Türk
au. VI,
Dergisi / Journal ofTurkish World Studies, 2, Sayfa: 531-535, JZMjR 2006.
ALTAY KULLANILAN
"KUZEY" DenisSINOR
boyunca en önemli Altayca kelimeler çok, belki de haddinden fazla, dikkat Arat, hayatta olan bu Kononov, Kotwicz, Pelliot, Rasanen, Shirokogoroff, Vasileviç gibi bugün çok konuya temas etti, ancak geçen bilim hemen hemen hepsi terminolojiden ziyade yön Bu sebeple üzere, onlar konuya tam son sistemleri üzerine Tamamen bitirme gayesiyle en Türkçe terminoloji ile oldu. Kononov (1977) bütün Türk dillerindeki terminoloji ile ilgilenirken, Rahmeti Arat da (1963) Eski ,. Türkçedekilerle ilgilendi. "Kuzey" için terimler yön sistemlerinin ilgilidir. görülüyor. OT. arqa "arka", KKlp. "kuzey", Tkm. "arka, kuzey" Türkçede güney yön sistemine ile ilgilidir. Kaz. teristik (teris < ters) (Kononov 1977: 71); Tuv. sosgu "kuzey" kesinlikle sos "son, "ters" Kononov 1977: 70'te -tik ekini Ben -lik ekinin bir olarak ETk. metinlerde kidin "arka, kuzey" gelir. (Arat 1963: 182) . Klasik Mo.'da aru, Bur. ara "arka, kuzey" kelimeleri kesinlikle OT. arqa "arka veya kelimesindeki *ar Tk-Mo. ortak bir köke gider. Gizli Tarih'teki ümere "arka, kuzey" de güney yön umara kelimesinin sistemini ifade eder. Klasik Mo. umar-a "kuzey" lokatif Pelliot'un tahmini (1925: 233) kelimenin Ma. amargi "arka, kuzey" kelimesiyle ilgili yönündedir, tabii bu bir tahmindir. üzere, amargi kelimesi ama "arka, + ergi "yön, taraf' iki Genelolarak ve ama "arka, genel amala "arka, sonra; daha sonra" ve kelimenin amari "sonra" kelimesinde gibi bir köktür. Cincius 1975: 35-36'da *xamar kelimesini Ma-Tung. ve amar maddesinde Ma.'daki yulergi "ön, güney" (yuleri olarak "ön", yulesi "ön, güney") gibi kelime Ma. amargi Ma.'daki terim kesinlikle güney yönünü gösteriyor. Tung. da kelimenin kökleri Asya halklan nadiren ifade Tofalarda Mo. 'dan
yön sistemi ama bu, "kuzey" terminolojisi ile Bu tip örneklere, Alt. ve TeL. epçi yan "sol taraf; kuzey yönü" (Rad. i 1924), zunggarz "sol" görülür. (Kononov)
dillerde "kuzey" ifadesi, "güney"in olarak, ya da gelen bir pejoratif veya olumsuz bir niteleyici eklenerek Kaz. ve tüs/tüw'ten tüstükltüstik "ana yön" (Kononov: 70) Sol kelimesiyle "kuzey" için bir sol tüstik. Rad. Kaz. "kuzey" için sol tüstük (Rad. III: 1580) "kuzey" sözcük haline verir. [çaq « yaq) "zaman", Rad. N: 10] Sagayca (Rad: 1805) kuzey, kün ükküs < (öküss) yani, harfi harfine öksüz Hak. ve kün ifadesi harfi harfine,
78) tün
terimler OT. "gece", tün tönyaq. Benzer semantik
Alt. ve tündük, Alt. Macarca e(y) unsurunun "gece"
III, gelen
• Altaica Osloensia, Proceedings from the 32nd Meeting of the Permanent International Altaistic Conference, Os10, June 12-16,1989, Ed. Bemt Brendemoen, Os10 1991, s. 295-300.
