9789401406420

LANNOO’S

AUTOBOEK

DUITSLAND

AUTOBOEK

DUITSLAND

Vorige pagina’s: ongerepte natuurpracht in NoordDuitsland – de Lüneburger Heide en het Noordzeestrand bij St. Peter-Ording.

Deze pagina: romantisch Heidelberg met kasteelruïne, Scheffelterras van de kasteeltuin Hortus Palatinus en Alte Brücke.

INHOUD

DE MOOISTE BESTEMMINGEN Sleeswijk-Holstein

14

Kiel

25

Lübeck

26

Hamburg

34

Bremen

46

Nedersaksen

52

Hannover

73

Mecklenburg-Vorpommern Rostock

78 88

Stralsund

92

Schwerin

102

Brandenburg Frankfurt an der Oder Potsdam

104 109 112

Berlijn

118

Noord-Rijnland-Westfalen

134

Keulen Düsseldorf Saksen-Anhalt Maagdenburg Saksen

146 153 154 159 170

Dresden

176

Thüringen

186

Erfurt

194

Hessen

202

Frankfurt am Main Rijnland-Palts

220 222

Mainz

235

Saarland

236

Saarbrücken Baden-Württemberg Stuttgart Beieren

245 248 258 278

Nürnberg

288

München

299

Hessen

TIP++TIP++ van Duitsland. De dikke muren van de Brömserburg verbergen een museum over de wijncultuur. Wijn produceren ook de nonnen van St. Hildegard, een benedictijnenabdij (12de eeuw) omringd door wijnranken in het huidige stadsdeel Eibingen. Boven de stad verheft zich sinds 1883 het standbeeld Germania, ook wel Niederwalddenkmal genoemd.

Assmannshausen Assmannshausen aan de voet van de Höllenberg is al vijf eeuwen een begrip vanwege zijn pinot noir (Blaue Spätburgunder). Het in 1108 gestichte plaatsje aan een van de meest romantische plekjes aan de Rijn, in de noordwestelijkste punt van Hessen, heeft de grootste oppervlakte aan pinot-noirdruiven van Duitsland.

Frankfurt am Main Hoewel niet de hoofdstad van de deelstaat is Frankfurt am Main, de stad van de banken, jaarbeurzen en industrie, de onbetwiste metropool van Hessen.

Musea van Frankfurt De financiële metropool is ook een belangrijke museumstad: Museum für moderne Kunst Domstr. 10, tel. +49-69-21230447, di. en do.-zo. 10-18 u, woe. 10-20 u Kunsthalle Schirn Römerberg, tel. +49-69-2998820, di. en vr.-zo. 10-19 u, woe., do. 10-22 u Städelsches Kunstinstitut Schaumainkai 63, tel. +49-69-6050980, di., vr.-zo. 10-18 u, woe., do. 10-21 u

Een skyline met torengebouwen en vakwerkidylle, pracht en praal uit de Gründerzeit en architectuur uit de toekomst: de charme van de grootste stad van Hessen schuilt vooral in zijn contrasten. De vroegere vrijerijksstad en plaats waar de Duitse keizer werd gekozen en gekroond is nu vooral bekend om zijn banken, jaarbeurzen, literatuur en cultuur. Bewonder behalve de wolkenkrabbers ook de **historische stadskern. Na hevige bombardementen werd die grotendeels gereconstrueerd, de **dom (13de eeuw), archeolo-

het gereconstrueerde geboortehuis van Goethe. Het spectrum kunst en tentoonstellingen reikt van het **Museum für Moderne Kunst bij de dom tot de **’museumoever’ aan de overkant van de Main met zijn hoogstaande collecties. Het bekendst is het **Städel(sche Kunstinstitut) met schilderijen en sculpturen uit zeven eeuwen.

De stadsdelen Sachsenhausen, West- en Nordend en de wijk bij het centraal station (Kaiserstraße) pronken met ongeschonden bouwwerken uit de Gründerzeit.

De Römerstadt staat symbool

Deutsches Architektur-Museum Schaumainkai 43, tel. +49-69-21238844, di. en do-zo. 11-18 u, woe. 11-20 u

Cisterciënzerabdij Eberbach.

Kronkelende steegjes vol vakwerkwoningen met torentjes en erkertjes ademen de charme van de oude wijnromantiek.

***

Cultuurlandschap Bovenloop van het MiddenRijndal In dit Unesco-werelderfgoed, dat zich met ontelbare burchten, wijndorpen, kloosters en kerken uitstrekt van Rüdesheim tot Koblenz, heeft Hessen slechts een klein aandeel. In de middeleeuwen was dit een kerngebied van het Heilige Roomse Rijk.

220

DE MOOISTE BESTEMMINGEN

Museum für Kunsthandwerk Schaumainkai 17, tel. +49-69-21234037, di. en do.-zo. 10-17 u, woe. 10-20 u Oude Opera In de oude opera is veel te doen: popconcerten, tentoonstellingen, congressen – maar geen opera’s.

Frankfurt, Opernplatz, tel. +49-69-1340400

Skyline van ‘Mainhattan’.

gische tuin (resten van een Romeins legerkamp met thermen en Karolingische keizerpalts), *tentoonstellingshal Schirn en **Römerberg (stadhuis) lonen de moeite. In de ooit grootste harmonische historische stad (4000 vakwerkhuizen) is alleen het Haus Wertheym aan de Fahrtor origineel. In de *Paulskirche vergaderde in 1848 het eerste Duitse parlement. Ook de Leonhards- en de Alte Nicolaikirche weten te boeien, net zoals de Liebfrauenkirche en het kapucijnenklooster. Mooie fresco’s van Jörg Ratgeb zijn te bewonderen in het karmelietenklooster (13de eeuw). Een must is tevens

voor de nieuwbouw uit de jaren twintig van de vorige eeuw. In de tot hippe uitgaansbuurt getransformeerde Hanauer Landstraße kun je vroege industriële architectuur bestuderen. Geschikt voor een uitje is het westelijkste stadsdeel **Frankfurt-Höchst, waar in de buurt van de Schlossplatz gerestaureerde historische gebouwen en kronkelende steegjes met vakwerkwoningen te vinden zijn. In het slot wordt porselein van Höchst tentoongesteld.

Aan de oostzijde vormt het barokke Bolongaropaleis met wondermooie tuin naar de Nidda de afsluiter van het schilderachtige geheel.

Oestrich-Winkel Rijk aan wijn en architectonische schatten is deze dubbelgemeente in de Rheingau, waartoe ook Hallgarten en Mittelheim behoren. Mittelheim kan prat gaan op de romaanse Aegidiusbasiliek, het oudste sacrale

is een van de kostbaarste creaties van de Midden-Rijnse gotische beeldhouwkunst. Het ‘grijze huis’ in Winkel is het oudste stenen huis van Duitsland. In Winkel staat ook het BrentanoHaus, waar Goethe van zijn

bouwwerk in de Rheingau. Blikvanger op de Rijnoever in Oestrich is de tot op heden functionerende oude hijskraan voor vaten (1745). De Madonna mit der Scherbe (Scherbe = wijnkroes) in de kerk van Hallgarten

riesling nipte. Boven het dorp sluimert het prachtige slot Vollrads (links, met woontoren en barok herenhuis), dat van 1330 tot voor kort het stamgoed was van de familie Greiffenclau.

ee

rS t

Luisen

Be rg

Str .

St r.

r

rfe

do

er S

tr.

Ro ß

Ar ns bu rg er

urg

rzb

Wü

eg

dw

str.

Luisen

- st r.

Elkenbachstr.

ant enw eg

-

en

Elk

Sa n

all

sb ur g-

tstr.

Festst

r.

weg

e

dstraß

Bäcker-

edb

Fr i

Gr Brüd im er m- St r.

gs

un

Pf

ße

Un Atz terer em er

Gru stra sonße

Holzm annst r.

Eyte lwei nstr .

Querstr. 12 Deutschherrnbrücke

elh of

hle g

Sc

m

Zu

Zum Gottschalkhof

Zum Gipelhof

Ma str. rianne n-

eg

Breulsw

Be rg es gr un dw eg

hen

I. Altebergsgäßc

ne

nweg

elm str ann . -

Di

Darmstädter Landstraße

Di Miltenberger elm Ste Str. an inh nSt au s r s . t r. enW eg Bor nema Am nnstr.

Sa nd be rg Lettigkautwe g

i-

rS tr.

ine

GrethenKra weg nic hst e

Grethenweg

M ör Tucholskystr.

Zum Brommenhof

W a we sser g -

eichstr.

Zum Apothekerhof

e rg

i tt

Dre

Brückens tr.

Großer Hasenpfad

Wasserw eg

g.

Paradies

erg.

ße

tra

str.

t-

str .

er

ach

l sb

i t te

RosaMarxWeg

Ignatz-Bubis Brücke

JennyApolantWeg

Obermainan lag e

Lange

Schützenstr.

tr.

W

Zob str. el-

Str.

se

as

eG

eit

Sto straltzeße Br

Theobald-Christ-Str.

Sand weg

Fried Anlagberger e

Klappe r feldst r.

Porzellanhofstr.

Thüri ng Baro Str. er pfadda-

Fic str hte.

Alte Gasse

Fahrgasse

r.

Bäc k

Op pen he i St mer r.

Mö rfe lde rL an ds Mittlerer Hasenp fad

er S

tr.

tstr.

Rotlin

Friedberger Landstraße

Rotlin

Lenaustr.

Mercatorstr.

e rg e r Lan

Eis er

f el-

ef

.

Schleidenstr

str.

Land

r

Brücken-

om Str a.

-Th

ns

Ha

N he ord im str .

Pas sav ant -

Fra Lenbanzc Str. h-

Oppenheime

e

lle

ed ya

nn

Ke

erSt r.

m

om

Os ka r-S

Gü nt he r

Humboldt-

Humboldtstr.

Schäfergasse

str.

Eschen hmeimer Str.

Große

Schiller-

Hi Kl. rsc

i

ka

(

i

ain ka

um

Mu sik

221

te Al

DE MOOISTE BESTEMMINGEN

g we

Tir ole rS tr.

m ain -

te r

Un

ha

Sc

-S tr.

str.

tr. rS

rge

be

en

Weg Hainer

lee

eg erw hn Hü

ud

fen haf tr.

Ascrger S bu

. dstr Lan

tr.

Stresemannallee

Fre

Oppenheimer

Achenbachstr.

Rethelstr.

Passa vantstr.

ich

eg

eg er W

Str.

. str

. str

lin

ck

Bö

S

hrl

l na

lsw de

en W

Hain

izer

. str

l-E

eg ger W

lenber Strah

Siemensstr.

hTeic tr. s

ter städ Darm straße Land

.

-Str May idDav pelm Ste Str. str.

Steg . str

we Sch

str.

in-

ub

wado Sch str.

lbe Ho

ha

se re St ann m llee a

-S

hn

Re

ig-

dw

Lu

Pa u

r.

st of

amm . alLok nhof D str bah

tin-

Mar

. bestr

str.

h-

Lau

Bruc

chaytr. s

. hstr

tr.

ins

s-

n be

Sc

sen ied ke Fr brüc

dtran mb str.

r.

Ru

Re

e

nst

W

use

lbe

nac

Cra

Ho

e aß

tr.

str

Sou

tr.

s Steg

rer

dt-

asse

diesg

nste

e Bod str.

. bestr

.

Str

eg

Dü

st

nitz

Lau

ein

lb

Ho

er eiz

Lau

r.

Para

gst Ste

r. lst

hw Sc

üh

ns

hle

yal

eh

ke rüc

m

tte

Sc

ed

Se

inb

ße

ma

anl.

r.

ind W

hü

.

Str

.

Str

nn

Mainstr.

Oeder Weg

s tr .

Ta u

Meise ngasse

str.

Börsen-

Neu Stra e Main zer ße

an lag e

s-

Oeder W eg

Sternstr.

Auf der Körnerwiese

er Welle An d

au

rlind

str.

Klü b er

Ta un u

Klein Hoch e str.

Kaise hofstr.r-

ter

rmain

tst

tr.

us

els

inl

os

tr.

Ma

es

Elb

M

er

en ies W

ruh rls

Ka

er

art

Ke

. tstr

ker

ke

g

er Ste

r.

Main

Un

rst

Unte

se We

rbrüc

Eisern

Str.

tr.

hnhof tba up

ttg

Tö p st litz r. -

Rüc

str.

els

Flöße

age

os

Alte Brücke

tr.

anl

es

llus

nstr.

Obermai

ga r-

B u c h g.

Ga

Elb

M

Stu

Baseler Straße

a ße H

Ulmen-

Oe d We er g

str aß e

Brem er-

Helgoländer

Wöhlerstr.

Unte

str.

Niedenau

Obe

rlind

au

Liebigstr.

str.

str.

str.

Barckhaus

e

le

Al

ru ipps Phil er Str. heim rnig r. ul- Dö St Ma eerb tr. s

nstra

Bäre

h-

rlCa . b- tr ko r-S Ja unio J

t-

ald How str.

traße

ecks

Fah

e

r.

SchumacherStraße sse

str.

Dom

Kräm

mkt.

. rstr

rst

str.

SACHSENHAUSEN NORD

Wind

. ertstr

Rück

Uhland-

str.

e

gass

Neue

au

r

Hölderlinstr.

Grüne Str.

Klinger-

r defenu u er

Kurt-

n-

-

Korn-

dg.

San

hne

str.

se We

Kirc

er

de n

e rg

r.

St er

g

we

e

r-

Hase

STADT

n aue bfr Lie str.

Alte Rothofstr.

hle Sc . ue rg Ne singe

ge

inz

nla

Ma

usa

ue

Ne

n Tau

rme Zim weg

nd-

Karlstr.

bu bs

t äd

OSTEND

-

str.

éstr.

Linn

Ha

lst

-

go

In

g llin he tr.

Sc s

um

. str

Ba

b Fried

Große .

Friedbg Str.

Brömerstr. r. tst Stif

Konrad-Adenaue Straße

str.

r. rst

tr. ers au

g

we

um

r.

r-

Brentano

he

. s tr

c ma ier

nh pe

Ba

e

rsst

e Krög str.

z ut Tr urt Im ankf Fr

Feuerbac

. str ald hw Eic

. s tr

iz-

ibn

ho Sc

rrde He

lag

An

Pete

ger

urt

Sternstr.

Blumenstr.

ße

hsenla

Frankf

Leerbachstr.

Reuterweg

-

ia-

Le

ße tra ns he Hö

hle

str.

L a n d st r a ß e

cherKlits tr. s

La

Im Sac

str.

indau

Str.

nau

Linden

an

Sc

s en

rKörne str.

ann-

Oberl

Stein-

Wiese

Lessingstr .

ald hw .

Eic str

rm Ge

NORDENDOST

str.

wi e

Weber-

Eckenheimer

Born

imer

. str sen Ne

str.

ershe

e le Martin-Lutheral Str.

str.

Spohr

Lortzing

tr.

Lenaus

e

Telem

lindau

vom-

ste We

n

ai

M

str.

str.

Esch

alle

rweg

str.

rUnte

str.

rr-

sstr.

INNEN-

ALTSTADT

BAHNHOFS-

VIERTEL

Gluck-

Lich t e str.

Schw

ns

. nastr

ntitia Jus

anHamm

a-

Leerbachstr.

Reute

indau

Liebig

Freihe

Myliu

WESTENDSÜD

tr.

ausens

Holzh

str.

s Han

Park-

tr.

Oberl

bert-S

st-Sie

Augu

nau Wiese

WESTEND

str.

Ro GlauburgExplora str. str. tr. th str. ger e Wi str. platz rgs sc . ber Bu rges - Bunker aß hi str en arzbu bels uburg a la n str G l str ide G ei d tei 0 250 m .

An He Hanst str. nMeldeHolzhausenGLAUBURGSTR. enComenius-Schule str. r. ni ffBORNHEIM ta ol ha as en K Eg st stelle Schlösschen allee Gehörlosen- u. str.

MITTE Holzurg- Stalburg Theater ilb G R Ü N E - Johann-Wolfgang-Goethe u e la str. ADOLPH-VONSpessartstr.

Schwerhörigen- gw Paul- G erer Ma Universität Marschnstr.

Elisabethenschule r HOLZHAUSEN- Str. Hindemith- Gartenzentrum ett u ink tr.

P GethsemaneS B Vog PARK Anlage amt (Campus Westend) ur Vogtelsb str Fürstenbergerschule erger Germaniakirche NeuhofStr. erg. nb str. str. .

Keplerstr. platz .

