Vida y vuelta Líame en este rastro de lluvia que me despeje, pasito que teje la abreviatura de lo incierto y asevera la posición que me hace más fuerte. Enciende mi camino y aunque tropiece, que sea posible levantarme aún herido, y encarar las curvas de mi destino con el aprendizaje del que se pierde. Sóplame en el oído a pesar de que no pueda verte, que mis sentidos adivinen en tus sonidos la magia de tenerte. Remienda mis rotos con sonrisas y una pizca de la suerte que alienta a los caídos y despeja el día con la simpleza de una curva debajo de la frente.
Mairus
··· Argazkia: Núñez
55. alea | 2016ko ekaina
3
Zer irakurri 04 Gaia: Elduaingo errota eta karobiak 08 Hizketan: Maite Crespillo 11 Sakonean: Irudiak mendietan 15 Argazkiak 18 Kirolak: Inaxio Sarasola
··· A. Gonzalez
21 Ibilbidea: Oñati 24 Gastronomia: Fruta 29 Aisia 30 Agenda 31 Zaharrak berri
··· Domeckopol
Argitaratzailea: Belako publizitatea eta komunikazioa Helbidea: Herriko plaza 2, baxua; 20.270 Anoeta (Gipuzkoa) Kontaktua: 943.698.996 - 660.913.777 belako@belako.info Diseinua: Belako publizitatea eta komunikazioa www.belako.info Publizitatea: txantxangorri@txantxangorri.info Inprimategia: Gertu (Oñati) Tirada: 3.000 ale Lege-gordailua: SS-1161-2011 Erredakzioa: Amaia Núñez, Agurtzane Núñez, Martin García, Julian Bereciartua, José Antonio Pagola, Olivia Sanchez, Mairus, Joxe Landa, Kepa Fernandez de Larrinoa, Txomin Garmendia eta Alberto Gonzalez. Txantxangorrik ez du bere gain hartzen aldizkarian adierazitako esanen eta iritzien erantzukizunik. Debekatua dago aldizkariko edozein testu edo argazki idatzizko baimenik gabe erabiltzea. Aldizkari hau dohainik banatzen da eta iragarleei esker argitaratzen da. Txantxangorri no se hace responsable de las opiniones y textos publicados en la revista. Queda prohibida la reproducción de textos o fotografías sin la autorización escrita correspondiente. Esta revista se distribuye gratuitamente y se publica gracias a los anunciantes.
Gaia Lurrazpian gordetako ondarea azaleraziz
55. alea | 2016ko ekaina
4
Burdina taldea ezkutatutako errota zaharra berreskuratzen ari da Elduainen
E
Agurtzane Núñez
rrotek duela asko utzi zioten lan egiteari. Gutxi batzuk baino ez dira oraindik irina ehotzen jarraitzen dutenak, Xabier Letek ere kantatzen zion errota zaharrari. Elduainen izen berarekin ezagutzen duten bat dute, baina ez du Leterenarekin zerikusirik: herriko helduenek ez zuten inoiz martxan ikusi, eta non zegoen ere ez zekiten. Azken bi urteetan Burdina taldeko kideak eraikuntza zaharra berreskuratzeko lanetan dihardute, Errotazahar bezala bataiatu dutena. «Eraikuntza guztia lurrez estalia zegoen eta ez zen ezer ikusten. Ondotik pasatzean dena mendia zela zirudien», gogoratzen du Xabier Arruti, Txanka, Burdinako kideak. Egoera horrek hiru fasetan banatutako berreskuratze proiektua
Errotazaharrek bi errotarri zituen, bakoitza arku baten azpian.··· Núñez plantea-tzera bultzatu zituen, hiru urtetan burutuko dena: «joan den urtean inguru guztia garbitu genuen eta eraikuntza bistan utzi genuen. Aurten, maiatzaren hasieran antapara, ura biltzen zen depositua, betetzen zuen lurra kendu genuen. Zu-
haitzen sustraiek kalte handia eragin dituzte eta orain ahalik eta gehien berreraikiko dugu, betiere bertan dauden harriak erabiliz», zehazten du Arrutik. Hirugarren eta azken fasean, lanak bukatu eta mantentzea hasiko da. Errotazahar eraikin
handia zen. Sales errekatik hartzen zuen ura eta konporta batzuen bidez antapararaino eramaten zuten. Antepararen sarrerako konporta eta metro batzuk gorago zegoen presa berreskuratu dituzte Burdinakoek. «Errotek ez zuten beti ura jasotzen, behar zute�������������������� ��������
��������������������� � � � ����� � ��� � � � � � � � � � ���������������������
������������������������������������� ���������������������������� ���������������������������������������
������������������
����������������������� ��������� ���������������������� ����������������������������������� �����������������������������
���������������������������������������������������������������������������������������������
55. alea | 2016ko ekaina
Gaia
5
Jose Angel Urkizu alkatea eta Xabier Arruti ‘Txanka’, aurkitutako pieza batzuekin.··· Núñez nean konporta irekitzen zuten, bestela ura errekara itzultzen zen. Ehotu behar zutenean palankari ematen zioten ura ateratzeko, nahi zuten presioa emanez», azaltzen du. Antepararen aurreran, errotapea dago, ura ateratzen zen tokia. «Errota hau berezia zen, bi errotarri zituelako eta ura ateratzeko bi toki zituen ere», dio. Bakoitza arku baten azpian zegoen, bata oraindik zutik dagoena. Gainean, errotariaren etxebizitza eta irina ehotzen zen tokia zegoen. «Errotapean zeuden bi ardatzek goiko errotarriak mugitzen zituzten. Harrien gainean arto edo gari aleak botatzen ziren kaxa zegoen eta eho ondoren azpian zegoen kutxara erortzen zen», adierazten du Xabier Arrutik. Etxebizitzatik jakin ahal izan duten bakarra
lurra harrizkoa zuela da. Bi solairu zituela uste dute baina ez da paretarik zutik geratzen. Garbiketa lanetan aurkitu dituzten elementu urriak ere hemen jaso dituzte, kriseilua, pisu erromatar baten zatia, pisu batzuk, kutxa bateko giltza, txanpona batzuk… Horiez gain ez zegoen ezer, ezta errotarriak ere. Arrutik uste du «ziurrenik errota hutsik geratu zenean jendeak hartu eta beste tokiren batera eramango zituzten, baita paretetako harriak ere».
Berreraikitzea Garbiketaren ondoren, eroritako paretetako, errotapeko arkuko eta antaparako zenbait harri azaldu dira eta horiek erabiliz eraikina berreraikiko dute ahal duten bezainbeste. «Harri bakoitzari dagokion
����������� ������������ ���������� ������������������ ����������������� ������������������������� ���������������������
Errotaren antapara atzetik ikusita.··· Núñez tokia bilatuko dugu eta hutsuneetan bistako adreiluak jarriko ditugu ezberdintasuna ikus dadin. Etxebizitzaren paretetako harri asko falta dira, ezingo dugu teilaturaino eraiki, daudenak bakarrik erabiliz», zehazten du. Errotaren inguruan ez dute daturik aurkitu, baina udaleko artxiboa berregiten ari direnez, zerbait aurkitzea espero dute. «Azaltzekotan
salmentak, erosketak, isunak, ehotzeak... agertuko dira», dio Arrutik. XVI. mendean eraikia izan zela uste dute eta 1920rako jada hutsik zegoen, herriko helduenek ere ez zutelako gogoratzen. Eraikina zegoen egoeran lan ordu asko sartu behar izan dituzte Burdina taldekoek, dena boluntarioekin: «lanegunetan jubilatuak dauden taldekideak etortzen dira
55. alea | 2016ko ekaina
Gaia
laguntzera eta asteburuetan denetarik elkartzen gara, arkeologoak, irakasleak, ikasleak, historialariak, eta abar. Poliki-poliki egin beharreko lana da, pixkanaka lurra kenduz, materialak bilatuz». Lanak Elduaingo Udalaren eta Gipuzkoako Foru Aldundiaren diru laguntzarekin finantzatzen dira, «udala lan handia egiten ari da herriko ondarea berreskuratzeko», eskertzen du Arrutik.
