoak, sasiak, otea, zuhaitzak, mikro-organismo pila bat, onttoak, mikorrizazio onttoak,
Ganaduak basoari ez dio hazten uzten.··· Núñez intsektuak, hegaztiak, mamifero-ak... denetatik. Diotenez, biodibertsitatearen %80a basoetan dago», argitzen du Zabalak.
Landaketak Horrela, mende hasieran landaketa proiektuak jarri ziren martxan. Izan ere, zuhaitzek egurra sortzeko atmosferako karbonoa kontsumitzen dute eta kutsadura gutxitzeko faktore oso garrantzitsua dira. Gainera, lurrean janari bila sustraiak zabaltzean lurra erosiotik babesten dute. «Leku askotan, zuhaiztien helburu bakarra lu-
��������������������������������������������� ���������������������� ����������������� ������������ �����������
rra atxikitzea da, dagoen gutxia mantentzea», dio. Haizeak eta euriak lurra asko higatzen dute eta zuhaitzek higaduraren indarra txikitzen dute. Honela, uraren zikloa ere erregulatzen du, ez baita berdina euri ura basoan erortzea, zelai batean edo asfalto gainean. Ibaira eta handik itsasora iritsiko da kasu guztietan, baina leku bakoitzean abiadura ezberdinean emango da. «Basoek lurreko ura atxikitzen dute, baina, horretaz gain, basoek ura behar dutenez eta badakitenez zer egin behar duten, porositateak sortzen dituzte lurrean
50. alea | 2016ko urtarrila
sustraiekin, eta esponja bezala funtzionatzen dute eta ura atxikitzen dute. Ez dute guztia hartzen, ura badoa, baina motelago», azaltzen du, eta gehitzen du «uholde kasuetan ere paper garrantzitsua jokatzen dute. Kasu batzuetan nahita egiten dira landatzeak ura atxikitzeko edo ura polikiago joateko». Basoak mozterakoan ere, mendi bideak egoki egiten ez badira, mendia kaltetzeaz gain, euri urak lurra ibairaino eramango du.
Ura atmosferara Gainera, kliman ere eragina dute. «Zuhaitzek lur-azpitik ura ateratzeko eta ur lurruna bezala atmosferara transmititzeko gaitasuna dute, fotosintesia egiten duten landare guztiek bezala», dio Za-
“ ” “ ”
Hizketan
balak. Zuhaitz bakoitzak duen hosto azaleraren araberakoa da gaitasuna, gero eta hosto gehiago, handiagoa da ura lurruntzeko gaitasuna. «Esan digutenez, pago heldu batek, hemen inguruan hosto azalera gehien duen zuhaitza, lurretik atmosferara egunean 400 litro ur ateratzeko gai da, tenperaturaren eta lurrak duen ur kantitatearen arabera», zehazten du. Hori dela eta, zuhaitzik gabeko eremuetan euri gutxiago egiten du. Gaur egun gizartean gero eta garrantzia gehiago hartzen ari dira, ez bakarrik bertan gordetzen den biziagatik, baita bertan egiten diren ekintzengatik: ibilbideak, perretxikoak eta fruituak bildu, eta abar. Kasu ba-
tzuetan basoa ‘zaindu gabe, gero eta zikinagoa’ dagoela entzuten da, sastrakak lekua hartzen doazelako. Zabalak azaltzen duenez, hori basoaren zikloaren barruan sartzen da, transizioko landaretza deritzana. «Sasi horiek moztea mendia kaltetzea da. Espezie begetal bat da, bere funtzioa betetzen duena,
nahiz eta guri ez gustatu arantzak dituztelako. Zuhaitzak haztean beraiek arduratuko dira konpetentzia kentzeaz». Honela, mendiaren fase bat besterik ez dela argitzen du: «zelairik hoberena zaintza gabe uzten baduzu lehendabizi otea azalduko da, gero garoa, osinak, gero urritzak, eta urte batzuetan basoa izango da. Prozesu naturala da».
Basoek lurreko ura hartzen dute baina ez dena, uraren abiadura gutxituz Pago heldu bat atmosferara 400 litro ur ateratzeko gai da egunean
����������������� ����������������� ������������������� ������������������������
Oteak prozesu naturalaren parte dira. Goian, Javier Zabala.··· Núñez ������������������ ���������������������� ����������������������������� ���������������������� ������������������������� ������������������������������� �������������������������
����������������������� ������������������������� ������������������������ ������������������������� �������������������������
������������� ��������������������� ��������������������� �������������������
10
50. alea | 2016ko urtarrila
Artikulua: eguraldia
Munduaren atarramendua Joxe Landa, eguraldian aditua
B
izi garen mundu hau bere buruaz biraka dabilen baloi baten formako bolatxo bat bezala omen da. Aldi berean eguzkiari biraka dabil. Egunean buelta bat bere buruari eta urtean bira osoa eguzkiari. Bira horiek ez dute justu-justu koadratzen elkarrekin: 24 ordu eta pikotxo bat bere buruarenean eta 365 buelta eta piko eguzkiaren bira osatzeko. Zehazki esateko: 23 ordu, 56 minutu eta 4 segundo behar ditu bere buruari buelta osoa ematen. Eta 365 egun, 6 ordu eta 9 minutu eguzkiari buelta osoa ematen. Horrela piko horiek urtero konpontzen ibili beharrean, hiru urte 365 egunekoak eta laugarren urtea, bisiestoa deitzen zaiona, 366 egunekoa egiten da. Hala ere beste piko bat gelditzen dela eta 400 urtetik behin 367eguneko urtea izaten omen da. Hori bai, koska txiki horiek gora behera zintzo jarraitzen du bere martxan gure mundutxo honek eta nik uste dut gainera aldi luzerako kuerda badaukala oraindik. Eguzki sisteman kokatzen omen da mundu hau. Espazioko esparru edo
sistema horretako ardatza eguzkia izanik bederatzi planeta omen ditu bere jiran. Mundua horietatik hirugarrena da distantziaz eta bostgarrena handiz. Mundutik eguzkira 149.600.000 kilometro gutxi gora behera. Baina ez da beti berdin izaten, munduak eguzkiari bira ematerakoan jita biribila ibiltzen ez duelako. Distantzia galanta dela dirudi. Harrikada batekin harrapatzeko moduan ez behintzat, baina hala ere berotasun pixka bat iristen zaigu honaino ere. Lurraren gerri bueltak 40.075 kilometro omen dauzka. Baina eguzkiaren bederatzi planetetatik lau lurra baino handiagoak dira. Bere adinari dagokionez duela 4.570.000.000 urte jaio omen zen. Jakintsuek diotenez sasoiko dago oraindik. Beste hainbeste urte iraun omen dezake eta. Unibertsoan milioika sistema egongo omen dira eta sistema bakoitzak milioika izar edo mundu omen ditu. Eguzki sistemaren planeta horiek badituzte ilargiak ere eta gure
Eguzki sistemaren muntaia digitala.路路路 NASA mundu honek bat darabil bere bueltan. Baina oraingoz ez dute mundu hau besterik topatu bizia dagoen tokirik. Ilargiak ere ez du bizi girorik. Munduak biztanle mota asko ditu eta ohien artean badu animali mota bat nahiko arriskutsua dena. Gizona edo gizakia da animali mota hori. Beste espeziek ez bezala elkarrekin burrukan hasteko prest egoten dira beti. Inteligentzia apur bat bai ote duen eta inguruan sumatzen dituen elementuekin apurketarako inbentoa deitzen dioten asmakizunak sortzen dituzte bere lagunei kalte egiteko. Desastre hutsa dela esan behar animali hauxe. Lehenbizi lau hankakoa omen zen gizona baina
harroa izan nonbait eta burua goian nahi zuen alajaina. Eta denboraren poderioz bi hankekin ibiltzen ikasi burutzar hori goian edukitzeagatik. Eta gero bata bestearen gainetik jarri nahi. Harropuzkeria horrekin elkarri erasotzera azkar. Eta zein gehiagoko joera horretan natura bera izorratzeko ere prest. Esan ohi da eguraldia dela kaosa baina gizona bera ere zer edo zer badela uste dut. Hala ere eguraldia nahiko ondo dabil aspaldi honetan eta garairi dagokion baino askoz giro hobea eduki dugu azken aldi honetan. Ikusiko dugu negua nola portatzen zaigun. Guri ona gustatzen zaigu baina garaian garaikoa hobe naturarentzat.