LessingFürste EpiphaniasStr. str I.G. Farbentr BundesB U R G es Stauffenbergd gymn. i nd vermöBerta-Jourdan-Schule la Hochhaus gemeinde Wie He St. Josefstr. Lutherkirche Stalburgstr. schule r gensamt Merianer . str.

Kirche erge str Adlerflychtnberg Grüneburg. gangplatz schule Fürste B Eic str Wolfs platz Bremerhw str.

Zeißel AdlerflychtBlinden- str.

Str. ald str.

Friedberger platz PA R K str anstalt r . er ne .

Körnerstr Platz nberg s g .

St. BernhardHumperdinckte r r rs Bornheimer Landwehr Fü Le st Bürgerhaus rg ngBorn rrin KoselSimone Denkmal ga e u Hermannstr. fs n Kirche e schule ol heim B m W HÖHEN- S Grü ei .

MUSTERid - weg er tr Bolivarm e rg H . rs c ö u e r STR. neb he H eb S t hm str. ö Anlage SCHULE i B Luisen.

Grün u d LinnéS r t r sHand us str. gRappplatz Lan er str.

Bundes- Ba Oberweg wa schule Oberweg dstr. erg Böhmer str. ne str.

Merian Dt. Inst. f. lds Herb str. disziplinargericht B 2. Polizeirevier tr. e artstr.

Betribeswirt.

Gervinusrglle GRÜNEBURGWEG e b Musterschule Mutterstr. weg RottFeld tr. rA hs ic eck- Neuapostol. Kirche Hebelhe Ne schutzheim Friedr e eg d c str. w d r s weg a .

Mittelstr. g de . tr. b ro ha ofstr Villa Orange en str Merian- MERIAN- arten rSynagoge Fic tels nh GaußKlinik im S Grüneke burgweg Wit Le str.

Evan.

PLATZ seume platz Fin Str. JahnWin Bamberger Hof str. igch tr. Ka ger Kirche Altkön ba c h RotkreuzZionsn e S ltz n t tst str. le dst Haus der Jahnstr.

E.-Frommho r.

Al krankenhaus kirche He ra lm 3 SigmundEmil-ClaarPl. Maue tr.

Wa Volksarbeit gels Un Str. He r.

Die Käs ers Maingau rwe lds Str. t ter tr.

Freud-Inst. iner e Hochschule f. s Qu c ß g we hm Kabaret in der City ra eimerFreie Eppste . g idt Musik u. Kunst str. Elsh str Helmholtzstr V.-BETHMANNBest Abendgym. 2 Künstlerhaus str.

Evan. Es erger .

Ignatiusweg Kronb e AmerikaPARK schule c h e n im e r Western Tho Gem. rg Dt. evan. ref. Kirche mas Mousonturm kirche Anna-Schmidte h Internationales e haus eriu rtn Alexander Gä str. sDt. evan.KlingerSchule (privat) r stra Jugendzentrum Bethmann B Herm Krkhs.

Mouso ne nref.

Gem. e ß ROTHSCHILDStaufen Fe l l schule s w Friedrichder Barmherzigen Reis e eg NH sEvang.

Wald WESTEND PARK liu nStoltze-Schule Brüder schm Frankfurt-CityS Anla Ju yma GemeindeHerderEschenheimer idtge eil BettinaKönigswarter Str. . He Str. haus Thürin er- Julius-Leber-Sch. schule str ESCHENHM. Tor ge HABSBURGERschule h PetersMozartr m r ic ge Pal tr.

Ble S Hilton TOR platz UntersuchunghaftALLEE r kirche St AllerheiligenrA r.

Rotkreuzkrhs.

B bele il Eschenheimer Turm o V n Evan. Zentrale f.

Ger anstalt Kirche cke Bethmannsch. lage t ra e Königswarterstr. Alfredichts anstr.

Bockenheimer Stift Arabella nhe ns Neue Altenheim traß str.

Steph Arbeitss s Rinz s tr ö UhrLiesel-Christn . tra Sheraton GH im Opernturm Brehm- ZOOLOGISCHER be vermittlung er L Rh Nicolaikirche Anl. ße Gericht türmchen Pfingstweidaße Platz GARTEN Altenheim Alte Oper Hochstr an d Agentur Heiligkre n str.

Palaisl uzgasse Aug.-StunzRahmhofstr.

ZOO Fritz-RémondAnlagenring Zei rte Frankfurt Handwerks- straße a f. Arbeit Ketten Quartier g Trinitatisweg r KONSTABLERAltenheim Börse Thurn-und-TaxisTheater hofw Oberlandes- Bürgerkammer Operneg Kolping- gemeinde Tie Evan.

KONSTABLEReg WACHE Zeil gericht Jumeirah Heinrichamt haus Palais Kettenhofw Börsenpl. platz freikirchl.

WACHE ALTE OPER von-Gagernil MyZeil Gr. B Ze Zeilgalerie he HAUPTKonstableroc k e K Gemeinde Guiollett r Albusstr.

Gymnasium Am Shoppingcenter nhm albächer WACHE Les Facettes wache ElsaGuiollettClementine. S Gasse rgGo Danziger Bieberg.

St An HAUPTWACHE graben tr. rbe BrandströmGrand Hotel eth str. e Luginsa Schaper d Kinderkrhs. rm estr.

RathenauPlatz Rö TAUNUSAlle Platz AllerheiligenDream a Stoltze N FRANKFURT OST eu Apartem.

Hauptwache Ha Jun land Allerhei nauer platz St gasse str.

Rotho e ANLAGE lzligen- heiligeng hof ein- An der fstr.

La OstbahnhofHo Mus. ngesstr. straße AOK weg HauptGerhart- ndstraße tor Tö Dominikanerstraße Ostbahnhof n Kleinmarkthalle Mus. f.

HauptmannDeutsche Jung Goethe- wache Main Tower e Lessing . au ß hofstr Westenda kloster r t Liebfrauens Deutsche Bank Moderne er Schule platz Katharinen- leiden .

Bank . ndstr inRüsterstr. rte Rechneigrabenle ihe s platz We berg K B tr nn Börne- JÜDISCHER O La s Girozentrale Kunst Batto Beethoven der alle str. kirche n t A str. u n d st weiher th platz FRIEDHOF r. rk Gutenberg icha raße mark aße OSTENDSTR. hg Sch st Schopenma Str tr.

Dominikaner- Stadt- Mus. Judengasse Heine Garden str.

Pauls- Steinernes ns str. Roß traße anen- Uhlande s s Dom Paulhw gass hauer rie Sc u Rech eiß l neigr a W g. abenstr.

Japan- Towers al kirche M Haus aubach (St. Bartholo. schule Arnsbergr. e r Ariel Center ler st t G ad ß s werke Goethehaus e Br a e Agentur f. Hospital Center r 3 Pl. da .

Gr. Neu nau Ni mäus) line str Nid ser Volkstheater e ndstr Arbeit Zum Heiligen Hist.

Ber nd lsäs Bildungszentrum Nied Römer RÖMERGarten EZB Oste Brück Fisch or Bundesbank- Schiller M.-EWeg Ostend La Frankfurt rkt Kaiserplatz erfeldBeth ust str. Geist Europäische Zentralbank hofstr. ckma Blittersdorffn e Rathaus Markt n hauptverwaltung n W Römern a Steigenberger mann Hinter der platz Steigenberger (ab 2014) Tau Goethe Westend an berg Saalg. Struwwelpeter-Mus. hm ße er Schönen Aussicht t tr. m z s s Frankfurter Hof Mayfarthstr. e s s tr e a n MAXX u r .

Tower ai Kunsthalle Gr. Fisch e B str Dresdner Bank Taun n n (ehem.

Großmarkthalle) vonSch W.-BRANDTOskaröne o M Aussicht LiteraturSchirn S “Silver Tower“ rKarmeliter- Alte Nikolaik.

Mainkai Europ. PLATZ Weiß nstr.

Platz der cka Oskar-von-Mil str. haus Miller-Straße Center e Saalhof Jürgen- Ne str. e leru kloster Str. s sen a ZentralRepublik Fischerf as Eys dt frMus. f. Vor. Ponto-Platz Plaza Obermainkai Historisches Mus. Fahrtorwerft eldwerft rG r. str D bank Bran ainze M The English st Verkehrsamt te l do üsse Apfelweinmus., A Kunsthalle und FrühSt. Leonhardslly tz rfe lnstr.

Theatre Wi Pla r.

Eckhardtst Caricatura, Kindermus., Portikus Eysse geschichte rS r. sst ter- kirche danu Str. tr.

Münzkabinett Weseler We Oper Städtische Bühnen Un nkai Nid rft Memphis Victoria Am Tau i Steigenberger Deutschherr igswerft a n Flohmarkt ö Ruhrorter k Frankfurt i Werft m ft nwerft Ha Dre . Schauspielhaus r Metropolitan Hammermus. häuser Ufer erwe fstr ße hsen Deutschherrn- n- Frankenst.

Schlachthofwe rds Ho Kais Flohmarkt ra SSacc sFträrber- Löherstr. rft nha ke r BürgerFRANKFURT tst Dre an eine r. Platz ufer str hul .

Leo Ikonenr r u Villa e ik F t n . önig amt Jüdisches st S Deutschherr HBF. Gro kai che tle s- Mus. nufer (Prom Krankenhaus rft Alt SachsenMün Museum werft Haus d. ain Metzler Main Plaza str. enade) Sc we Gu Scandic fer za hif Sachsenhausen hausen um Elis Jugend hif Walther-vonfer Niz FRANKF.Crown ha Museum f. ße Sc (Apfelweina Zum c s Weißfrauenb a Laurent S r r CronbergHBF. Karmeliterschule burger Ritterg Hof str. ethen- Kl. RKlapviertel) Angewandte Kunst . sch.

43 StStaatl. Hess. . pe S Amt f.

Pl. gasse rLe Méridien Mus. der Landesamt lbSportpl.

Dt. Filmmuseum Galerie 37 Weltkulturen .

DeutschherrenKlenWallstr.

Parkhotel Deutschherrnviertel Ko multikulrfür Str Neuer ie 43 Wall r e r B WiesenDt. Architekturmuseum tur. Angel. rücke r n Inter- Ernährung te r. schule Gerbermühlstraße me tzle hüttenplatz Bethmannschule Willemerst Wal SchifferFlohmarkt str. n-Affench Continental hei ) Me r. s n r Schulamt n Ausbildungsu Außenstelle st e Oppentorplatz ufe Ma Weg Sporthalle Le rzaß amt Strahlenberger Fam. Jürges heimer ms tr.

Se Pfo imer str str. str. eu Mus. f. Post u. s eh Pl. Platz tr. he r. tr. us Kommunikation of rs ows e k St k m tz c u l s M G ne .

Staatl. Schulamt tr. e delDan nstr 3 ilh Behördenzentr./ che Stä e Städelsches str.

Lä n d Zwis Polizei terer weg Finanzämter raß Baseler W Gewerkschaften Kunstinstitut . n- Heinrich-vonHeis LOKALBAHNHOF el- t tst e r. str ns t Platz t t d r f s u r . u.

Museum h ä e f r Stephan-Schule a e str er to Staats- utle ruc ß ch ede St wer w x i G MÜHLBERG a o lb e r W e r k h T st f dem Mühlb ge Best utz Schweizer Staatl.

Hochschule Mü 8. PolizeiSp Fri cke ner d n G bauamt G li n Schillererg . s a Au Es r. Western der brü erpe f. bildende Künste schule str Liebieghaus revier SCHWEIZER PLATZ erstr. er L Herz-MarienOf Mo w St h t al c th r r ft n f gen tr.

A Wallschule Schwan LukasAm enb ster U n t er 44 r str.

Kirche nba eg r. hofs Platz nHallenbad Die . eile Mü hst a Carl-SchurzWendels- Offe ühnerw str kirche ste ttw . eric str. hlk che Carl-Schurz-Schule Schule Bürgermeisterrw H Ro Str dd Garten- und platz a Otto-Hahneg rL her enHe c Gräf-Haus k s i c Haus t e WesthafenAußenstelle r.

Friedhofsamt an le Platz hne tr. n J c s i Sp DiesterwegS o . s ds e Giersch ha . tower tr St T irin Mühlberg.

Str platz t . tra nn ds str Qu be isch str erf ler . n a r a . ße t W h n r Krankenhaus i a W M s str ne st er Freiherr-vomL A f ant e FRANKe u . w m a g f dem r lb ch en or- Stein-Schule FRANKFURT H e t e t S rda M üh r x lberg e r t d FURT t t l Te Ga c h re es e h Ro f Textorschule c str SÜD SÜD yer W eg Mühlbergschule . lba tsstr K l e i n w Gelei Südbahnhof Willemer Häuschen .

Holbeinschule Kau en rpf str.

Ka Thorwaldsen- . ai ing .

Heinrich-Hoffmannd Frankfurterr Kath.

Apostelkirche tr K t s in St.e Schule f. Kranke platz B hs n ß c . i r Brauerei-Museum tr r Kleiner a e Bonifatiuste g ä r t e n tzkys Thorwaldsendd str Seehof Ossie He r-S Kirche Se Max-Planckten do Henninger Turm eh ße ofs ar Vo Freie Sch. Burnitzstr. eo ra Institut t we n ThCarl-von- G gelw(privat) . e Burnitzstr g eid nng r ffe r.

Noorden-Pl. Kli erge .

43 ha St SEEHOFb Str We Schule am str sc rger A n . de Klinikum der Güterbahnhof PARK Sachsenhäuser Berg bu ls Rocco Forte H. 44 Neuapostol. Kirche er (privat) J o h a n n - W. - G o e t h e r un Villa Kennedy rsb eim R eve Universität rth tr.

3 Es We S ener ch Ziegelhüttend b r en n e rg Feuerwehr te Sevice- und Chemotherapeut. sweg platz mü fur Grethenweg Ge ba ein Informationscenter Forschungsinstitut Ev. Gemeindehaus ch Hundestaffel hw Bunker str Hauptgebäude Sc .

Frankfurter Diakonissenhaus HOLZHAUSENSTR. usenstr.

Holzhausenschule Elisabethenschule Außenstelle

Tholey ligt aan de voet van de 568 m hoge Schaumberg, die met uitkijktoren, belevingspark en blotevoetenpad uitnodigt tot een beklimming. Op de westelijke flank staat de Blasiuskapel, die wortelt in de 13de eeuw. De

Saarland

nus. Op de sarcofaag van de stadsheilige (15de eeuw) staan de twaalf apostelen en een van oudste afbeeldingen van de heilige met herdersstaf. Uit dezelfde periode stammen de wapenschilderingen op het gewelf van het middenschip. Bezienswaardig zijn tevens de achthoekige stenen kansel uit 1462 en het koorgestoelte (18de eeuw). Representatieve burgerwoningen uit de 18de/19de eeuw vormen het decor van de Fruchtmarkt en Schlossplatz. Hier domineert het stadhuis, in 1740 als ambtswoning gebouwd en vanaf 1824 residentie van Louise van Saksen-Coburg-Gotha. Voor de basiliek geeft een basaltpiramide van Leo Kornbrust het vertrekpunt aan van de **Straße der Skulpturen. Over een afstand van ruim 25 km strekt zich tot de Bostalsee een openluchtgalerie met 51 werken van bekende kunstenaars uit. Een bedevaartweg leidt naar de barokke *Wendalinuskapel in het dal. Daarboven troont het Steyler Missionshaus met *volkenkundig museum.

Dal van de Blies

Saarbrücken

De Blies is met 100 km de langste rivier in het Saarland. Onder Blieskastel zijn de rivier en oevers nog heel natuurlijk. Bliesgau is de naam van de streek. Neunkirchen, ooit een industriestad met kool- en staalindustrie, heeft zich van roettot rozenstad ontwikkeld.

De hoofdstad van het Saarland vormt niet alleen het economische en culturele middelpunt, maar is ook een zeer charmante barokstad.

DE MOOISTE BESTEMMINGEN

Het begon allemaal met een Romeinse brug over de Saar.

Nu telt de stad maar liefst tien bruggen over de rivier. De *Alte Brücke is een voetgan-

harmonieuze plaatje compleet.

In de laatgotische *slotkerk (15de eeuw) liggen enkele vorsten van Nassau-Saarbrücken begraven. De Schlossplatz werd

*

Ottweiler De vroegere residentie van een zijtak van de graven van Nassau-Saarbrücken kan bogen op een schilderachtige binnenstad. Van de ringmuur bleef een 48 m hoge ronde verdedigingstoren (15de eeuw) met leisteenspits bewaard (Zibbelkapp), die als klokkentoren voor de evangelische kerk dienstdoet. Bezienswaardig aan de Schlosshof is het *Hesse-Haus (1590) met renaissancegevel. Het **Saarländisches Schulmuseum illustreert ruim duizend jaar school.

