Alegría Como pétalos Despertar y contar las nubes, descubrir al sol maquillando un espejo en que mirarse en un nuevo día para pintarnos en su reflejo. Tararear una canción rota por los quejidos de tu sonrisa, ambigua emoción, latidos de un recuerdo que nos une. Encontrar la solución de un problema en el cuaderno del respeto, diálogo y atención, ingredientes del entendimiento. Soñarte en un abrazo de ayer y hacerlo vital en mi cuerpo, esencia de un momento feliz con que perfumar el silencio. Verte y poder decirte lo mucho que te aprecio, en esta vida y en el confín de las horas que marca el tiempo. Contar los ratos libres y en su exceso trazar una curva en el espacio para decirte mi verdad en directo. Abandonar las cosas, tirar el dinero, viajar hasta el fin del mundo sin movernos de nuestro suelo.
··· Mairus
Gritar en la montaña más alta y bailar con su eco, mirarte a los ojos dulces y ver en ellos mi mayor agradecimiento.
96. alea | 2019ko azaroa
3
Zer irakurri
··· Alberto González
04 Gaia: Antzerkigintza 08 Hizketan: Ixak Oiartzabal 11 Sakonean: Garoa 15 Argazkiak 18 Kirolak: Jesus Mari Ormazabal ‘Urki’ 21 Ibilbidea: Asteasutik Zizurkilera 24 Gastronomia: Zitrikoak 29 Aisia 30 Agenda 31 Zaharrak berri
··· Couleur
Argitaratzailea: Belako publizitatea eta komunikazioa Helbidea: Herriko plaza 2, baxua; 20.270 Anoeta (Gipuzkoa) Kontaktua: 943.698.996 - 660.913.777 belako@belako.info Diseinua: Belako publizitatea eta komunikazioa www.belako.info Publizitatea: txantxangorri@txantxangorri.info Inprimategia: Gertu (Oñati) Tirada: 3.000 ale Lege-gordailua: SS-1161-2011 Erredakzioa: Amaia Núñez, Agurtzane Núñez, Martín García, Julian Bereciartua, José Antonio Pagola, Olivia Sanchez, Mairus, Joxe Landa, Txomin Garmendia eta Alberto Gonzalez. Txantxangorrik ez du bere gain hartzen aldizkarian adierazitako esanen eta iritzien erantzukizunik. Debekatua dago aldizkariko edozein testu edo argazki idatzizko baimenik gabe erabiltzea. Aldizkari hau dohainik banatzen da eta iragarleei zein harpidedunei esker argitaratzen da. Txantxangorri no se hace responsable de las opiniones y textos publicados en la revista. Queda prohibida la reproducción de textos o fotografías sin la autorización escrita correspondiente. Esta revista se distribuye gratuitamente y se publica gracias a los anunciantes y suscriptores.
4
Gaia
96. alea | 2019ko azaroa
Con el teatro por el mundo
Ensayo de la obra ‘Konplizeak’ creada el aĂąo pasado. ¡¡¡ Núùez
La actriz Ester Poveda dirige el grupo Txalo Talo, premiado en el Antzezmotz
D
Agurtzane Núùez Yarza
esde jovencita Ester Poveda comenzĂł haciendo teatro. Al principio estaba en el grupo del colegio, pero al terminar el instituto continuĂł, formando con sus compaĂąeros un grupo amateur. ÂŤFuimos a Nueva York y
todoÂť, recuerda. Natural de Elche, estudiĂł Arte DramĂĄtico en Murcia y, despuĂŠs, teatro y cine en Madrid. Hoy en dĂa es la directora del grupo de teatro Txalo Talo de Berrobi y profesora de teatro en la escuela Samaniego de Tolosa, ademĂĄs de colaborar con otros
grupos de teatro. Hasta que llegĂł a Gipuzkoa hace diez aĂąos, cuando conociĂł a su marido, siempre se moviĂł desde Elche. ÂŤMuchos me decĂan ‘vete a Madrid, que no sales en la tele’, pero yo soy muy teatrera, y me movĂa desde mi ciudad. He estado en
muchas ciudades de Europa, Ă frica, JapĂłn, etc.Âť, recuerda Poveda, que fundĂł varias compaĂąĂas de teatro. Aunque parezca que los actores tienen que llenar sala grandes, Ester Poveda comenzĂł haciendo teatro de calle. ÂŤTenĂa dos compaĂąĂas con las que
Gudari kalea 15, behea Tel.: 943 650 199 20400 TOLOSA 943 654 836
96. alea | 2019ko azaroa
hacĂamos teatro de calle, Barbaro teatro e Ă?bero. Los nombres son porque comenzamos haciendo temĂĄticas de mercados medievales, romanos, incluso barrocos. A mĂ me encantabanÂť, explica. A la vez colaboraba con otras compaĂąĂas con las que participaba en distintos festivales que se organizan en todas las provincias. ÂŤHace unos diez aĂąos un festival de la oralidad que se organizaba en Elche se hermanĂł con el que organiza Intujai en Tolosa, comenzaba allĂ y despuĂŠs de recorrer varios lugares, terminaba aquĂ. Entonces vine por primera vez, y despuĂŠs ya me quedĂŠÂť, indica, aunque continĂşa colaborando con algunos grupos.
Empezar de nuevo Las compaĂąĂas de teatro no las trajo con ella, asĂ que tuvo que comenzar su carrera teatral desde cero, con el hĂĄndicap del euskera. ÂŤUna chica que sabĂa que hacĂa teatro me ofreciĂł hacer un monĂłlogo en fiestas de Berrobi, lo hice varios aĂąos, hasta que una persona me preguntĂł a ver si formarĂa un grupoÂť. El ayuntamiento lo ofertĂł entre los cursos para
Gaia
5
En varias obras de teatro. ¡¡¡ E. Poveda
“
‘Zoro Eroak’, es la obra mĂĄs complicada que hemos hecho hasta ahora
�
mayores y ya llevan cuatro aĂąos. ÂŤEl primer aĂąo se apuntaron bastantes, luego bajo y ahora fijos estamos siete: Mikel Agirretxe, Aranzazu Rodas, AloĂąa Izagirre, Oihane Vergara, Joseba Izagirre, Ana GoĂąi y yoÂť El grupo en el ‘Match de improvisaciĂłn’. ¡¡¡ E. Poveda ÂŤEste aĂąo le hemos puesto nombre, Txalo cuerda. Desde entonces ciĂłn’ con juez y tiempo, Talo, porque cuando ac- han estrenado cuatro que fue muy divertituamos por primera vez obras: ÂŤâ€˜Aingerutxoak’ do; ‘Zoro Eroak’, la mĂĄs se habĂa organizado una con fragmentos de obras complicada que hemos talo-jana y entre talo y de varios autores; un hecho hasta ahora, y que talo nos aplaudĂanÂť, re- ‘match de improvisa- solo lo hicimos una vez
anorgatxiki@gmail.com
Oria Etorbidea 4, LASARTE-ORIA
www.cristaleriaanorgatxiki.com
6
Gaia
porque exige que todos estemos en escena; y ‘Konplizeak’». La última es de creación propia y tiene su propia historia. «Una chica del grupo se animó a participar en el Antzezmotz, de teatro corto. El primer año le diri- Carteles gí, y al siguiente yo tam- de las obras del grupo bién participé», explica. Txalo Talo. ··· Núñez El año pasado dieron un paso más, ya que cinco explica. del grupo se animaron a Y es que al final, con el participar. «Ganamos el boca a boca, les han sapremio a la mejor direc- lido actuaciones en otros ción, mejor obra, y mejor pueblos. «Estuvimos en obra en euskera. Estamos el festival de Amaroz de encantados», dice. Tolosa, en Elduain y en «Con el dinero de los Areso, y nos quedan otras premios nos hemos com- tres», indica. Estarán el 8 prado telas, focos… para de noviembre en Altzo, y las próximas actuacio- el 15 en Amezketa, y en nes». Y el teatro fue la diciembre actuarán en base para la obra que pre- Abaltzisketa. sentaron en el pueblo. También les han ofreci«Este año también nos do actuar en festivales de presentaremos en Urre- teatro, pero hasta ahora txu, con una versión cor- no han podido acudir. ta, y luego haremos una «Los jóvenes están delarga en Berrobi y los de- seando ir, pero también más pueblos». El tema ya hay madres con niños lo tienen pensado: «que- pequeños y personas que remos aunar lo moderno trabajan, y es difícil tener con lo tradicional, hacer una semana para poder ir Ester Poveda. ··· Núñez un viaje en el tiempo», a participar».