Karobien bidea Errotazahar Burdina taldea Elduainen berreskuratzen ari den azken eraikuntza da baina aurretik beste hainbat lan egin dituzte herrigunean zein Leitzaran bailaran, karobiak, burdinolak, eta abar berreskuratuz. Herrigunearen inguruan bost karobi eraberritu dituzte azken urteetan. «Herrian gehiago badaude, lehen ia baserri guztiek zuten berea, edo baserri multzo baten artean eraikia. Guztiak bat ezik frantses motakoak dira, bestea, jasan dituen aldaketengatik ezin izan dugu jakin. Beste bat ere
garbitu genuen, baina egoera txarrean dago eta datorren urteetan aztertuko dugu eraberritu daitekeen», azaltzen du. Izan ere, duela ia mende bat utzi zen karobiak
Goikoetxekoa Arazolakoa
Gorranekoa Kamio etxekoa Berroeta txikikoa
Allanikoa
Saleskoa
������
������������
ten dira hemen inguruan zabaltzen, artoa landatzerakoan lurra lantzeko. Porlan fabrikak agertzen direnean, 1920. hamarkadan, desagertzen hasten dira», azaltzen du.
Basokoa
�������������������������������
��������
pizteari orokorrean, batzuek 1960. hamarkadara arte iraun bazuten ere. «Ez dakigu noiz eraiki ziren. Karea erromatar garaitik erabiltzen da baina 1700 urte inguruan has-
������������������������ ���������������� ����������������������� ��������������������������� ���������������
Elduaingo karobietako batzuen kokapena
55. alea | 2016ko ekaina
Artikulua: Gure mundu txikia
La jurisdicción de Ezkio-Itsaso Martín García Garmendia > historias cercanas
E
n el año 1385 ya existen citas documentadas de la anexión de Ezkioga en Urretxu (Villarreal de), pleiteada después por Segura, de tal forma que al final hubo escritura de concordia en 1411. Itsaso por su parte, aparece en un documento de 1399 donde el rey Enrique III manifestaba una serie de tropelías cometidas por sus recaudadores. Los especialistas clasifican la portada de la parroquia San Bartolomé de Itsaso dentro del románico tardío. La antigüedad de ambas iglesias se manifiesta en sus arquitecturas; la de San Miguel en Ezkio está edificada a su vez sobre un templo gótico anterior. Ambas parroquias tienen orígenes distintos, pues el patronato del templo de Ezkio es de tipo ‘eclesiástico-merelego’, es decir, que el cabildo, alcalde y regidor síndico tenían pleno derecho a nombrar su párroco, siendo la administración de la iglesia tarea del párroco, alcalde y un mayordomo de cuentas. En cambio, la iglesia de Itsaso es de origen ‘merelego’, dado que
solo el concejo tenía derecho a presentar su párroco, siendo la administración de la iglesia responsabilidad de él, del alcalde y de un mayordomo de cuentas. La unión jurisdiccional de Ezkio e Itsaso tuvo lugar el 2 de marzo de Torre parroquial de la iglesia San Miguel de Ezkio y la portada 1965. Actual- principal de la iglesia San Bartolome de Itsaso.··· M. García mente están en Puesto que la mayoría de vez 39 personas; el resto proceso de separación, acción administrativa los lectores probablemen- de los 578 vecinos restanque se llevará a cabo en te no aciertan a ver cómo tes se distribuían en otros poco tiempo. En estos serían uno u otro término 72 caseríos dispersos por momentos Ezkio-Itsaso hacia mediados del siglo sus montes. apenas tiene unos 610 XIX, veamos cómo eran: En cuanto a su ordehabitantes, de los cuales La villa de Ezkioga con nación eclesiástica, muy unos 160 se ubican en sus pequeñas colaciones importante entonces para zona de Itsaso y los otros adscritas tenía entonces los vecinos, la parroquia 450 vecinos se sitúan en administrativamente 152 de Ezkioga era, como jurisdicción de Ezkio. familias y 790 personas, ahora, de advocación a Si esta es la realidad con un total de 11 casas San Miguel y la de Itsaso, en lo que respecta a po- en su pequeño casco ur- a su vez, consagrada a San blación, veamos lo que bano que albergaban a 77 Bartolomé. Las ermitas acontece hoy en día en personas; el resto de los que tenían ambas juriscuanto a extensión de 713 vecinos restantes se dicciones por esos años sus respectivas jurisdic- distribuían en 75 caseríos eran éstas: Santa Marina ciones: Itsaso tiene 8,85 dispersos por sus montes. y Santa Lucia en término km2 (41,7%), y Ezkio a El concejo de Itsaso por su de Ezkioga; y las de Sansu vez otros 12,38 km2 parte tenía un total de 114 ta María Magdalena, San (58,30%), lo cual les ha familias y 617 personas, Lorenzo y Nuestra Señora permitido mantener con apenas 6 casas en su de la Natividad (más cohasta ahora un territorio pequeño casco de pobla- nocida como ‘Kiskitza’) global de 21,23 km2. ción que albergaban a su en Itsaso.
Hizketan
55. alea | 2016ko ekaina
«Gracias al Gradual de Gorriti descubrí que puedo ser solista» Maite Crespillo > Soprano
C
Agurtzane Núñez
antar en la iglesia de San Pietro del Vaticano está al alcance de muy pocos y uno de ellos ha sido la Capilla de la parroquia Santa Maria de Tolosa, que cantó en 2014. Maite Crespillo fue la soprano solista en aquel viaje. -¿Cómo empezaste en la música? -Mis abuelos han sido músicos y yo a los cinco años ya empecé a aprender a tocar el acordeón. En aquel tiempo en Tolosa estaba el Conservatorio de Grado Medio Eduardo Mokoroa, que ahora es la Escuela de Música y según iba creciendo los profesores me mandaban allí a examinarme. A la vez, fui sacando los títulos oficiales de asignaturas complementarias como solfeo. -Y ¿cuándo comenzaste a cantar? -En el mismo Conservatorio entré en el mundo coral, de la mano de Inma
Maite Crespillo, en el centro, cantando en la iglesia San Pietro.··· M. Crespillo Eguizabal. Su especialidad era el canto coral. Era muy exigente pero muy buena profesora. Recuerdo que el último año, con 13 o 14 años, me puso un sobresaliente y me dijo algo que se me quedó grabado: ‘os empeñáis en aprender acordeón, violín o trompeta y para un instrumento gratuito que
tenéis no lo aprovecháis’. Me quedé con eso de que es gratis y lo tenía que aprovechar y ella misma me dio varias pautas para seguir por ese camino. -¿Entonces entraste en la Capilla? -Seguí con mis estudios y al finalizarlos, con 22 años, fue cuando pensé en entrar en la Capilla.