Sakonean
50. alea | 2016ko urtarrila
11
Un paseo lleno de historia Recorrer la falda de Uzturre hasta la cima nos recuerda la historia más reciente de la villa tolosarra
L
Miguel Ángel Bermúdez
a ascensión al monte Uzturre ha tenido mucho arraigo en Tolosa, pero a sus pies encontramos vestigios que trazan la historia de la villa. A sus pies el barrio Santa Lucía, con sus hierbales, maizales, caseríos, huertas, serrerías, el instituto Samaniego... Terrenos bien cuidados, regados con el agua que fluye de las entrañas del monte. La ascensión a la cumbre desde el barrio, la más interesante e histórica, está completada por seis paneles informativos colocados recientemente. La regata baja caudalosa y entre hierbales se pueden ver conejos, corzos e incluso algún jaba-
lí, que hace el consabido destrozo. Lo más efectivo para espantarlos, pelo humano. También se puede ver algún buitre que baja Los colmillos de Uzturre.··· M. A. Bermúdez de la zona alta en busca de alimento. Un edificio alojamiento a una ima- cuentra su vivienda con de tres plantas, Ermita gen de Santa Lucía. En el consabido lavadero, de etxea, en una ubicación la década de los setenta donde mana el agua ininun tanto especial, da in- se construyó la actual er- terrumpidamente con dicios de su antiguo uso mita entre los vecinos del mucha fluidez. El agua como convento. Todavía barrio y, llegado el trece pocas veces escasea en la son visibles los pilones de de diciembre se le home- zona. Había una pequeña la entrada principal al re- najea con una misa. imagen de Santa Lucía en cinto, alguno deteriorado La regata próxima y sus el lavadero, en la actualipor el paso de los años. La saltos de agua, la vieja dad hay un Cristo. casa lleva muchos años central de Pisuaga, hacen Pronto se vislumbra el habitada por familias. acto de presencia con su camino carretil zigzaEn un arbolado próxi- gran puerta enrejada. La gueante y ascendente, por mo se encuentra Uzturre entrada principal per- donde subían las carretas Txiki, una roca de extra- manece tomada por la tiradas por caballos para ñas formas. Una peque- maleza y lindando se en- trasladar los enfermos y ña cruz corona en lo alto la peña y una oquedad supuestamente sirvió de ������������ ����� ������������� �������������������� ��������������� �����������������������
������������������ ������������������������������������������ �������������������������������������� ������������������������������ �����������������������������������������������������
12
50. alea | 2016ko urtarrila
Sakonean
El caserío Illarazu etxea, refugio de la ovejas, y la fuente de Lazkao Iturri.··· Miguel Ángel Bermúdez niños al sanatorio-asilo conocido como Misericordia vieja. La mayoría estaban enfermos de los pulmones (tuberculosis) y necesitaban aislarse de las zonas urbanas para evitar contagios y trasladarse a centros de altura para hacer curas de aire. En las cercanías existía otro centro de características similares, en el alto de Andazarrate. El trayecto es corto, con terrazas escalonadas a un lado del camino. En la actualidad están llenas de zarzales y maleza, testigos de lo que hubo en su día. Ahí se situaban las huertas, que abastecían de verduras, patatas, etc. al sanatorio. El aire se em-
pieza a acusar, se respira mejor. El mejor medicamento para los enfermos. También había inmensos hierbales en todas las direcciones, hoy en día inexistentes, ya que cada año se cortaba la hierba en varias estaciones para abastecer al ganado. Las antiguas ruinas están comidas por las hiedras, con media docena de tejas que se mantienen en equilibrio, la caseta del perro, el asca donde saciaban la sed los caballos después de la ascención... Hace unos meses manaba agua del caño, en la actualidad la han anulado. Entre las ruinas, testigos mudos de aquella época, sigue oliendo a historia
en la zona. Un panel informativo hace referencia a la vida en la Misericordia. La ubicación del Sanatorio es excelente y ofrece una vista panorámica de todo el valle y el macizo de Hernio. Una imagen de San Ignacio de Loyola daba la bienvenida a enfermos y visitantes del Sanatorio San Ignacio etxea, que regentaba una familia y a quienes no les gustaba llamar al centro Misericordia. Tramos de la calzada se van alternando en el camino. En los últimos años con las deforestaciones, talas, etc. el paso de la maquinaria pesada ha destruido lo que en su día costó tantos sudores
a nuestros antepasados: construir las calzadas de piedra. En mitad de la calzada empinada aparece el castillo, así se le ha llamado siempre a la torre de telegrafía óptica, que antiguamente se podía ver desde Tolosa. Era una línea óptica entre Madrid e Irun, con 52 torres en total. Otra torre de idénticas características se encontraba en el mote Ollaun (Txarama-Altzo). Su funcionamiento era únicamente diurno, por lo que pronto se sustituyó por telefonía de cable. Desde la Tontorra Kalbario se ve una vista panorámica de la villa papelera y Uzturre muestra su vertiente más salvaje con
������������������ �������������������������
�������������������������������
������ ����������������� ����������������� ������
������������� ��������������
�������������������� ����������������� �������
��������
������������
������������������������ ���������������� ����������������������� ��������������������������� ���������������
50. alea | 2016ko urtarrila su pared vertical, donde perdió la vida el joven noruego Carlos Eduardo Enersen a los 18 años, en 1928. Una losa de mármol ennegrecida por el paso de los años en la base de la pared y una placa en las proximidades de la cruz recuerdan al joven. En las cercanías hay un pequeño bunker de cemento donde en su día estuvo el generador de corriente que alimentaba de energía eléctrica a los reflectores que iluminaban la pared rocosa junto a la cruz en fechas concretas, Navidades, etc. Resultó ser muy bonita la experiencia, aunque duró unos pocos años en la década de los
Sakonean
13
La ermita de Santa Lucía junto al antiguo convento.··· Miguel Ángel Bermúdez ochenta. En toda su extensión se aprecia la ruta empedrada que accede diagonalmente empinada, bajo los amenazantes colmillos de Uzturre, que, junto a su pared, es la zona más rocosa del monte. En épocas lluviosas de vez en cuando se desprende alguna roca,
para susto de algún excursionista o pastor que frecuentan la zona. Llegamos a Kaskardi iturria, el manantial que fluye de las profundidades de Uzturre, donde hay diversos manantiales. La naturaleza es rica y sabia. Las ovejas pastan en Illarazu (Artzai-etxea), un caserón bien conservado.