96. alea | 2019ko azaroa
96. alea | 2019ko azaroa
Artikulua: Gure mundu txikia
7
El castor europeo sigue ascendiendo los ríos Martín García Garmendia > historias cercanas
Q
ue el castor europeo estaba en el río Arakil ya lo sabíamos, dado que en esa vertiente de Aralar también había alcanzado el Larraun, tal y como dijimos en números anteriores. Lo que ignorábamos es que había llegado hasta Etxarri Aranaz donde el río Arakil aún mantiene el nombre Burunda. Queríamos saber si había empezado a explorar ya ese afluente del Burunda citado como río Lizarrusti que baja desde Quifosa. Fuimos a ‘Lizarragabengoa’ a observar la zona, y allí tuvimos la suerte de toparnos con M.A. Lacunza que casualmente sabía mucho del tema. Nos confirmó
que el castor europeo ya estaba en el río Burunda donde había derribado algunos árboles además de roer otros tres, tal y como observaremos después. Nos acompañó a donde estaba un buen árbol derribado según vemos en las fotos, al tiempo que nos mostraba otros mordidos por el roedor. Según él eran de la familia de las ‘mimbres’ pero troncos gruesos según vemos en las fotos. Se sitúan en la orilla del río a unos 300 m. todavía del punto de unión con el río Lizarrusti. Cuando le pregunté si también han entrado en este último río me dijo que sí, aunque allí solo se han limitado a comer
corteza de árboles derribados en sus orillas por el viento. Me acompañó para verlo y también pude sacarles fotos; añadió con buen criterio, que dado el escaso caudal que suele tener esta ‘erreka’ en verano, no es fácil ahora que sigan remontando ese pequeño cauce hasta Lizarrusti puerto. Hoy en día desde su desembocadura han remontado unos 200 metros. El amigo Lacunza es un gran observador de su entorno pues comenta que también ha visto a la nutria de nuevo en el Burunda (ellos la citan como ‘irabea’ en vez de ‘igaraba’). Asegura, que los barbos, madrillas y esos nuevos cangrejos se-
ñal que hoy mantiene el río ayudaron a su regreso. Añade, que la nutria ahora tiene que competir con las garzas reales y cormoranes que abundan en el río. Tenacidad a ‘prueba de bomba’ la del Castor fiber, que desde hace unos 15 años que partieron desde un punto del Ebro, tan solo en esta ‘línea de cauces conectados’ que llevan al Burunda, remontaron parte del Aragón, Arga, ArakilBurunda (hasta Araya), y desde esta zona del Burunda también ya parte del río Lizarrusti que les aproxima aún más al cantábrico. Solo en esta ‘línea exploratoria’, desde 2003 remontaron unos 150 km. de cauce.
··· Steve Árbol raído y otro caído por los castores en Burunda. En pequeño, imagen de un castor.··· Martín García
8
Hizketan
96. alea | 2019ko azaroa
ÂŤInstrumentuaz maitemindu egin behar zaraÂť Ixak Oiartzabal > Musikaria eta irakaslea
L
anbidea eta afizioa uztartzen ditu Ixak Oiartzabalek. Musika irakasle izateaz gain, hainbat taldeen proiektutan parte hartzen du, beti ere, inprobisaziora lotua. -Instrumentu ugari jotzen dituzu. -Azkenean musika hizkuntza bat da. Hizkuntza hori ezagutzen baduzu, orduan beste batek baina erraztasun gehiago daukazu. Tresna desberdina da, baina hizkuntza berdina. Gero, adibidez, saxoa, zeharkako flauta, klarinetea... digitazioa eta fisikoki oso antzekoak dira. Niri, adibidez, oso zaila iruditzen zaizkit tronpeta edo txistua, ze hirurekin egin behar duzu dena, errazagoa iruditzen zait tekla bakoitzak badu bere soinua. -Zein instrumenturekin hasi zinen? -Kuriosoa da ze, txikita-
tik, hamabost-hamasei urterekin, nik saxofoia jotzen nuen. Niri orduan galdetuko bazenit ze tresna ez zenuke joko esango nizuke perkusioa. Ez zidan deitzen eta ez nuen ikusten nire burua gai horretarako. Gero hasten zera tonto moduan eta gaur egun gustura nabil. Saxoa utzi nuen perkusioa egiteko bakarrik, eta gero berriro hartu nuen. Musikan, beste gauza Ixak Oiartzabal Loatzoko bandarekin.¡¡¡ Núùez batzuetan bezala, tresnaz maitemindu egin behar nean pixka bat konplika- edo baritonoa, tresna zara. Ez dago zugan, ger- tuagoa da. Musika nire ezberdina dela, eta ez, tatzen zaizu edo ez. gustuko gauza bat denez, saxofoia bera da. -Lanbidez irakaslea saiatzen zara hori beraiei -Zein taldetan zaude zara. helarazten. gaur egun? - Orain dela 15 urte Loa- -Jotzen dituzun instru- -Bi proiekturekin nago, tzo Musika Eskola sortu mentu guztiak irakas- batez ere: Makulu ken, zen, orduan hasi nin- ten dituzu? Lasarte-Oriako talde tzen hemen lanean, eta -Gaur egun, perkusioa, bat, eta gero beste talde oso kontent. Gertatzen bateria eta saxofoia bat daukat lagun batzuedena da, irakasle bezala, erakusten dut. Eta gero kin, Peppermint Quartet musika tresna erakusten saxofoia altua, tenorra... izenekoa. Makulu Kenen dudanez, ikasle batekin teknika berdina da. Jen- afrobeat egiten dugu. bakarrik nago, orduan deak pentsatzen du so- Euskadin afrobeat talde erreza da. Taldeak dire- pranoa edo tenorra, altua bakarra gara eta estatuan hiru edo lau izango gara, estilo oso berezia delako. Tio Teronen Semeak taldean ere ordezkoa naiz, tresna ezberdinak jotzen ditudalako. Lau musikari dira eta lauen ordezkari gisa aritu naiz. Nire mu sika ibilbidea urte asko-
96. alea | 2019ko azaroa
Hizketan
9
Makulu Ken eta Peppermint Quartet taldeetan jotzen.¡¡¡ tan nire anaia Erramunen ondoan joan da. Taldeak izan ditugu elkarrekin, Banja Luka izeneko bat eta PDK-2 izeneko bestea, beti inprobisaziotik eta sormenetik. -Inprobisazio aldera jo duzu. -Gaur egun gehiago gustatzen zait musika inprobisatu daitekeena, horregatik egiten ditudan estiloetan beti inprobisazioa dago. Baina gero bestea probatzen duzunean esaten duzu ‘ze ondo, ze atsegina’. Nahiago dut inprobisatzen den musika, baina horretan ere gauza asko ondo lotuta daude. -Taldeko abestiak zuek idazten dituzue? -Bai, kantak guk egiten ditugu. Makulu Kenen, orain ari gara disko berria grabatzen, eta biz-pahiru kanta nire ideia dira. Taldeetan batek eramaten du ideia eta gero denen artean lan-tzen da, bai-
na pixka bat parte hartu dut, eta hori polita da. Peppermint Quartet-en kanta denak ez dira nereak, baino ideiak bai nik emandakoak. Nire-tzako musikan inor ez da originala, orduan, zurea ez da deus. Zuk jasotako ideietatik zeozer sor-tzen duzu, baino zurea izatera... denok gera pixka bat pirata. -Talde famatuekin ere lan egin duzu. -Bai, lanean hasi eta berehala Amaia Zubiriarekin Tio Teronen Semeak taldeko emanaldian.¡¡¡ Núùez egon nintzen musikari, eta gero, berarekin eta mitikoenetako batean. gon. Fringe izeneko jaialPascal Gaignerekin lan Gauza interesgarrietan di batean egon gara eta egin nuen antzerki obra parte hartzeko zortea egunero saio bat genuen. batean, Federico Garcia eduki dut. Musikarekin Igandean gauza berezi Lorcaren ‘Yerma’. Beti, gertatzen da dauzkazu- bat egin genuen. Musika uste dut, zortea eduki la opari modukoak. Uda jaialdiaz gain dago litedudala, ze bidera ate- honetan adibidez, egon ratura jaialdi bat. Han ra zaizkit gauzak. Gero, naiz Makulu Kenekin as- Harkaitz Kano eta Danele perkusio-jole bezala tebete Ibizan. Lagunen Sarriugarterekin, Joseba, Negu Gorriaken ‘Borre- artean zaude eta prime- Eider eta hiru musikariok roak baditu mila aurpegi’ ran pasatzen duzu. Etxera saio bat egin genuen. Dadiskoan parte hartu nuen etorri eta astebetera Tio nele eta Harkaitz irakurtestudioko musikari mo- Teronekin egon ginen zen eta gu musika jotzen. dun, Euskadiko diskorik beste astebete Edinbur- Oso polita.