Bloementuin van Bexbach * Rond de Hindenburgturm in

Bexbach vind je dit geheel: een geometrisch aangelegde Luxemburgse tuin, tal van exotische planten en bomen, een vijver

Schlosshof van Ottweiler met renaissancebouw Hesse-Haus.

244

geschiedenis van het benedictijnenklooster St. Mauritius (links: standbeeld van de Heilige Mauritius) gaat terug tot in de 6de eeuw. De eerste monniken vestigden zich in de ruïnes van een Romeinse villa. De huidige kerk

Saarbrücken: Ludwigsplatz met barokke Ludwigskirche.

gersbrug tussen de ooit zelfstandige steden (Alt-)Saarbrücken en St. Arnual op de linker- en St. Johann op de rechteroever. De stadsbond – met de industrieplaatsen Burbach en Malstatt – ontstond pas in 1909. De **Schlossplatz, het historische centrum van Alt-Saarbrücken, herinnert aan de glorietijd als vorstelijke residentie. Vorst Willem Hendrik zorgde er als barokke bouwheer voor dat hij niet vergeten werd. Zijn architect Friedrich Joachim Stengel ontwierp het drieledige **kasteel (1738-1748).

Het *oude stadhuis (17481750), het in 1760 door Stengel in barok verbouwde *Erbprinzenpalais en het neobarokke vroegere *Kreisständehaus uit 1909 (nu *Museum für Vor- und Frühgeschichte) maken het

in 1993 ‘plein van het onzichtbare monument’ door 2000 kasseistenen met op de onderkant de naam van de vroegere joodse kerkhoven in Duitsland.

De **Ludwigsplatz toont met de *Ludwigskirche (1775) een gerestaureerd barokgeheel. Het hart van de St. Johanner Altstadt is de **markt met barokke burgerhuizen en de fontein van Stengel (1760). Stengel ontwierp ook de katholieke kerk **St. Johann (1754-1758).

Oogverblindend is het interieur.

De cultuurstraat op de rechteroever van de Saar heeft de ‘muzentempel’ het *Staatstheater (1938) en het **Saarland Museum. In middeleeuwse flair baadt de markt van *St. Arnual.

Tholey

nHage tr. becks

Off

r.

Grülingsst

Ká

lm

-S tr.

H a u p t g ü t e r -

ke i nc

Victor’s Residenz Hotel Rodenhof

l -L

áns

má K ál

tr.

n st

b a h n h o f

r.

ge pan sts We

Da

tr. ns

gr eu

r.

er

Fic

Förs

terstr .

str.

es

ht

eil

dw

rstr.

Förste

Nauwi ese

tr.

r.

St

Su lzb ac

nst

hle

str.

-

Joha

tr.

Berufsschule

bg.-

Roten

s tr .

Br

fe r

Mü

str .

Du

Ka rc str her.

Ro t Fut e n h o f Du dw Birne terstr. str. eil ngä ßc er he S

r.

enb

Luis

Grünstr. wi e Nau Cecilienstr. . rstr Theater im JohannesViertel Str. kirche iler Se Nas s Rathaus auer MaxSt. Johann Str.Ophüls-Pl. Gymn.

Landesvers.anst.

Fachoberschule

Turnhalle

Bleic str. h-

str.

sen

Str .

Uhla ndstr .

d-

Uh

str.

es tr.

Ha

He in

rin

rde str nbg. .

-

ger

ste l

Pe

Pr B a ä s i d e n tltz- Str.

Hi m mleit elser

Nuß trep bergpe

en str .

rde ll

ld

o fe

Zäh

Am Gr be ünerg

of

lan

Bism a brück rcke

-

rg

be

Na rz iss en Tril str ler we .

W

r.

ist

cc in

Saarland Museum Wat in de jaren twintig van de vorige eeuw begon als streekmuseum met een afdeling voor moderne grafische kunst, is uitgegroeid tot een belangrijke kunstcollectie. Werk van de middeleeuwen tot nu, verdeeld over het museum in de slotkerk, de Alte Sammlung en Moderne Galerie met beeldentuin.

Saarbrücken, Bismarckstraße, tel. +49-681-99640, 11-19 u

t e r erbg e r g i n Winterb

Wint

erberg str.

Denkmalstr.

Klinikum Saarbrücken-Winterberg

ch

Gn e

m Denk

Winterberg

Stedelijke galerie Tijdelijke tentoonstellingen: het hele scala aan hedendaagse kunst – conceptueel, nieuwe media, installaties, performances en videokunst.

Saarbrücken, Am St. Johanner Markt 24, tel. +49-681-9368321, di., do.-zo. 11-19 u, woe. 12-20 u

ise na

us

st

tr.

Pu

Blü ch ers tr.

A Gr m afe nh

r.

Fe ldm

Str.

che rerbe rgst ra r ene

Goeth e str. str.

Pau l-M

Karls

tr.

ar Str ien.

Ro

Tür ke str n.

tr.

ars

Sa

str.

tr.

Lilien s

Spichererbergs tr.

ElsaBrandströmStr.

-

Pape

Sonnen weg

Boz

tr. ens Birk

S

Sp i

lt e

Fürs str ten .

nstraße

n b ah

i se

r.

ert

Tri ll

s tr .

i n then- str.

. erstr

Flied

nstr.

Lil ien str . str.

tr

Steub e

e

traß Tals

Peters d fa bergp

Str.

-

r. nst an

ken Bir fad p

ner

.

Str

Weg

r.

her

rt rfah

. str ten

St

en or on r.

Ele st

p-

Esc

au e

re

ili p af- P h Gr

r ille Tr

Lau

Am

eltz hu rin Sc ath tr.

K S

. str

n lke

ergs . tzb hu

orfer

O bere L

Metzer Straße

SAARBRÜCKEN

Im bück Ge

Sc

Ne

Mond

en

ch

en

äß

ug

Ne

ra b

.

Kepler- str.

. F str r

dt g

tsam pe trep

Zoll

ALT-

ö s c e ng h

Ludwigsgymnasium

St a

Am Ludwigsgymnasium

Eichamt

str.

Am

Wilh.HeinrichBrücke Staatskanzlei Saarkran FinanzNeumarkt AS SBamt Am Ludwigs Wilh.-Heinr.- Min. f.

Fachhochsch.

W.-Heinrich-St Brücke hLudwigs- platz r.

Wirtschaft & Sozialgericht galerie Friedensk. Alten- 17 Finanzen kirche St. Johann M Altneug.

51 S a a t d s r i t heim o s V traße E traße (ev.) Domicil nzer ke c ü r B Tifliser Pl. Alte Tals Nanteser Pl. S Schlossk.

Leidinger S Schillert t r. chl raß Schule Staatstheater Tril B is o e Pl. marc Künstlerhaus ßst ler we r. kMa i Hist. Mus., Mus. für Musikg Am kenstr. nzer Schloß- Vor- und Frühgeschichte Be Nel hochschule str.

VersorgMod. r l Stra P i pl. n rom er Fr haus B ße i s an Galerie Altenm ena a Schloss Saarbrücken z r c d Am Sta kst e Saarlandheim Flied e r Narzis s enstr. Jakobsr .

Landtag des J dta museum Saar Am gärtchen Saarlandes osef-R utob Triller öd e ahn Knabenr-S tr.

Gymn. Ta I.H.K. lst P O TAT O Amtsr g Reppersbergz a str. a ße ISLAND kert Ger. Min. f. treppe Hy 41 rRüc e r t he AS Saarbrückenc i n Justiz e Sp Laurettenth Bismarckbrücke be treppe Lerchessa tr.

18 Eli s Min.f. steig Am Phil Wirtsch. ipp S ta tr. ine de n ks c n p e r p St . s r e b s r e Christ-Königr tr.

R gst r.

Yo h Kirche Hauptzollamt n de o H C R Höhenpfad harlo Ka i rist in tten 620 th SchurlCh he de str. nb rz Ma Altenheim der Kirc Str. ur An nigReppersberg Nußbergstr . ö gs Lohm K Tennisr. . str st er eyerstr. tr. ey Lohm g er Hi Lerch plätze nte Sa sb esflurw er r a t p rge alt eg p rep mü Re traße Echterpe Feldmanns nd nacher erg er terb p f a d in Str Str. W g r Wallerbrunnene ße aß b Meraner Peters e . platz Mera Treppe alstr

Stengel-

Museum für Vor- und Frühgeschichte Archeologische vondsten uit het begin van het stenen tijdperk tot de vroege middeleeuwen. Centraal staat het beroemde Keltische vorstinnengraf van Reinheim (ca. 400 v. Chr.) met kostbare sieraden en waardevolle grafgiften.

Saarbrücken, Schlossplatz 16, tel. +49-681-9540, di., do.-zo.

10-18 u, woe. 10-22 u

Str.

Eisen bahn stra ße

str.

r.

hm

eländ

st s er

Sc

Neug

str.

tr.

er-S

Luth

M.-

Willi-Graftr. ens Gymnasium & ies Realschule hw uc Gr tz o ll oß e rs Be BürgerLandwehrpl. he tr. tr. r G Alte Feuerwache s er z s b erstr. amt o e Saarlandg k i Ka e AOK a N t klinik h Gerberpl. .-K St.K i Johanner Rich-rch.

Basilika St. Johann F Ev. Stadtkrankenhaus S Markt Wenzel- tr. rie Saarbrücke Halbe rgstr. dri Stadt- Pl. c

en

str.

n-

Musikfestspiele Saar Op ruim vijftig locaties treden om de twee jaar net voor de zomervakantie in Lotharingen, Luxemburg, RijnlandPalts en het Saarland internationaal befaamde klassieke orkesten, koren en solisten op. De nadruk is elke keer anders.

Meer informatie: Musikfestspiele Saar, Rotenbühlerweg 28 a, Saarbrücken, tel. +49-681-976100

Reinert-

Keplerstr.

pl.

er-

au penh Scho str. r st .

Schmollerstr.

Dragonerstr.

Beetstr ng- hoven-Blumen. nnis

tr. ias

Reichsstr. tor ias tra ße Vik tor

V ik

Westspange

b ortz i

N

an Rotenberg- Schum Wag nertreppe Str. Schule

rze Ku tr.

S

f-

ho

U

str .

nw. abe

Berufssch.

nEgo

lz-

hn

AS Luisenbrücke

Am g Ste

tr.

ar

-

Ba

16

r.

Postbank

Brauerstr.

Parkstr.

r.

enade rom er P rlin

Roonstr.

Min. für Kultus, Bildung & Gutenb ergstr.

Wissenschaft HohenEuropa z o ll ernHandwerksSt. kammer Jakob

S

Be

rstr.

c r. b hu hst s ert- t

. tstr

riffe . ch str

Dt. Telekom AG

Fachobersch.

ECHELMEYER PARK dStadtwerke Schuma St. Michaelnnstr Kirche Saarbrücken . rts

ch

h acL

Su

fst

StadtautobahnSaarufe620

. str

. st r

ho

e i s t Mercure AS Saarbrückenr.

Westspangenbrücke Kreuzfahrtschiffe

15

Ri

ge

ssa

Pa

hn

str .

ert mp La str.

fen

Galeria Kaufhof

Ba

Ha

Fakt o r

Saarbrücken Congresscenter

Stadtbad Moza

tr. ens ulin UrsB ee tho ve n-

talweg wie ser

r-

Sch ü t z e

S

r.

nst

line

u Urs

urg mb

Am

Kan

str .

La Résidence

HAFENINSEL

Bo

rise Ka

für Arbeit BIZ Berufsinformationszentrum

K.MarxStr.

r.

Bergwerksdirektion S galerie t Geolog. r.

Museum

Fak to str rei.

51 Hafen Agentur -

ad

spf

ann

rm

St. Johan ner Trie Saargalerie rer Europa- St F Dob ritzis Str. ch- p So hie str n.

ere

nbac hstr.

Bahnpolizei

tr.

zs

W Ben all ot st r.

Me e

Saarbrücken Hauptbahnhof

g.

Saarbrücken Tri Hauptpost

. str

ler

im

Kirche Jesu Christi

Kleingärten

Lützelbachstr.

41

S a a r b r ü c k e r

ds tr.

St r.

er

tr. ergs enb

J

vind je het Hofsgut Imsbach, een beschermd complex met herenhuis uit de napoleontische tijd en romantische vijvers, nu het thuis van het Saarlandse ecologiecentrum met ecologische landbouw.

TIP++TIP++

250 m

Ho

Knappen r S tr. str.

Gymn.

str . gs

üli n

str.

te Sit slf o W es hum

r.

nst

offe

Kalk

Pa u

E

eg

rsw

LUDWIGSPA R K

tr.

s den

0

rg bu m pe Ho trep

Zie g

el-

re

rsf

ge

Jä

tr.

rS

e ud

r cke de rü An nisb an oh

Kálm ánstr .

Gr

Zi e g

Schule für Lernbehinderte

tr. els

. str ht luc ch rS äff de Gr tr.

An ings wer Sch tr. ners Use

eg

Sportplatz

. ert- Str St.- Alb s h dric r.

Frie ler St tha ch ki r un Ne

Str. -KoehlHeinrich

Kirchgemeinde Rodenhof

Grundschule Rodenhof

nw

dio

Sta

r

lst

ge

Zie

La n

St. . Albert Kirche

Stadion Ludwigspark

eeuw) – je toe. De lokale geschiedenis kun je ontdekken in het historische museum Theulegium op de Rathausplatz en in de Johann-Adams-Mühle (1735) bij Tholey, nu een molen- en streekmuseum. In de nabijheid

Slechts het barokke koorgestoelte met rijkelijk houtsnijwerk en het weelderig versierde orgel steken behoorlijk af tegen het eenvoudige interieur. In het koor lacht de engel Gabriel – ook Engel van Tholey genoemd (13de

Ne Ph D u dw uf ilip an eil ger St r.

Ho An d Hö mbg er he r.

dateert van omstreeks 1265, de barokke uivormige toren (uiterst links) is van 1740; de kloostergebouwen zagen het levenslicht in 1722. St. Mauritius is een vroeggotische kerk met drie schepen zonder dwarsbeuk.

en ke lbe rg

str .

DE MOOISTE BESTEMMINGEN

245

Naar verluidt zou Marlene Dietrich dit het mooiste casino ter wereld hebben gevonden. Niet dat we weten hoeveel casino’s ze in de loop van haar carrière heeft bezocht, maar dat men zijn geld bijna nergens zo stijlvol kan

BadenWürttemberg

TIP++TIP++

Museum Frieder Burda De nadruk in het museum met ruim 800 schilderijen, grafische kunst, sculpturen en objecten, verbonden aan de Staatliche Kunsthalle BadenBaden ligt op de klassieke moderne en hedendaagse kunst. De collectie bevat behalve schilderijen van Picasso ook werk van Amerikaanse abstracte expressionisten.

Baden-Baden, Lichtentaler Allee 8 b, tel. +49-7221-398980, www.sammlung-frieder-burda.de, di.-zo. 10-18 u

262

DE MOOISTE BESTEMMINGEN

te. Midden op de markt toont een piramide van rode zandsteen (1825-1825) de laatste rustplaats van de markgraven.

Hoogtepunten van de museumwereld zijn de **Staatliche Kunsthalle en het *Badisches Landesmuseum in het kasteel.

Ettlingen Het mooiste gebouw van het aantrekkelijke, oude stadje is het *kasteel van de markgraven (16de-18de eeuw).

De slotkapel werd in 1732 beschilderd door Cosmas Damian Asam (Asamsaal). Het *museum voor Oost-Aziatische kunst in het kasteel heeft fantastisch historisch lakwerk.

Rastatt en **slot Favorit Markgraaf Lodewijk Willem, beter bekend als der Türkenlouis, was de ontwerper van het imposante, hoefijzervormige *kasteel, dat omstreeks 1700 als eerste Duitse barokbouw in Versailles-stijl verrees. De barokke zomerresidentie **Favorit in Rastatt-Förch liet de jonge weduwe van de Türken-

Wandelgang in de Neue Trinkhalle van Baden-Baden.

louis voor haarzelf en de jonge kroonprins bouwen (1710-1712) en lijkt regelrecht weggelopen uit een sprookjesboek.

Baden-Baden Iedereen ** van naam repte zich in de 19de

eeuw naar Baden-Baden om er te kuren: gekroonde hoofden, gevierde kunstenaars en gokkers. Het **casino, gebouwd in 1838 en in 1853 weelderig ingericht in neobarok, is de oudste speelbank van Duitsland.