Pero al coger las partituras me di cuenta que no era lo mismo, ya que en la adolescencia cambia la voz. Pensé si seguiría siendo soprano. Entonces me dijeron que había una forma de trabajarla, e hice un curso con una foniatra en Donostia. Me enseñó muchas técnicas, no solo a utilizar bien el aire y el
��������
� � � � � � � � � �
�
�
����
���������� ��� ����������� ������������������� ����������������� ����������������� ������������������ �����������������������
�����������������������
���������������������������� ����������������������� ������������������������ �����������������
55. alea | 2016ko ekaina
diafragma. Ella me dijo que seguía siendo soprano, tirando a tiple. -¿Por qué elegiste entrar en la Capilla? -Tenía muy claro que quería empezar aquí. Somos la única Capilla, el conjunto de coro, organista y orquesta, que queda adscrita a una parroquia en todo el estado, las hay en catedrales. Me considero muy tolosarra y también quiero aportar mi granito de arena. Aparte de eso, a mi me gusta mucho lo que se canta. Tenemos obras que han dirigido los mismos que las compusieron, como Felipe Gorriti o Eduardo Mokoroa, ya que antes en el contrato de director de la capilla entraba la obligación de componer para ella. Creo que una de las cosas importantes de los que pertenecemos a la capilla es tener claro que aunque los tiempos han cambiado ahí había muy buenas bases, no tenemos que inventar nada, lo que podemos hacer es enriquecer eso que hicieron ellos. -Desde que entraste se han vuelto a cantar varias obras. -Sí. Me acuerdo que uno de los tenores que había me hizo una prueba porque había obras que estaban en el cajón porque no
Hizketan
había soprano que llega- -Sí. Sigo con la acordeón Roma en septiembre de ra, porque eran tonalida- con la que toco en la or- 2014. Tuve la oportunidad des y tesituras muy altas. questa de la Escuela de de ser solista, junto a Jesus Hice la prueba y llegaba, Música y también estoy Mari Jauregi, en la iglesia se quedó asombrado. En- aprendiendo piano. Me San Pierto del Vaticano, tré en junio de 2004 y de gustaría dar las gracias fue muy emocionante repente me vi el día de tanto a los profesores de para todos. Abrimos la Navidad haciendo solos, la escuela como a todos misa de las cinco de la que encima estaban en los que me han rodeado tarde justamente con el un cajón. y enseñado en toda mi Gradual de Gorriti, una -¿Era una gran respon- trayectoria, en la Capi- sensación indescriptible. sabilidad? lla, como el organista de Monseñor Don Pablo -Me dije, ‘tengo las técni- Jose Antonio Arcelus, Colino, que fue a través cas y recursos suficientes’, el contrabajo Benjamín del que conseguimos la y empecé a hacer solos. Galicia o el violinista Isi- actuación, es de Arribe y Iba con un miedo que me txo Arsuaga, que me han en un guiño a la tierra nos temblaba todo, pero muy aportado no solo el cono- dejó hacer una lectura en contenta también por cimiento sino también el euskera en el altar mayor, haber rescatado obras amor y el respeto por la que la hice yo. También que nadie hacía. Una de música. cantamos en la Iglesia Il ellas, la más importan- -¿De qué concierto Gesu, donde está enterrate en mi vida, ha sido el guardas mejor recuer- do San Ignacio de Loyola, ‘Gradual de Navidad’ de do? y terminamos con la marFelipe Gorriti, gracias a -De todos destacaría el cha de San Ignacio. Fue ella he descubierto que que hice con la capilla en muy emotivo también. puedo ser solista. -¿A parte de en la Capilla cantas en algún otro sitio? -A raíz de ser solista me llaman para cantar en bodas y celebraciones. He conocido mucha gente, lugares y organistas de los que he aprendido mucho. Me he llevado muy gratas sorpresas y he aprendido mucho. Hay muchos organistas ya mayores que es una pena que no hayan podido aspirar a grandes catedrales. -¿Sigues con los instruEn un concierto de la Capilla Santa María.··· Núñez mentos?
����������������� ����������� ��������� ���������� ���������� ������������ ���������� ������������������� ������������������������
������������
������������������������������������������������������������ ����������������������������������������������������������������������������������
���������������������
������������������������������
������������������������������
���������������������������
10
55. alea | 2016ko ekaina
Artikulua: eguraldia
Animaliekiko tratamendua edo arreta (II) Joxe Landa, eguraldian aditua
M
ota askotako osagarria izan ohi da animalia baserri munduan eta orokorrean gure munduan. Ganaduak ukuiluan lotuta edukitzea ez dut uste tratu txarra denik, baina bai, gehienetan, ezin bestekoa. Zezen plazetan zezenei ematen zaien tratua benetan tratu txarra dela esango nuke eta gainera askorentzat ikuskizun traumatikoa; zalantzarik gabe, asma daitezke eginkizun entretenigarriagoak horrelako basakeriarik egin gabe. Animaliekin kontatu beharra daukagu gizakiok baina ez gaitezen gehiegi zabartu gai hau manipulatuz. Zenbat aldiz, goxogoxo behiak eskuilatu ditugun beraiek gustura daudela sumatuz; edo oiloei arto edo gari aleak zabaldu purra-purra dei eginaz edo katuari mismiis eginaz esnea eskaini. Horrela estimatzen eta tratatzen genituen etxe inguruko animalia asko eta asko; pizti amorragarriak ere baziren,
noski eta horiek ere bazuten beren eginkizuna. Denen artean osatu ohi da naturaren martxa. Nik uste dut probatu ez duenak ez dakiela zenbat estimatzen diren baserrietan inguruko animaliak. Xaguak, arratoiak, satorrak, axeriak, basurdeak eta horrelakoak ez hainbeste, agian; eta zapalaitzak eta hegazti harrapariak ere ez. Karakolak, bareak eta sugeak ere ez dira izan ongi ikusiak ezta kakalardoak, liztorrak eta euliak ere. Baina guk argi ikusi ez arren, horiek ere nolabaiteko betekizuna izango dutelakoan nago naturaren oreka osasuntsu mantentzeko eta guztion onurarako. Beraz, ondorio gisan, gizakion gozamenerako animaliei tratu txarrik ematea inolaz ere ez.
“
Horrela estimatzen eta tratatzen genituen etxeko animalia asko
··· Núñez
Sakonean
55. alea | 2016ko ekaina
11
El lenguaje ignorado de las crestas de la montaña No solo hay figuras en las nubes, las montañas también escuenden rostros
T
Alberto Gonzalez
odos hemos jugado alguna vez a interpretar las figuras que forman las nubes de algodón en el cielo, un divertido y sano entretenimiento que ejercita la imaginación y en el que los vientos hacen de espontáneo borragoma. Algo menos habitual pero también común es la visión e interpretación de formas antropomórficas en los roquedos, cresteríos, cordilleras y sierras de muchos lugares del mundo mundial. Es la pareidolia, un fenómeno psicológico que consiste en ver caras o figuras donde no las hay. En la montaña sagrada de los vascos, en la pequeña Suiza del Parque Natural de Urkiola, dicen que la cresta del Amboto perfila con claridad el auténtico rostro de Mari. Cuenta la leyenda que de los vaivenes de la diosa depende el clima en Euskal Herria, y aquellos que sean capaces de mirar de frente a la montaña verán el verdadero rostro tumbado de la diosa de la justicia que cada siete años cam-
Vista desde Kurutzeaga.··· A. González bia de cueva. El Aralar le es parada obligatoria. Una de las vistas más hermosas de las Malloak del Aralar, de los prados
colgantes en altura de la sierra es la que proporciona la atalaya de la cima de Kurutzeaga (1.308 m), lugar desde
el que los días despejados y azules se ve hacia el norte, el horizonte azul del mar Cantábrico templado por la corrien-
12
Sakonean
55. alea | 2016ko ekaina
te oceánica del golfo de México. Kurutzeaga es una cima menor del frente de Malloak que queda algo apartada de las rutas tradicionales de montaña de la sierra. Desde esta cumbre se observa perfectamente el macizo de Irumugarrieta, aunque no se vea su cima Soilabizkargaina o Intzako dorrea (1.431 m), la siguiente cumbre hacia la derecha es Aldaon, le sigue Beoain, a continua- El perfil de Irumugarrieta sugiere el rostro de Basajaun.··· A. Gonzalez ción Uakorri y por último al fondo el cresterío que podría conseguir sin gran ra en evidencia, aunque estas tierras verían esto va de Artubi a Balerdi. dificultad, cualquier ex- sucede igual con otras mismo? La respuesta es Si te dejas llevar por presión que pudiéramos perspectivas desde el Va- sí, sin duda, el paisaje el paisaje y con algo de imaginar a una cara. lle de Araitz. Además, si principal ya estaba forimaginación se aprecia Esta visión de caras en la te fijas sin prejuicios en la mado, ¿y cómo lo interjusto encima del buzón montaña es algo diferente base de la gran cara tum- pretarían? de Kurutzeaga unos ojos a las figuras de las nubes, bada a izquierda y dereLa respuesta a la seperfectos, con sus cejas y allí sigue hoy el ceñudo cha, a la altura del cuello, gunda pregunta tampestañas; una gran nariz, gesto de la montaña, sólo se pueden imaginar tam- bién es radical, nunca lo como la de muchos vas- te invito a que la mires y bién otros rostros que sabremos, nunca acercones, ancha y alargada; te fijes en ella. Lo que se acompañan al principal. taríamos si la intención gran boca debajo, enor- ve, si se mira bien, es realLa cara de Balerdi es es ponerse en la piel de me barba; y una gigante mente impresionante. similar al de la dama nuestros antepasados cabellera que se desliza Sólo una casualidad de tumbada de Amboto, cuando la brecha tempohacia el lado izquierdo. miles de años de erosión un capricho natural, un ral que nos separa es tan Las estrías y volúmenes quizás, sólo eso sí, pero fenómeno corriente en grande, aunque también naturales de la montaña alucinante. cresteríos expuestos a la sin duda, parte de la resperfilan un busto gigante El caso de la gran cara meteorología, pero sin puesta se aloja en la mitoque bajo la influencia del de Balerdi se aprecia per- duda objeto de otras in- logía del viejo pueblo del lugar, sugiere enseguida fectamente desde la cima terpretaciones a lo largo euskera, Basajaun, Mari a Basajaun. de Soilazbizkargaina. de los tiempos, explica- y Sugär la serpiente habiEl gesto del rostro pa- Cuando la nieve suaviza ciones que podrían ir de tan la montaña al abrigo rece adusto, pero en es- el cresterío y los volúme- lo fantástico a lo sobre- de una cosmogonía en la taciones diferentes, con nes de la montaña con- natural. que Ama-lur, la madre luz y hora diferente, o trastan con el blanco del La pregunta es obli- tierra, la pacha-mama es incluso con algo de jar- nevazo, el rostro tumba- gada, ¿los pastores del a ciencia cierta el origen dinería planificada se do de Balerdi queda aho- neolítico que habitaban de nuestra existencia.