Cresta cimera, tramo rocoso e irregular entre ramajes. El buzón está en su punto máximo de altura del monte tolosarra y recuerda a dos montañeros que fallecieron cuando escalaban la cara oeste del Naranjo de Bulnes en invierno. Eran Patxi Berrio, de Donosti, y Ramon Ortiz, de Tolosa.
14
50. alea | 2016ko urtarrila
Artikulua
¿Qué hacer cuando te sientes culpable? (I) Jose Antonio Pagola, teólogo
T
al vez «pasas» de Dios y vives en una actitud de total indiferencia ante él. No le necesitas para nada. Dios ha quedado arrinconado como una mala experiencia del pasado. Pero puede ocurrir que todavía siga vivo en el fondo de tu conciencia. Les sucede a bastantes personas. Se han alejado de Dios, pero no viven en paz con él. Son personas que en realidad siguen sin olvidar a Dios, pero no se atreven a acercarse a él porque no se sienten bien ante él. Se ven egoístas, falsas, sensuales… ¿Cómo se van a poner en su presencia? También a ti te puede pasar. Piensas que el pecado es algo que te hace aborrecible ante Dios. Crees que Dios es como nosotros. Alguien de corazón pequeño que ama exclusivamente a quienes lo aman y rechaza automáticamente a quienes viven de espaldas a él. Te cuesta creer en un Dios grande que nos ama
··· Núñez a todos sin fin y quiere nuestro bien, no porque lo merezcamos, sino porque lo necesitamos. Probablemente necesitas aclarar un grave malentendido. Sigues pensando que Dios es una especie de «tirano» que quiere imponer sobre nosotros su voluntad caprichosa; un «dictador» que nos complica la vida con toda clase de «prohibiciones» que nos impiden ser todo lo felices que nues-
tro corazón anhela. Hay algo que no debes olvidar. Las cosas no son malas porque Dios ha querido arbitrariamente que sean pecado. Es exactamente al revés. Precisamente porque son malas y destruyen nuestra felicidad son pecado, que Dios quiere que desaparezca de tu vida y del mundo entero. No pienses que Dios va dictando mandamientos y prohibiciones bus-
cando su propio interés. No es él quien «inventa» la moral porque le conviene. El único interés de Dios es evitar lo que hace mal al ser humano y termina dañando la humanidad. El pecado nos hace mal a nosotros, no a Dios. Lo explicaba muy bien un teólogo medieval llamado Tomás de Aquino: «Nosotros ofendemos a Dios solo porque obramos contra nuestro propio bien».
1.50. alea alea | 2013ko | 2016ko hilabetea urtarrila
Argazkiak
Albizturko Udaletxea; eskuinean, harrizko armarria eta, behean, fatxadako eguzki-erlojua.··· Núñez
Udaletxea | Albiztur Harlanduz egindako eraikina da Albizturko Udaletxea, 1767 urtean Martin de Carrerak diseñatua. Lehenago beste eraikin bat zegoen, eta haren materialak erabili zituzten berria eraikitzeko. Eraikinak hiru baoko arkupea dauka eta solairu bakoitzean balkoi bana dauka. Eskuinaldeko kantoian harrizko armarria dauka eta fatxadan eguzkierlojua dago. Eguzki-erlojua harearrizko plaka batean dago egina eta 1770 urtekoa dela adierazten du goiko aldeko inskripzio batek. Orduak zenbaki arabiarretan
daude idatziak, goizeko seiretatik arratsaldeko seiretara eta ordu erdiak ere adierazten ditu. Posible da erlojua eraikina diseinatu zuen Martin de Carrerak berak egin izatea. Udaletxeko fatxadak 7 graduko deklinazioa du mendebaldera. Hau dela eta, erjoluaren plaka pixka bat biratua dago, eguerdira orientatua egon zedin. Albizturko elizak ere bazuen eguzki-erlojua. Juan Bautista Montes apaizak egin zuen, sistema propioarekin, eta ordu laurdenak adierazten zituen. Egun ia desagertua dago.
15
Argazkiak
16
11. alea | 2012ko urria
Urte Be
11. alea | 2012ko urria
Argazkiak
17
erri On! Txoriak bezala Ez duguna nahi izaten omen dugu gizakiok eta txoriak bezala hegan egitea da horietako bat. Herriak, mendiak,… ohiko lekuak airetik ikustea, tontorretik jauzi egin ondoren eta Gipuzkoako haranen artetik ‘paseatu’ lurra hartu aurretik. ··· Núñez
18
Kirolak
50. alea | 2016ko urtarrila
«Antes aprendías con los amigos, no había cursos» Ángel Ortiz > esquiador tolosarra
D
Agurtzane Núñez
Ángel Ortíz esquiando en Europa.··· A. Ortíz
esde que los noruegos llegaron a Tolosa para implantar la fábrica de clavos Mustad, hace poco más de un siglo, la villa se ha convertido en la cuna del esquí de fondo en Gipuzkoa. Angel Ortiz fue parte de la primera generación de esquiadores que comenzaron a participar regularmente en pruebas internacionales. Hoy en día, Tolosa cuenta ya con dos esquiadores Olimpicos: el primero fue Haritz Zunzunegi, en 1998 y 2012, y Ioseba Rojo, en 2014. -¿Cómo comenzaste a esquiar? -Empecé con 14 años. En el Alpino Uzturre todos los fines de semana organizaban salidas al monte y en invierno iban a esquiar. Me llevaron
los mayores, con otros tres o cuatro chavales. Entonces era muy difícil tener esquíes hasta los 14 años, ahora los tienen a los cuatro años. En vez de con botas andábamos con las katiuskas atadas en los cepos. -¿Dónde esquiabais? -Íbamos a Aralar, y si nevaba por aquí, subíamos a Izaskun, a Leaburu, a Montesku… andando o en la moto. -¿Recuerdas cuál fue tu primera carrera? -Pues nada más empezar ya me cogieron. Yo corría muy bien y aprendí a esquiar bastante rápido, y como no había mucha gente tampoco, fui al campeonato de España, a la Seo d’Urgell, cerca de Andorra. Nos cogían a las cuatro de la mañana en un todo terreno y nos subían donde estaban las
��������������������������������������� ���������������� ������������ ��������������� �������������������� ������������ ������������������ �����������������������
50. alea | 2016ko urtarrila
Kirolak
19
Angel Ortíz de joven con el Alpino Uzturre y con algunas de sus primeras alumnas de los cursos.··· A. Ortíz pistas, a 35 kilómetros, por una pista que llegábamos a las ocho de la mañana, y allí nos poníamos a esquiar. -¿Con quién fuiste? -Íbamos con Josetxo Sa-
sieta, Coeti, Perico Txipia, Davis Hernandez… La primera vez corrí con Joxean Larrañaga ‘Urko’ y Felipe Uriarte, gente que hacía montañismo y que esquiaba como entrena-