531
Denis
eszak
de bulunabilir. "Kuzey"in tün harfi harfine "gecenin Kül Tegin ortaya ETk.'de hem bu anlamda hem de gibi ana yön olarak Arat: 188; Clauson 1972: 513. Bazen, kuzey
"gece
olarak durumda
ifadelere de sahiptir: Nog. kerüv hem "kuzey" hem de
keskin"
Yunanca Bopeaç'ta gibi, "rüzgar" ve "kuzey" kavramlan genellikle birbirleriyle Koybal, Kachinsk Radloff (III, 822) Sagayca tan için "(kuzey) rüzgarn); kuzey" verir. Bunlar sözcüklerdir. Kamasça (Joki) t'an için "daha muhtemelen Samoyedçeden kuzey" verir. Joki'ye (1952: 308-309) göre Samoyedçe kelime Türkçeden tan OT. bir sözcük için, benim göre ödünçleme tersi yönde tan için rüzgar verir, muhtemelen bu, kelimenin XI. bir alanda hala gösteren diyalektik bir arkaizmdir. ve "kuzey" semantik bir Ev. dun D iki OT. (Arat: 1987) metinlerde kuzey için tag ve özel lokatif eki ile birlikte kadanyla, bu terim, Klaproth 1820: 24'de olan Ming'in Çince-Türkçe temelolan, bir Türk diyalektinde görülmektedir. Onun Bibliotheque Nationale'de bulunan orijinaliyle tasdik ettim. tachdin Almanca harfçevrimi ile Kotwicz (1928: 20) ve kel enin olarak s. 24'te olarak çevirmesi daha r. Bu terimde yerel en kuzey ucuna yüksek bir çok eski bir da dikte görüyorum. Kuzey uç sakinlerinin olarak Bu problemle daha Hyperboreanlar', önce ilgilendim (Sinor 1946/47: 43-44) ve umanm bir gün bu konuya geri dönerim. Bu semantik kategoriye Nog. yaq da dahil edilebilir. Nog. "bir toprak; art ülke" anlamlanna da gelir, fakat OT.'de temel (Clauson: 846)
yatar.
Kozmolojik kavramlar Tkm. demir terim Özb. ve Kum.'da da
harfi harfine "demir
"kuzey" "merkezden uzak
= kuzey .7
Belirli bir terimin oldukça Klasik Mo. qoyitu gerek "kuzeye ait, kuzeyli" gerekse ait, anlamlanna gelir. temel "art, arka, geri"dir, öyleyse ana yönlerden birine toplumda yön sisteminin bir Tung. antaga "güney, güney gelirken Oleminsk diyalektlerinde "kuzey" gelir. (Vasilevich 1971: 228; Cincius örnekler Vasileviç 1971: 225-226'dan Tk. hem "kuzey" hem de 1975: 44). "güney" anlamlanna gelir. zamanda "bir nehrin yönünde olan; Yak. khotu "kuzey" « Mo. qoyitu) gelir. Terim, nehirlerin kuzeye Kuzey özelliklerinden luilloi benzer iki (Kispal: 132) birini bir terim ir/yir (Arat: 189). Clauson'a göre (954) telaffuzu ETk.'de "kuzey" için kesin olmayan ve bu sözcük, "orijinalolarak kuz gibi somut bir anlama sahip Bir gölgede kalan yönü, bu nedenle de "kuzey", fakat sözcük bu (Clauson: 680) i
Yunan mitolojisine göre,
kuzeyinde
mitik bir
532
(Çev. notu)
Altay Dillerindeki "Kuzey"
Terimler Üzerine