55. alea | 2016ko ekaina
Artikulua
13
Tú puedes rezar, ¿por qué no? (II) Jose Antonio Pagola, teólogo
¿
Rezar? ¿Cómo se hace eso?». A muchas personas les he oído decir que no saben rezar, que nadie les ha enseñado. Tal vez también tú sientes algo de esto. No sabes cómo comunicarte con Dios. Te sientes bloqueado por dentro. Eres capaz de hablar con todo el mundo, pero, si te quedas a solas con Dios, no sabes qué hacer. ¿Por qué te sucede esto? Sin duda necesitas alguna orientación para aprender a «estar con Dios». Pero, si me dejas, te voy a hacer una pregunta sencilla, aunque decisiva: ¿no será que tienes miedo a verte tal como eres?, ¿no será que tienes miedo a ver con claridad los cambios que deberías introducir en tu vida? Te lo digo porque a mí me pasa algo de esto, y he leído hace unos días que Teresa de Jesús experimentaba lo mismo: «Me espanto de ver en la oración tantas verdades y tan claras».
··· Núñez «¿Es fácil rezar?». Rezar es tan sencillo que puede hacerlo cualquier niño pequeño. Pero puede ser tan difícil que hay muchísimas personas incapaces de elevar su corazón a Dios para comunicarse con él. Cada día lo veo con más claridad: para hablar con Dios hay que despertar al «niño
que llevamos dentro». Es conmovedor leer el ‘Diario’ de Miguel de Unamuno y descubrir sus luchas por recuperar la fe. Con toda honestidad explica lo que le ha pasado: «Maté mi fe por querer racionalizarla... Con la razón buscaba un Dios racional, que iba desvaneciéndose por ser
pura idea... y no sentía al Dios vivo, que habita en nosotros... Al rezar reconocía con el corazón a mi Dios, que mi razón negaba». Más adelante dice que recuperó la fe porque «me refugié en la niñez de mi alma». ¿No te parece que para reavivar la fe es importante aprender a rezar?
14
55. alea | 2016ko ekaina
Artikulua: Sakelako antropologia
Izadi kulturala eta antropozenoa (II) Kepa Fernandez de Larrinoa, antropologoa
X
IX. mendean zehar botanika eta zoologia zientzietan barrena mamitu zen lehenbiziko ekologia, izakiak banaka zein multzoka beren bertako ingurumenari nola egokitzen zitzaizkion zehaztekotan. Beraz, bizidunen eta ingurumenaren arteko harremanei buruz gero eta gehiago jakiteko agertu ziren hastapeneko ekologoak. Baina XX. mendeko lehenengo zatian, Arthur George Tansly britaniarrak (1871-1955) ekosistema eta ekotopo nozioak plazaratu zituenean, handitu ziren zientzia ekologikoaren jakin-arloa eta iker-esparrua. Harrezkero, ingeniaritza eta bestelako jakintza teknikoekin uztartu zen ekologia. Informatika nahiz matematika sistemen teoria eta saiakera berriak biologoengana iritsi ziren. Segidan, naturaren ikertzaileek eredu mekaniko eta informatikoak bereganatu zituzten tokian tokiko izadiaren eta izakien artekotasuna hobekiago ezagutu asmoz. Kanpo-naturaren bizitzari dagozkion energia eta materia jarioak barne-
laboraguneetan egokiro analizatzeko, alegiazko modelo fidagarriak intelektualki irudikatu eta fisikoki gauzatu behar izan zituzten ekologoek. Eta halako ereduak zertzeko –diogun bezala-, informatika, matematika eta mekanikara jo zuten ekologoek. Estatu Batuek, esate baterako, sutsuki lagundu zuten ekologiari buruzko ikerketa mota hau. Zergatik? Garai hartako gobernu ‘garatu’ ‘aurrerakoi’ eta ‘zibilizatu’ak indar nuklearraren alde azaldu eta saio nuklearretan buru-belarri sartu ziren. Halaber, esparru militarrean energia nuklearraren erabiltzearen doitasuna neurtzeko gogoa iratzarri zitzaien nazio handizaleei. Jakina, informatika, matematika eta mekanika sistemen teoriak, ekologiaren gaineko ikerketa eta botere eta handinahiak elkartzean, arma militar-nuklearren eraginkortasuna eta ondorioak antzematea, besteak beste, zuten jomuga. Adibidez, Estatu Batuek halako ikerketa gisa diruz bapo bultzatzeko erabakia hartu zutenean, bi helburu zituzten. Alde batetik, erradiazio
··· Articonn nuklearrak bizigabe eta bizidunengana zuzenki ekarritako ondorioak nolakoak eta zenbatekoak ziren hainbatzea. Eta beste alde batetik, erradiazio nuklearrak lekuan lekuko elikagaien kate termodinamikora ekarritako eraginak kalkulatzea. Dena den, arestiko ekologiaren gaineko ikerketa mota horri ekologia beste kontzepzio bat agertu zitzaion. Kanpo zabalean programaturiko froga nuklearren aurka nazioarteko mugimendu zibil sendo bat azaldu zen 1960. urteen hamarkadan, zeinak natura babesteko eta zaintzeko aldeko jarrera sakona ekarri baitzuen. Une hartatik gaurdaino
amankomuneko hitza dugu ekologia hitza. Kazetariek, ikerlariek, gobernuetako politikariek, indigenek, gizarte mugimenduetako ekintzaileek, feministek, maisumaistrek, jende arruntak, enpresariek, bankariek... denok darabilkigu. Bai, geure egunerokotasunera iritsi zaigu ekologia hitza, esanahi ezberdinekin eta helburu kontrajarriekin, noski. Baina, garapen ekonomikoaren teoriari aurre eginez, klima-aldaketaren teoriari helduz eta arrisku-teoria soziokulturalari begiratuz, ekologia hitzak gizarte klaseen arteko interesen gatazka gero eta ageriagoa dakarrela ukaezina da.
1. alea 55. alea| |2013ko 2016kohilabetea ekaina
Argazkiak
15
··· Núñez
Pilarko Ama Birjinaren baseliza. Ondoan, azulejos osatutako muralaren xehetasuna.··· Núñez
Pilarko Ama Birjina | Lekunberri Iruñea eta Donostia lotzen zituen errepidearen ondoan dago Pilarko Ama Birjinaren baseliza Lekunberrin, XVIII. mendean eraikia izan zena eta Pilarika izenez ezagutzen dena. Urte askoan Antonea etxearena izan zen, ondoan dagoena, eta beraiek arduratzen ziren bere zaintzaz. Ermitak oinplano laukizuzena du, abside soil batekin, eta atearen goiko aldean du kanpaia. Aldarean Pilarreko Ama Birjinaren irudia dago, izena
ematen dion zutabearen gainean. Baselizaren atarian deigarria da azulejuekin osatutako murala. Berrikuntza lanen baitan jarri zen 1999an, 80 azujeloz osatua dago eta bost metroko altuera eta 70 zentimetroko zabalera ditu. Ama birjinaren irudia eta izena ageri dira bertan. Urriko lehen egunetan Pilarreko Ama birjinaren bederatziurrena ospatzen da, urriaren 12an, zaindariaren egunean, amaitzen dena.