miento. Esa fue la primera competición. Aquí, hacíamos competiciones entre nosotros en Aralar. -También formaste parte del equipo nacional. -Pasé al equipo nacional
con 17-18 años y estuve dos o tres años, hasta que se acabó aquello. Viajé bastante por Noruega, Suecia y Europa. Después, seguí esquiando. En 1988 un grupo de cin-
��������� �������������������
������������������������������ ����������� ������������������������ ���������� �������������������
������������������������������� ��������������������������������������� �����������
������������ ������������ ������������������
20
50. alea | 2016ko urtarrila
Kirolak
Campeón en la concha
Ayudado por Dina Bilbao en una prueba.··· A. Ortíz co amigos, Josu Iztueta, Dina Bilbao, Txiki Plazas, Nekane y yo, cruzamos Groenlandia en el centenario del viaje de Nansen. Más adelante comencé a organizar cursos con los amigos en el Alpino. Antes siempre aprendías porque te llevaba un amigo, no había cursillos. -¿Ganaste muchas competiciones? -Aquí lo ganaba todo, porque había pocos, yo había empezado muy joven a esquiar y la gente empezaba más mayor. Pero en campeonatos de España quedaba segundo, tercero… un año gané en 30 kilómetros en Sierra Nevada, en ‘ciudadanos’. Quedé segundo, por detrás de uno del equipo nacional, y yo ya había salido del equipo. Cuando salíamos al extranjero siempre andaba por la cola, es lo
que me animó luego a dar los cursos, viendo lo que había fuera. -¿Qué era la categoría de ciudadanos? -Entonces se hacían dos categorías, absoluto y ciudadanos, en el que entrábamos los que vivíamos a más de 40 kilómetros de una estación de nieve, no de Aralar, sino Candanchú. Si vivías en Jaca no podías, porque se suponía que tenías la nieve cerca y podías entrenar mucho. Estaba bien, porque había mucha diferencia entre la gente que esquiaba una vez al mes o dos y los que estaban esquiando todo el día. Si le ganabas a uno del equipo nacional eras absoluto, pero era muy difícil. -¿Cómo entrenábais? -Viendo a la gente mayor: Jose Luis Lekuona ‘Gorri’, Ana Luengo… Siempre
El invierno de 1985 fue especialmente duro, con una nevada que duró diez días. «Empezó el día 5 de enero. Habíamos ido a Francia a esquiar y nos volvimos porque no había nieve, y en Hendaya empezó a nevar», recuerda Ángel Ortiz, «todos los días salíamos del portal con los esquís puestos». En esos días todo se paralizó, y realizaron más de una aventura, incluyendo una carrera en Donosti, que ganó, el 15 de enero. «Salíamos del Ayuntamiento y por el paseo íbamos hasta el Peine del Viento. Cruzábamos el túnel que hay en el Antiguo corriendo. Peio Ruiz Cabestany quedó segundo, aunque muchos creen que ganó él porque como ya era conocido en el periódico le pusieron en el titular», explica. También hicieron otros recorridos: «un día fui con un amigo esquiando hasta Donostia, por la carretera, que estaba totalmente parada. Estuvimos jugando con la nieve en Alderdi Eder y nos volvimos en tren. Otro día subimos de Tolosa a Ernio, bajamos y subimos a Uzturre». Y otro de los días hicieron una vuelta a la costa esquiando: subieron Bidania, bajaron a Errezil y luego a Azpeitia, fueron a Zumaia, de allí a Zarautz, y por el alto de Orio, pasaron a Andarrazate, por donde bajaron a Asteasu para volver a Tolosa. «Salimos Iosu Iztueta, Dina Bilbao y yo, que éramos compañeros de piso entonces, a las ocho de la mañana. Comimos en casa de unos amigos en Zarautz y volvimos a casa a las seis de la tarde». se ha entrenado, más o menos. Y como salíamos a otras competiciones, veíamos cómo entrenaba la gente: corriendo mucho, gimnasia y esquiar
todo lo que puedas. Fíjate los hermanos Rojo ahora que entrenamiento tienen, todo el día en la nieve, y nosotros cuando podíamos.
����������� ������������ ���������� ������������������ ����������������� ������������������������� ���������������������
50. alea | 2016ko urtarrila
21
Ibilbideak
Urtoko zubieta
B
erastegiko Urtoko Zubieta atsedenlekuko aparkalekutik aterako gara. Errepiderantz beharrean, mendirantz joko dugu. Hasieran beherantz doa bidea eta segituan ibaia ikusiko dugu, ibilbide guztian ondoan izango duguna. Ibilbidea ia laua izango da aldapa gutxi batzuekin. Bide nagusitik joango gara, ezkerretara agertzen diren goranzko bideak jarraitu gabe. Hamar minutu inguru ibili
garenean, Leitzarango autobidearen azpitik igaroko gara. Aurrera jarraitu eta pare bat aldapa igo eta jaitsiko ditugu. Ibiltzen hasi eta ordu erdi egin baino lehenago bidegurutze batera iritsiko gara. Ezkerreko eta eskuineko bideak alde batera utzi eta eskuinera dagoen harrizko zubi zaharra pasako dugu, Plazaolako trenbidearen ibilbidera iritsiz. Eskuinetara hartuz jarraituko dugu ibilbidea,
hemendik aurrera errepidez izango dena. Bidea laua da, baserrien artetik eta Plazaolako trenbidearen tunel baten ondotik eta arkuen azpitik. Hiru ordu laurdeneko ibilbidea daramagunean Urto txiki baserriaren ondotik igaroko gara eta Plazaolako ibilbide berdearen jarraipen puntua ikusiko dugu. Bertatik jarraitu beharrean, errepidetik aldapa behera jarraituko dugu, baserriaren aurretik igaroz,
.··· Argazkiak: Núñez eta errepide nagusira iritsiko gara. Errepidean, eskuinetik jarraituko dugu eta hamar minutu inguruan Gipuzkoa eta Nafarroa banatzen diren zubira iritsiko gara. Zubia gurutzatu eta segituan atsedenlekura iritsiko gara.
Iraupena: 1 h. Zailtasuna: erraza Desnibela: 15 m. Distantzia: 4,3 km. Irteera: Urto
22
50. alea | 2016ko urtarrila
Ibilbideak
Inguruan Urtoko zubia Atsedenlekuaren ondoan, errepidea jarraituz, guneari izean ematen dion Urtoko zubia dago. Zubiaren erdian bi probintzien armarriak dituen zutabea du. Gipuzkoa eta Nafarroa banatzen ditu zubiak, alde batera Berastegiko eta bestera Leitzako lurrak baitira. Hasiera batean egurrezkoa zen zubia, baina uholdeak zirela eta urtero berritu behar zenez, 1737an harrizko zubi berria egin zuten. Jatorrian 2,8 metroko zabalera zuen, baina 1933an sei metrora zabaldu zen autoek gurutzatzerakoan arazoak sortzen zirelako.