Clauson örnekler hiçbir yer Özellikle, güney (kün ortuda yel) dalgalan kuzeye (irdin Manichaica III: lO/Tden cümlesi kesindir. Ancak az vak'alann hepsi anlam denk Clauson, (D 7) ötüken irin Ötüken kuzeyinde Metnin, Ramsdedt (1913: 2) ilk çevirisi daha akla geçirdim" olarak "Am rende des Ötükan überwinterte ich". [Ötüken Muhtemelen, Ramstedt, kuzeyinde tuhaf olacak ki ir "Rand" [ olarak yorum Malov, 1959: 40'da da Fakat sözcük gibi "güney; da gelebilir. (Dankoff: 348) Benim göre Rasanen (1969: 201) bu sözcük için bir etimoloji Klasik Mo. iruyar "dip, taban, bir ve Orta Mo. irada "nehir sözcükleriyle Fin. pohja "dip, taban" > pohjionen "kuzey, kuzeye ait, kuzeyli" benzer çizgide semantik bir gözlenir. SaL. 'da 322) iki "kuzey; dip". Uzun pllar önce (Sinor 1944: 240) Tk. ir/yir biçimlerini Vog. il, Ost. yil/yil gibi Ob-Ugorca biçimlerle Son ünsüzlerin Ugorik *t-o'yi gördüm. Bu sesin Mo. ya da Tk. -1 ya da -r ileri sürdüm. Fgr. *kbte "el"- Mo. yar "el" ya da Fgr. *kota "ev"- Mo. ger "ev" gibi. Bugün bu konuda biraz daha kök ünlünün yüzünden, de ilk kez bu iddiada zamandan beri son bu gibi bir destekleyecek örneklerin nedeniyle Ob-Ugorca biçimlerin ETk. ir/yir ile ne ne tarihi fonolojisinin çok karakteri, konunun daha ileri seviyedeki bir imkan andaki için gereken ETk. "kuzey/güney" için Türk dillerinde fakat ObUgorca ile olan bir sahiptir. Ugor kolunun hipotetik karakteri ve onun söylenen birçok Sinor 1988'de Bela Kalman'a göre (s. 395) "Ugorik Ugorca ve Macarcaya bölümlenmesini tahkik etmek için çok az bir çaba
Ob
Çok az miktarda terim beklemektedir. Bunlar Çince-Cürcence sözlüklerde görünen iki Cürcence ;ahsetmek istiyorum. Hua-i i- yü. Çevirmenler Bürosu *uliti (Kiyose No: 593) ve Yorumcujt Bürosu < *fuhi{r}ge (Kane: 369) sözcükleri Meseleyi gerçekten çok uzakken, çok az sonuç "kuzey" için ortak bir Altayca hatta Türk dillerinin dizgeleri bir çok bir gösterdi. Altay dillerinin sabit içinde çok ve bir gruptan ödünçlerneler beklenebilir, fakat bunlar çok nadirdir ve da Rassadin 1988: 64-65 gösterilen diller ortaya taraftan, terimlerin semantik çözülmesini kavramlar her yerde bulunur ve Fin-Ugor grubunda da Bize, ana yön "kuzey"in bizim yön sistemimizde kaynaklanan- kesin role olanlara göre kuzeyin, bu kuzeyli halklann geleneksel sistemlerinde küçük rol biraz garip gelebilir.
Alt. Bur. ETk. Ev. Fin. Hak.
: Altayca : Buryatça : Eski Türkçe : Evence : Fince : Hakasça
533
Denis
Kaz. KKlp. Kum. Ma. Ma.-Tung. Mo. Nog. Ost. OT. Özb. SaL. TeL. Tkm. Tuv. Vog. Yak.