Het hoort bij het classicistische Kurhaus (1821-1824), dat grenst aan de met zuilen getooide Trinkhalle (1839-1842) en de chique Kurgarten. In de gerestaureerde *Romeinse baden werd al in de oudheid gekuurd. De recentste attractie van Baden-Baden is de *Sammlung Frieder Burda met schilderkunst van het klassieke modernisme. Het mooiste uitzicht op de stad aan de Oos dient zich aan op de 668 m hoge Merkur,

Casino van Baden-Baden verkwanselen als in Baden-Baden geloven we graag. Roulette en kaartspelen worden hier al lang gespeeld. In 1748 wordt het kansspel in Baden-Baden voor het eerst genoemd. In 1809 opende het casino zijn deuren,

toen nog onder de vleugels van het Konversationshaus, het huidige stadhuis. Vijftien jaar later werd het huidige Kurhaus geopend. Pronkstukken van het zeer weelderige interieur zijn nog steeds de Rode Zaal (uiterst

Getuigenis van het absolutisme: barokkasteel Rastatt.

de huisberg van Baden-Baden en te bedwingen met een kabelspoor.

*

Sasbachwalden Een prachtig plaatje is Sasbachwalden met zijn vele nette vakwerk. Al twee keer werd het wijndorp te midden van de wijngaarden tussen de Rijnvlakte en de Hornisgrinde (1164 m) verkozen tot mooiste dorp van Duitsland.

Het edelste vocht uit de streek is de Pinot Noir Alde Gott.

*

Grindenlandschaft Grote natuurreservaten strekken zich uit langs de panoramaroute van het Zwarte Woud tussen de Hornisgrinde (1164 m) en Kniebis (971 m), bijvoorbeeld bij de *Schliffkopf (1055 m). Hier drukken de Grinde hun stempel op het landschap: hooggelegen weiden waar eeuwenlang het vee in de zomer graasde en die nu beschermd zijn als natte heide.

links) en de Witte Zaal, die hebben afgekeken bij het kasteel van Versailles. In 1837 sloten de Parijse casino’s en brak voor de Duitse speelbanken in Bad Homburg, Wiesbaden en Baden-Baden een gouden tijd aan. Elke

avond kwamen rijke dandy’s uit alle hoeken van de wereld hier hun geluk beproeven. Overdag zag je ze in het Kurpark, ’s nachts aan de speeltafel.

Kloosterkerk St. Marien in Gengenbach.

**

Gengenbach De beschermde kern van de oude vrijerijksstad neemt je mee naar vervlogen tijden. Vooral in de *Engelgasse met zijn vakwerkhuizen en op de markt met mooie fontein en classicistisch stadhuis waan je je in het verleden. Andere bezienswaardigheden zijn de Mariakerk in Hirsaustijl (12de eeuw), de poorttoren Kinzig (13de eeuw) en het historische Färberhaus.

*

Baiersbronn De idyllische ligging in een bosrijk gebied levert de deelgemeenten van Baiersbronn veel vakantiegangers op. Maar liefst drie sterrenkoks maken de regio bovendien tot een gastronomisch paradijs.

Slot Favorite bij Rastatt was de zomerresidentie van de weduwe van der Türkenlouis.

DE MOOISTE BESTEMMINGEN

263

Route 8: Van het Münsterland naar de Keulse Bocht Langs de grootste agglomeratie van Duitsland en dan dwars erdoorheen loopt deze route, door een regio met een bewogen verleden, een land van tegenstellingen en een liefelijk landschap dat zelfs de Romeinen al wisten te waarderen. Aan hen dankt

Midden-Europa twee van zijn oudste steden: Keulen en Xanten. Münster is beduidend jonger maar verdient vanwege zijn religieuze en culturele betekenis de eretitel ‘het Rome van Neder-Duitsland’.

Romaanse stijl en gotiek aan de Rijnoever in Keulen: felverlicht torenen dom en Großer St. Peter boven de oude stad uit.

Carnaval, steenkool, de dom van Keulen – dat zijn de trefwoorden die de meeste mensen over Noord-Rijnland-Westfalen te binnen schieten. En misschien nog kunst.

Carnaval: wie ervan houdt moet het eens meemaken, wie er niet van houdt blijft beter weg. Het Rijnse carnaval is compromisloos. Wie tijdens de doldwaze dagen op reis gaat, beperkt zich het best tot carnaval, cafés en Kölsch.

Steenkool: de uitgekozen tocht heeft één gemeenschappelijk punt met het Ruhrgebied, namelijk de stad Dorsten met steenkoolmijn. Voor de rest beschrijft de route een boog om het Ruhrgebied.

Dom van Keulen: als geen ander bouwwerk in de buurt hét symbool van het historische en culturele belang van de regio. Alleen al de onmiddellijke buurt is een Rijnse microkosmos: de Hohenzollernbrücke en het centraal station, het Wallraf-Richartz-

334

Museum, en het Romeins-Germaans museum. Vroege en vroegste geschiedenis, Romeinse

sche kerken de eerste keus. In het Münsterland en aan de NederRijn staan ruim honderd intacte

Waterkasteel Nordkirchen, het ‘Versailles van Westfalen’.

tijd, middeleeuwen, nieuwe tijd en ook de recentste geschiedenis hebben tal van getuigenissen achtergelaten. De archeologie is op zich al een reis waard: Xanten was na Keulen de tweede grootste Romeinse stad van NederGermania. Het archeologische park Xanten brengt de bezoekers op indrukwekkende wijze dichter bij het verre verleden. Voor de middeleeuwen is Keulen met zijn overvloed aan romaanse en goti-

DE MOOISTE TOERISTISCHE ROUTES

waterburchten. Voor liefhebbers van moderne architectuur is Düsseldorf een aanrader.

Kunst: Rijnland en het Ruhrgebied zijn na New York wereldwijd de belangrijkste streken voor hedendaagse kunst. Toonaangevende musea zijn te vinden in Krefeld, Düsseldorf, Köln en Bonn. Een bijzonderheid is het slot Moyland bij Kleve; de musea in Mönchengladbach en Essen zijn een omweg waard.

Een echte diamant geslepen uit het samengaan van kunst en landschap is het museumeiland Hombroich bij Neuss. Voor theater- en muziekfans staan eersteklas festivals op het programma, zoals het jazzfestival in Moers met Pinksteren.

Op de route doorkruis je bekoorlijke landschappen, onder meer het natuurreservaat bij de Altrhein van Xanten. Een bijzonder schouwspel dient zich ’s winters aan wanneer bij de NederRijn de wilde Siberische ganzen pleisteren. Hier en daar zie je taferelen die herinneren aan schilderijen van oude Hollandse meesters – en niet alleen door de windmolens die aan de horizon opduiken. Als paardenparadijs en land van de waterburchten staat het Münsterland bekend, waar in de Merfelder Bruch nog een kudde van driehonderd wilde paarden leeft.

Slot Anholt De oorsprong van het nu als hotel gebruikte, op twee eilanden opgerichte waterkasteel aan de Nederlandse grens gaat terug tot de 14de eeuw.

Slot Raesfeld Roofridders huisden al in de 12de eeuw in de toenmalige burcht Raesfeld. Van 1643 tot 1658 kreeg het complex zijn huidige uiterlijk, in 1922 begon men met de restauratie.

Münster Na de verwoesting ervan in 1943 werd de 162 m lange Prinzipalmarkt met zijn trapgevelhuizen waarheidsgetrouw herbouwd. Nu vormt hij het hart van de charmante metropool in Westfalen.

Kleve Uithangbord van de Lohengrinstad is de Zwanenburcht, die wortels heeft in de 12de eeuw.

Kalkar Het stadhuis van drie verdiepingen domineert de markt met patriciërswoningen in de vroegere Hanzestad.

Xanten De Haventempel en het amfitheater in het archeologische park Xanten illustreren het Romeinse verleden.

Slot Nordkirchen Omringd door een gracht en barok park staat het kasteel te boek als het ‘Versailles van Westfalen’.

Slot Benrath Tien kilometer ten zuidoosten van Düsseldorf staat in een wondermooi park het door Nicolas de Page ontworpen rococokasteel uit 1756. Behalve het prachtige interieur in de middenvleugel zijn ook het museum voor Europese tuinbouwkunst en het museum voor natuurkunde de moeite waard.

Düsseldorf ‘Jan Wellem’, keurvorst Johann Willem II van Pfalz-Neuburg (1679-1716), liet voor zichzelf een monument oprichten voor het stadhuis (16de eeuw).

Grootse parken en pleinen van het classicisme bepalen het stadsbeeld.

≠

Keulen In 1248 werd begonnen met de bouw van de dom van Keulen, een meesterwerk van de hooggotiek met een 157 m hoge gevel met twee torens en nu Unesco-werelderfgoed. Pas in 1880 was de bouw af. De door de Romeinen gestichte stad aan de Rijn was in de middeleeuwen de grootste en belangrijkste stad in het Duitse taalgebied.

Slot Augustusburg Als meesterwerk van de rococo roemt men het slot Augustusburg in Brühl, Unesco-werelderfgoed, dat vanaf 1725 op de ruïne van een waterburcht ontstond.

Bonn Middelpunt van de historische stad is de markt met in 1738 voltooid stadhuis waarvoor keurvorst Clemens August de eerste steen legde.

DE MOOISTE TOERISTISCHE ROUTES

335

Route 10: Grote Eifelroute Wat verscheidenheid en afwisseling betreft, neemt de Eifel een topplaats in onder de Duitse middelgebergtes. Burchten, kerken en oude stadjes met vakwerkhuizen bezichtigen, fossielen verzamelen, vulkaanmeren bewonderen, dieren bekijken en terugkeren

in de geschiedenis tot het stenen tijdperk, autoraces volgen of gewoon wandelen op stille hoogtes: in de Eifel heeft verveling geen kans. Onze route beschrijft vanuit Aken een brede boog door de Eifel tot Bonn.

Ongeveer 10.000 jaar geleden ontstaan bij een vulkanische gasexplosie: de Weinfelder Maar, ook Totenmaar genoemd.

Het waren de nawerkingen van het sluimerende vulkanisme die Karel de Grote naar de noordrand van de Eifel lokten, en wel naar Aken. Daar waren warme bronnen te vinden die zijn jicht konden verzachten. Hij bleef er hangen en richtte zijn kunsthistorisch unieke palts op, die eeuwenlang de kapel zou zijn waar Duitse koningen werden gekroond. De Eifel lag in het midden van het rijk. Niet dat dit een garantie voor vrede was. Eindeloze twisten en vetes teisterden de streek en tot vreugde van de hedendaagse bezoekers werden daarom tal van burchten opgericht, waarvan de ruïnes nu voor een romantische touch zorgen.

Geologie, geschiedenis en kunst – dat zijn drie goede redenen om naar de Eifel te reizen. En tussen die drie blijken verrassende verbanden te bestaan.

De eeuwen tussen Karel de Grote en tegenwoordig lieten indrukwekkende bouwkundige getuigen na. Een parel in ro-

338

maanse stijl is de abdij Maria Laach. In tal van kerken zijn elementen van de gotiek te bespeuren. Tijdens de barok beleefden veel kloosters een nieuwe bloei en bouwde men nieuwe kerken, bijvoorbeeld in Prüm. Vakwerkwoningen en prachtige stadhuizen in veel schilderachtige Eifelstadjes getuigen van een bescheiden welvaart dankzij de ooit florerende lakenhandel, die echter de industriële revolutie niet overleefde. De Fransen kwamen, gevolgd door de Pruisen. Het land verarmde en kreeg de bijnaam ‘het Siberië van Pruisen’. Twee wereldoorlogen takelden de streek zwaar toe. Nu bevindt de Eifel zich dankzij de open grenzen met België en Luxemburg opnieuw ‘in het midden’ – met nieuwe vooruitzichten.

Klimatologische invloeden en de gesteentebodem boetseren het gebergte tot een landschappelijke lappendekken. De Hoge Venen aan het begin van onze

DE MOOISTE TOERISTISCHE ROUTES

route ogen als een ongenaakbaar Scandinavisch hoogveenlandschap. In de Eifel wisselen hoogvlaktes af met slenken, kalksteen met vulkanisch gebied, stille bossen met open akkers en weiden. Aan de noordrand van het gebergte wachten de liefelijke wijngaarden van het Ahrdal, waar een voortreffelijke rode wijn rijpt. Een omweg waard!

Voor fossielenverzamelaars en liefhebbers van vulkanen is de Eifel een waar eldorado. 395 tot 345 miljoen jaar geleden glinsterde hier een tropisch meer met koraalriffen en weelderige dierenwereld, waarvan de versteende resten nu de pronkstukken zijn van de lokale paleontologische musea. En dan het vulkanisme: basalttoppen zijn er wel meer in de Duitse middelgebergtes, maar de beroemde maren vind je uitsluitend hier. Het zijn trechters gevormd door vulkanische explosies die zich later met water vulden en

er nu uitzien als meren. Geologische leerpaden bij Prüm en Schönecken verduidelijken de onderlinge verbanden. Overigens is het vulkanisme in de Eifel nog niet gedoofd. Tot de late gevolgen behoren onder meer de minerale en thermale bronnen. Geologen sluiten niet uit dat sluimerende vulkanen in een verre toekomst opnieuw actief worden.

Onze Eifelroute sluit aan op andere toeristische routes of kruist deze, zoals de Grüne Straße Eifel-Ardennen bij Manderscheid.

Verder noordwaarts naar de Keulse Bocht en door het Münsterland loopt route 8. De Duitse Wildstraße verbindt wildparken bij Gerolstein, Daun, Klotten en Gonsdorf. Als extratje kun je de al genoemde AhrRotweinstraße verkennen voordat je de tocht afrondt in Bonn, de vroegere hoofdstad van de Bondsrepubliek.

Bonn Op de Münsterplatz kreeg Ludwig van Beethoven, wereldberoemde burger van de stad, een monument. Het geboortehuis van de componist aan Bonngasse 20 is nu een museum.

Maria Laach De kloosterkerk van de benedictijnenabdij Maria Laach uit 1093, gelegen aan de rand van de Laacher See, is een van de zuiverste romaanse bouwwerken van Duitsland en beroemd vanwege de rijke architectuurbeelden in het Paradijsportaal (ca. 1225).

Ahrtal De Ahr is een zijrivier van de Rijn. Beneden aan de steile wijnhellingen zoeken wijndorpen als Mayschoß, Dernau en Marienthal met hun wijngaarden en burchtruïnes elkaars gezelschap. Wandelliefhebbers verkennen de dorpen via de AhrRotweinweg.

Aken De kern van de dom van Aken is de in 800 als paltskapel opgerichte middelbouw, waar de grote ronde luchter bengelt die keizer Frederik I Barbarossa schonk.

Monschau Aan de voet van de Hoge Venen ligt in het smalle dal van de Rur het liefelijke stadje Monschau met zijn aantrekkelijke vakwerkgevels.

Adenau Barokke vakwerkwoningen staan aan de markt. Bezienswaardig zijn de parochiekerk (11de eeuw) en het Eifeler Bauernhausmuseum op het kerkplein.

≠

Manderscheid Naast de ruïnes van de oudere Ober- en de jongere Niederburg met goed bewaarde burchttoren nodigt een vulkaanpad uit tot een nadere verkenning.

Weinfelder Maar Wie eenzaamheid zoekt, is op de juiste plek bij de stille kratermeren van de Dauner Maare. De Weinfelder Maar is met 51 m de diepste van het trio.

Nürburg Op de Mons Nore, de zwarte berg, bouwden de graven van Are in de 12de eeuw een uitgestrekte burcht, waarvan alleen nog een ruïne rest. Vanaf de burchttoren heb je een prachtig panorama van de beboste Eifel.

DE MOOISTE TOERISTISCHE ROUTES

339

364-389_UnterwegsDT_Erbe_holl_varOK

04.03.2013

12:36 Uhr

Seite 364

364-389_UnterwegsDT_Erbe_holl_varOK

04.03.2013

12:36 Uhr

Seite 365

Het Unescowerelderfgoed Op de werelderfgoedlijst van de Unesco staan unieke cultuur- en natuurerfgoederen van over de hele wereld die van buitengewoon, universeel belang zijn, en waarvan de bescherming daarom tot de verantwoordelijkheid van de hele mensheid behoort. Dit deel geeft een overzicht van alle natuur- en cultuurmonumenten in Duitsland die op de werelderfgoedlijst van de Unesco staan.