Plazaolako trenbidea Plazaolako bidea garai batean trenbidea zen. Hasiera batean Andoain eta Lekunberri lotzen zituen, Plazaola ondoan zegoen Bizkotxeko meategietako burdina Gipuzkoara garraiatzeko, baina bidaiarien trenak ere ibiltzen ziren. Trenbidea, 1904an ireki zen eta hamar urte beranduago IruĂąaraino eta Donostiaraino luzapena egin zen. Bideak 50 kilometro inguru ditu eta bere garaian lan garrantzitsua izan zen, hainbat tunel, zubi eta biaduktu eraiki behar izan zirelako trenbidea irekitzeko.
Urtoko atsedenlekua Urtoko atsedenlekua izen bereko mendatearen magalean dago, Berastegiko lurretan. Gaur egun mahaiak, erretegiak, jolas parkea zein babeslekua dago baina joan den mendearen hasieran Mikeleteen etxea zegoen bertan, 1989 urtean eraitsi zena. Mikeleteak XIX. mendean zabaldu ziren Gipuzkoan eta Urtokoa probintzian zeuden 61 taldeetako bat zen. Puntu estrategikoan zeuden kokatuta, kasu honetan Nafarroatik pasatzen ziren merkantzien zergak kobratzeko.
Tunelak Plazaolako trenbidearen bide guztian zerbait nabarmentzen bada tunelak dira. Ehun urtetik gora badaramate ere, oraindik gehienak zeharkatzeko moduan daude, azken urteetan egin diren eraberritze lanengatik. Hargin ugarik egin izan zuten lan obra honetan, horien artean, Antonio Núùez galiziarra Kantauriar kostaldean beste trenbide batzuen tunelak egiten aritutakoa, besteak beste. Tunel deigarriena Huitzikoa da, 2.680 metro luze baita. Urte askotan Espainiako tunelik luzeena izan zen.
50. alea | 2016ko urtarrila
Artikulua: bertsotan
23
San Martin eguna oroituz
Txomin Garmendia, bertsolaria
A
zken urtetako oiturari jarratuz, aurtengo San Martin eguna ere Ikaztegieta erri politean igaro gendun-ba; arrazoia, bertako Zubiaurreko Juanita Garmendiak 94 urte bete zitula osasun ederrakin eta sendi arteko bazkari eder bat izan gendun Ostatu deritzaion jatetxean. Urteak betetzea bat da, dagon bezela ibiltzea bestea! Zer gehiago esan emakume jator onentzat? Badago zer esana eta liburu on bat osatu liteke Juanitaren bizitzarekin. Orendaingo alaba zalarik, Komunio Aundia egin ondoren, amabi urterekin, Berrobiko gure baserri zarrera neskame etorri omen zan ere bost urte igaro. Juxtu antzean baiño oritzen naiz, eta nire amaordekoa izan zala esan behar; bertso zalea ere badalarik, ori da arrazoi nagusia billera orretan ni bere ondoan izateko. Jakiña, Berrobiko kontuak eta berriak jakin naiean galdezka etzan aspertzen eta arrituta gelditzen zen nire erantzunakin: Berrobi, marrubi eta gerezi erri izan
da, baiña gaur marrubiakin iñork ez du lanik egin nai eta gerezi-arbolak igartu ziran. Agian, gaur sinisten lan da, baiña gerezi denboran larunbateko Tolosako azokarako bost tonelada eramaten zitun kamiona kargatzen zan Berrobin gereziakin. Beste erri askotan bezela, etekin asko agortu dira Berrobin; adibidez, ur litro bat esne ez da salduko ziartu; bi edo baserritakoak badarabizkite ganaduak larrean eta kito. Izan ere, laurogei urtean izan dan aldaketa ez da txantxa! Gure baserritik asita izkutatu ziranak ere kontatu nizkion Juanitari, eta bere arridura etzan berriketa! Baserrian lur-jotze ori industriak ekarri du noski, baiña bera nola dabil? Nire gogoan dozena bat papel-pabrika itxi dira Tolosa eta inguruetan eta bat, Berrobiko sailletan zegon Uranga. Ez da kontatu bear lantoki oietako langille taldea bakarrik, oiek beste askori ematen zien lana ere bai. Zer ikusteko ote gaude? Aritik erten da ibiliko naiz, goazen Juanitarekin. Gure baserrtik irten
Zubiaurreko Juanita Garmendia.··· T. Garmendia da urte asko baiño len ezkondua izango zan, eta Ikaztegietan Zubiaurre zeritzaion taberna jarri (gaur alargun bizi da Juanita), lantegi ori aspaldi utzi zun eta ondorengoak ez dute jarraitzeko gogorik izan; bederatzi seme-alaba izan zitun arren; gaur zazpi bizi dira. Juanitak zionez, gaurko akatsik aundiena lanerako gogorik-esa da, zerbait esaten dula esango nuke; amabiamairu urtekin baserri batera neskame joango litzakenik aurkitzea ez da egongo erreza. Gure ama zana ere (G.B.) amaika urterekin joan omen zan neskame Berrobiko baserri batera. Beste garai batzuk ziran.
Ikaztegietan izandua naiz naiko indar berrituta, ondoan nuen emakumean or utzi nau arriuta; Zubiaurreko Juanita degu txukun asko apainduta, laurogei eta hamalau urte pozik beteak ditu-ta. Bere denboran probatu ditu ainbat geza eta gazi, bederatzi seme-alaba ere, ekarri, azi ta ezi; taberna baten lana egiñez danak mantendu ta jantzi, orra, ikasbide ederra noski, nai bagenduke ikasi. Arrazoietan nabarmentzen da bere izketa sakona, argi ta garbi aitortutzen du krixixarik ez dagona; krixix omen zan umeak azten ari gertatzen zitzaiona, gaur ondo mereziak ditu pakea ta zoriona.
Gastronomia
50. alea | 2016ko urtarrila
24
«Baratzea begiratzen ikasten baduzu, beste dimentsio bat ematen zaio» Jakoba Errekondok baratzeak daukan garrantzia azpimarratzen du
B
Amaia Núñez
aratzak barazkiak landatzeko eremua baino gehiago direla defendatzen du Jakoba Errekondok, ‘Bizi Baratzea’ liburuaren egileak. Fruta-arbolak, loreak eta barazkiak, bakoitzari behar duen garrantzia eman behar zaio elkarren artean lagundu eta baratze osasuntsua izateko.
-Baratzari ez zaio garrantzirik eman? -Beti esaten dut: baratzea ez da inportantea. Zuk galdetzen duzu baserri horretan zer egiten dute? Ba, horiek behiak dauzkate eta gero sagardoa egiten dute... Inoiz ez dizute esango baratzea daukate, eta denek dute. Emakumeak egin dute baratzea eta horregatik ez da inportantea. Pentsatzen da dakien guztia ia era inkontzientean egiten duela, baina hor jakintza asko dago. Automatikoa da: orain San Markosen letxuga egin behar dugu...