··· Núñez
Argazkiak
16
Mendi magalean Ohiko bideetatik kanpo, ia ezkutuan dauden herri, auzo eta baserriak daude oraindik. Naturaz inguraturik, gertu, baina ezezagun izaten jarraitzen dutenak.··· Núñez
11. alea | 2012ko urria
11. alea | 2012ko urria
Argazkiak
17
18
Kirolak
55. alea | 2016ko ekaina
«Harria pasatzen ez bazaio, segak ez du mozten pikatu ondoren» Inaxio Sasola zorroztaile lanetan aritzen da sega-probetan
B
Amaia Núñez
Inaxio Sarasola sega zorrozten.··· Núñez
������������������������ ����������������������� ���������������������������� ��������������������������������������������� ���������������������� ����������������� ������������ �����������
������������������ �����������������
�������������������������� ���������������������� �����������������
elarra biltzea beharrezkoa zen baserrietan. Udaberrian abereek belazetan bazkatzen zuten, baina negurako gordetzea ere komeni zen. Segalariak izaten ziren garaian belarra mozteko ardura izaten zutenak, izan ere, baserri guztietan ez zeuden lan horretan trebeak zirenak. Kasu hauetan inguruko baserrietako gazteak kontratatzen ziren. «Aitak kontatzen zuen gaztea zela makinarik ez zegoenez belarra moztean lan egiten zutela. Aita, beste batzuekin batera, igandetan eguna argitu baino lehen joaten zen
eguerdira arte. 25 pezeta kobratzen omen zituen. Baserri guztietan ez zeuden segalariak eta belarra moztu beharra zegoen», dio Inaxio Sarasolak. Segan aritzeko berau zorrozten jakitea beharrezkoa da. Garai batean norberak egiten zuen guztia, egun txapelketetan segalari bakoitzak bere zorroztailea darama, eta lan horretan aritzen da Inaxio Sarasola. Txikitan ikasi zuen arren, urte gutxi dira berriro hasi zela eta hainbat txapelketetan ere parte hartzen du. «Hamar urte edo nituela hasi nintzen segan. Belarra moztera joan eta harria pasatzen duzu
55. alea | 2016ko ekaina
eta horrela hasten zara. Pikatzen ere hamalau urterekin hasi nintzen. Aitak beti esaten zuen gaztetan hasi behar dela, adin batetik aurrera ikasi ezin daitekeen zerbait dela», oroitzen du. Zorroztailearen lana segaren ahoa zorroztua mantentzea da, baina, horren aurretik, pikatzea beharrezkoa da. Garai batean mailu eta ingude bereziekin berdindu eta findu egiten zen, bizpahiru orduz. Saio bakoitzaren aurretik egin behar zen, lurrean eserita, lau edo bost orduko segaldirako nahikoa. Gaur egun sega pikatzeko makinak badaude ere, beti izaten dituzte mailua eta ingudea eskura, harriren bat joz gero ahoa zuzentzeko. Baina, «a ze gauza», segak ez du mozten harria pasatzen ez bada. Kontu handia izan behar da, harriak pikatutako zatia jaten baitu pixkanaka. Hasiera nahiko arin pasa behar da eta pixkanaka gastatzen den heinean gogorrago. Lan horretan harriak
Kirolak
19
Mikel Berekoetxearekin, entrenamendu baten baitan, sega aldatzen.··· Núñez
“
“ “ ” ” ”
Segapotoan ura ozpin pixktekin edukitzen dut, hobeto garbitzeko
Hamar urterekin hasi nintzen segan eta hamalaurekin pikatzen
Segalariek gehienbat punta ondo zorroztua egotea eskatzen dute
garrantzi handia du eta mota ezberdinetakoak erabiltzen dira. Zorroztaileak sega-potoa darama soinean arraitza edo segarria gordetzeko. Harria bustia egon behar da, hobeto lan egin dezan. «Ura askotan ozpin pixka batekin nahasten
dugu. Gehiago garbitzen du, latzagoa uzten du», dio Sarasolak. Berak, harri berri edo komertzialagoez gain harri puruak ere erabiltzen ditu. «Gure aitonek ekarri zituzten Italiatik, orain dela 60 urte igual, eta duela urte batzuk zelaian aurkitu
zuen bat Oier Urkolak, segan ere aritzen denak. Pixka bat latzagoa da, baina erabiltzen dut». Segaren ahoa zorrozterakoan esku batekin heltzen da, bestearekin arraitza pasatzen den bitartean. Segalariek punta ondo zorroztua egotea
20
55. alea | 2016ko ekaina
Kirolak
nahi izaten dute, belarra zeharkatzerakoan arazorik ez izateko. «Aitak ohitura hori zuen eta Mikel Berekoetxeak ere hori eskatzen dit gehien». Gorritiko segalariarekin aritzen da gehienbat Inaxio Sarasola eta bien arteko koordinazio egokia behar dela azpimarratzen du. «Bakoitzak bere ohiturak ditu. Nik lehenengo zorroztu berri dudan sega ematen diot Mikeli eta gero berak lurrean utzitakoa hartzen dut, erritmoa galdu ez dezan. Erasunek nahiago du eskuan duena eman eta berria hartu baino lehen bi arnasaldi hartzea», aipatzen du.
Gainera, Sarasolak maila bakoitzean izango duen zorrozteko denbora kalkulatzen du. Segalariak mozterakoan egiten duen luzera bakoitza da maila. «Amaitzen duenerako sega prest eduki behar da. Azkena zorrozteko denborarik izango ez dudala ikusten badut, nik eskatzen diot». Hala ere, ohikoena «berak ni gidatzea da, behar duena eskatuz: punta zorroztea askotan, behin harria aldatzea eskatu zidan. Dirudienez ez zen ondo geratzen eta harri latzagoa erabiltzeko eskatu zidan. Gustura badago ere esan egiten du eta horrek ere asebete egiten du bat». 2006an, lehen aldiz zorrozten aritu zenean.··· Núñez
������������������ ���������������������� ��������������������������� �������������������� ����������������������� ����������������������������� ����������������������� ��������������������� ����������������������� ���������������������� ����������������������� ����������������������� ����������� ������������������� ������������������� �����������������
����������������������������������������������������������������������������������
55. alea | 2016ko ekaina
21
Ibilbideak
Desfiladero de Arantzazu
.··· Argazkiak: Núñez
Duración: 1 h. 30 m. Dificultad: fácil Desnivel: 71 m. Distancia: 6 km. Salida: Cantera de Arantzazu, Oñati
S
aldremos del camino que sale junto a la cantera que hay en la carretera que une Oñati con Arantzazu. Continuaremos hacia abajo por la carretera. Cuando llevemos unos diez minutos andando llegaremos a un cruce, seguiremos por el camino de la izquierda, y en un cuarto de hora llegaremos al rio. En caso se seguir por la izquierda subiremos al santuario de Arantzazu. Continuaremos por la carretera y cuando llevemos poco más de media hora andando veremos que sale un camino a la derecha. Lo dejaremos y continuaremos por la carretera, hacia el caserío Belostegi. Subiremos una cuesta arriba bastante fuerte y en unos minutos llegaremos al caserío. En este punto, podemos volver al punto de partida, o siguiendo el camino que sale detrás del caserío llegaremos también al Santuario de Arantzazu, después de una hora de recorrido.
22
55. alea | 2016ko ekaina
Ibilbideak
Para visitar Orquídea macho Las orquídeas son la familia más numerosa entre los vegetales, con más de 20.000 especies. La orquídea macho es una variedad que vive en bosques de árboles frondosos y praderas de montaña en toda Europa, aunque es originario de Asia Menor. El nombre le viene del epíteto latino ‘mascula’, que significa macho. El color de las flores varía desde el púrpura hasta el rosado o el blanco y el tallo es de color marrón rojizo. La planta alcanza de 15 a 30 centímetros y florece de mayo a junio.
Montañas calcareas Al llegar a Arantzazu llaman la atención las rocas calcáreas que marcan el desfiladero en el que está situado. También se pueden ver con facilidad algunas de las cuevas y grutas que hay en el entorno. En las inmediaciones se encuentra el enclave prehistórico de Anton Koba, en el pico Aitzabal, que se descubrió en la década de 1980 y se obtuvieron huellas del calcolítico, Edad del Bronce y aziliense. Asimismo, es conocida la cueva de Arrikrutz, que se puede visitar, y donde se encontró el esqueleto completo de un león de las cavernas.
Arantzazu El santuario está construido sobre las rocas del acantilado por el que discurre el río Arantzazu. Está a 700 metros de altitud, a los pies del Aloña. Según cuenta la historia el monasterio ha sobrevivido a tres incendios. Los edificios actuales se inauguraron en 1955, después de cuatro años de obras y más de 25 años de espera por falta de financiación para ampliar la basílica. Su estilo se definió dentro de la corriente moderna de la arquitectura religiosa.