390-411_UnterwegsDT_Erbe_holl_varOK

04.03.2013

13:22 Uhr

Seite 396

Trier In de oudste stad van Duitsland, gesticht door de Romeinse keizer Augustus, zijn enkele van de best bewaarde antieke bouwwerken ten noorden van de Alpen te vinden. Trier was met 80.000 inwoners een van de grootste steden van het Romeinse Rijk. Tot het werelderfgoed behoren verder de Dom en de belendende Liebfrauenkirche.

De Porta Nigra, een monumentale stadspoort met twee half-

396

HET UNESCO-WERELDERFGOED

rond naar voren uitspringende torens, die op de 2de eeuw te-

ruggaat, is het herkenningsteken van Trier. Van Augusta Treverorum, het antieke Trier, ooit de hoofdstad van de Romeinse provincie Belgica Prima, zijn verder nog de Keizer- en Barbarathermen bewaard gebleven, naast de resten van een amfitheater dat plaats bood aan zo’n 20.000 toeschouwers.

In de Aula Palatina, vroeger een deel van het keizerlijk paleis, resideerde tussen 306 en 312 Constantijn de Grote.

De romaanse Dom St. Peter even ten oosten van de Hauptmarkt gaat in zijn oudste delen terug op de 4de eeuw en is

daarmee een van de oudste kerkgebouwen van Duitsland.

De rijke kerkschat omvat enkele van de belangrijkste voorbeelden van Ottoonse kunst.

De direct ernaast gelegen, rond 1270 voltooide Liebfrauenkirche is een juweel van vroeggotische architectuur.

Getuigenissen van Romeinse en romaanse bouwkunst zijn de Porta Nigra, de antieke stadspoort van Trier (boven), en de Dom St. Peter (links en onder), waarvan de oudste delen rond 340 werden opgetrokken op de resten van een Romeins woonhuis.

390-411_UnterwegsDT_Erbe_holl_varOK

04.03.2013

13:22 Uhr

Seite 397

Dom van Speyer

De onder keizer Koenraad II opgetrokken Dom van Speyer was ten tijde van de bouw de grootste kerk ten noorden van de Alpen. Als laatste rustplaats van veel Salische vorsten, Hohenstaufen en Habsburgers heeft de romaanse kathedraal een grote symbolische betekenis.

De geschiedenis van de oude keizerstad gaat terug op een Romeins legerkamp uit de 1ste eeuw. Speyer werd in de 6de7de eeuw de zetel van een bisschop. In het begin van de 11de eeuw liet keizer Koenraad II de Dom van Speyer bouwen als grafkerk voor zijn dynastie. De tegenwoordig zes torens tellende Dom St. Maria und St. Stephan werd in het jaar 1061 ingewijd onder Koenraads kleinzoon Hendrik IV. Deze liet de kerk later aanzienlijk uitbreiden om tegenover de paus zijn politieke machtsaanspraken te demonstreren – een

conflict dat zou uitmonden in de Investituurstrijd. De in 1039 voltooide crypte is een van de grootste en mooiste ondergrondse zuilenhallen ter wereld. De grafkapel biedt toegang tot zestien vorstelijke graftomben, waaronder die van vier Salische keizers.

In de tijd van de Paltse Successieoorlog (in Nederland Negenjarige Oorlog genoemd) kwam het in 1689 tot zware verwoestingen, waarbij onder meer de graftomben door Franse troepen geplunderd werden. In 1772 begon het herstel van de kerk. Toen deze onder Napoleon

afgebroken dreigde te worden, wist de bisschop van Mainz dit te verhinderen. Restauraties na de Tweede Wereldoorlog gaven de Dom zijn strengheid terug, die achter de romantisch-idealiserende bouwelementen uit de 19de eeuw in toenemende mate verloren was gegaan.

De Dom van Speyer maakt indruk door zijn strenge, romaanse vormen (rechts: buitenaanzicht; boven: blik vanaf de orgelgalerij). De crypte (onder) bestaat uit een zuilenhal met kruisgewelven van gele en rode zandsteenblokken.

HET UNESCO-WERELDERFGOED

397

426.ps 18.03.2009 14:05 Uhr Seite 426 ekendörn

12 7

Rodenbek

Freilichtmuseum

215

Naturpark

Molfsee Rumohr Hamburg/Lübeck 1 :Voorde 340.000 10 WestenFlintbek Westensee Kleinvollstedt Emkendorf

see

Groß Vollstedt

Warder

kel

Ellerdorf

13

E45

Brahmsee

7

Pohlsee

Blumenthal Kiel Kiel 18 km 17’ Blumenthal Molfsee Lust-7 km 215 4

see

215 Sören

7 7 Eisen- Wennebek Dätgen dorf 24 km Rendsburg Schleswig 46 km Bordesholm ORTORF Flensburg 80 km BorgdorfAB-Dreieck Seedorf Bordesholm Bargstedter-

8

4

Schlüsbek

Boksee Klein Kiel 13 km Schönhorst Kronsburg 8 Barkau km 404

Ga

Langwedel

Rönne

404

Schierensee

4 Rastorf 3

Pohnsdorf

Bordesholm

Hoffeld Stiftskirche

Brügge

Dosenbek

19

Wakendorf Rethwisch

KielKloster 20 km Honigsee Schellhorn Preetz 4 km 76 Sieversdorf 76 Postsee GroßbarkauGb Lankersee

418

dorf

Nettelsee

Löptin

Kührsdorf

Lebrader

Sellin

430

76

Alt-

harmhorst NeuBungsberg 168

Dieksee

Holsteinische Sielbeck

Uklei

Bergfeld

Freudenholm

Sagau

Kellersee

Kasseedorf

Naturpark

Sibbersdorf Bad Malente- 7 Fissau Schloss (i.Pl.) Niederkleveez Wattenbek Groß Gremsmühlen 18 12 KoppelsKleinbuchSchönbek 8 Glasholz (i.Pl.) Horst moor 16 Schweiz Nettelau 2 Nortorf 7 km wald berg Schülp Mühbrook Buchwald Loop 7 MühlenEutiner See Oberkleveez Schönhagen 7 Gamal Griebel Negenharrie berg 8 205 9 Ascheberg Großer 6 eld Loopperholz Diekhof Bösdorf Einfelder Dosenmoor NEUDORF St. Michaelis Plunkau Krogaspe Timmaspe See Brauner Kalübber Kleinmeinsdorf Stolpe Plöner Mißmaaßen tel Sepel Hirsch Ziegelhof Holz 2 2 Vinzier Gnutz Schloss EINFELD Wankendorf Großharrie 12 PersikRendsburg 30‘ Schillsdorf Eutin Börnsdorf Godau See Wankendorf Großmeinsdorf Röbel Deutsche Kalübbe Steindamm Dersau NeumünsterFerienroute Thürk Braak 430 76 Nord Bosau Aalbek 14 Busdorf Bockholt Staatsforst Im AlpenBelauer Belau 6 TUNGENBrackrade FassensDORF Bokhorst 21 Sande Ostsee 19 See 6 Klenzau Tasdorf Liensfeld dorf RuhGARTENNeumünster Stocksee 5 GothenNehmten STADT winkel Hutzfeldt Süsel Middelburg Schipphorst dorf Barkauer Hassendorf Windberg Bökenfeld Stadtbek E45 BÖCKLERAm StockSchmalenAltenrade See nnien SIEDLUNG Stromberg Kembs Ottendorf see see Wasbek Rendswühren Barkau BRACHENFELD H o l s t e i n i s c h e 16 Bredenbek Bönebüttel (Holstein) 4 nzen11 Bornhöved 430 Weitewelt Damsdorf Grönland KuhlenGlasau 430 Ekelsdorf 430 Schwienkuhlen St. Vicelin Bornhöved brook NeumünsterEutin 430 Seekamp Griesenbötel GADELAND 16 Diestelkamp 8 Neuenrade Seedorf Mitte FALDERA Sanden AukrugEhndorf 10 km rgfeld STÖR Pönitz Steenrade Padenstedt 3 4 Tarbek Groß Kummerfeld Siblin Hohenwestedt 20 km WITTORF Gönnebek Tensfeld 10 Neumünster-Süd Berlin 432 Gr.Pönitz 9 Neuglasau Holstendorf Klein Kummerfeld See Scharbeutz Trappenkamp 205 12 17 FlachsNeumünsterSchlamersBlomnath Gleschendorf Willingrade Trappenkamp Arpsdorf Süd dorf Wittorferfeld Nehms 6 3 Barghorst röste Kamp arlhusenHamburg27 Brokenlande Wulfsdorf Schürsdorf Dammtor Kattenberg Erlebniswald Havekost Springender 87 Travenhorst 41’ Daldorf 10 Daldorf Gedenkstätte Pansdorf Hirsch Boostedt Albrechtsn Blunk Hörsten Falkenhorst Schulendorf Rickling Schweiz Willenscharen Hellsiek Augustenhof Ahrensbök hof Gnissau 20 Brokenlande Sarkwitz Braak Garbek 6 SteinSophienberg Pansdorf BrandsMüssen Latendorf Heckkaten damm mühle Großenaspe 205 Heiken- Schwochel Stüff Feld- 22 Littloh stedt Krems II Hardebek weide 10 432 scheide Böbs Fehrenbötel Negernbötel Lebatz Strenglin H a l l o h Dorotheental Wensin Warder Malken- Alt Techau Schönmoor Freiweide Hamdorf Groß Rönnau Hasenkrug Warder dorf Neu Schackendorf 12 HülsenKrögsberg Rohlstorf Großenaspe Heidmühlen Techau Armstedt SchwinkenEilsdorf Borstel berg Tankenrade Klein Wahlstedt 11a See Wildpark Rodenbek Noctalis Dakendorf rade Quaal Horsdorf Rönnau WiemersEekholt Curau Sellhornshof Großer Quarnstedt Pronstorf Segeberger See dorf GrünWulfsfelde Waterwinkel Schacken- 11b KleinEekholt SchönWaldesruh Schieren 17 plan 7 Cashagen dorf kamp RENSFELD Goldenbek Dissau S t a a t s f o r s t Fuhlendorf Fahrenkrug 6 niendorf Hagen ButterHegenObernSereetz Bimöhlen Weide IV/2009 Bad Segebergstieg Westerrade IV/2010 buchenbusch S e g e b e r g Karl-May-Spiele wohlde 13 Geschendorf Nord 3 Großensaal Wittenborn 8 IV/2009 Hitzhusen Weede Schafhaus Arfrade 24 öhrden18 AB-Dr. Bad Schwartau Krumbeck Bad SegebergGeschen- Strukdorf Barl Am Breedenviert Fuhlenrüe Högers- Groß 11 Mielsdorf VII/2011 dorf Mözener Bad Schwartau Süd 206 Bockhorn 7 dorf Gladebrügge 5 Mönkhagen (i.Pl.) SeeMözen Bad Bramstedt Bark Neuengörs Willen206 Hartenholm Eckhorst Altengörs dorf Pöhls Mönkhagen Kükels Schwissel 7 Schwissel Kellinghusen 15 km Hasenmoor Weddel- Bissenmoor Bühnsdorf Stubben Lübeck 75 7 5 Heilshoop Voßhöhlen Itzehoe 29 km Todesfelde Wulfskate 7 brook ST. GERTRUD 22 21 Poggen12 Lübeck-Zentrum Dreggers MarienBeben20 sahl Wierenkamp Bahrenhof Rehhorst Fredesdorf (i.Pl.) Zarpen kirche see 20 WakenBadendorf LübeckLentföhrden Altenweide Krems I ST. Schmalfeld dorf Moisling MARLI Havighorst Struvenhütten Nützen Dahmsdorf Heiderfeld 5 LORENZ Holstentor Leezen NeversIV/2009 BUNTEKUH Sühlen Heidmoor Seefeld Feldhorst Voßkaten au AB-Kreuz 16 75 Heidedorf Stuvenborn Groß Leezen SANKT JÜRGEN 4 4 Lübeck Seth Niendorf Lehmkamp kamp 16 KaltenMOISLING Kattendorf Hüttblek mendieke T r a v e n b r ü c k Schlamersdorf Holsten-Therme 10 kirchen Lübeck-STRECKNITZ REINFELD Hamberge Holm Sievershütten Wesen432 2a Genin orn Tralau Oers207n berg 4 Steinfeld Winsen 7 7 dorf Niederbüssau Groß Wesenberg Neverstaven Heidkaten rn KRETEL Vinzier Oering ve Kisdorferwohld VORRADE MOOR öllenbek Tr a Oberbüssau Reinfeld Trave TönningBad Oldesloe14 35 Sennhütte Waldhof Langelner Borstel Medde7 Flughafen stedt Nord Klein Klein Sehmsdorf Grabau Lübeck Heidkaten Kronsforde wade Barnitz Wesenberg Schenkenberg WOLKENWEHE 19 Kisdorf Düvelsbarg Itzstedt BLANKENSEE HenstedtNahe Bad OldesloeGroß MSTEDT Langeln E22 5 Ulzburg 15 Götzberg 5 Süd 17a Sülfeld Schenkenberg ORN Waken2b Nienwohld Rümpel Bad Rethwisch Birkenau Lübeck-Süd dorf II Krummesse Oldesloe Grinau BargerNeritz RethwischAlveshorst 17b Rümpel Bargfeld5 75 Bliestorf Westerau Heede 15 Hoffnung Klempau 1 dorf Naherfurt 12 lohe Pölitz Bilsen Stegen Fischbek 2010 RondesFahrenGroß 9 hagen horst emdingen Schüren-208 Rohlfshagen Harwigsahl Ellerau Elmenhorst Boden Kastorf Krummbek 10 söhlen Kayhude Kählstorf ern Sierks21 FRIEDRICHSGABE Jersbek 4 SiebenWilstedt Ehlersberg rade Groß Quickborn Barkhorst Schmachthagen bäumen Tremsbüttel QuickbornerDüchelsBilsenbrücke Disnack Barkhörn MühlenTangstedt heide Tremsbüttel Stubben Alte dorf HARKSHEIDE brook Berkenthin Salzstraße Lasbek Wiemerskamp 10 Göldenitz Hansdorf Steinhorst rhoop 4 Klinkrade Kulpin Hollenbek Kreuz 7 Hammoor Eichede Timmerhorn Puckaff Niendorf Bargteheide Holmmoor ch Bad Bramstedt 22 km 14 12 bei Berkenthin Arboretum Renzel DUVENSTEDT Delingsdorf Schiphorst Labenz Ammersbek Harmsdorf Steinburg Bergrade 9 Behlen- GiesensFranzdorf S t o r m a r n 16 Harbrook 20 Kummerdorf Rönnbaum Lüchow Duvensee Bünningstedt Arriba GLASWOHLDORF Hasloh- 24 Sandesneben dorf Buddikate feld Borstelfeld HÜTTE OHLSTEDT Moorbek Hoisbüttel T o d e n d o r f Sprenge Bullenhorst 20 Hasloh Hohenraden Kühsen Schloss 432 LEMSAHL- 22 Wentorf Albsfelde 4 Ahrensburg 7 PinnebergMELLING- Lottbek E45 GARSTEDT Tangstedt Panten Oetjendorf Nord Sirksfelde Kupferteich Schönberg 13 STEDT Lankau Bönningstedt PinnebergGroß10 Dwerkaten Hoisdorf Nusse Ritzerau Mitte BERGSTEDT LANGEN- POPPENEllerbek 10 Marienhansdorf BÜTTEL R3 Linau 207 HORN 6 PoggenWulfsdorf wohlde ENTAL HUMMELSLütjensee SASEL see 404 VOLKSBÜTTEL Schmalenbeck berg-Süd Koberg HH-Schnelsen 433 13 Ahrensburg Mannhagen St. Nikolai DORF Feilberg Grönwohld BERNE WELLINGS-Nord SCHNELSEN KRUPUNDER 34 75 Am Hagen Bollmoor bek-Rellingen Siek BÜTTEL HH-Schnelsen Walksfelde Bälau Alt Mölln BRAMFELD MEIENDORF Hohenfelde FUHLSBÜTTEL Fleischgaffel NIENBramfelder HH-Eidelstedt DORF Flughafen RAHLSTEDT HalstenbekSee Stapelfeld 30 Großensee Köthel Breitenfelde Brande Braak Krupunder AB-Dreieck HamburgTrittau 3 Borstorf EulenspiegelEIDELSTEDT HH-Nordwest 7 Fuhlsbüttel STEILSHOOP FARMSENDrüsen Papendorf Schwarzekate STELLINGEN museum Hamfelde 6 BERNE HSH Tierpark Hagenbeck Stapelfeld 5 L a u e 12 Mühlenrade RausNeumünster 40’ Brunsbek WINTERHUDE WANDSBEK LURUP R3 Nordb. HHSTEINFELD Schretstaken dorf 447 Arena WoltersDahmker RAHLSTEDT Itzehoe 46’ Stellingen 5 BARMBEK Fuhlen8 Stellau Niendorf/ dorf 1 Grande R2 Kuddewörde Heinrichshof HH- 9 EIMSBÜTTEL Grambek Stecknitz 11 Bast- hagen Volkspark Barsbüttel Talkau 30 R2 SÜLLDORF OSDORF AußenSternwarde 7 Witzhave Kasseburg 10 horst 21 BAHRENFELD Alster WillingHH21 E26 6 Hornbek 24 ISERBROOK GR. FLOTTBEK Tramm 5 Bahrenfeld Millerntor- Messe husen Reinbek Möhnsen Talkau Hornbek 24 ST. ELBEK Witzhave 431 NEUHH-Jenfeld 4 stad.