Horrek maleta handia dauka atzean. -Baratze bat zerotik hasteko noiz da momentu onena? -Momentu onena orain da, neguan, lurra aukeratzen. Hor klabea da ura ahal den gutxiena duen tokia aukeratzea, hemen ur gehiegi daukagulako eta arazoak egoten direlako. Badaude zortzi landare, eta horiek azaltzen diren tokian ur asko dago. Ikusten baditugu, hor ez egin baratzea. Orain ere, ongarritzeko garaia dugu. Simaurra bota beharko genuke eta, udaberrira begira, karea. Orduan hasiko gara landatzen. Hemen egokiena litzateke otsailan edo martxoan landaketekin hastea, ziklo berri bat hasteko. -Zein dira hasteko landare errazenak? -Beti entzun ditugunak: porrua, azak, letxuga, piperrak, perrexila... Gero
����������� ������
�������������������� ������������� �������� ��������������������� ����������������������������������� �����������������������������
������������������
�����������������������
��������� ���������������������� ���������������������������������������������������������������������������������������������
zailtzen hasten da. Errazenak dira gure klimara hobeto egokitu direnak, nahiz eta justu garai egokienean ez jarri, ondo etorriko dira. Baina gure giroarekin arazoak dituztenak, tomatea, tipula, baratxuria... horiekin, asmatu egin behar da. -Nola prestatu behar da lurra? -Hemen dago mania bat lurra jiratu egin behar dela. Baino nik esango nuke hamarretik bederatzitan txarra dela. Oso lur ona badaukazu, metro bat lur beltza, buelta ematerakoan lur beltza jiratzen duzu. Gutxi badago eta behean buztina eta harria, hori jiratzea krimen bat da, gora igotzen duzulako. Lurrak funtzionatzeko sistema bat dauka, ura gora-behera, janariak... hori puskatzen duzu eta mikroorganismo pila bat hil egiten dira. -Txandakatzea garran-
����������� ��������� ���������� ���������� ������������ ���������� ������������������� ������������������������
������������������������������ ����������������������������
��������������� ������������ �����������������
50. alea | 2016ko urtarrila tzitsua da? Askok ez dute hori egiten. -Pixka bat aldatzea nahikoa da. Lurrak badauzka janari batzuk. Adibidez, patata jartzen badugu, igual jango du batetik zortzi, bestetik bi, bestetik sei... gelditzen dira batzuk. Patata ari da batzuk jaten eta beste batzuk erakartzen. Lurra aberastuta uzten du neurri batean. Garrantzitsua da txandakatze hori. Sei landare familia daude eta seiak pasatzea komeni da, ordena horretan. -Liburuan denetatik dago. Hasieratik erabaki zenuen informazio zabala sartzea? -Azkenean pentsatu behar duguna da baratzea zer den: lurra zer den, urak nola funtzionatzen duen, adibidez, baratze bat hasi nahi dut, baina ez da bakarrik noiz edo zer egin behar dudan. Zuk hasieratik baratza begiratzen ikasten baduzu, belarrak erabiltzen, laguntzaileak erakartzen, uraren gaia ikasi... baratzeari beste dimentsio bat ematen zaio. Niretzako baratzea ez da letxugak jarri eta letxugak jan. -Argi uzten duzu baratzeak ez direla landatuta dauden barazkiak bakarrik, baita frutaarbolak eta loreak ere. -Bai, oso inportantea
Gastronomia
25
Baratzean landare, sendabelar eta zuhaitz ezberdinak egotea da onena.··· Núñez
“
Baserrietan oraindik ere jakintza handia dago, batez ere emakumeengan
”
da baratzea osasuntsua izateko. Adibidez, zuhaixkak egotea, loreak, landare batzuk, sendabelarrak, errituetan Armiarma eta intsektuak beharrezkoak dira.··· Núñez erabiltzen direnak, usaineko landareak, fruta-ar- ratze zabala da benetan jakin behar da: adibidez, bolak... denek azkenean baratze osasuntsua. Ara- zuk interneten begiraerakartzen dituzte txo- zoak hasten dira monola- tzen duzu, gaztelaniaz, riak eta beste animalia borantza aldera jotzean. eta hasten zaizu pepibatzuk. Lehenengo egin- -Baratzearen inguruan noaren inguruan azalgo dutena izango da beste dagoen jakinduria as- tzen zer edo zer, baina bitxo batzuk jan, zorriak, ko galdu da? agian da Paraguaiko orri arrak... asko garbituz. -Uste dut oraindik asko bat eta jendeak irakurGero, landare asko ego- dagoela. Badago jakin- tzen du hemengoa balitz tean bata besteei lagundu tza handi bat baserrietan, bezala. Beti galtzen da, egiten diete eta, batez ere, batez ere emakumeek baino ni ez naiz oso ezkogaitzak uxatzen dituzte. daukatena, baina ora- rra. Lurra nola landu, heAdibidez, tomate artean in beste salto bat eman men nola funtzionatzen tageteak jartzen baditugu da, kanpoko informazio du euriarekin... hori oiedo albaka, gorrina gu- asko jasotzen dugu inter- narrian dago eta uste dut txiago edukiko dugu. Ba- neten. Baina egokitzen hori ez dela galdu.
����������������� ������������
������������������������������������������������������������ ����������������������������������������������������������������������������������
���������������������
������������������������������
������������������������������
���������������������������
26
50. alea | 2016ko urtarrila
Artikulua: osasuna
Zenbait min
Julian Bereciartua, médico
O
hiko minez eta inoiz desiratzen ez ditugunez arituko gara. Gehiegi jan eta gero kafe batzuk hartzea kaltegarria izan daiteke, sabeleko distentsio gogor bat eragin baitezake. Erremedioa, sabel gainean beroa jartzea eta kamamila infusioa hartzea, eta batzuetan okadak eragitea. Animalia koipetsuaren bankete batek behazuneko kolikoa eragin de-
zake. Tratamendua lehen aipatutakoa izan daiteke edo, hala behar izanez gero, botika lasaigarriak hartzea (antiespasmodikoak). Ondutako, ketutako edo gatzetan jarritako elikagaiak edo anima-
lien barrukiak –gibela, giltzurrunak, muinak– gehiegi janez gero, ‘gota’ erasoa eragin dezake, artikulazioetako min handia, batez ere oinetako hatz lodian, edo giltzurrunetako kolikoa sorrarazi.
Ehizatutako haragia ondo egosi behar dira, toxikoak izan ditzaketelako
Uriko azido kristalak osatzen direlako dira minak hain gogorrak
“
“ ” ”
Min horiek ez dira kentzen posturak aldatuz, eta toki horietan uriko azidoz osatutako kristalak osatzen direlako dira minak hain gogorrak edo jasan ezinak. Porrusalda edo Fontdor bezalako ur asko edanez gero, une bateko soluziobidea, behintzat, ematen du. Bukatzeko esan, ehizatutako animalien haragia oso ondo egosi edo erre behar dela, barrukiek batzuetan produktu toxikoak dituztelako.