 Â
10
96. alea | 2019ko azaroa
Artikulua: eguraldia
Udazkenaren taupadak eguraldiarenak barne Joxe Landa, eguraldian aditua
U
rtaro denak dute zerbait berezia eta udazkenak ere baditu hainbat bitxikeria. Bitxia da, adibidez, hainbat zuhaitzek beren jantziak kentzea negua datorrelako. Gu negu gogorretik babesteko jantzi egiten gara ez hoztu eta ez bustitzeko. Arbolak biluzik geratzen dira lo egon behar duten garairako. Hasita daude beren jantziak botatzen. Beren zikloa bukatu delako hostoak ihartu eta jausi egiten dira gero orbelak haizearekin jolasean bazterrak zikinduz. Pena ematen du baina horrelaxe da itxura denez naturaren martxa. Fruta eta abar uzta bikainak eman dituzte. Orain kolore gorrizta hartu dute eta laster enborra eta zotza besterik ez zaie geldituko. Horrela neguan atseden hartzeko prest, udaberrian esnatu eta berpiztu daitezen. Izan ere, negua dugu aparteko urtaroa naturari dagokionez. Beraz, udazkenean bukatuko litzake udara. Naturak ere bederatzi hilabete esna pasatzen ditu eta hiru hilabete lotan. Gu ere
¡¡¡ AnnaER horrelatsu ibiltzen gara. Udaberria egunsenti eta udazkena iluntze. Horrela udazkenak ere baditu bere berezitasunak. Alde batetik tristezia pixka bat nabaritu ohi dugu, egunak mozten joatea penagarria da. Eguraldia ere goibelago eta euritsuago izan ohi da. Neguaren atarian gaudela pentsatzeak ere ematen du halako ikara antza. Uda partean bi solairuko eguraldia egon ohi da askotan. Eguratsaren goi geruzetan zirro hodei eta trumoi lainoak beren kontura eta behetan berriz ipar haizearen laino maskal ganduak. Solairu bakoitzak bere jokoa erabili ohi du. Udazkenean aurrera goazen heinean nahasten
hasten dira bi solairu horiek eta biak harrapatzen dituzten fronte sendoak mendebaldetik etorri eta noiz nahi zeharkatuko dute lurraldea. Hala ere, eguraldiaren aldetik hego haizea izan ohi da udazkenenaren seinalea. Sarriago azaldu ohi da haize mota hori. Batzuetan zakar samar eta beste batzuetan oso epel ere bai. Foeng efektoa deitzen zaion egoera berezi hori sortu ohi da noiz nahi. Kostaldeko mendi kateak igarotzerakoan hego parteko mendi maldetan lagatzen dituzte hezetasunak eta beste aldera igarotzean berotu egin ohi da haize lehor hori. Horregatik udazkenean ere tokatzen dira egun beroak. Aurten ere izan
ditugu horrelako boladak. Uda giroa deitzeko adinakoak ere bai. Tipikoa da ere udazkenean mendebaldeko erasoak tartekatzea sarri samar. Euria eta freskurarekin mendi puntak elurrez zuritu ere bai. Antizikloiaren bare aldi bereziak ere izan ohi dira. Ihintza hori handia baldin bazen hego haizearen abisua zela esan ohi zuten. Lertxunaren hostoa oso geldi bazegoen, aldi baterako giro ona. Zapoak gogotik kantatzen bazuen iluntzean, hurrengo egunean eguraldi txarra. Gauza bera egiten bazuen sakelak goizean, egun horretan ateri. Ipurtargiak ikusten bagenituen iluntzean, eguraldi ona seguru hurrengo egunean.
Sakonean
96. alea | 2019ko azaroa
11
El helecho, metas, clones y otras tradiciones Ha sido tan valioso que el reparto de helechales y su cosecha estaba regulado Alberto GonzĂĄlez otia@basozaina.com
E
l helecho es tan esencial en el paĂs del euskera, que el sĂŠptimo mes del calendario romano, septiembre, se llama ÂŤel mes del helechoÂť, iraila. AsĂ, la relaciĂłn que tenemos con esta planta sin flores ni hojas es profunda y como todo trato que se prolonga en el tiempo, con altibajos, emociones diversas o desavenencias. Hay identificados unos 12.000 especies de helechos, el que vemos en las metas es Pteridium aquilinum, tambiĂŠn llamado helecho ĂĄguila, ya que al cortar la fronde por la base del pecĂolo, aparece en el centro un dibujo en forma de ĂĄguila de doble cabeza. Ha sido tan valioso en la economĂa rural que el reparto de helechales y su cosecha estaba regulado en cada valle, comarca o concejo por una serie de
 Â? Â? Â?Â? Â? Â
Helechal junto a robledal en Ituren, Navarra. ¡¡¡ Alberto GonzĂĄlez normas no escritas pero de obligado cumplimiento, que en cada lugar podĂan ser distintas. Es el tradicional derecho consuetudinario del que tanto nos gusta presumir en cuadrilla bajo el sirimiri. Una vez almacenado en las metas se utilizaba luego como cama para ganado, ya que actĂşa como
insecticida natural en la cuadra y con la mezcla resultante se producĂa el imprescindible estiĂŠrcol del que dependĂa el rendimiento de las huertas. Todo parece indicar que en esta estrecha relaciĂłn que mantenemos con el helecho, nosotros estamos al mando, el hombre maneja la planta y se
beneficia de ella, pero los datos objetivos indican lo contrario. Pteridium aquilinum es una de las cinco plantas mĂĄs abundantes en todo el mundo, de origen desconocido, tiene mĂĄs de 300 millones de aĂąos de antigĂźedad. Es mĂĄs viejo que otras muchas especies que con fascinaciĂłn
12
96. alea | 2019ko azaroa
Sakonean
Construyendo la meta.··· A.González
Descargando helecho.··· A.González
Metas de helecho, caserío Aragor en Gaztelu.··· A.G.
llamamos fósiles vivientes. Cuando vemos en verano un helechal, con miles de tallos del que cuelgan las aguileñas frondes, es probable que estemos ante un único individuo clonado una y otra vez a sí mismo y comunicado bajo tierra por una compleja red de raíces y rizomas que pueden superar el metro y medio de profundidad. La edad del clon puede superar los 600 años, el mito de la inmortalidad hecho helecho.
cuenta en análisis convencionales. Una vieja leyenda que recorre todo Europa relata el mito de la flor del helecho que florece la víspera de San Juan. Para encontrarla y verla solo una única vez en la vida, hay que buscarla de noche y en soledad. La imposible flor del helecho nos enfrenta al precio que hay que pagar por todas las riquezas que nos proporcionará, la desoladora soledad de un bosque protegido por duendes y espíritus. En cada concejo o caserío hay alguna tradición con el helecho como protagonista. Juan Garmendia Larrañaga con su ini-
Planta invasora En muchos lugares está considerada como una peligrosa planta invasora, tóxica y global, es
la única planta superior capaz de generar tumores cancerígenos en el ganado. La alarma surge en Costa Rica cuando se comprueba el contagio de tumores cancerígenos por consumo de carne de ganado que había pastado helechos; en 1983 se identifica la toxina causante. Esta es la única vía de contagio comprobada aunque se advierte de posibles riesgos de contaminación de acuíferos por la ingente cantidad de esporas que producen. Aquí el ganado evita el helecho, el pastor sabe el peligro y lo maneja en consecuencia, no hay apenas datos de aguas porque no se tiene en
mitable sencillez basada en trabajo de campo, relata cómo en muchos pueblos, el ramo de San Juan entre otras plantas siempre lleva helecho. Una vez bendecido se guarda en la ganbara colgado de un clavo, como protección del hogar para evitar el rayo u otros males. Al año siguiente se depositará en la hoguera y comenzará un nuevo ciclo.
Oportunista En el siglo pasado era común ver helecho protegiendo el pescado, las ostras, envolviendo el queso o como cama protectora de frutos del bosque. Este otoño, un buen cazador y amigo me rega-
96. alea | 2019ko azaroa
Sakonean
13
Helecho cortado y flores de otoùo en los prados. A la derecha, meta en el valle de Malerreka, Navarra.¡¡¡ A. G.
Crean una red de raĂces y rizomas que pueden superar el metro y medio de profundidad En muchos lugares estĂĄ considerada una peligrosa planta invasora, tĂłxica y global lĂł unos boletus protegidos por helecho que disfrutamos sin remilgos. El verdadero peligro de Pteridium no estĂĄ en que sea cancerĂgeno, sino su facilidad para invadir tierras
 Â€ ‚ ‚ƒ „  … ‚†  ƒ ‡ Â… Â
El helecho se carga en familia en el remolque.¡¡¡ A.Gonzålez abandonadas que acaban en fuegos descontrolados. Con los incendios, esta especializada planta pirófita termina con to-
 � � � �� � � � ��� � � � �
dos sus competidores. Un novedoso y esperanzador proyecto ha identificado el compuesto insecticida natural del
helecho y se intenta convertirlo en ariete para hacer rentable su cosecha y evitar asĂ la infestaciĂłn de terrenos abandonados.
14
96. alea | 2019ko azaroa
Artikulua
Cosas pequeñas
Jose Antonio Pagola, teólogo
V
ivimos ahogados por malas noticias. Emisoras de radio y televisión, noticiarios y reportajes descargan sobre nosotros una avalancha de noticias de odios, guerras, hambres y violencias, escándalos grandes y pequeños. Los «vendedores de sensacionalismo» no parecen encontrar otra cosa más notable en nuestro planeta. La increíble velocidad con que se extienden las noticias y los problemas nos deja aturdidos y desconcertados. ¿Qué puede hacer uno ante tanto sufrimiento? Cada vez estamos mejor informados del mal que asola a la humanidad entera, y cada vez nos sentimos más impotentes ante ella. La ciencia nos ha querido convencer de que los problemas se pueden resolver con un poco de técnica y de poder. Y nos ha lanzado a todos a una gigantesca organización y racionalización de la vida. Pero este poder organizado no está ya en manos de personas sino en las estructuras. Se ha convertido en «un poder invisible» que se sitúa más
··· 41330 allá del alcance de cada individuo. En gran parte, este se ha convertido en mero ejecutivo, atrapado en un sistema de relaciones que ya no puede dominar. Entonces, la tentación del individuo es grande. ¿Qué puede hacer uno para mejorar esta sociedad? Más de uno piensa que son los grandes y poderosos, los que detentan el poder político o económico, los que, por si solos, han de operar el cambio que necesita esta humanidad para ser mejor y más feliz. Y no es así. Hay en el evangelio una llamada
dirigida a todos, y que consiste en sembrar pequeñas semillas de una nueva humanidad. Jesús nos habla de coswas grandes. El reino de Dios es algo muy humilde y modesto en sus orígenes. Algo que puede pasar tan desapercibido como la semilla más pequeña. Pero algo que está llamado a crecer y fructificar de manera insospechada. Quizás necesitemos todos aprender de nuevo a valorar las cosas pequeñas y los pequeños gestos. Probablemente no estamos llamados a ser héroes ni mártires cada
día, pero a todos se nos invita a vivir poniendo un poco de felicidad en cada rincón de nuestro pequeño mundo diario. Un gesto amigable al hombre que vive desconcertado, una sonrisa acogedora a quien está solo, una señal de cercanía a quien comienza a desesperar, un rayo de pequeña alegría en un corazón agobiado... no son cosas grandes. Son pequeñas semillas del reino de Dios que todos podemos sembrar en una sociedad complicada y triste, que ha olvidado el encanto de las cosas sencillas y buenas.