Eguzkilore La carlina o ajonjera (Carlina acaulis), también conocida como eguzkilore, es una planta espinosa, semejante al cardo. Crece en montañas, pastizales y prados y su flor se puede apreciar desde junio hasta septiembre. La flor nace en el centro de la roseta que forman las hojas y se abre cuando brilla el sol. Es uno de los simbolos de la mitología vasca, que representa al sol y ahuyenta los malos espíritus. Por ello, se suele colocar en la puerta de entrada de los caseríos. Hoy en día está protegida y no se puede recolectar.
55. alea | 2016ko ekaina
Artikulua: bertsotan
23
Bertsolaritzaren mirariak
Txomin Garmendia, bertsolaria
A
maika aldiz entzun degu, esan ere bai; bertso ona kantatuko bada, asterako jakin behar dala nola bukatu behar dan. Gu ez gera bertso-eskoletan ibilliak, baiña irakasle oiek ere, ikasleairi lenengo emango dien ikasbidea ori izango da noski. Da, ala bear dula ezin ukatu, baiña au da polita, gai-jartzailleak puntua jarrita, asiera emanda; beste iru punturekin (geienetan zortziko txikian), bertsolariak bukatuz bertso on pranko entzunda gaude-ba? Adibide bezela, horrela kantatutako amabi bertso jarriko ditut. Bi dira jendearen-edo, entzulean agotik jasotakoak, beste amarretan lekuko nintzan. Nire burua ez da manetofona, baiña oker aundirik ez dute izango. 1.-Puntua: -Ardik goiz ateratzen ditut artegitik, Zepaik: -Artzai ona izango zera jatorritik, txistuka eta ojuka zabiltz urrutitik; baiñan nekez atera besten barrutitik. 2.-Puntua (Ernanin txapelketan): -Ernanin dantza lotuan
egiten da lasai, Zepaik: -Gaur ere gazte pranko badago orretan zai, jira eta buelta makiñabat etsai; gauza orrekin konporme ez dagola Zepai. 3.-Puntua (Atxukarrok Tolosan): -Tolosako karnabalak umore onean, Basarrik: -Buelta bat egin nai degu etortzen danean, Atxukarro nai nuke nik aldamenean; ai zer pesta bi errezildar biltzen geranean. 4.-Puntua: -Zer egingo zenduke aberats baziña? -Basarrik: -Oraintxe jarri didazu pentsatu eziña, pobreari partitu puskarik aundiña; sobratutzen danakin goza alegiña. 5.-Puntua (Eibarren txapelketan): -Eibarren egiten da eskupeta piña, Uztapidek: -Len ere badet etxean ementxe egiña, gauz ori egongo zera lendikan jakiña; oker tirata ere botatzen dakiña. 6.-Puntua:
-Etorri al zerade lagun Uztapide? Uztapidek: -Izan ere badet emen ainbat adiskide, zuek jarri dezuten jaia dala bide; besteak bazetozten da etorri naiz nire. 7.-Puntua (taberna batean): -Emen dabiltz gurekin alkate-konsejal, Mitxelenak: -Zure oraingo puntua ez ote zan argal? Bertso au bukatzen badet txukun eta pormal; mereziko det noski zuk hainbeste jornal. 8.-Puntua: -Apostoloak ere ezjakiñak ziran, Lazkao txikik: -Begiratu noraiño altxatuak diran, dotriña zabaldu zuten munduaren jiran; Espiritu Santuaz argitu baiziran.
txapelketan): -Basarritik bai al da bizibiderikan? Agirrek: -Etzaidazula esan orrelakorikan, an lanen asia naiz gazte-gazterikan; oraindik ezkontzeko ez det dirurikan. 11.-Puntua (Agiñako txapelketan): -Diru asko al daukazu kutxan o bankuan? Agirrek: -Orren buelta emango dizut segituan, milla pezetako batzuk leno banituan; okasio txiki baten gastatu nituan. 12.-Puntua (Agiñako txapelketan): -Zuri zer gustatzen zaizu praile edo apaiz? Amezketako Otamendik: -Bietan sartzeko ere oraindikan garaiz, konbenturen batera ni joaten banaiz; zakua artuta eskean belaxe emen naiz.
9.-Puntua: -Zuri zer gustatzen zaizu ardoa edo uiski? Arozamenak: -Biak eratekore ni ez nago gaizki, bat ori merkea da bestea garesti; askorikan eran gabe bearko degu noski. 10.-Puntua (Agiñako Basarri eta Uztapide.···
Guregipuzkoa-Indalezio Ojanguren
Gastronomia
55. alea | 2016ko ekaina
24
Fruta garaia
Koloreak jarraituz, fruta bakoitzaren ezaugarriak zeintzuk diren jakin daiteke.··· Romanov
Udan hazten dira fruta barietate gehienak, bakoitza bere propietateekin
U
Amaia Núñez
rte guztian fruta jateko aukera dagoen arren, uda da garairik oparoena. Sagarrakez, limoiakez eta
platanoez gain, udaberri amaieratik aurrera mota guztietako frutak agertzen hasten dira. Hainbat modutara kontsumitu baitaitezke
ere, ohikoena gordinik jatea da. Horregatik, kontuan hartzekoa da barietate bakoitzak dituen propietateak, ez baitira galtzen, marme-
�� ��������� ������������������ ������������������ ��������������������������������������� �������������������������������������������� ���������������������������������������������������������� �������������������������� ����������������������������������� ������������������������������������������ ���������������������� ������������������������ ����������������� ��������������������� ����������������������
lada edo almibara prestatzerakoan gertatzen den antzera. Platanoa adibidez, magnesio eta potasio iturria da, muskuluetako kalanbreak ekiditen �����������������������
�����������
��������
����������� ���������� ��������������� ����� ��������������������������� ������� ������������������������ ������������������������
�������� �������������������������������� ������������������
55. alea | 2016ko ekaina
laguntzen duena. Frutak ur kopuru handia dute, organismoa hidratatzeko egokiak eta, gainera, karbohidratoak dituzte, zapore gozoa ematen dioten azukreak dituztelako, fruktosa kasu. Gero eta helduagoa egon, azukre gehiago izango du. Era berean, zuntza eta mineralak ematen dituzte. Zuntza beharrezkoa da hesteetako pasatze egokia lortzeko, magnesioa bezalako mineralekin ere lortzen dena. Honek, hezurraren eraketa eta nerbioak eta muskuluak egoera onean mantentzen laguntzen dute. Gainera, fruta eta barazkiek, giza gorputzak behar duen A eta C bitaminen erdia lortzen laguntzen dute. Koloreari begiratuz, fruta bakoitzaren propietate nagusiak zein diren jakin daiteke. Honela, laranja kolorekoak direnak, C bitamina asko dute, laranjak, albertxikoak, melokotoiak, nektarinak eta ananak esaterako. Hauek
Gastronomia
immunologia sistema mantentzen laguntzen dute. Hazkuntzarako, ikusmenerako eta azal osasuntsua edukitzeko ere beharrezkoak dira. Azken hau kolore horiak eta laranjak adierazten duten karotenoideei esker ematen da, A bitamina bihurtuko dena. Tomateak, sandiak, sagar gorriak, gereziak, masusta gorriak eta marrubiak, besteak beste, DNAren osasunerako, prostatarako eta bihotzerako egokiak dira, eta minbizia ekiditen laguntzen dute. Azken bi propietate horiek ere badituzte
fruta moreek, adibidez, masustek, mahatsek, ahabiek, basaranek eta aranek. Gainera, burmuinerako onak dira eta zahartzearen aurkako propietateak dituzte. Kiwi, ahuakate eta meloiek osatzen dute, besteak beste, berdeen familia, gibelerako, biriketarako, digestio-sistemarako eta arterientzako egokiak. Kiwiak eta ahuakateak zuntz asko dute eta, ahuakateak bereziki, fruta oleaginoso bezala kontsideratzen dira, duten koipe kantitate altuagatik, osasunerako oso
25
mesedegarria dena. Azkenik, fruta txuriak daude, kokoa eta udarea, adibidez, artikulazioentzako, hezurretarako, arterien presiorako eta diabetesa ekiditeko egokiak. Fruta bakoitzak bere ezaugarriak dituen arren, guztietatik jatea komeni da, oreka egokia mantentzeko. Izan ere, beti berak jateak kalteak sortu ditzake osasunean, adibidez, potasioak sodioa kanporatzen laguntzen du eta gehiegi kontsumitzen bada gorputzeko sodio maila jaitsi egin daiteke, behar dena baina gehiago deuseztatzen baitu.