GEORG SCHÖNING- Büchsenschinken Schwarzenbek/ NewcastleOTHMAR(GB) 23h Barkahlen HH6 Wotersen HAMM HH-HORNBILLSTEDT AB-Kreuz ST. ANKENESE SCHEN Sachsen3 STEDT Grande Elmenhorst Harwich (GB) 20h HH-Ost 5 OthGüster Kankelau Horn PAULI St. waldau 5 k SachsenSchloss Havekost marsch. ALTONA OstHH-Öjendorf BismarckMichaelis 207 Bismarckmuseum Wotersen otersen WALTERSHH-Moorfleet Cranz Roseburg W Göttin Groß Gewürzmus. Norderelbe 1 HH- steinbek Schönning- Mausoleum Grove HOF Cuxhaven FINKEN-2h Friedrichsruh Sahms Pampau Klein 404 stedt Neugüster NeuenBILL7 STEINWERDER GeorgsWERDER Billstedt HAVINGHORST (i.Pl.) werder HH-Veddel felde BROOK Wohltorf Pampau KöhlbrandHH-GeorgsVEDDEL Aumühle w a l d 5 Grabau Siebeneichen werder brücke d (i.Pl.) Schloss Neunüssau Gd HH-Moorfleet Gb Reinbek Gc Hohen(i.Pl.) 10 2Alten- 4 6 4 758 10 km 1:340 000 Fitzen SANDE Grüne (i.Pl.) wisch AB-Kr. werder WILHELMSBURG AB-Dr. 2 km 404 Rühlau 2 km Müssen ALTENHH-Süd 5 Küstenstraße 32 km Wentorf Kröppelshagen- Schwarzenbeck 207 HH-Südost 207 Schwarzenbeck HH-Harburg 9’ 8 7 WERDER 1 Aller5 Lauenburg Moorfleet Lauenburg 19 km Reinbek b.

Hamburg 17 km KIRCHBoizenburg 45 km Brunstorf Hannover 1h 15‘ Spadenland möhe HH-Neu- BERGEDORF Büchen DORF 209 HH-WilhelmsburgNEU- Lüneburg km (i.Pl.) 50 km allermöhe7 Berlin-Spandau 1h 25’ Bremen25101 -Fahrendorf Dassendorf Schulendorf Süd WIEDEN- Hannover 152 km West NETTELNBröthen HH5HH-Stillhorn Hohenhorn Bartelsdorf Börnsen Allermöhe Lüneburg 26’ 6 BURG Büchen 30‘ HH-Moorburg NEUGRABEN- THAL 25 HH-Stillhorn Allermöhe Worth Kollow 253 Bremen 55’ 6 Schwerin 1h 15‘ HHMOOREscheburg HH73 HH73 3 17 WERDER HAUSBergedorf Curslack a u e n b u r g Ochsenwerder Nettelnburg HH- HEIM- HH-Neuland 404 L HH-Harburg Curslack GUT FISCHBEK BRUCH Heimfeld FELD HH-Harburg5 Witzeeze 21 Wangelau RICHTWEG Harnwarde M Mitte Hohenhorst

Steinhorst

Depenau

PLÖN

Neu test

Hasenberg

Kirchnüchel

Sieversdorf

Malente

Rathlau

Gowens

Holsteinische Schweiz

Neversfelde

Behler See

Dörnick

n

dorf

Kletkamp

Naturpark

Grebin

Wittmoldt 4

Wilhelminenhof

dorf

Högsdorf

Gd

Theresien430 hof Rathjensdorf

14

e

10

Deutsche Ferienroute Alpen-Ostsee Lütjenburg 12 km

Gc

Hof Wahlstorf

Wielen

430

Tresdorfer See

10

Lehmkuhlen Teich Lebrade

Frederikental

Engelau Dannau

Mucheln

Lankersee

Wahlstorf

7

i Rantzau

Wittenberg

PREETZ

Böhnhusen Techels- Kirchbarkau Postfeld dorf Bothkamp SchmalBarmissen 404 stede Kühren BormsReesdorf Warnau Bissee

Lammershagen r

Bredeneek

M

EUTIN

Sie Neu i.H.-

1

NEUMÜNSTER

WAHLSTEDT

Lütt Kiepe

G Tim d

Ratekau

BAD SEGEBERG

E47

4

BAD SCHWARTAU

BAD BRAMSTEDT

LÜBECK

Stockelsdorf

425

H

KALTENKIRCHEN

DÄ HL ISRA DO

18 6 WE BRA BAU

BAD OLDESLOE

Elbe-Lüb

eck-K

anal

HenstedtUlzburg

4

Gro Sar

Pog

BARGTEHEIDE

A ls te r

NORDERSTEDT

B Ein R

GE

F

Elbe-Lübe

SCHL E HOLS SWIGTEIN HAMB URG

QUICKBORN

2

an ck-K

AHRENSBURG

al

9 A

Rellingen

enbek

MÖLLN

FELD

HAMBURG

HAMBURG

a

DE

N

n

REINBEK 436

d

MOOR E22

Le ra

M a r s c h l a n d e

Was k

13

SCHWARZENBEK

426

HARBURG

n

Barsbüttel

GLINDE

L

B

H idk t

L

L

G H

Neusta Pelze

427.ps 18.03.2009 14:05 Uhr Seite 427

Museumshof

Petersdorf Rethwisch Oldenburg i.H. 30’

Lensahn Ha

rg

Hc

S

T

Pelzerhaken

lu

GEN ITZ

Ratekau Wilmsdorf

dorf

Groß

Pogeez

(i.Pl.)

Wotenitz

Röggelin Breesen

Kittlitz Dargow

u

r

Testorf

Gallin 9a

4 Valluhn

Kloster 7

Schadeland

Leisterförde

see

Lüttow

Kölzin

Zarrentin

13

Dodow

I/2009

ld

e

Alb

i

15 h f

Luckwitz

Wittenburg

437

Wittenburg

Perdöhl

Körchow

HELM

Hc 12

Hagenow

24 Hagenow 12 km SCHARBOW

321

VIEZ

ZAPEL GRANZIN

Pampow Walsmühlen 12 321 Buchholz Kothendorf Holthusen Warsow (i.Pl.)

(i.Pl.)

HAGENOW

SUDENHOF

ha

lz

ZIPPENDORF

106

9

Plate

Bandenitz (i.Pl.)

321

Basthorst

Pinnow 10

321 321

Crivitz 8 km Parchim 28 km Immenhof

21

CRIV

Militzhof

Z

Sukow

14

Göhren

Oranier Route

Besendorf

W

Gädebehn

321

Lehmkuhlen

Gammelin

E26

Bobzin

Stralendorf

Mühlenbeck Hülseburg Oranier Route

Gneven

12 Dom Schwerin Schloss Schwerin Godern Mecklenburgisches Pinnower Volkskundemuseum See 6

16

Vorbeck

Hasenhäge

Sülstorf

Sülte

Alt Zachun

Hd Lübesse 106 10

Banzkow Mirow

M

14

14 GoldenHoort Neu Zachun Büchen 39’ Ludwigslust 21’ Ludwigslust Uelitz städt Ludwigslust Hamburg 20 km 23 km 106 Hbf 1h 15‘ 18 Oranier Route Berlin 192 20 km Rastow Fahrbinde Kraak Kirch Jesar

Friedrichsmoor

427

M

w

Goldenbo

Wulfskuhl

Camin

Schossin

WITTENBURG

Hb

Krumbeck

11

Kritzow

Langen Brütz

e

S

i ch

Dreilützow

Snow FunPark

Waschow

Schaalhof

Dümmer

20

104

GROSSER Raben Schwerin2 DRESCH Steinfeld Ost

Wüstmark

Zülow

Parum

Krebsförden

G

L

Bennin

Karft

Kogel Ludwigslust 45 km 24 Wittstock/Dosse 108 km Lehsen Berlin 212 km

Holzkrug 195

Granzin Hatzberg

10

Dümmersee

Pogreß

Püttelkow

Bantin

Dümmerstück Hof

Perlin

8 Klein Rogahn

Cambser See

Leezen

SCHWERIN

NEUMÜHLE 4

106

Groß Wodenhof Rogahn

Rampe 2

Wickendorf

Go

104

Zaschendorf

Kleefeld12 km Brüel Sternberg 20 km Müsselmow

Nord

See

Holdorf

104

Cambs Seehof Schwerin-

Görries Groß Welzin

Söhring

Boddin Raguth Tessin

Boissow

ZARRENTIN

195

9b

Sternsruh

15

Renzow

Woez

Wittenförden Grambow

Klein Welzin

Badow

Neuhof

Ha

Langenlehsten BoizenburgGallin 22 km 195 120 km Wittenberg Greven

Lüttenmark

Gottesgabe

L J Keezer See XII/2009 Keez Kuhlen

15

12

al

E26

thal

Zahrens

14

Hundorf

LANKOW

Neuhof Te

Liessow

Schweriner

(i.Pl.)

Bi

Bib

Rubow

Flessenow

Gallentin

Carlshöhe

Groß Brütz Friedrichs-

19 Ventschow

Bad Kleinen

9

WARNITZ

Bü Schimm Neperstorf JesenJesendorf dorf Nisbill

Retgendorf

11

Rosenhagen

Hohen Viecheln

Lübstorf

Barner Stück

Pingelshagen

Reinstorf

11

Bützow 31‘

Hoppenrade

Niemark Kirch Stück

104

Pokrent

Döbbersen 17

Tiergarten

Hakendorf

Gudow

Techin Drönnewitz

Cramonshagen

Neu Viecheln

Niendorf

30

Rugensee Hof Meteln DalbergSchönfeld Wendelstorf Neu KleinFrauenmark -Trebbow Dorfkirche Dragun Cramon 18 Böken -Groß

Kaeselow

Lützow

Neuendorf

burg

g

Groß Stieten

Zickhusen

Alt Meteln

Moltow

Fichtenhusen

14

428

Ringwall

Drispeth

Grevenhagen

Bendhof Drieberg

Dorf Mecklenburg

106

Beidendorf

Ne

Zurow Rügkam

14Zurow

Lübow

kan

Besenthal

7 Wakenstädt

Sterley

Metelsdorf Rambow

Bobitz

Moltenow

Groß Eichsen

Rosenow Brüsewitz

Bernstorf

Gudow Gudower S e e n See Segrahn 24

Paetrow

208

Neu Bauhof

Krembz

Dorf

9

Dalliendorf

Reinhardtsdorf

Radegast

Kneese

Goddin

St. Jakob und St. Dionysius

Roggendorf Groß Thurow B i o s p h ä r e n r e s e r v a t Ganzow Groß Salitz Dutzow

7

208

Neu Meteln

Mühlen Eichsen

GADEBUSCH

20

Hellberg

Goldensee

Mustin

Hindenberg

105

18

WISMAR

E22

Steinhage

Hanse-Route Zü Neubukow 20 km RostockGamehl 57 km Benz Tollo

Neukloster 16 km Sellin Kritzow 6Rostock 42 km 20Ravensruh E22 Jesendorf 9 km Krassow 105

AB-Kreuz GROSS Wismar

Martensdorf

Tressower See Tressow

Wüstenmark

Buchholz Frauenmark GÜSTOW Vietlübbe

Möllin

105

Madsow

105

Hornstorf DARGETZOW

DAMMHUSEN

NeuburgSteinhausen

Krusenhagen

FLÖTE St. Nikolai 2 Barnekow Wismar-Mitte

Gressow

20

Grevesmühlen

Botelsdorf

Stresdorf 12

Meetzen

208

Plüschow

15

Jamel

G

12

Hagebök

Stör

tin

Megalithgräber

Degtow

5

Veelböken Demern Holdorf

Dechow

Klein Zecher Biosphärenreservat Schaalsee

13

Köchelstorf

Nesow

Alt Jassewitz

GREVESMÜHLEN

Wedendorf

Schaalsee Stöllnitz SchaalRögnitz Groß Zecher Bentin Lassahn Lauenburgische Neuenkirchen 17 StintenHollenbek

Lehmrade Kehrsen

Wasserkrug

Brützkow

Seedorf

Neuhorst

b

Othenstorf

REHNA

Weitendorf

Panzo

Teschow

Rohlstorf

Eiserne Hand Wendorf

Gägelow 7 Wonnemar 7 106 LÜBSCHE BURG

17 Alt Bukow

Robertsdorf

Redentin Dorf

21 8 Groß Upahl Boienhagen Rastorf Krankow Testorf Bobitz Sievershagen Neuhof Naudin Rüting Hanshagen Harmshagen TestorfBlieschendorf 9 Dambecker Steinfort Schönhof See

Jeese

Bülow

Groß Rünz

Röggeliner Schlagbrügge See

Salem

Schmilau Deutsche Ferienroute Alpen-Ostsee 9 Althorst

n

Samkow

Klein Molzahn Klocksdorf

2 Ziethen 4 Naturpark

Fredeburg

21

Löwitz

Carlow

RATZEBURG

bek

ter

Mechow

Strohkirchen

Vitense

Klein Rünz

Ratzeburger Dom

GEORGSBERG 3

Brunsmark

104

Groß Molzahn

Schlagsdorf Bäk

Roduchelstorf

Torisdorf

Neschow

Schlagresdorf

Römnitz

N

Lindow 21

Thandorf

Campow

Horst

ELD

Rieps

17

Schönberg Cordshagen

Groß Siemz

Raddingsdorf

Wendorf

Schlagsülsdorf

Einhaus

207

BoitinResdorf

Utecht

Buchholz

0

9 Niendorf

4 Lüdersdorf

Schattin Neuleben

207 Sarau

Groß Sarau

Sabow

Wahrsow

20 6 Groß Grönau

See

4

de

sen

Sülsdorf Selmsdorf 104 16

Neu Wodorf

Russow

SprieAm husen Salzhaff

Windmühle Blowatz

Fliemstorf

Wahrstorf

Warnow

17

Schönberger Land (i.Pl.)

Bössow

Groß Rolofshagen Walmstorf

105

Herrentunnel HERRENWYK (Maut) SCHLUTUP

Herrnburg

20

kolai

elm

11 Parin

Beckerwitz

Zierow 16 Gramkow Niendorf

Wohlenhagen

Roggow

Tessmannsdorf

Rakow

Groß Strömkendorf Hof Redentiondorf

Hohen Wieschendorf

Blengow

Zweedorf

Pepelow

Stove

Fährdorf

ht

enberger W iek Wohlenberg

Oberhof

Damshagen

Prieschendorf Tramm Gostorf Hanse-Route 17 Mallentin Stepenitz 10 104 Malzow Kirch Lauen 6 Mummendorf Groß Blüssen Börzow Bünsdorf WESLOE Roxin PapenSCHÖNBERG St. Palingen Dorf husen Lockwisch Laurentius BRANDENMenzendorf s BAUM Lockwisch Grieben d e g a E22 Lüdersdorf Bernstorf Ra Petersberg

18

Ratze

Alte aße pin

ME

NENDORF Rankendorf Offendorf Pötenitz Wilmstorf Wieschendorf Welzin Pötenitzer Pöppendorf GrevenTankenhagen 10 Wiek Johannstorf stein 75 Deutsche Ferienroute DÄNISCHBURG Gutow Roggenstorf KALTENHOF HL-Dänischburg Alpen-Ostsee DASSOW DUMMERSDORF TeschowDassower 226 3 KÜCKNITZ ve Tigerpark See ISRAELSLübeck-Siems Tra Moor

b u r g er

10

W i n k e l

4

DORF

Christinenfeld

Wohl

E47

ADE

b

e r

Dönkendorf

Feldhusen

Tarnewitz

KLÜTZ

t

ARLI

Holstentor or

Hohen Schönberg l Rosenhagen Schloss ü Kalkhorst t z Bothmer Harkensee TRAVEMÜNDE

Travemünde

Grenzgraben

RUD

Marienenkirchee

Grundshagen

Weitendorf

c

75

10 Warnsdorf

Boltenhagen Wichmannsdorf Hanse-Route

bu

K

Brodten

Groß Schwansee 18

Timmendorf

ar

tz

76

Groß Timmendorf 6 Hemmelsdorfer See

Klein Schwansee Barendorf

Kirchdorf

Inselkirche

Timmendorf

Boltenhagen

Elmenhorst Redewisch

sm

u

Brodtener Steilufer

Niendorf

Warnkenhagen

Brook

Vorwerk

Insel Poel

z

l

Werder Gollwitz Boiensdorf

Kaltenhof

Z a u fe

S CK CHL LE ES NB W UR IGG- HO VO LS RP TE OM IN ME RN

Sea Life

Steinbeck

K

Neu hau

a f f

Kie

Timmendorfer Strand

Poel

klützhö Groß v

Wi

10

S a

ng

ed

Ostseetherme Timmendorfer Strand

orf

Wustrow

Bucht

Lübecker Bucht

Scharbeutz

Lütt Kiepenbarg

ff

Mecklenburger

Scharbeutz

NEU GARZ

Dolmen

Hansa-Park

Haffkrug

Bas

Meschendorf

RERIK

Sierksdorf Sierksdorf

n

16

Pelzerhaken

Wintershagen Neustädter Bucht

3

E

Sa

Neustadt i.Holst.