1. alea 96. alea| |2013ko 2019kohilabetea azaroa
Argazkiak
15
XVII. mendeko Erretaula nagusia. Behean, Errosarioko Andre Mariaren bi irudi.··· Nuñez
Ugarteko Errosarioko eliza | Amezketa Amezketako Ugarte auzoan dago kokatuta Errosarioko Andre Mariaren eliza. Gaur egungo eraikuntza XVI. mendekoa da, 1568an agertzen da dokumentuetan lehen aldiz, baina parrokia lehenagotik zegoela erakusten du portada erromanikoak, Gipuzkoako erakusle zaharrenetarikoa dena. Sarreran hiru arkiboltadun erdi-puntuko arkua du. Hala ere, aurrean eraikitako apaiz-etxeak ez du sarrera osorik ikusten uzten. XVII. mendean eraikinari alboetako kapilak gehitu zitzaizkien. Erretaula nagusia Pedro de Latijerak egin zuen 1684 urtean, eta 1703an Francisco Barrenecheak egin zituen irudiak. Ondorengo urteetan irudiei urreztatu egin ziren. Irudi nagusiak Errosarioko Andre Maria erakusten du Jesus haurra besoetan duela, esku batean liburu bat eta bestean bedeinkapena emanez dagoena. Alboetan Santo Domingoren eta San Franciscoren irudiak daude. Goiko aldean, berriz, Kristo gurutziltzatua dago, San Juan eta Ama Birjinaren irudiekin. Gainera, San Joseren eta San Luis Gonzagaren irudiak daude beste erretaulatan. Jaiak urriaren 7aren inguruan ospatzen dituzte, Errosarioko Andre Mariaren egunean. Mezaren ondoren, Errosarioko Andre Mariaren pausua ateratzen
dute auzoan. Nabarmena da ere Ugarteko Ingurutxoa, egun horretan dantzatzen dena. Bedaioko Ingurutxoarekin batera, mota horretako dantzen erakusle bakarrak dira Gipuzkoan.
Argazkiak
16
11. alea | 2012ko urria
Azkar-azkar Basoaren sakonean begi bistan egon ez arren, animalia ugari bizi dira. Udazkenean hainbeste ezkur, gaztaina eta fruiturekin, janari ugaria izaten dute negua igarotzeko. ··· Núñez
Zein animalia da ? a k n o err
Argazki
Bidali zure erantzuna txantxangorri@txantxangorri.info helbidera zure datuekin (izen-abizenak eta telefonoa) edo deitu 943.698.996 telefono zenbakira. Urtean zehar argitaratzen ditugun argazkiak asmatzen dituzuenon artean bi lagunentzako bi bazkari zozkatuko ditugu. Anima zaitez! Txantxangorrik adierazten du lortutako datuak ‘4. Argazki Erronka fitxategian sartuko direla lehiaketak irauten duen denboran eta zozketa egiteko eta saridunekin harremanetan jartzeko helburuarekin. Datu hauek konfidentzialtasun osoz tratatuko dira eta legez ezarritako segurtasun neurrien babesean gordeko dira. Era berean, datuen jabeei jakinarazten zaie datuok ikusteko, zuzentzeko eta ezabatzeko eskubideak erabili ahal izango dituztela Legeak aurreikusten duen moduan.
11. alea | 2012ko urria
eto R fotográfico
Argazkiak
17
¿Qué animal es?
Envíanos tu respuesta a txantxangorri@txantxangorri.info con tus datos (nombre, apellídos y teléfono) o llámanos al 943.698.996. Entre todos los que acertéis las imágenes publicadas durante este año sortearemos dos comidas para dos personas. ¡Animate!
Txantxangorri informa que los datos se incorporarán al fichero ‘4. Argazki Erronka’ durante el tiempo que dure el concurso y con el único objetivo de realizar el sorteo y ponerse en contacto con los premiados. Los datos obtenidos serán tratados con total confidencialidad y se conservarán bajo las medidas de seguridad legalmente establecidas. Asimismo, le informamos de la posibilidad de que ejerza los derechos de acceso, rectificación, cancelación y oposición de sus datos de carácter personal tal y como dispone la ley.
18
Kirolak
96. alea | 2019ko azaroa
G
Amaia Núñez Yarza
«Azken urteetan batere presio gabe joaten naiz» Jesus Mari Ormaetxea ‘Urki’ > Segalaria
··· Núñez
aztetan hasi zen sega munduan eta ordutik ez dio utzi txapelketetan parte hartzeari. Euskadiko txapeldun izan da hiru alditan eta Gipuzkoakoa bitan. «Horrekin konformatzen naiz», dio Jesus Mari Ormaetxea ‘Urki’k. Orain, parte hartzen jarraitzea du helburu nagusi. -Nolatan hasi zinen? -Hamasei edo hamazazpi urterekin hasi nintzen segarekin, eta gustatu egin zitzaidan. Lehendabizi Alemaniara joateko animatu ninduten, ehun metrotarako. Gero, Zaldibiako kuadrilla batekin, Altzo eta hauekin, hasi nintzen. Gipuzkoako Euskal Herriko txapelketarako animatu ninduten, eta gaur arte. -Familiatik datorkizu sega? -Pixka bat bai. Nire aita, Miguel, baserrian lanean asko ibili zen segarekin. Ez zen gu bezala urtero txapelketan ibiltzen, baina behin Jauregin atera zen, Hernanin, Urtain boxeolariarekin, Asteasuko beste batekin, Benito Otegi, eta Bernardo Irastorzarekin. Asteasuarrak irabazi zuen urte hartan. Urtain azkena izan zen eta nire aita hirugarren. Bestela, ez zen urtero ateratzen, baina beti gustatu izan zitzaion. Beragatik etorri zitzaidan niri afizioa. Aitak animatu zidan. -Ehun metroak zer lan mota da? -Ehun metro, 10x10 me-
96. alea | 2019ko azaroa
Kirolak
19
Aurten Gipuzkoako Txapelketako finalean, lanak amaituta; eta hirugarren postuko garaikurrarekin. ¡¡¡ Núùez troko koadro bat azkar eta ondo moztea da. Azkar eta gaizki mozten bazenuen, puntuatu egiten zuten. Hori da niri ondo eman ez zaidana. Oso teknikoa izan behar zara, burua oso preparatuta izan behar duzu. Hiru minutuko gauza da eta ondo hasi eta bukatu behar duzu. Akats bat egiten baduzu, joan zaizu. -Alemaniarrekin aldea dago? -Bai. Hangoak ez daude gu bezain prest hemengo txapelketarako, ordu erdi
edo ordubeteko lanetarako. Horretarako bakarrik daude, 10x10erako. Haiei irabaztea zaila da, ia ezinezkoa. Han egon izan gara, han ere onak eta txarrak daude, baina hemengo onenekin ere ezin dugu lan horretan. Hona ere etortzen ziren. Mozketa mota hori oso teknikoa da, azkarra. Ez da ordu erdi edo ordubeteko lanetan bezala, urduritasunarekin edo gaizki hasten bazara, aldatzeko denbora ematen dizuna. Burua oso zentratua izan behar duzu.
- 30 urtetik gorako esperientzia. - Taldeentzako bidaiak, ezkontzak, eta abar. - Flota modernoa 21 eta 60 eserleku bitarteko autobusekin. - Ezinduentzako autobusak eta literadunak bidaietarako.