··· Mcability
50. alea | 2016ko urtarrila
Gastronomia
Fideuá de verduras
Receta: Núñez
La fideuá es un plato tradicional valenciano basado en la paella. El más común es el de marisco, que se hace con langostinos, gambas, mejillones, sepia, etc. aunque tiene numerosas variantes, como esta de verduras. Al ser más fácil de cocinar la pasta que el arroz, es un plato recomendado para principiantes antes de hacer una paella.
1 2
Picaremos la cebolla y la pocharemos en una sartén o paellera mediana. Cortaremos los ajos y los machacaremos ligeramente y, cuando esté hecha la cebolla, los agregaremos a la sartén.
Cortaremos el puerro y los pimientos en dados pequeños y los añadiremos a la paellera. Mezclaremos bien todas las verduras, y después agregaremos el calabacín cortado en dados, y los cocinaremos a fuego medio durante unos tres o cuatro minutos, removiendo de vez en cuando.
3
Cuando estén hechas las verduras, añadiremos la pasta, mezclaremos bien todo y agregaremos el tomate. Mezclaremos todo, echaremos sal al gusto, y lo cubriremos todo con agua. Dejaremos que se cueza todo durante unos 15 minutos, sin remover, para que se evapore todo el caldo. Transcurrido este tiempo, retiraremos del fuego y dejaremos reposar 2-3 minutos antes de servir.
Ingredientes: sta fideuá -1 taza y media de pa -1 cebolla -1 puerro -1 pimiento verde -1 pimiento rojo -1 calabacín pequeño cucharadas de -1 tomate maduro o 10 tomate triturado -Aceite -Sal
27
28
50. alea | 2016ko urtarrila
Artikulua: eskulanak
Casitas de pájaros Olivia Sánchez, pintora En esta ocasión os propongo realizar una manualidad en la que puede intervenir toda la familia. Se trata de realizar una casita de pájaros a partir de un envase de tetrabrik y una serie de palitos cortados de pequeñas ramas que cojamos en el bosque. Los pequeños aprenderán a reciclar y con la excusa de buscar ramitas nos daremos todos una vuelta por el monte.
Materiales -1 Envase tetrabrik -1 trozo de cartón -Cola barniz -Pistola de cola caliente -Papel para decoupage -Gesso -Pintura acrílica -1 trozo de cuerda -Trozos de rama de grosor parecido
1
Limpiaremos perfectamente el envase y cortaremos la parte superior del mismo en forma de V invertida. Cortaremos un trozo de cartón de 18x8 cm., lo doblaremos por la mitad con el mismo ángulo que el corte que hemos dado al envase y lo pegaremos encima con cola caliente. En la parte frontal de la casita realizaremos un agujero de 5 cm. de diámetro.
2 3
Aplicaremos una mano de gesso a todo el conjunto y, una vez seco, otra mano con pintura acrílica del color deseado, a juego con el papel que posteriormente vamos a colocar.
Utilizando cola barniz, pegaremos el papel al tetrabrik y, después, aplicaremos otra mano de cola encima del papel. Cortaremos los palitos a la medida del tejado teniendo en cuenta que deben sobresalir un poco del mismo. Procuraremos que todos sean del mismo o parecido grosor.
4
Utilizando la pistola de cola caliente, pegaremos los palitos en el tejado de la casita, rematando el mismo mediante otro palito pegado en la parte superior. Por último, pegaremos una cuerda alrededor del agujero y realizaremos otro pequeño agujero debajo del mismo, insertado en él otro palito.
Aisia
50. alea | 2016ko urtarrila
29
67 diferencias
6sudoku
medio
1 8 5 6 8 7
3 5 4 9
3 6 4
8 6autodefinido
ADEMÁS
PUEBLO DE BIZKAIA
ñ
6pentsagrama Koka ezazu pieza bakoitza dagokion tokian eta Paul Bilbaok, Kontseiluko idazkari nagusiak, esandako esaldi bat irakurriko duzu.
E R A A O R L I E
DAR OPINIÓN
PROGRESO
SALUDABLES (FEM)
ñ
RÍO ALEMÁN
ñ
TITANIO
ñ
PURGANTE (FEM)
ñ
GRUPOS DE MINUTOS
ñ
NOVICIA DEL TENORIO
ñ
6cruzada ZALOA 7 letras CRIADOS POTSDAM
4 letras AFÁN AÑIL CEPA FIEL
MARI OPTA PAVO PESO TABA
TELA URKO ZONA
5 letras CARDO DARLO PURGA SANTA
8 letras AUTOSTOP CASQUETE COPLERAS ENCIENDE ESCALADA PENETRAR POSFECHA TIRORIRO
S K E N A I R D O R N T
E R I K D E
R J S K K O
A S O L E U O T A G R G R H R R A G
A S A L R A
R P N R N. R
A R A R A R E Z L E H E nº50
L D I T E N
N D T S L A L G R
D I O E T A
E Z E U R I
U N A R E R
6soluciones
6autodefinido
Erantzunak 30. orrialdean Soluciones en la página 30
Y EN INGLÉS
6sudoku
6pentsagrama
6diferencias
�������� ���������� 6cruzada �������������
������������ ������������������ ��������������� A
ñ
ñ
T E L L A
GRIEGA
A F I A N T A B O A
SEPTIMA LETRA
NINFA DEL MAR
C U R G I L A D D R O S A Ñ I Z A L
ñ
P A V O I E N D E P N T T O P E S C A O T A T I R O R I R A S A D D A R L O C H A M A R I
SER VIVIENTE
E R N A A R O A R
«Euskararen gaia ez dago lehentasunez jasota Euskal Herriko alderdi politikoen agendetan.»
ñ
E S M E R A L D A S
CIEGA
ñ
CONFIANZA
R Z E J K O P R R
C A S Q U E T E
MARCHA
A E H R S K R N N.