Sagarrak, platanoak eta udareak ohiko frutak dira.¡¡¡ LubosHouska
26
55. alea | 2016ko ekaina
Artikulua: osasuna
Bizkarrezurra
Julian Bereciartua, medikua
P
ertsona baten bizkarrezurrak osaketa oso delikatua duten 26 hezur ditu bata bestearen gainean. Mugikorrak dira, eta kurba bat baino gehiago dutenez, elastikotasuna gehitzen, presioa arintzen eta traumatismoak lesio gutxiagorekin jasaten laguntzen dute. Akatsen artean, ondorengoak daude:
-Gutxiegitasun bertebrala: Goiztiar nekea sortzen digu, baita beherantz jotzen duten lekuan minsorrak ere, nahiz eta organoetako lesiorik ez izan. -Diskoko lesioak: Hernia, kasu. Gero eta gehiago eragiten digu, lanerako ditugun ohiturengatik. -Zifosia: Ia denok izaten dugu zahartzerakoan, eta horregatik, fisiolo-
gikoa dela diogu. ‘Bizkar kargatua’ ere esaten zaio; areagotzen bada, berriz, ‘konkorduna’ dela diogu. Denboraren poderioz, kaxa torazikoa txikitu eta arnasketa-arazoak sortzen dira. -Eskoliosia: Alboko desbideratzeak dira. Askotan, garai bateko gaixotasunen ondorioak izaten dira. - E s p o n d i l o l i s te s i a :
Orno bat bestearen gainean irristatzea. Emakumeek sarriago izan ohi dute; zutik denbora luzean egonda edo esfortzu handiegiak eginez gehitu egiten dira min horiek. Egungo sistema terapeutikoak hobetu egin dituzte pronostikoak eta gaitz asko sendatzen dira, nahiz eta prozeduraren iraupenak gaixoa aspertu askotan.
55. alea | 2016ko ekaina
Gastronomia
Milhojas vegetal
27
Con la llegada de la primavera las verduras comienzan a dar sus frutos. En este caso, prepararemos una milhojas vegetal con berenjena, calabacín, patata, tomate y pimientos, aunque dependiendo de la época podemos cambiar las verduras por las de cada temporada. Es una receta sencilla para preparar las verduras de diferente manera, especialmente pensada para vegetarianos, a la que podemos añadir queso.
1
Lavaremos y picaremos la cebolla y la pocharemos en una sartén. Coceremos las patatas y las cortaremos en rodajas más o menos finas.
Eli Jofre Larraulgo Herri Ostatua (Larraul)
3
Comenzaremos el emplatado poniendo dos cucharadas de tomate frito o puré de verduras en el fondo. Encima colocaremos formando diferentes capas las cebollas, las berenjenas, el calabacín, el tomate, las patatas y los pimientos. Entre las capas añadiremos un poco de tomate frito para que quede más jugoso. Para finalizar echaremos queso por encima.
Ingredientes: ate frito o puré -5 cucharadas de tom de verduras lla -2 cucharadas de cebo a -6 rodajas de berenjen n -6 rodajas de calabací -6 rodajas de tomate -6 rodajas de patata jo -5 tiras de pimiento ro rde -5 tiras de pimiento ve -Aceite -Queso (opcional)
2
Mientras, lavaremos y filetearemos las berenjenas, el calabacín y el tomate, y cortaremos en tiras los pimientos. Asaremos a la plancha todas las verduras.
28
55. alea | 2016ko ekaina
Artikulua: eskulanak
Altzari txikiak berreskuratzea Olivia Sánchez, pintora
Altzari bat bota baino lehen, pentsatu beharko genuke ea aire berri bat emanez oraindik erabilgarria izango litzaigukeen. Normalean jada modan ez daudelako baztertzen ditugu, edo gainontzeko altzariekin bat ez datozelako. Kasu honetan, aulki bat berreskuratu dut, egoki tratatu ondoren, gaur egungo modarekin bat egiten duena.
Materialak -Aulkia -Lixa -Inprimaketa akrilikoa - Chalky pintura txuri apurtua -Uretarako berniza -Patina -Miraguanoa (betegarria), tela, grapak eta zinta
1 2
Aulkia oso ondo garbituko dugu urarekin eta amoniakoarekin. Lehortzen denean, lijatu egingo dugu, dituen pintura zatiak edo orbanak kentzeko. Inprimaketa akriliko esku bat emango diogu, lehortzen utzi eta Chalky pintura, txuri apurtu kolorea, emango diogu, bi esku. Lehortzen denean, berniz akrilikoa emango diogu berriro. Zaharkitutako itxura eman nahi badiogu, patina marroia emango diogu brotxa batekin, trapu bat erabiliko dugu soberazkoa kentzeko.
··· Núñez
3
Aulkiak zuen tela eta betegarri zaharrak kenduko ditugu. Miraguanoarekin bete eta tela berria jarriko diogu, aulkiaren azpiko aldean grapatuz. Behin grapatua dagoenean, kuter edo guraizeekin moztuko dugu soberan geratzen dena. Aulki motaren arabera, beheko aldean neurrira moztutako tela bat jarri diezaiokegu, tolestura batekin, grapak ezkutatzeko eta bukaera hobea lortzeko. Ertzei ere azken ukitua eman diezaiekegu luzeran zinta bat jarriaz.
Aisia
55. alea | 2016ko ekaina
29
67 diferencias
6sudoku
medio
4 5
5
1 6 5 3 3 1 5 8 2
6autodefinido EXPLORADOR, GUÍA
A MÍ
PATRIARCA
ACUERDOS
6 EN NÚMEROS
ñ
OBSERVASE
ñ
ñ
LADO A OTRO
ñ
ñ
ñ
ñ
CAMINA DE UN
ñ
UNA PERSONA EN CONCRETO
PONEN ROPA
ñ
ñ
DEL TODO
ASOCIADA A
1
2 7 4 4 2 7 7 3 4
1 9
ENTERAMENTE,
8
8 2
ROMANOS
6pentsagrama Koka ezazu pieza bakoitza dagokion tokian eta Iñigo Urkulluk esandako esaldi bat irakurriko duzu.
JOVEN
DEPRISA
TERMINE
ñ
DEL SONIDO
R D Z E E A
ñ
INTERJECCIÓN DE QUEJA
TRABAJO
ñ
QUE DA MUCHO
ñ
SIERRA DE NAFARROA
ñ OSARIO
ñ
6cruzada TABLA G
4 letras AGIO ALBO HADA STOP
TOCA TOMA TOMO URBE
5 letras ABRIA BABIA CAREA CERES
PAGEL PELEA ROGAR SARDA SAUCO
8 letras ABADEJOS ABARATAR ANSIOSOS ASESORIA CHUBASCO CODICIAS CONTINUA REPARTIR SICARIAS
A R U R A N
U U O R A N A R R
A R B A E N
Z A I O D I A. R A R J R
A R R A I L O B A R R G A T A. R O S
R E R A A T S U G O R D
R U R J N U R D K O I Z
K O R A R T L O A R I N
D I E R Z E
6soluciones
nº55 6autodefinido
Erantzunak 30. orrialdean. Soluciones en la página 30.
HÉROE CASTELLANO
6sudoku
6pentsagrama
�������� ���������� 6cruzada �������������
6diferencias
T A B L A O M H A S A A D A R I A S D A I A U C A L B O
ñ
ñ
A T A R G N I S O D I C I O S I C O E S E S O R E D E J O S
FOGÓN
R N K A B E R A A.
O A B A R B B A S C O B O C I N A P A R T I R E I E N A L E U A B A A
HOGAR,
INVALIDAN
I R E O R R A U D
T O M O C H U A R S B T R E O O P A G E A A B R I
CASA
ñ
D E Z I A. J R S R
R B T D E A E T O
«Zaila dirudi Gobernua osatzeko akordioa lortzea. Baina EAJren jarrera arduratsua izango da.»