Euskal Herriko Txapelketan, 2010ean. ¡¡¡ J.O. -Segak berdinak dira? -Ez. Hemengo segak, hemengo txapelketarakoak, lodiagoak dira. Hemen eginak dira, kiloak botat-
zeko indar gehiago dute. Hango segak finagoak dira, ez delako kilo kontua, ondo garbitzea baizik. Finagoak dira eta ez
20
Kirolak
96. alea | 2019ko azaroa
duzu beheragotik moztu behar, goragotik moztu behar da. Jakin behar da ez duela balio orain goitik eta gero behetik moztea. Ez dago neurri zehatz bat, baina dena maila berean geratu behar da. Koskek penalizazioa dute. Gipuzkoako txapelketan modalitate hau ere jarri dute. Atera naiz txapelketan, baina gazteentzako lana da, oso azkar Lorezain-lanetan belarra mozten eskultura artean.··· Núñez egin behar duzu. -Hasieratik aurkeztu zinen txapelketetara? go gazteei irabaztea. Le-Bai. Lehenengo urtean henengo txapela 2003 Gipuzkoako txapelketan urtean irabazi nuen, ez nintzen finalera sartu. Irunen. Gero 2010ean Euskadikoan atera nint- hurrengoa Pikoketan, zen lehenengo urtean Oiartzunen, apustu hanfinalera iritsi nintzen, diak egiten ziren lekua, Beran. Uste dut azkena eta 2012an azkena. Gigeratu nintzela, baina le- puzkoako txapelketa bi hen urtea izateko, ez dago aldiz irabazi dut. Horregaizki. Finalera iristearen kin konformatzen naiz. animoekin, aurrera ja- -Entrenamenduak nola rraitu nuen. Garai hartan egiten dituzu? ia final guztietara iristen -Nik ez dut inoiz entrenintzen. Orain, 45 urte natzaile fisikorik eduki, ditut, eta gazteak indart- ez zait gustatzen zer egin su daude. Aurten ere Gi- behar dudan esatea. Lepuzkoako Txapelketako hengo kirolarien antzera finalera iritsi nintzen, egiten dut. Mendira joabaina Euskadikoan ez. ten naiz eta nik kontro-Oraindik jarraitzen latzen dut, ordu eta erdi, duzu, beraz. bi ordu egingo ditut. -Bai, lehengo urtean Gi- Besteetan mendira joan Euskadiko txapela irabaztean seme-alabekin.··· J.O. puzkoako hirugarren ge- eta serie batzuk egiten ratu nintzen. Jarraitzen ditut. Neguan gimnasio eta entrenamenduekin gustuko dut eta jarraitdut baina ez da lehen be- pixka bat egiten dut, bai- jarraitzeko aukera ema- zen dut. Ez dut lehiakezala. Nerbio gutxiagore- na segarekin hasten nai- ten dit ordutegiak. ta bezala hartzen, hobby kin noa. Lehen beti ho- zenean ez dut gimnasioa -Txapelketa batera bezala baizik. Orduan, rretan pentsatzen egoten ukitzen. Sega eta mendi iristean eta lehiaki- presio gutxiagorekin noa. nintzen. Orain, familia- pixka bat. Fondoa hart- deak ikustean pentsat- Lehenengo egitea zaila rekin eta lanarekin, ez- zera joaten naiz. Gero zen duzu ‘hauek iraba- da, baina ondo entrenaberdina da. Beste modu segarekin hasten naize- zi ditzaket’? tua noa. Ondo entrenabatera hartzen duzu. nean, segan zentratzen -Egunean duzun presioa tua banoa, pentsatzen Gaur egungo gazteek nik naiz eta ez hainbeste da. Orain, dudan adi- dut ‘besteak egun txarra hartzen nuen moduan mendian. Kontrolatu narekin, azken urteetan badu eta nik ona’, irabazi hartzen dute. Hobeto egin behar da. Lanak ere batere presio gabe joaten dezaket. Beti irabazteko agian, preparatzaile fi- lagundu dit kirol hone- naiz. Txapelak irabazi di- esperantzekin. Barrutik sikoa, fisioa, medikua… tan jarraitzen. Chillida tut, urte onak izan ditut badakizu zaila dela, baidute. Zaila da gaur egun- Lekuko lorezaina naiz eta nahikoa dut. Baina na irabazi dezaket.
96. alea | 2019ko azaroa
21
Ibilbideak
··· Núñez
Asteasutik Zizurkilera
A
steasuko Elizmendi auzoaren sarreran dagoen aparkalekutik abiatuko gara, errepidean gorantz joanez. Elizarako bidea hartuko dugu, zuzen jarraituz, hurrengo bidegurutzera iritsi arte. Elizaren azpiko bidera iristean, eskuinerantz joango gara, harrizko zubi baten azpitik pasatuz eta ondoren elizaren atzetik. Eraikinari buelta eman eta zuzen jarraituko dugu etxeen artetik.
Azken etxearen ondoren, eskuinera, beherantz, doan bidetik jaitsiko gara, eta segituan beste bidegurutze batekin topo egingo dugu, Upazan izendatzen duen bidetik jarraituko dugu. Hasieran beherantz izango da bidea, baina segituan aldapan gora hasiko da, aldapa nahiko handiarekin. Ordu laurden inguruko bidea daramagunean, bidegurutze batera iritsiko gara, baina zuzen jarraituko dugu aurrerantz, bide nagu-
sitik. Bidea laua aldapa pixka batekin izango dugu, baina minutu batzuen ondoren aldapan gora hasiko da berriro. Ordu erdi inguruko bidea daramagunean, baserri batera iritsiko gara. Bideari jarraituz, atzetik buelta emango diogu desnibel handiko aldapa igoz. Horren ondoren, minutu batzuetan bidea nahiko laua izango da, hurrengo baserriaren ondotik igarotzerakoan pixka bat jaitsi ondoren, gorantz egingo du bideak.
Hemendik aurrera, baserrien artetik doa bidea, aldapa handirik gabe. Ordu bete ibili garenean, aldapa behera baten ondoren, errepide batera iritsiko gara. Ezkerrerantz joango gara, eta ordu laurden inguruan Zizurkilgo plazara iritsiko gara.
Iraupena: 1 o. 15 min. Zailtasuna: ertaina Desnibela: 126 m. Distantzia: 5,5 km. Irteera: Asteasu
22
Ibilbideak
96. alea | 2019ko azaroa
Inguruan Asteasuko San Pedro eliza Elizmendi auzoan dago kokatuta eliza, muino batean. Gaur egungo eraikuntza XVI. mendekoa da, baina aurreko eraikin bateko aztarnak ageri dira bertan. Adierazgarriak dira erretaula nagusia eta bataiarria. Barroko estilokoa da erretaula nagusia eta erdian Juan de Anchietak egindako taila du. Hala ere, erretaulako gainerako zatiak XVIII. mendean galdu ziren. Bataiarria, berriz, harri oso batean dago egina, eta bertan ageri da Asteasuko armarria bi aingeruk eutsia
San Millan oinetxea San Millan leinua Zizurkilgo eta Aiztondoko bailarari lotua egon zen mendeetan. Zizurkilgo elizak izen bera hartzen du. Dorretxea elizaren ondoan dago eta San Millango markesak bere jaun nagusiak ziren. Azken hamarkadatan baserri bezala erabilia izan den arren, jauregiaren elementu nagusiak mantentzen ditu, hala nola, bi leiho biki bere mainelarekin, baita fatxada nagusian dobeladun bi ate beheko solairuan eta beste bi lehenengoan. Joan den mendean desagertu zen kanpoko eskailera batetik sartzen zen lehen solairura.
Zizurkilgo San Millan eliza Gipuzkoan izen horrekin ageri diren lau parrokietako bat da Zizurkilgoa, Arlaban portuaren inguruan ez dagoen bakarra: Bergaran, Aretxabaletan eta Leintz-Gatzagan daude gainerakoak. Nabe bakarreko eliza da, gurutze-gangarekin, eta barroko estiloko atearekin. Deigarria da atariko egurrezko egitura. Erretaula nagusia Felipe de Azurmendik egina da. Elizako zaindariaren eguna azaroak 12an ospatzen da, baina herriko jai nagusiak Ama Birjinaren egunean dira, abuztuan.
Pedro Mari OtaĂąo Bertsolari sendi bateko kidea zen. Zizurkilgo Errekalde baserrian jaioa aita, aitona, amona, osaba eta arreba ere bertsolariak zituen. Amagandik, berriz, kultura maila altua jaso zuen. Bertsolaritza eta poesia jasoaren artean kokatu ziren bere lanak. Gazte zirela aitak Karidadeko Benta eraiki zuen Adunarako bidegurutzean, bertan entzun zituen garaiko bertsolari ospetsuenak. Hemezortzi urterekin Argentinara joan zen, Bigarren Karlistalditik ihesi, eta han sortu zituen lan gehienak. Argentinan hil zen 53 urterekin, 1910ean.