: Kazakça : : Karakalpakça : Kumukça : Mançuca : Mançu-Tunguzca : : Nogayca : Ostyakça : Ortak Türkçe : Özbekçe : Salarca : : Teleütçe : Türkmence : Tuvaca : Vogayca : Yakutça
Kaynaklar
W
m W W
m
W
Arat, R. Rahmeti, "Über die Orientationsbezeichnungen im Türkischen", in: Denis Sinor Aspect ofAltaic Civillzation, Indiana University Ura1ic and Altaic Series vol. 23, 1963, pp. 177-195. Cincius, V. L, Sravnitel'nyj sloyar' tunguso-man 'chzhurskikhjazykm I-II, Leningrad 1975-77. Clauson, Sir Gerard, An Etymological Dictionary of Century Turkish, Oxford 1972. Mahmut Compendium of the Turkic Dialects (Divônü Lugati't-Türk), Edited and Translated with lntroduction and lndices by Robert Dankoffin collaboration with James Kelly, Part I, Harvard University 1982; Part II, Harvard University 1984; Part III, Harvard University 1985. Gabain, A. von-Veenker, W. (eds.), "Radloff" Index der deutscehen Bedeutungen, Veröffentlichungen der Societas Uralo-Altaica, Wiesbaden 1969. it is a pleasure to acknowledge indebtedness to this very useful index, of ten used-seldom cited. Joki, Aulis J,. "Die Lehnwörter des Sajansamojedischen", Memoires de la Societe Finno-Ougrienne, CIII,1952. Kalman, Bela, The History ofthe Ob-Ugric Languages, in Sinor 1988, pp, 395-412. Kane, Daniel, "The Sino-lurchen vocabulary of the Bureau ofInterpreters", Indiana University Uralic and Altaic Series, Vol. 153, Bloomington 1989. Kispal, M. "Vilagtajak nevei az ugor nyelvekben", Nyelvtudomanyi Kôzlemenyek XLII, 1948-1950, pp. 50-56, 130-136, 185-207. Klaproth, Julius, Abhandlung die Sorache und Schrift der Uiguren, Paris 1820. Kononov, A. N. "Terrninology of the definition of cardinal points at [sic!] the Turkic Peoples", Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae XXXI, 1977, pp. 61-76. Kotwicz, W., "Sur les modes d'orientation en Asie Centrale", Rocznik Orientalistyczny V, 1928, pp. 68-91. Le Coq, A. Von, Türkische Manichaica aus Chotscha III, Abhandlungen der Preussischen Akademie der Wissenschaften, 1922, No. 2. Malov, S. E., Pamjatniki drevnetjurkskoi pis 'mennosti Mangolii i Kirgizii, Moskva-Leningrad 1959. Pelliot, Paul, "Les mots H initiale aujourd'hui amuie dans le mongol des XIIIe et XIVe siecles", Journal Asiatique, 1925, I, pp. 194-263. Radloff, Wilhelm, Versuch eines Wörterbuches der Türk-Dialeete I-IV, St. Petersburg 1893- 1911. Ramstedt, G. J., "Zwei uigurische Runeninschriften in der Nord-Mongolei", Journal de la Societe Finno-OugrienneXXX, 1913-1918, p. 3. Rassadin, V. I, "O türkskom vliianü na razvitie govora nizhneudinskikh burjat," in: Problemy mongol'skogo jazykoznanija, ed. L. D. Shagdarov. Novosibiesk 1988. Rasanen, Martii, "Die Himmelsrichtungen in den altaisehen Sprachen mit besonderer Berücksichtigung der Türk-Sprachen", Uralaltaische Jahrbücher XXXVI, 1964, pp. 394-396.
534
Altay Dillerindeki "Kuzey"
ID
W
m W
Terimler Üzerine
Rasanen, Martii, "Versuch eines etymologischen Wörterbuchs der Torkspracben", Lexica Societatis Fenno UgricaeXVII, Helsinki 1969. Shirokogoroff, S. M., "Northem Tunguz Terms ofürientation", Rocznik Orientwstyczny IV, 1926, pp. 167-187. Sinor, Denis, "üuralo-altaique-Indo-Europeen", T'oung pao XXXVII, 1944, pp. 226-244. Sinor, Denis, "Autour d'une migration de peuples au ve sieele", Journal Asiatigue, 1946-47, pp. 1-77. Sinor, Denis, (Editor), The Uralic Languages, Handbuch der Orientalistik, Achte Abteilung, Leiden 1988. Tenishev, E. Stroj salarskogrojazyka, Moskva 1976. Vasilevich, G. M., "Nekotorye terminy orientaeü v prostranstve v unguso man'ehzhurskikh i drugikh in O. P. Sunik, ... (ed.), Problema obshehnosli aztaiskikh iazykov, Leningrad altajskikh 1971.
Çeviren: Mustafa Levent YENER**
•• Ege Üniversitesi, Türk
Enstitüsü Doktora
535