Z O E N N A U T O R K C O P L E E P O S F A O
SE DIRIGE,
G O N E T E A R I O S A V S I M A A N T I C I N E
ñ
ñ
D M T U R I U R E M A O I P O S I A N E N A T A R A S
MENTAL
A C E R A R
ñ
E E S P C E C S I F S I C H O
VEMENTE
ENFERMEDAD
ñ
ñ
APOYAR SUA-
R R E Z U I I E A
3 7 4 6 2 5 9 1 8
ACERO
ñ
ñ
A A L E E R D O T
5 9 2 8 1 3 4 6 7
ESTE ADELANTO,
K I R N R R R K E
6 8 1 9 4 7 2 5 3
ñ
CONVERTIR EN
S A O U A E E I D
8 6 9 5 7 1 3 2 4
ABORIGEN NEOZELANDÉS
ñ
ñ
U G G S T H D T N
1 4 3 2 8 9 6 7 5
ñ
2 5 7 3 6 4 8 9 1
INGLÉS
4 9 6 1 5
9 1 8 7 3 6 5 4 2
EQUIPO EN
1 3 4 6
7 3 5 4 9 2 1 8 6
ñ
6
4 2 6 1 5 8 7 3 9
TO
ñ
ñ
TUYO
COMUNIDAD EUROPEA
TROPECÉ
PIEDRAS PRECIOSAS
ñ
PAPILLA
ñ
CREMA,
ROCA PIZARROSA
ñ
ñ
MÍO MUJER ACUSADA DE UN DELI-
ñ
PECES MARINOS
DESCANSÓ
ñ
DEFINIDO
ñ
CONCRETO,
3
5 7 1
Hasta el 26 de enero 4 letras MARI Exposición Kulturtruk, AFÁN OPTA promovida por PAVO los artisAÑIL tas Ana Sanz,PESO Arantxa CEPA Orbegozo Txitxi, FIEL TABAMiren
González, Alberto Leta-
mendi y Ura Iturralde y que plantea realizar intercambios entre obras de arte y cualquier otro TELA 5 letras producto o servicio. URKO CARDO ··· Horario: lunes aDARLO viernes ZONA 18:00-20:00, sábados PURGA de 10:30-13:30 y de 18:00SANTA 20:30. Entrada gratuita.
CRIADOS
EPOTSDAM spectáculo de marionetas 8 letras para todas las edades. La obra AUTOSTOP plantea el desCASQUETE c COPLERAS ubrimiento vital de distinENCIENDE tos objetos en ESCALADA las diferentes PENETRAR etapas de creciPOSFECHA miento del perTIRORIRO sonaje. Topic, 18:30 horas.
6soluciones 6sudoku
6pentsagrama
6diferencias
6cruzada
A
Tolosa · Aramburu
167 letras de enero
nº50 6autodefinido
T E L L A
Exposición
ZALOA · Faboo Tolosa
A F I A N T A B O A
El grupo donostiarra Grande Days actuara en Bonberenea, donde presentaran su primer trabajo, grabado recientemente.
C U R G I L A D D R O S A Ñ I Z A L
15 de enero, 22:30 h.
de J productos A S O artesanales L E U yKXVIOConcurso de Burros T A G R G de las Encartaciones de O R H R R A G Gipuzkoa, a las 11:00 hoP junto A Ra laA representaR U N R ras, ción de la Huida N R A R E Za Egipto, A R que será a las 13:00 horas. N. R L E H E E R R S K
P A V O I E N D E P N T T O P E S C A O T A T I R O R I R A S A D D A R L O C H A M A R I
Cross popular para escolares organizado por la sociedad Ero-Etxe, con más de 500 participantes.
ñ
Tolosa · Grande Days
10 enero K de E N L D E Z I R D I T E U A lo largo de la mañana se E N Rferia I R N laTtradicional celebra
C A S Q U E T E
17 de enero
NOVICIA DEL TENORIO
S A O
Z O E N N A U T O R K C O P L E E P O S F A O
Tolosa · Cross Ero-Etxe
6cruzada
ITANIO
D I O E T se A Poxpolo ta konpania despide de los escenarios E R después de veinte años I de K recorrido en su tradicioD E nal actuación navideña. A S Ofrecerán tres sesiones en el Leidor, en elA que L realizarán una actuación R A especial. 5 de enero
«Euskararen gaia ez dago lehentasunez jasota Euskal Herriko alderdi politikoen agendetan.»
RUPOS DE MINUTOS
El grupo Lorratzak ofreceT rá un concierto en Lizardi Etxea de Asteasu donde interpretarán sus versiones de canciones en euskera.
Tolosa · konpania
E S M E R A L D A S
URGANTE FEM
ñ
ñ
La sección de Pelota de la P sociedad ñ Beharzana ha or( ) ganizado el IV. Memorial G Antton Pebet, quien fuera ñ uno de los pelotaris de la sociedad.
Y EN INGLÉS
Teatro
G O N E T E A R I O S A V S I M A A N T I C I N E
2 de enero, 19:00 h.
ñ
D M T U R I U R E M A O I P O S I A N E N A T A R A S
EPTIMA LETRA GRIEGA
RÍO ALEMÁN
Asteasu · Lorratzak ñ
ñ
2 de enero ñ
ER VIVIENTE
MARCHA
ñ
C Tolosa · Memorial Antton S ñ Pebet S
NINFA DEL MAR
SE DIRIGE,
Conciertos
A C E R A R
Deportes
E E S P C E C S I F S I C H O
ñ
ñ
3 7 4 6 2 5 9 1 8
MENTAL
ONFIANZA CIEGA
ñ
SALUDABLES (FEM)
5 9 2 8 1 3 4 6 7
VEMENTE
ENFERMEDAD
PROGRESO
ñ
ñ
ñ
TROPECÉ
APOYAR SUA-
6 8 1 9 4 7 2 5 3
ADELANTO,
ACERO
8 6 9 5 7 1 3 2 4
CONVERTIR EN
ñ
1 4 3 2 8 9 6 7 5
ESTE
2 5 7 3 6 4 8 9 1
ñ
S K A R A R E N A50.Ialea A |R E Z urtarrila R D 2016ko O R L E H E N T U N E Z R J A S A R E U S K A L E R R I K O R A E R D I R P O L I Jornadas K O E N R A G D Lazkao E T ·AAstotxo N. R eguna R R
9 1 8 7 3 6 5 4 2
ABORIGEN NEOZELANDÉS
ñ
Agenda
ñ 30
E U R G A G A S O T R H L D I T E Poxpolo taN
7 3 5 4 9 2 1 8 6
DAR OPINIÓN
4 2 6 1 5 8 7 3 9
COMUNIDAD EUROPEA
50. alea | 2016ko urtarrila
Zaharrak berri
31
Caída de las campanas en Andoain
Campanas de la torre de la parroquia de Andoain caidas a causa de un rayo. ··· CC BY-NC-ND-3.0-ES 2015 / KUTXATEKA / Fondo Marin/Pascual Marin
Año: 1928 Las campanas son uno de los elementos característicos y llamativos de las iglesias por su gran embergadura y peso. Como se aprecia en la imagen, en la madrugada del 28 al 29 de enero de 1928 cayó un rayo cayó en la torre de la parroquia de San Martín de Andoain. Como consecuencia, primero cayó la campana más grande y, después, las demás encima, resquebrajándola. La campana mayor databa de 1777 y la hizo Antonio Palacios, cuando finalizó la construcción de la torre. Todas las campanas se refundieron y realizaron nuevas y se colocaron en 1929. Vidal Erice, de Pamplona, se encargó del refundido y la construcción de las nuevas. En todas las campanas se mantuvieron las inscripciones originales, que indicaban su año de construcción, añadiendo los datos
Campanas de la torre de la parroquia de Andoain caidas a causa de un rayo. ·· CC BY-NC-ND-3.0-ES 2015 / KUTXATEKA / Fondo Marin/Pascual Marin.
de la nueva época. Algunas fuentes indican que la campana es la mayor de Gipuzkoa, con un peso de 2.550 kilos, aunque otros aseguran que es la María, con más de 3 toneladas de peso.
32
Secci贸n
1. alea | 2013ko hilabetea