96. alea | 2019ko azaroa
Artikulua: bertsotan
23
Umetako oroigarriak
Txomin Garmendia, bertsolaria
U
me edo gaztetxo giñan garaiko kontuak iñoiz ez dirala aztutzen esango nuke, eta orietako batzurekin borobildu nai nuke nere idazlan au. Bear bada ume giñanean ez ainbeste, baiña ezaugeran osatzen gozela konturatzen gera zenbat kontraesan ibiltzen degun gure artean. Zorioneko dirua! Diruak ez dula zorionik ekartzen, dirua galgarri degula askotan, dirua nagusi txarra dala, bearrezko degun arren; eta orrelako edo antzeko kontuak erabilliko ditugu diruz izketan asten bagera. Eliza bera ere, ez degu ikusiko diruaren alde itzegiten; beartsu eta arloteak jasoko ditu zeruetako erreinura. Oriek danak ala izango dira, baiña mundu ontan zeiñek sortzen du diruak bezelako irriparrik? Irripar orren beste alderdia asarrea dalarik. Bi anai omen ziran alkarrekin oso ondo konpontzen ziranak, eta adiskide batek galdera au egin omen zien: -Zuek bi anaiok
ain ondo alkarrekin konpontzeko zer arrazoi dezute? -Guri gurasoak etziguten xentimorik utzi eta orregatik konpontzen gera ain ondo. Irakurle onari itz gutxi. Berrobiko eliz barruak eta eliztarran oiturak beste erri askotakoren berdintsuak izango ziran noski, igande ta jai egunetan bi meza izaten genitun; bat, goizen 7,30tan eta 10tan meza-nagusia. Aldarean ondoren, dozenerdi bat banku erdian ibilbidea zala; ezkerrekoan ume neskatoak jarriko ziran eta eskubikoan mutillak. Andik atzera sillak izango ziran, eta ori emakumean lekua zan eta orren gaiñean korua eta au, gizonezkoan eta organistaren lekua zan. Meza-nagusiaren aurretik, apaizak lenengo bankuan zala errosarioa errezatuko zun; emakumeak etorri ainbean sartuko ziran elizara, ez ordea gizonezkoak, auek ordua etorri arte kanpoan kontu kontari. Ama zanak enkargu au ematen zigun mezanagusirako jazten giñanean: “Errosarioa esatea
Berrobi.··· Guregipuzkoa/CC BY-SA/Ojanguren sartu gero, kanpoan egon gabe”. Mutikoen banku orietan aldika-aldika gizon elizgoien bat-edo, ikusiko gendun, baiña gaiñontzean...? Eliztar berezia. Berrobitik kilometro batera paper-pabrika sonatu bat dago, bertako nagusiak pabrikaren ondoan txalet eder bat zeukan, ‘Kalparsoro Zarra’ izenordez ezagutzen genduk nagusi onek, txalet orretan pasatzen zun udara eta jaiero Berrobira etorriko zan meza-nagusira. Baiña au etzan kanpoan geldituko kontu kontari beste gizonezkoak bezela, zuzenean errosarioa errezatzen ari zan apaizaren bankuan jarriko zan, bai Don Rikardok ongi etorri ederra egin ere irripar batekin.
Zer arrazoi zala uste dezute orretarako? Garai artan monagilloak limosna biltzeko kaja bat ibiltzen zun eta txanponak sartzeko zuloa zun juxtu samarrean, eta Kalparsori ori an ibiltzen zan larri samar duroko papera bi dobla egin eta zulo orretan sartu eziñik. Gure auzoko mutil zar bateri ere onela entzun nion bein: “Gizon ori etortzen dan bitartean jarri sikina platera bat”. Irakurle, ondo jabetu zera noski nik diotenaz? Kontraesanak badu guregan indarra, diruak berekin du bere irriparra; eziñak berriz gertu miña ta negarra, egi ori daukagu aitortu bearra.
Gastronomia Negurako bitaminak
96. alea | 2019ko azaroa
24
Egunero jaten dugulako, garrantzitsua da oinarrizko ezagutzak izatea
E
Agurtzane Núñez Yarza
guraldi ona bukatu eta hotza hastearekin batera lehenengo katarroak hasten dira. Horiei aurre egiteko zitrikoak izan dira jaki garrantzitsuena, eta justu neguko hilabeteetan dute sasoi onena laranjak, limoiak, limak, mandarinak eta pomeloak. Azaroan hasi eta maiatzera bitartean lortuko ditugu zitriko onenak. Izatez, Asian dute jatorria fruta-arbolek, tenperatura tropikalekin eta beroekin, nahiz eta gaur egun produkzioaren gehiengoa Mediterraneo inguruan egiten den, eta bereziki Espainian. Europako lehen ekoizlea da eta munduko laugarrena. Bost fruta bakarrik diruditen arren, guztira mila espezietik gora daude. Horiei zidroa gehitu behar zaie. Jateko erabiltzen ez bada ere, gozogintzan eta perfumeak egiteko erabiltzen da dituen bere olio esentzialek duten usain sakonagatik. Zerbaitengatik ezagunak badira zitrikoak, duten C bitaminagatik da. Hori da ere hein handi batean hain osasuntsu egiten dituena, eta sinesmenek aurkakoa badiote ere, orduak igaro behar dira bitaminak galtzen
Pomeloak, laranjak eta limoiak, granadekin batera.··· FreePhotos Yakovleva
Mandarinak zuhaitzean.··· FreePhotos hasi aurretik. Dauzkaten azido zitrikoak digestioa egiten eta zauriak sendatzen laguntzen du, azala eguzki izpietatik babesten du edota beherakoak mozten ere laguntzen du. Hori bai, ez dira C bitamina ge-
Limak eta limoiak.··· Samueles
hien duten fruituak, kiwia baita bitamina honen kantitate gehien duena. Baina, C bitaminaz gain, beste hainbat propietate ere badituzte. Bistakoena duten ur kantitate altua da, duten
zuku ugariarekin, eta horrekin batera zuntz asko daukate. Zuntzaren gehiengoa fruta inguratzen duen zati txurian dago, beraz, zuritzerakoan ez da komeni dena kentzea. Zapore onena eduki ez arren, osasuntsua da.
96. alea | 2019ko azaroa
Gastronomia
25
Zuntzaren gehiengoa fruta inguruko zati txurian dago, ez da komeni dena kentzea Ez dituzte propietateak galtzen, eta zukua, nahi izanez gero, izoztu daiteke Daukan ur kantitateak eta zuntzak kaloria gutxi edukitzea egiten dute, eta ondorioz, pisua jaisteko fruta egokia da. Zuku horrek dituen propietateek kolesterol maila jaisten laguntzen dute. Zuntza, berriz, idorreriaren aurkakoa ere bada. Bestalde, potasioa, kaltzioa edota magnesioa dituzte zitrikoek. Kaltzioa egokia da hezurrak eta hortzak osasuntsu edukitzeko. Mineralek eta bitaminek, berriz, gorputzari neguan sendo irauten laguntzen diote, hain zuzen ere, katarroak, hotzeriak eta bestelako gaixotasunak ekidinez.
Freskoan edo zukuan Zitrikoen artean hiru, laranja, mandarina eta pomeloa, dira bere ho-
Laranjak, bere horretan edo zukuan, zitrikorik ohikoena.¡¡¡ Pixel2013 rretan jan ohi direnak, zapore gozoagoa dutelako. Limoia eta lima, berriz, batez ere zukuak egiteko erabiltzen dira. Guztiek, hala ere, olioesentziak dituzte azalaren kanpoko aldean, eta hori birrinduta sukaldaritzan ugari erabiltzen da, batez ere gozogintzan, postreei zaporea emateko. Zukuez gain, hala ere, modu asko daude zitrikoak kontsumitzeko, ez baitituzte propietateak galtzen, eta zukua, nahi izanez gero, izoztu daiteke. Fruituak kontserbatzeko ez dira
PINTURA DECORATIVA DECORACIĂ“N - MANUALIDADES
BEASAIN
  TOLOSA
Arteka Tolosa
zertan hozkailuan gorde behar, baina horrela egin daiteke. Laranja zein limoiarekin mermeladak ere egin daitezke, azukrearekin egosita, gosaritarako edota postreei gehitzeko. Edozein errezetei ukitu freskoa ematen diote laranjak edo limoiak, eta arrainak zein haragiak laguntzeko erabili daiteke. Oilaskoarekin limoia
erabili ohi da, baita arrain askotarako, baina laranja zukua ere gehitu daiteke, betiko platerari zapore berezia emateko. Egosterakoan zukua gainetik gehitzeaz gain, jakiak zukuekin ere marinatu daitezke ordu batzuk, zapore guztia har dezan. Entsaladetan ere jan daitezke, eta, nola ez, fruta mazedonietan.
26
96. alea | 2019ko azaroa
Artikulua: osasuna
Azukrea
Julian Bereciartua, medikua
G
arrantzia handikoa da gizakion e l i k a d u ra ra ko. Bizitzan behar ditugun kaloriak, azukreak edo karbono hidratoak ematen dizkigu. Gehiegi hartzen badugu, gibelean edo giharretan biltzen da, geroago, ariketa fisiko gogorrak eta luzeak egin ondoren, azukrearen beharra nabaritzean, odolera isurtzeko. Kirolariek ondo asko ezagutzen dute egoera hori. Estualdietan, gure gorputzak gibelera jotzen du laguntza eske, biltegiratutako azukrea aska dezan eta, hala, minutu gutxitan, galdutako indarrak berreskuratze-
“
Azukre asko jan eta ariketa fisiko gutxiegi egiten bada, koipe bihurtzen da
ko. Azukre asko kontsumitzen duen pertsonak, ariketa fisiko gutxiegi egiten badu, koipe bihurtzen da. Horregatik, gozozale gehienak gizenegiak daude. Azukre iturri garrantzitsuenak dira ogia, pastak, gailetak, arroza eta platanoa. Baina gure gorputzean gertatzen den azukrearen gehitzea ez dator beti iturri horietatik, diabetea deitzen zaion gaitzagatik baizik. Gehienetan, diabetea herentziazko gaixotasuna da eta Euskal Herrian 50 urtetik gorako %5ek izaten du. Gaixotasun larria da baina hori duten askok ez du horrela ikusten. Diabeteak zeharo hondatu dezake gizakiaren burmuina. Kanadiar Banting eta Best jaunek aurkitu zuten diabetearen aurkako tratamendua, intsulina, 1921ean.