HECHA EN
R A S T R E A D O R
MÁS ALLÁ
ñ
ñ
PREFIJO:
V T I V R E I A S T E A P O S E R C I J O S O S A
POLIETILENO REPETICIONES
V V M I N A E S O T E L E O N A Z C A L A N A B A R E
ñ
ñ
L E X U R I
ñ
T N O T Y A L A M E A N T L E
INTIMIDO
ñ
ñ
VIGILAR
A O A R Z E R A G
1 5 3 6 8 9 4 2 7
MUJER
ñ
ñ
L G S O T R R R N
6 2 4 7 3 5 1 8 9
TONELADA
I R O K R A A U A
8 7 9 2 1 4 6 5 3
ñ
NOMBRE DE
A I R A O N J D Z
9 3 7 1 6 8 2 4 5
TEJIDOS
ñ
ñ
ANTIGUO LE
Z D A R L I R R I
FRESCA,
TE
5 6 2 4 7 3 8 9 1
INMEDIATAMEN-
ñ
4 8 1 9 5 2 3 7 6
MONEDA PORTUGUESA
3 4 8 5 9 6 7 1 2
ñ
7 9 6 8 2 1 5 3 4
CERRO
2 1 5 3 4 7 9 6 8
CIMA DE UN
������������ ������������������ ���������������
6autodefinido
6 EN NÚMEROS
ñ
ñ
Z D A R L I R R I
FRESCA, JOVEN
INTERJECCIÓN DE QUEJA
ñ SARIO
de junio 47letras TOCA AGIO TOMA Proyección de TOMO los cortoALBO metrajes presentados al HADA URBE concurso ‘Andoain labuSTOP
rrean’, que se organizó
dentro del programa ‘Andoaindarrak 400’ el año pasado. A continuación 5 letras PAGEL se podrán ver losPELEA trabajos ABRIA realizados por alumnosBABIA ROGAR de la escuela de SARDA cine y víCAREA deo de Andoain. Entrada CERES SAUCO gratuita.
R E R A A T S U G O R D
R U R J D I K O R A N U R D E R R T L O prueba K O I11 Ztontor. Z E··· ANúñez R I N
Conferencias TABLA
Tolosa · Jose 8 letras Pagola Antonio ABADEJOS
9 ABARATAR de junio ANSIOSOS
ElASESORIA teólogo Jose Antonio Pagola CHUBASCO ofrecerá una CODICIAS conferencia en torno CONTINUA alREPARTIR tema “Volver a Jesús” en el saSICARIAS lón parroquial de Santa María de Tolosa, a las 17:00 horas. La entrada es libre.
nº55
6soluciones
6autodefinido
6sudoku
6pentsagrama «Zaila dirudi Gobernua osatzeko akordioa lortzea. Baina EAJren jarrera arduratsua izango da.»
Exposición
A R R A I L O B A R R G A T A. R O S
R A S T R E A D O R
G
Participantes en la
Z A I O D I A. R A R J R
6diferencias
6cruzada T A B L A O M H A S A A D A R I A S D A I A U C A L B O
ñ
U U O R A N A R R
A R B A E N
A T A R G N I S O D I C I O S I C O E S E S O R E D E J O S
AFARROA
R N K A B E R A A.
O A B A R B B A S C O B O C I N A P A R T I R E I E L N A E U A B A A
SIERRA DE
4N de junio
Box.a Arte Elkartea organiza por tercer año consecutivo en su local de San O ñ organiEsteban una feria zada para que los artistas y artesanos de Tolosaldea puedan mostrar su obra. Además de la feria, habrá taller de chapas para niños, conciertos, etc. La participación es gratuita, los interesados deberán enviar un mensaje a box. artelkarte@gmail.com.
A R U R A N
I R E O R R A U D
T O M O C H U A R S B T R E O O P A G E A A B R I
ñ
ÉROE CASTELLANO
UE DA MUCHO TRABAJO
Andoain · Proyección
R D Z E E A
H Tolosa · Made in Tolosa ñ
V T I V R E I A S T E A O P S E R C I J O S O S A
OGAR, FOGÓN
V V M I N A E S O T E L E O N A Z C A L A N A B A R E
NVALIDAN
ñ
ECHA EN CASA
L E X U R I
ñ
REFIJO MÁS ALLÁ
Prueba ciclista que une once cimas de Gipuzkoa, con un recorrido de 200 6cruzada kilómetros y un desnivel de 4.000 metros, organizado por Abraham Olano, Oriako Txirrindulari Eskola y Etxeondo. También habrá un segundo recorrido más corto, de 92 kilómetros.
ñ
EPETICIONES DEL SONIDO
T N O T Y A L A M E A N T L E
11 de junio
OLIETILENO
1 5 3 6 8 9 4 2 7
Tolosa · 11 tontor - AbraQham Olano ñ
ERMINE
6 2 4 7 3 5 1 8 9
La plaza del Triangulo T acogerá la feria especial de flores y plantas. DuP rante toda la mañana, R habrá exposición de gran variedad de flores y planñ tas de temporada.
D E Z I A. J R S R
8 7 9 2 1 4 6 5 3
ñ
Maratón de montaña que I une las tres cimas más emblemáticas de Toloñ saldea: Ernio, Uzturre y Erroizpe. Los participantes completar P :deberán H ñ alrededor de 42 kilómeH I tros de recorrido y más de 2.800 metros de desnivel. ñ NTIMIDO
ñ
VIGILAR
DEPRISA
R B T D E A E T O
9 3 7 1 6 8 2 4 5
MUJER
ñ
A O A R Z E R A G
5 6 2 4 7 3 8 9 1
4 de junio
NOMBRE DE
L G S O T R R R N
4 8 1 9 5 2 3 7 6
TONELADA
I R O K R A A U A
3 4 8 5 9 6 7 1 2
ñ
A I R A O N J D Z
7 9 6 8 2 1 5 3 4
TEJIDOS
ñ
ñ
6pentsagrama
ñ
Tolosa · Flores y plantas
ñ
ANTIGUO LE
ROMANOS
2 1 5 3 4 7 9 6 8
MONEDA PORTUGUESA
TE
1 |52016ko ekaina 2 55. alea
Koka ezazu pieza bakoitza dagokion tokian eta Iñigo Urkulluk esandako esaldi bat irakurriko duzu.
Ferias
INMEDIATAMEN-
8 2
8
ñ
ACUERDOS
CERRO
19 de junio
ñ
PATRIARCA
CIMA DE UN
ñ
GUÍA
A MÍ
ñ Deportes
Tolosa · T3T
OBSERVASE
ñ
ñ
LADO A OTRO
3 EXPLORADOR,
ñ
UNA PERSONA EN CONCRETO
CAMINA DE UN
ñ
PONEN ROPA
ASOCIADA A
ñ
DEL TODO
ñ
Agenda
30
ENTERAMENTE,
55. alea | 2016ko ekaina
Zaharrak berri
Tolosako erraldoiak
Erradoi eta buruhandiak Tolosako kaleetan 1935eko ekainaren 26an. ··· CC BY-NC-SA-3.0-ES 2016 /Guregipuzkoa/Fondo Jesus Elosegui/Jesus Elosegui
Urtea: 1935-36 Tolosako erraldoiak egun ezagunak badira ere, duela mende bat ere haur eta gazteen gozamena ziren. Hainbat herritan zeuden buruhandi eta erraldoiak, jaietan eta egun berezietan ateratzen zirenak. Kasu askotan parrokienak ziren eta horregatik jai egun berezietan prozesioa egiten zuten. Garai hartan ere dantza egiten zuten kalejiran. Lehenengo erraldoiak Erdi Aroan sortu ziren eta gaur egun munduko herrialde askotan daude zabalduak. Hala ere, herri askotan pertsonaia berdinak errepikatzen ziren, enpresa batek egiten baitzituen. Irudietan Tolosan Gerra aurretik zeuden erraldoiak ageri dira, buruhandiekin batera, batean Santa Klara kalearen amaieran, zubi Berriaren ondoan dantzan, eta bestea Udaletxeko arkupean. Txinatar bikotea 1990eko hamarkadara arte oraindik dantzan zebilen, Tolosako Erraldoien Konpartsak gaur egun ospetsuak egin diren Domenjón eta Katalina, Peio eta Isabelita, eta Bordon dantzaria eta neskatila sortu zituen arte. Beste erraldoien bikotea jada desagertua dago.
Erraldoiak Tolosan, 1936ko apirilaren 26an. ··· CC BY-NC-SA-3.0-ES 2016 /Guregipuzkoa/Fondo Jesus Elosegui/Jesus Elosegui
31
32
1. alea | 2013ko hilabetea
Sección
���������������������������������������������������������� ����������������������������������������������������
�������������������� ����������������� �������
������������� ������
����������������� ����������������� ������