¡¡¡ Congerdesing
96. alea | 2019ko azaroa
Gastronomia
27
··· Argazkia: Núñez
Tarta de limón Celebrar las ocasiones especiales con un postre diferente es habitual. Si queremos hacerlo en casa lo más fácil suele ser hacer un bizcocho, pero sin mucha más dificultad, se pueden hacer recetas más elaboradas. Esta receta de limón es muy fácil de hacer y con un marcado sabor a cítrico.
Ingredientes: -275 gr. de galletas a -150 gr. de mantequill -200 gr. de azúcar sada -300 gr. de leche conden -4 huevos grandes -Zumo de dos limones limones -Ralladura de los dos corar -Mermelada para de
1 2
En un bol desmenuzaremos las galletas hasta hacerlas polvo. Calentaremos un poco la mantequilla para derretirla y lo agregaremos a las galletas trituradas. Lo mezclaremos todo bien hasta conseguir una pasta.
Calentaremos el horno a 190 ºC y hornearemos la masa, en el bol, durante apenas cinco minutos. Retiraremos del horno en seguida y lo dejaremos enfriar antes de colocarlo en un molde cubierto de mantequilla y harina. Aplastaremos bien la masa de galletas en el fondo.
3
Separaremos las yemas de las claras de los cuatro huevos. A parte, limpiaremos y rallaremos los limones, y los exprimiremos. En un cuenco batiremos bien las yemas y le añadiremos la leche condensada, el zumo de limón y la ralladura. Lo mezclaremos todo bien.
4
Montaremo las claras a punto de nieve y, poco a poco, agregaremos el azúcar. Cuando esté listo, añadiremos la crema y los mezclaremos con cuidado para que no se baje el punto de nieve. Lo pondremos en el molde y lo hornearemos durante 35 minutos a 200 ºC. Una vez hecho, lo dejaremos enfriar y lo tendremos en la nevera hasta que lo vayamos a consumir
28
96. alea | 2019ko azaroa
Artikulua: eskulanak
Floreros otoñales
Olivia Sánchez, sortzailea Considerando la estación en la que nos encontramos, en esta ocasión os propongo realizar unos floreros con motivos otoñales, y de paso reciclar algunos bricks de leche o zumo que tengáis a mano. Si os dais un paseo por el campo podréis encontrar ramas y flores secas y en zona de robles, caperuzas de bellotas. Con estos elementos podréis hacer unos bonitos y económicos floreros.
1
Limpiaremos y secaremos bien los envases. Con el cúter cortaremos cada uno de ellos a la altura deseada. En el caso de poner más de uno, quedaran mas estéticos a diferentes alturas.
Materiales -Bricks -Caperuzas de bellotas, ramas secas y flores -Pasta relieve -Pintura acrílica marrón -Imprimación -Pistola de silicona -Cuter y pinceles
2
Aplicaremos una mano de imprimación y dejaremos secar. En el caso del florero con caperuzas de bellota, le daremos una mano de pintura acrílica marrón para disimular los huecos entre las mismas. Para los demás, teñiremos con pintura acrílica del color que queramos la pasta relieve y la aplicaremos con una espátula sobre el envase. Antes de que la pasta se seque, colocaremos las flores y las ramas sobre la misma, presionando ligeramente. La misma pasta actuará como pegamento.
3
Para los jarrones con caperuzas de bellota, una vez que se seque la pintura, iremos pegando las caperuzas con la pistola de silicona, procurando que las mismas queden lo más juntas posible.
··· Argazkiak: Núñez
4
Podemos pintar el interior de los envases con pintura acrílica, lo que le dará una aspecto mejor. En el caso de que queramos utilizarlos con flore o plantas naturales que vayan a necesitar agua, conviene dejarlos sin pintar.
Aisia
96. alea | 2019ko azaroa
29
67 diferencias
6sudoku
medio
2
5 4 1 4
6autodefinido
ASTURIANA
APARATO DETECTOR
ñ
TIERRA
MALLA
T A R T D U
ñ
INTERJECCIÓN DE QUEJA
NARANJA
ñ
DE COLOR DE
ñ
DETENER
ñ PLANTÍGRADOS
ñ
6cruzada TOCHA
4 letras ALTO
PAGO PURO
5 letras ABRIA
LIAZA PIDES
CAJA JIRA MAJA
SUMA TEST
BABEO CESTO COCER
SABIA SALTO SUECO
8 letras ABADEJOS AMNISTIA CALENDAS CALORIAS COPLERAS CREENCIA DINAMICA OCTAEDRO RECHAZAR
I R E K I Z B E O E R A
A L E R R I
R I U R T E
K E I A D A T Z R D T A A R R R R D
G O R R T U T A L A. R R
R G R G R A R P A R A G
I N A G N A R O R R H A
T A E N E T nº95
6soluciones
6autodefinido
Erantzunak 30. orrialdean. Soluciones en la página 30.
ñ
ñ
6sudoku
6pentsagrama
6diferencias
6cruzada S C A B I A U R M I J A S I U R L E R A S C A R O L T A L T O
PIEDRA SAGRADA
SUEÑOS
I C A R E L E N D N C O P I I T A E D E E J O S
VISTA EN
ñ
G A R K E A A D R
R R A E B R I R R
G O D I N A M B A A Z A R J B M C A E N E O R I A S S T T O C I A B A D
TRAÍA HACIA SÍ
A N T I R E R A R
«Aldaketa gertatzen ari da eta agintariek onartu behar dute argi gorria piztuta dagoela.»
ñ
C O L O R E A D O S
COBRE
ñ
SÍMBOLO DEL
T E E R U T R T R
C H A J A L I H A Z I A
OBSERVA LABRAS LA
E Z R A T U O U A.
P A U R E O T E C O S T O C E A B R
ñ
ñ
H T I V U T I N O E N O V A R A I R E J A D O S O
VICARIO
C S M I N A Y T E A T I R M A R I A T A D A R A N A R
ñ
A C U Ñ A R
OFICINA DEL
ñ
ñ
ñ
DE MENOS DE 18 AÑOS
B N O B L A L V I C S O N P A
SELLAR
FOGÓN
ñ
CAPITAL
K T A T R D G T L
3 5 6 2 9 8 7 4 1
IMPRIMIR,
A A D N A R R Z E
8 2 4 7 1 3 6 9 5
OESTE
D T R I N R I I O
1 9 7 4 6 5 2 8 3
ñ
L R I G O A G P G
4 3 1 9 8 7 5 6 2
ACIERTO
ñ
ñ
HOGAR,
A E R A R H R R A
COPIAN
MENINO
7 8 5 1 2 6 9 3 4
ñ
9 6 2 3 5 4 8 1 7
ARTÍCULO FE-
2 1 3 8 7 9 4 5 6
VÁLIDO, RENTABLE
6pentsagrama Koka ezazu pieza bakoitza dagokion tokian eta Lorea Flores Hego Euskal Herriko Greenpeaceko arduradunak esandako esaldi bat irakurriko duzu.
6 4 8 5 3 2 1 7 9
ñ
OBSERVÉ
5 7 9 6 4 1 3 2 8
WEB
1 3 6 9 6 7 3
ñ
PICARDEAR
ñ
FORMACIÓN
LETRA GRIEGA
ñ
UNIDAD DE IN-
PINTADOS CONTEMPLÉ,
ñ
ñ
DE CUADRADO
TERMINACIÓN
ñ
NOMBRE DE ALGUIEN
CLAVO GRAN-
ñ
MUSICAL
QUE ESTÁ A
SOCIEDAD ANÓNIMA
ñ
INSTRUMENTO
ñ
ñ
TONTORRONA
4 1 8 6 8 3 7 3 1 2 5 8 9 6 7 3
6autodefinido
PICARDEAR
ñ ABRAS LA TIERRA
S C A B I A U R M I J A S I U R L E R A S C A R O L T A L T O
A partir del 16 de noviembre se disputará el XVIII Campeonato de Frontenis Ander Izagirre, 5Ion letras LIAZAen las categorias de individual ABRIA PIDES masculino y dobles BABEO SABIAmasculino, y mixto. CESTO femenino SALTO Las finales se jugarán COCER SUECO en diciembre.
I C A R E L E N D N C O P I I T A E D E E J O S
Por segundo año se ha organizado el Duatlón de Montaña de Aduna. Los deberán 4participantes letras PAGO completar un recorrido de ALTO PURO 3,66 km. corriendo, CAJA SUMA 14,5 km. en bicicleta y otros JIRA TEST 1,83 km corriendo, con saMAJA lida y llegada en la plaza.
G O D I N A M B A A Z A R J B M C A E N E O R I A S S T T O C I A B A D
16 de noviembre
C H A J A L I H A Z I A
23 de noviembre, 15:00 h.
P A U R E O T E C O S T O C E A B R
Berrobi · Campeonato de frontenis
«Aldaketa gertatzen ari da eta agintariek onartu behar dute argi gorria piztuta dagoela.»
Aduna · Duatlón de Montaña
C O L O R E A D O S
DEPORTES
H T I V U T I N O E N O V A R A I R E J A D O S O
LANTÍGRADOS
C S M I N A Y T E A T I R M A R I A T A D A R A N A R
El grupo Txalo Talo presentará en la sala Batzarremuño de Altzo su última obra, ‘Konplizeak’. P ñ El día 15 estarán en Amezketa, a la misma hora, en la Casa de Cultura.
A C U Ñ A R
NTERJECCIÓN DE QUEJA
ñ
ETENER
ñ
B N O B L A L V I C S O N P A
ñ
E COLOR DE NARANJA
MALLA
8 de noviembre, 20:30 h. I
en el golfo de Bizkaia en Babarrun el siglo XX’. La exposición T A I Tolosa A L Festa R I R E ·K muestra diversos objetos R T I Z B E E R U R 16 y 17 de noviembre recuperados de los barcos U O E R A R I T E hundidos desde 1907Dhasde semata 2008. A D Ael fin G O K E I Durante R R na se celebrará en Tolosa Asimismo, el día T 18 de Z R D T A T U T A la fiesta de la alubia, con noviembre se organizaA R R R R D L A. R R concursos de productores rán talleres infantiles en G R de G alubias, T A de I morcillas, N A G RSan la biblioteca de Pasai ganado frisón, Pedro; el día 19 deRnoA R P E N N A subasta R O concurso viembre, a las 19:00,A haG celemín, H A E T Ry R R A del gastronómico de alubias. brá una charla sobre los naufragios del nº95 96 6soluciones TOCHA Petracho, La- 6autodefinido 6sudoku sarte, Carreira letras y 8Marero; el día ABADEJOS 20 en TrintxerAMNISTIA pe, a las 19:00, seCALENDAS proyectará la CALORIAS película ‘Salven alCOPLERAS Buchenhain’ sobre el barco CREENCIA naufragado en 6pentsagrama DINAMICA 1976; y el 27 en OCTAEDRO Pasai Antxo, a 6diferencias 6cruzada RECHAZAR las 19:00, habrá un coloquio sobre el naufragio del Gulstav Trader. 3 5 6 2 9 8 7 4 1
Altzo · ‘Konplizeak’
8 2 4 7 1 3 6 9 5
IEDRA SAGRADA
BSERVA
1 9 7 4 6 5 2 8 3
RAÍA HACIA SÍ
ñ
PARATO DETECTOR
ñ
ISTA EN SUEÑOS
ñ
FICINA DEL VICARIO
DE MENOS DE 18 AÑOS
Intujai teatro presentaA rá en Amezketa su nueva obra, ‘Ama-Alu-Lur:O sorgin baten ametsak’, L en la casa de cultura de Amezketa. ñ ñ
El festival de teatro O Zikloia cierra su décimo aniversario con tres acñ tuaciones este mes. El 8 de noviembre Txiki S presentará T ñ el monólogo ‘40 urte eta aldapan be-P V hera niek...’ en el 3 taberna, a las 22:00. ñ El día 9, Bea Larrañaga ofrecerá el teatro D ‘Hemendik Parisera’, en ñ Amarozko auzo etxea, a D las 17:30 h. ñ El día 22, Marta Renyer estará de nuevo en Amaroz con la obra ‘El gran cabaret de Elvira’, a las 6cruzada 22:00 h.
APITAL ASTURIANA
FIESTAS
D A K E T A R G A E N· San T Alkiza A T y ZAmasa R Martín R D A R E T A R T A R I E K I 11Nde noviembre N A R T U R B E E R celeA D U yTAmasa R En R Alkiza I 11Ade I brarán O R R del R G alrededor noviembre la festividad I Z T U T A R D de San Martín, con diverO sas E actividades. L A. R R R R
4 3 1 9 8 7 5 6 2
SELLAR
ÍMBOLO DEL COBRE
ESTE
6 de noviembre, 20:00 h.
IMPRIMIR,
ñ
ñ
Amezketa · ‘Ama-Alu-Lur’
ñ
A L Pasaia · Naufragios E R O ñ R I C Hasta el 27 de noviembre A G R Los miembros de Arkeo-O lur, Ana Mª Benito yHJa-A vier R G ñ Mazpule, han organizado en las diferentes R P bibliotecas de Pasaia la A G exposición ‘Naufragios
7 8 5 1 2 6 9 3 4
8 de noviembre
ACIERTO
ñ
Tolosa · Zikloia
ñ
FOGÓN
Exposición
COPIAN
MENINO
9 6 2 3 5 4 8 1 7
ARTÍCULO FE-
HOGAR,
ñ
VÁLIDO, RENTABLE
2 1 3 8 7 9 4 5 6
FORMACIÓN
6pentsagrama Koka ezazu pieza bakoitza dagokion tokian eta Lorea Flores Hego Euskal Herriko Greenpeaceko arduradunak esandako esaldi bat irakurriko duzu.
6 4 8 5 3 2 1 7 9
ñ
TEATRO
OBSERVÉ
5 7 9 6 4 1 3 2 8
WEB
1 3 6 9 6 96.7 alea | 2019ko 3 azaroa
ñ
LETRA GRIEGA
ñ
UNIDAD DE IN-
PINTADOS CONTEMPLÉ,
ñ
ñ
DE CUADRADO
TERMINACIÓN
ñ
NOMBRE DE ALGUIEN
CLAVO GRAN-
ñ
MUSICAL
QUE ESTÁ A
SOCIEDAD ANÓNIMA
ñ
INSTRUMENTO
ñ
ñ
Agenda
30
TONTORRONA
Egin zaitez HARPIDEDUN eta etxean jasoko duzu Suscríbete y recibirás la revista en casa
urtean
30 € al año
Bete ondorengo datuak eta bidali postaz: ‘Txantxangorri aldizkaria’, Herriko plaza 2 baxua; 20270 Anoeta (Gipuzkoa), edo txantxangorri@txantxangorri.info helbidera En cumplimiento de lo establecido en la Ley Orgánica 15/1999, del 13 de diciembre, de Protección de Datos de Carácter Personal (LOPD), Txantxangorri le informa de que sus datos personales quedarán incorporados a sus ficheros con el único fin de enviarle la revista cada mes durante el tiempo de suscripción. Asimismo, le informamos de la posibilidad de que ejerza los derechos de acceso, rectificación, cancelación y oposición de sus datos de carácter personal tal y como dispone la Ley.
Izen-abizenak: Nombre y apellidos:....................................................................................................................................................... Helbidea: Dirección:.................................................................................................................................................................................... P.K./C.P.:..............................Telefonoa:...................................................................................................................... E-maila:.................................................................................................................................................................................................... K. korrontea: (20 digito) C. Corriente:...................................................................................................................................................................................... Eskerrik asko! Datu Pertsonales Babeserako abenduaren 13ko 15/1999 Lege Organikoa betetzearren Txantxangorrik adierazten du datuok bere fitxategian sartuko direla harpidetzak irauten duen denboran aldizkaria bidaltzeko helburu bakarrarekin. Era berean, datuon jabeei jakinarazten zaie datuok ikusteko, zuzentzeko eta ezabatzeko eskubideak erabili ahal izango dituztela Legeak aurreikusten duen moduan.
96. alea | 2019ko azaroa
Zaharrak berri
31
Motozikleta lasterketak
Motozikleten lasterketa Amarako zirkuituan 1949an. ··· Kutxateka/CC-BY-NC_4.0-ES 2019/Foto Marin/Paco Marin Urtea: 1949 Askotan badirudi joan den mendearen hasieran zaldiak eta gurdiak zirela bideetan nagusi. Hainbat tokitan baliteke horrela izatea, baina motorrak, autoak eta autobusak ere baziren jada mende erdialderako. Etxe gutxiago egoteakk eta bide zabalek autoen zein motorren zirkuituak egiteko lasterketak egitea ekarri zuen, Gipuzkoako Real Moto Clubek antolatuta eta Nazioarteko Abiadura Sariak izenarekin. Aurrekaria Lasarteko zirkuitu ospetsua izan zen, 1935era arte sariak antolatuz. Baina 1948an, Donostiako Amara auzoan berriro ere beste zirkuitu bat egin zen, hainbeste ospe lortu ez zuen arren. Gaur egun Madrid etorbidea, Zorroaga pasealekua, Bizkaia ibiltokia, Sancho el Sabio etorbidea edota Pio XII.aren plazatik igarotzen zen zirkuitua. Motorrak garapen bizian zeuden eta gidari onenek parte hartu zuten Amarako proban. Horien artean zegoen Juan Kutz donostiarra, ‘Triunph’ motorrarekin, goi mailan ibili izan zena. Izan ere, garaiko motor eraikitzaile onenek parte hartzen zuten. Motor normalekin batera, ‘sidecar’-en lasterketak ere antolatzen ziren. Zirkuitu inguruak ikuslez betetzen ziren, eta
Motozikleten lasterketa Amarako zirkuituan 1949an. ··· Kutxateka/CC-BY-NC_4.0-ES 2019/Foto Marin/Paco Marin segurtasuna mantentzen saiatzen baziren ere, noizbait ezustekoren bat ere izan zen, larritasun gehiegirik gabekoa. Guztira 1957ra arte zazpi lasterketa antolatu ziren. Donostia eta Amara auzoa garapen betean zegoen eta urte hartatik aurrera eraikuntza planek zirkuitua desagertzea ekarri zuten.