E

Rerik

NEUSTADT i.Holstein Rettin

13

S

h

1

KÜHLU

Brodau

Merkendorf

Neustadt i.H.-Mitte

el

rf

Hd gfc

O

Grömitz

Woldmorgen

11 Hasselburg Grömitz Schashagen Hasselburg Altenkrempe Neustadt i.H.10 Albertsdorf Pelzerhaken Beusloe Bliesdorf Sierhagen

ee

orf

Trelleborg (S) 7-9h Kaliningrad (RUS) 32h Riga (LV) 36h Malmö (S) 9h Helsinki (FIN) 22-36h

Rødbyhavn (DK)

419

Vogelsang Manhagen Grönwohldshorst Kloster Cismar Kellenhusen Beschendorf Vogelsang Rotenhuse Kellenhusen 5 Nienhagen Marxdorf 501 Hobstin Lenste Bentfeld Lensterstrand 8 Klein Grömitzerhagen Schlamin Brenkenhagen

E47

e ute

Hb

Hamburg/Lübeck

1 : 340.000

Breitlin g

Stolpe Mühlenkamp Gut

kau

501

Schönwalde am Bungsberg

d

el

Augustenhof

ben

Damlos Koselau SeeGruberHeiligenhafen 25 km Rieps- k o o g dieken Grube Oldenburg i.H. 11 kmdorf Lensahn Dahme 8 3 km Heiligenhafen 24 km Kabelhorst 11 501 Heringsdorf 11 Dahme 1 km Dahmeshöved Lensahn E47

ritz-

Karlshof

Gra

1

Testorf Harmsdorf

Neutestorf

rg

Sipsdorf

Einhaus

Mü

ger

Grammdorf Hansühn

Fotoverantwoording A = Alamy, BB = Bilderberg, C = Corbis, L = laif, Z = Zielske Cover voorkant bovenaan: Look/A. Strauss; cover voorkant midden: Look/H. Wohner; cover voorkant onderaan: Look/B. Merz; cover rug: Bieker; cover achterkant bovenaan: A/Haenel; cover achterkant onderaan: Z; 2/3 - 12/13: Z; 14/15: L/Selbach; 16 b.: BB/Horacek; 16 l. b.: p-a/dpa; 16 l. m.: Huber/Gräfenhain; 16 l. o.: Tom Krausz; 16 r.: L/Raach; 17 1: P/Jessel; 17 2: Mauritius/Carsten Leuzinger; 17 3: L/Kreuels; 17 4: L/Hub; 19 b. l.: alimdi; 19 b. m. en b. r.: Mau/imagebroker; 20 b.: A/Blickwinkel; 20 o. l.: Premium/Sekai Bunka; 20 o. r.: ifa/Kallhardt; 20/21: BB/Buschmann; 21 r.: Huber/Damm; 22 b. en o.: Z; 22/23 en 23 o.: BB/Engeler; 23 r. b.: L/Westrich; 23 r. o.: look/Zielske; 24 b.: look/Engel +Gielen; 24 l. b.: visum/Schlaeger; 24 l. b. en o.: Z; 25 l. b.: c/Zefa; 25 l. o.: Z; 26 b.: c; 26 l.: Z; 26 r.: Premium/Wothe; 27 b.: Z; 27 o.: visum/ Nienzig; 28 b. l.: Z; 28 b. m. en b. r.: L/Modrow; 28/29: Z; 30 b. l.: visum/Franz; 30 b. r.: Okapia; 30 o.: Monheim; 30/31: Premium; 31 b.: Mauritius/imagebroker/K. Kreder; 31 o.: Schapo/Menges; 32 b. (alle 3): Okapia; 32 l.: artur/Grimmenstein; 32 o.: Huber/Gräfenhain; 32/33: Wandmacher; 33 o.: p-a/dpa; 34/35, 36 b. en l. b.: Z; 36 l. o.: L/Glücklich; 36 o.: BB/Schiesswohl; 37 1: Z; 37 2: Mau/imagebroker; 37 3: Z; 37 4: artur/Menges; 38 b. l.: L/Modrow; 38 b. r.: L/Hollandse Hoogte; 38 o.: Schmids Theater; 38/39 en 39 o.: Z; 40 b.: Monheim; 40 l. b.: L/Glaescher; 40 l. m.: blickwinkel/Mahlke; 40 l. o.: BB/Modrow; 40/41 en 42 b. l.: Z; 42 b. r.: L/Seelbach; 42 l. b. en l. m.: Z; 42 l. o.: pa/dpa; 44 b.: Getty/Look/Engel & Gielen; 44 l.: plainpicture/Grimm; 44/45: Mauritius/Renckhoff; 44 o.: G/Uwe Steffens; 45 o.: BB/Kunz; 46/47: Z; 48 b.: Keystone/Bahlo; 48 l.: L/Spohler; 48 m. en o.: Z; 50 b.: Huber; 50 l.:AKG; 50 o.: Huber; 51 l.: artur/Hutmacher; 51 r.: artur/Hutmacher; 52/53: Arco/Erl; 54 b.: f1online; 54 l.: FAN/Müller; 54 o.: Mau/Waldkirch; 55 1: K.H. Oster; 55 2: ifa/Rauch; 55 3: Mau/Mader; 55 4: vision photos; 56 b.: Mauritius/Wolfgang Diederich; 57 1: L/Hahn; 57 2: L/Heeb; 57 3: Alamy/Yvonne Duffe; 57 4: visum/Steinmetz; 58 b.: BB/Böttcher; 58/59: BB/Ellerbrock; 59:Wandmacher; 60 b.: Bieker; 60 o. l.: Böttcher; 60 o. r.: Wandmacher; 60/61: Mauritius/M. Habel; 61 o.: A/Werner Otto; 62 b.: Huber; 62 m.: Bieker; 62 o.: visum/Mosler; 63: Huber; 64 b.: blumebild; 64 o.: Look/Johaentges; 64/65: Huber/Verden; 66 b.: Z; 66/67: Wandmacher; 68 b.: Z; 68/69: Z; 70 (alle 4): Wandmacher; 71 b.: Schilgen; 71 o.: Wandmacher; 72 b. l. en b. r.: Schilgen; 72 m.: Z; 72 o.: Huber/Giovanni; 73 r.: Wandmacher; 74 b. l., b. r. en m.: Huber; 74 o.: Mau/Kliem; 75 en 76 b.: Wandmacher; 76: Ifa/Rauch; 77 l. b.: Huber/Graefenhain; 77 l. o. : Klammet 77 r. b.: A/mediacolors; 77 r. o.: Wandmacher; 78/79 en 80 b.: Z; 80 l.: alimdi/Lubenow; 80 o.: Schapo/Niehuis; 81 (alle 4): Z; 82 b. l. en b. r.: AKG; 82/83: Z; 83 b.: bridgemanart; 84 b.: BB/Steinhilber; 84 o.: visum/Koal; 84/85, 85 o. l. en o. r.: Z; 86 b. l.: L/Kirchner; 86 b. r.: Z; 86 m.: L/Kirchner; 86 l.: alimdi/Lubenow; 87 b.: Schapo/Niehuis; 87 o.: L/Kreuels; 88 b.: L/Kirchner; 88 l.: L/Kirchner; 89 l.: Zielske; 89 r.: Premium/Dörr; 90 b. l.: L/Kirchner; 90 b. r.: M/Christian Bäck; 90/91: M/Andreas Keil; 92 b.: Mauritius/Lubenow; 93 l.: Getty/Dressler; 93 b. r.: visum/Steche; 93 o.: alimdi; 94 b. l.: L/Zahn; 94 b. r.: L/Kirchner; 94 l.: Schapo/Huber; 95: f1online/Steiner; 96 b.: Schapo/Huber; 96 m.: look/Wohner; 96 o.: NN; 97 b.: L/Kirchner; 97 o.: Mau/imagebroker; 98 b.: AKG; 98 l. b.: L/Kirchner; 98 l. o.: Böttcher; 98/99: Z; 100 b.: L/Babovic; 100 l.: Mauritius/W. Otto; 101: Z; 102 b. l. en b. r.: L/Kirchner; 102 l.: L/Huber; 102 m. en r.: Z; 103 b.: Look; 103 o.: argus; 104/105: L/Zahn; 106 b. l.: C; 106 b. r.: images/Littwin; 106 o.: Schilgen; 106/107: Mau; 107 o.: L/Vogel; 108 b. l.: pa/AKG; 108 b. r.: p-a/dpa; 108 m.: Huber; 108 o.: pa/ZB-Fotoreport; 109 l. b. en l. o.: L/Kirchner; 110 b. l. en b. r.: AKG; 110 l.: alimdi; 110 o.: Böttcher; 111 1: Freyer; 111 2: Huber; 111 3: Böttcher; 112 b. l. en b. r.: Monheim; 112 l.: Böttcher; 112 r.: Böttcher; 113 b.: Weißflog; 113 o. en 114 b.: L/Boening; 114/115: Böttcher; 115 b.: Getty/Greuel; 116 b. l.: Böttcher; 116 b. r.: DFA/Scheibner; 116 l. b.: Weisflog; 116 l. o.: blumebild; 116 o.: Böttcher; 117: L/Adenis; 118/119: Z; 120 b. l. en b. r.: L/Adenis; 120 l. b.: L/Boening; 120 l. o.: L/Westrich; 120 o.: L/Galli; 121 1 en 2: L/Langrock; 121 3: Z; 121 4: L/Galli; 122 b. l.:

Look/U. Boettcher; 122 b. r.: L/Zenit; 122: Z; 123 l. b. en l. o.: L/Galli; 123 r. b.: Getty/Sean Gallup; 123 r. m.: L/Mecke; 123 r. o.: L/Adenis; 124 l. b. en l. o.: Caro/Teich; 124/125: L/Hoffmann; 126 b. l.: L/Plambeck; 126 b. r.: L/Boening; 126 m.: L/Langrock; 126 o.: L/Hahn; 127 b. en o. l.: Z; 127 o. r.: images/Scherhaufer; 128 b.: Look/K. Johaentges; 128 m.: Z; 128 o. l.: L/Chavakis; 128 o. r.: Getty/The image bank; 129 b.: Look/K. Johaentges; 129 o.: L/Hemis; 130 b.: L/Galli; 130 l. b.: artur/Staubach; 130 l. o.: L/Boening; 132 b.: Caro/Muhs; 132 m.: visum/Reents; 132 o.: L/Boening; 133 l.: L/Modrow; 133 r. b.: L/Boening; 133 r. o.: Schlegelmilch; 134/135: Z; 136 b.: Caro/Kaiser; 136 l. b.: Bieker; 136 l. o.: A1Pix; 136 o.: Z; 137 1: Wandmacher; 137 2, 3 en 4: Bieker; 138 b.: Look/B. Merz; 138 l.: Otto; 139 b. en o.: Bieker; 140 b. (alle 3): Wandmacher; 140 m.: Z; 140 l.: Otto; 140 o. en 141 (alle 4): Bieker; 142 b. l.: L/Hub; 142 b. r.: L/Schlösser; 142 l. b.: Z; 142 l. o.: Bieker; 142 o. en 143 l.: Z; 143 r.: Bieker; 144 b.: AKG; 144 m.: Z; 144 o.: Alamy/imagebroker; 145 b.: Monheim; 145 o.: ifa; 146 b.: Alamy/P. J. Boesel; 146 o.: L/Daams; 146 r. b.: Alamy/imagebroker; 146 r. o.: L/Klein; 147 b.: Freyer; 147 m.: L/Linke; 147 o.: C/JAI/Walter Bibikow; 148 b. l.: L/Ogando; 148 b. r.: L/Linke; 148 l.: Alamy/Germany Images David Crossland; 148/149: L/Linke; 149 r.: Alamy/Germany Images David Crossland; 150 b. l.: C; 150 b. r.: artur; 150 l. b.: Otto; 150 l. o.: L/Fechner; 150 r.: Zielske; 151 b.: blickwinkel/Elch; 151 o.: L/Jonkmanns; 152 b. l.: pa/AKG; 152 b. r.: p-a/dpa; 152 l. b.: artur/Riehle; 152 l. o.: Bieker; 152 r.: Alamy/Monheim; 153 b.: Bieker; 153 o.: Look/Heinz Wohner; 154/155: Z; 156 b. l.: Mauritius; 156 b. r.: bridgeman; 156 l. b. en l. o.: p-a/ZB-Fotoreport; 156 r.: Böttcher; 157: Otto; 158 b. l.: Huber; 158 b. r.: pa/ZB-Fotoreport; 158 m.: Z; 158 o.: p-a/dpa; 159 b.: Huber; 159 o.: DFA; 160 b. l. en b. r.: Huber/Graefenhain; 160 l. b.: Monheim; 160 l. o.: Otto; 160/161: L/Selbach; 161 o.: p-a/ZB-Fotoreport; 162 b. l.: Z; 162 b. r.: Visum/Langreder; 162 m.: L/Kreuels; 162 o.: pa/dpa; 163 b. en o.: Z; 164 b. l. en b. r.: L/Modrow; 164/165: Premium/Haenel; 164 o.: Z; 165 o.: blumebild; 166 b. l.: en gelhardt; 166 b. r.: Voller Ernst; 166 o.: C/White; 166/167: C/Hornak; 168 b.: AKG; 168 l. b.: Alamy/Burmeister; 168 l. o.: p-a/dpa; 168 r., 169 en 170/171: Z; 172 b. l.: blumebild; 172 b. r.: C; 172/173: Z; 173 o.: Olaf Doering; 174 b. l., b. r. en m.: Z; 174 o.: A/Cosmo Condina; 175 b. en o.: Z; 175 o.: Z; 176 b. l. en b. r.: L/Kirchner; 176 l.: BB/Ernsting; 176 r. o.: Z; 177 b.: L/Kirchner; 177 o.: L/Huber; 178 b., 178/179 en 180 b. l.: Z; 180 b. r.: Getty; 180 m.: Monheim; 180 o.: Alamy/Monheim; 181 l.: Z; 181 r. b.: Huber: 181 r. o.: mau/imagebroker; 182 b. l.: Look/Wohner; 182 b. r.: BB/Horacek; 182 l.: Z; 183 l.: Huber; 183 r.: L/Gaaster; 184 b. (beide): A/Nicolas Rung, C/Roel Hoeve; 184/185: Z; 185 r.: C/Dietmar Nill,A/blickwinkel; 186/187: Z; 188 b.: bridgemanart; 188 m.: W. Otto; 188 o.: W. Otto; 189 b. l.: bridgemanart; 189 b. r.: Huber; 189 o.: transit/Haertrich; 190 b.: L/Babovic; 190 l.: stad Weimar; 190 r.: Huber; 191: L/Westrich; 192/193 (alle 4): L/Babovic; 194 b.: p-a; 194 l.: Böttcher; 194 r. b.: Herzig; 194 r. o.: A/Monheim; 195 b.: L/Lecom; 195 o.: NN; 196 b. l.: L/Babovic; 196 b. r.: AKG; 196: Look/Wohner; 197 b.: Z; 197 o.: Böttcher; 198 b. l.: Huber; 198 b. r.: Böttcher; 198 m.: ifa/Siebert; 198 o.: photodigital; 199 b.: Wackenhut; 199 o.: L/Selbach; 200 b. l.: Z; 200 b. r.: DFA; 200 o.: Look/Kai Maeritz; 200/201: Z; 201 o.: transit/Haertrich; 202/203: Z; 204 b.: Alamy/imagebroker; 204 l. b.: L/Meyer; 204 l. o.: W. Otto; 204 r.: L/Emmler; 205: Z; 206 b. l.: Schilgen; 206 b. r.: Klammet; 206/207: Huber; 207 o.: Klammet; 208 b.: akg; 208/209: Huber/Graefenhain; 208 o.: Mauritius/Michael Runkel; 209 b.: W. Otto; 209 o.: p-a/dpa; 210 b. l.: L/Emmler; 210 b. r.: Z; 210/211: Z; 210 o. (alle 3): Herzig; 212 b. l.: L/Modrow; 212 b. r.: Schilgen; 212 m.: NN; 212 o.: Herzig; 213: Alamy/tbkmedia; 214 b.: Klaes; 214 m.: Huber; 215 1: Schilgen; 215 2 en 3: Klaes; 215 4: Wandmacher; 216 b. l. en b. r.: Herzig; 216: Huber; 217 b.: Huber/Graefenhain; 217 o.: C/Blair; 218 b. l.: Herzig; 218 b. r.: Look/Lubenow; 218 m.: Ifa/Everts; 218 o.: Herzig; 219: C/Roth; 220 b.: Look/Holler; 220 l.: Klaes; 220 m. b. en m. o.: L/Emmler; 220 r.: Z; 220/221: Z; 224 b.: C/Szlukovenyi; 224 m.: Huber/Schmid; 224 o.: Ifa/Gich; 225 b.: Ifa/Lecom; 225 o.: Huber; 226 b. l. en b. r.: Huber/Schmid; 226 m.: Z; 226 o.: C/Zasca; 227 b.: Z; 227 o. l.: Huber; 227 o. r.: Getty; 228 b. l.: L/Linke; 228 b. r.: Premium; 228/229: L/Heuer; 230 b. l.: König; 230 b. r.: Okapia; 230 l.: Huber; 230 o.: Bieker; 230/231: Huber/Schmid; 231 o.:

Alamy/imagebroker; 232 b. en o.: Z; 233 b.: Look/ Wohner; 233 o.: A1Pix/D; 234 b.: C; 234 m.: Mau/Gerth; 234 o.: AKG; 235: artur/Leistner; 236/237 en 238 b.: Otto; 238 m.: L/Hub; 238 o.: Villeroy&Boch; 239 b.: L/Zanettini; 239 o.: Huber/Schmid; 240 b.: pa/HB; 240 m.: blickwinkel/Kopp; 241: Huber/Schmid; 242 b.: Huber; 242 o.: Visum/Pflaum; 243: Monheim 244 b. l.: Look/travelvista; 244 b. r.: Otto; 244 r.: FAN/Lubenow; 244 o.: Mau/Merten; 245: p-a/dpa; 246 b. l.: Huber; 246 b. m.: Otto; 246 b. r.: Huber; 246 m.: Mau/Merten; 246 o. l.: blickwinkel/Flohe; 246 o. r.: Ifa/Tschanz; 247 b.: L/Zanettini; 247 o.: L/Zanettini; 248/249: Bieker; 250 b. en 250/251: Romeis; 250 o. l.: Bieker; 250 o. r.: Romeis; 251 o. l.: Bieker; 251 o. r.: Herzig; 252 b.: Romeis; 252 o.: argus/Frischmuth; 253 b.: Bieker; 253 o.: Romeis; 254 b.: Huber/Schmid; 254 l. b.: L/Spohler; 254 l. o.: Huber/Schmid; 254 r. b.: ifa/Rauch; 254 r. o.: L/Heuer; 255: Romeis; 256 b. l. en b. r.: C; 256 m.: Mau/Otto; 256 o.: Okapia; 255 b.: A1PIX/BRI; 255 o.: Mau; 258 b. l. en b. r.: L/Emmler; 258 l. b.: C/Kehrer; 258 l. o.: p-a/dpa; 259 l. b.: Schilgen; 259 l. o.: Premium/Otto; 259 o.: Mau/CuboImages; 260 b. l. en b. r.: BB/Heimann; 260: L/Emmler; 260/261: L/Raach; 261: L/Emmler; 262 b. l.: Alamy/Am Corporation; 262 b. r.: L/Hughes; 262 o. l.: artur/ Frahm; 262 o. r.: Caro/Rutter; 262/263: BB/Ernsting; 263 o. l.: Schapo/Huber; 263 o. r.: FAN/travelstock; 264 b.: BB/Ernsting; 264 l.: BB/Ernsting; 264 r.: L/Emmler; 265 b. en o.: L/Raach; 265 o.: L/Raach; 266 b. l.: Bieker; 266 b. m., b. r., 266/267 en 267 1: L/Emmler; 267 2: Z; 267 3: L/Emmler; 267 4: Z; 268 b. l.: Monheim, 268 b. r.: Alamy/Hess; 268 o. l.: buchcover/Hodum; 268 o. r.: L/Raach; 268/269: Huber; 269 o.: L/Eisermann; 270 b.: Mauritius/B. Protzel; 270 l. b.: F1online; 270 l. o.: L/Raach; 270 r. b.: L/Bialoberzki; 270 r. o.: Look/H. Wohner; 271 l.: Monheim; 271 r.: Look/Limberger; 272 b. l.: BB/Schmid; 272 b. r.: Z; 272/273: BB/Ellerbrock; 273 o. 1 en 2: Stockfood/Gillé; 273 o. 3: plainpicture; 273 o. 4: L/Raach; 274 b. l. en b. r.: Z; 274 m.: Bieker; 274 o.: Rolf Schultes; 275 b. en o.: Bieker; 276 b.: Romeis; 276 m.: Bieker; 276 o.: Z; 277: C/Vanni; 278/279: Mauritius/Bernd Römmelt; 280 b.: transit/Busse; 280 l. b.: Alamy/Interfoto; 280 l. o.: Bieker; 280 r.: Monheim; 281 1: ifa/Rauch; 281 2: alimdi/Siepmann; 282 3: A1PIX/AAC; 283 4: Huber/Schmid; 282 b.: artur/Hagen; 282 m.: Monheim; 282 o. l.: Alamy/Arco Images GmbH; 282 o. r.: BB/Steinhilber; 283 l.: Monheim/Bednorz; 283 r.: Monheim; 284 b. l.: C/Wolfgang Kaehler; 284 b. r.: AKG/Lessing; 284 m.: C/Werner Dietrich; 284 o.: Mau/Knöll; 285 b.: BB/Steinhilber; 285 o. l.: Ernst Wrba; 285 o. r.: M/Martin Moxter; 286 b. l.: C/Karmann; 286 b. r.: C/Leroy; 286 l.: Alamy/Inferfoto; 286 r.: Monheim; 287 b.: Z; 287 o.: Schapo/Huber; 288 b.: C; 288 l. o.: Look/Heinz Wohner; 288 r. b.: Arco/Kiedrowsky; 288 r. o.: Z; 288 l.: Freyer; 289 r. b.: Look/Wohner; 289 r. o.: p-a/KPA; 290 b.: Look/Heinz Wohner; 290 m.: arco/Lenz; 290 o.: Alamy/Natural Visions; 291 b.: Huber; 291 o.: Mau/imagebroker; 292 b. l.: Mau; 292 b. r.: Premium/Delphoto; 292 m:. Ifa/Rölle; 292 o.: L/Kost; 293 l.: Huber; 293 r. b.: Huber; 293 r. o.: Huber/Schmid; 294 b.: Z; 294 l.: Huber; 294 r.: Huber; 295 b.: Schilgen; 295 o.: Z; 296 b. l.: BB/Madej; 296 b. r.: L/Firmhofer; 296 m.: Mauritius/O'Brien; 296 o.: Mauritius; 297 l.: Wackenhut; 297 r.: Huber/Schmid; 297 o.: Monheim/van Goetz; 298 b.: BB/Jakob; 298 m.: Huber/Römmelt; 298 o.: Frey; 299: Romeis; 300 b.: L/Adenis; 300/301 en 300 l. 1: Frei; 300 l. 2: Look/Greune, 300 l. 3: Look/Sauer; 302 b. l. en b. r.: Mau/Römmelt; 302 m.: blickwinkel/Hütter; 302 o.: L/Strauss; 303 b.: Bieker; 303 o.: L/Zahn; 304 b. l.: L/Werner; 304 b. r.: Premium/Sekai Bunka; 304 l. b.: Bieker; 304 l. m.: L/Zahn; 304 l. o.: Klaes; 304 r.: Mau/imagebroker; 305: Alamy/nagelstock.1/4 306 b. l.: Romeis; 306 b. m.: Mau/Merten; 306 b. r.: Mau/ Beck; 306 m. l.: Mau/Hubatka; 306 m. r.: Mau/imagebroker; 306 o.: Mau/Age; 307 b. l.: Arco/Huetter; 307 b. r.: Mau/Westend61; 307 o.: Mau/Merten; 308 b. l.: Frei; 308 b. r.: Ifa/Vetter; 308 m.: Look/Wohner; 308 o. en 309 b.: Werner; 309 o.: Okapia; 310 b. l.: AKG; 310 b. r.: AKG; 310 m.: Z; 310 o.: argum/Einberger; 311: alimdi/Bahnmueller; 312 b. l.: AKG; 312 b. r.: Okapia; 312/313: L/Hub, 312 o.: Moneim; 313: Look/Terravista; 313 o.: Z; 314 b. l.: Ifa; 314 b. r.: C/Nowitz; 314 m.: C/Stefano Amantini; 314 o.: p-a/HB; 315: Klammet; 316/317: Bieker; 318: Huber; 319 kaart (van l. b. in wijzerzin): Bieker, Z, Bieker, 2x Z, Huber, Wandmacher, Huber, Wandmacher; 2x Huber, 2x Wandmacher; 320/321: Z; 321 o.: Premium 322 kaart (van l. n. r., van

b. n. o.): Z, Huber, Z, Wandmacher, Z, Huber, 2x Z; 323 (kaart van l. n. r., van b. n. o.: Z, M/Andreas Keil, Zahn, 3x Z) Z; 324: Z; 325 kaart (van l. b. in wijzerzin): Huber/Schmid, Mau/Hammel, Mau/Schütze, Herzig, Huber, Huber/Schmid, Huber/Helle, Huber/Giovanni; 326 b.: L/Zanettini; 326 o.: Z; 327 (van l. b. in wijzerzin): 3x Z, C/Aldo Pavan, A/Karsten Kramer; 328: Bieker; 329 kaart (van l. b. in wijzerzin): Bieker, L, DFA/Babovic, Mau, Wandmacher, Bieker, Z, 2x L/Emmler, Huber, Schilgen, Huber, Klammet; 330 b.: Z; 330 o.: Romeis; 331 kaart (van l. b. in wijzerzin): L/Kirchner, Z, N.N., Schilgen, L/Eid, Huber, L/Modrow, Freyer, Huber; 332 b.: Bieker; 332 o.: Z; 333 kaart (van l. nr. r., van b. nr. o.): Bieker, Mau/Mollenhauer, 2x Bieker, 3x Z, Bieker, Z; 334 b.: Mauritius/Werner Otto; 334 o.: Bieker; 335 kaart (van l. b. in wijzerzin UZS): 5x Bieker, Corbis/M. Taner, Klammet, C/Image Source, 3x Klaes; 336 b. en o.: Bieker; 337 kaart (van l. b. in wijzerzin): Bieker, Premium/AGF, Bieker, Ifa/Frima, Klaes, Z, Look/H. Wohner, Huber/Klaes, L/Eisermann, Bieker, Romeis, IMG; 338: L/Lecom; 339 kaart (van l. b. in wijzerzin): Alamy/Bildarchiv Monheim GmbH, Mauritius/Falkenstein, Huber, Ifa/Ostgathe, Klammet, Z, 2x Ifa/Eich; 340: Ifa; 341 kaart (van l. nr. r., van b. nr. o.): 2x Getty, Mau, M/Andreas Vitting, Premium/Haenel, L/Heuer, L/Gaasterland, Klaes, Huber, Z, Huber, Z; 342: Ifa/Rauch; 343 kaart (van l. nr. r., van b. nr. o.): Herzig, Mau/Gierth, 3x Herzig, Romeis, Ifa/Nägele, Bieker, Ifa/Hilpert; 344/345 b.: Bieker; 345 o.: Romeis; 346 kaart (van l. nr. r., van b. nr. o.): Romeis, Huber, Romeis, Bieker, 2x Herzig, 3x Bieker, Premium, 2x Bieker ;347 kaart (van l. nr.r., van b. nr.o.): 2x Wackenhut, Huber, Wandmacher, 2x Wackenhut, Bieker, Z, L/Bialobrzeski; 348 b. en o.: Romeis; 349 kaart (van l. b. in wijzerzin): L/Eid,A/Schmerbeck, Premium/Otto, Huber, 2x Z, 2x Mau, Huber/Schmid, Bieker; 350 b.: Z; 350 o.: Bieker; 351 kaart (van l. b. in wijzerzin): Bieker, Freyer, Z, Bieker, Huber, 4x Bieker, Z; 352: L/Emmler; 353 kaart (van l. b. in wijzerzin): 2x Bieker, Romeis, Huber, Freyer, Mau, Kustos, Dietrich, L/Emmler, 3x Huber, Bieker; 354:BB/Ernsting; 355 kaart (van l. b. in wijzerzin): NN, 2x Huber/Schmid, Huber/Klaus, 4x Bieker, L/Emmler, 3x Bieker; 356 b.: Huber/Schmid; 356 o.: Freyer; 357 kaart (van l. nr. r., van b. nr.o.): Ifa/Rauch, Schilgen, Ifa/Otto, Premium, Z, Huber, Klammet, Huber/Schmid, C/Woolfitt, Huber; 358 b.: Huber; 359 kaart (van l. nr. r., van b. nr. o.): Romeis, Huber/Schmid, Huber, Romeis, 2x Huber, Bieker, G/Heinz Wohner, Huber, Romeis, Look/Florian Werner, Huber, Premium/Buss, Klammet; 360: Ifa/Wittek; 361 kaart (van l.o. in wijzerzin): Schilgen, 2x Huber, Ifa/Schulz, Bieker, 2x Huber, Z, Schilgen; 362 b.: Bieker; 362 kaart (van l. nr. r., van b. nr. o.): Huber, Getty, Ifa/Stadler, Bieker, Huber, Premium/Sekai Bunka; 363 kaart (van l. b. in wijzerzin): Bieker, Huber, Romeis, Wackenhut, Huber, Premium, Klaes; 364/365: Mauritius/Markus Keller; 366 b.: Huber; 366 o.: Getty/Slow Images; 367 b.: BA-online; 367 o.: L; 368 b. en o.: Z; 369 b.: Monheim; 369 m. en o.. C; 370 b.: Freyer; 370 m.: Freyer; 370 o.: Böttcher; 371 b.: Z; 371 m.: Herzig; 371 o.: C/Remondo; 372 (alle 3): C; 373 b.: Romeis; 373 m. l.: Z; 373 m. r.: Huber; 373 o.: Romeis; 374 b.: AKG; 374 m.: Z; 374 o.: Z; 375 b.: L/Riehle; 375 m.: L/Kreuels; 375 o.: L/Boening; 376/377: L; 378 b. l. un b. r.: L/Galli; 378 o.: L/Adenis; 379 b. en M.: artur; 379 o.: alimdi.net; 380/381: L/Boening; 382 b.: C; 382 o., 383 b. en o., 384 b. en o.: Z; 385 b.: Monheim; 385 m.: Blume; 385 o.: Otto; 386/387 en 388/389: Z; 390 b.: Bieker; 390 m.: Mauritius/Imagesbroker/J. Tack; 390 o.: L/Kreuels; 391 b.: L/Klein; 391 m.: Corbis/F. Mohnheim; 391 o.: Mauritius/Werner Otto; 392 b.: Klammet; 392 m.: C/Sandro Vannini; 392 o.: Z; 393 b.: Zielske; 393 m.: C/Fridmar Damm 393 o.: Zielske; 394/395: L; 396 b.: Premium 396 m.: L/Gaasterland; 396 o.: Huber; 397 b.: C/Yamashita; 397 m.: L/Z; 397 o.: L/Boening; 398 b.: Monheim; 398 m. en o.: Huber; 398 o.: Huber; 399 b.: L/Kreuels; 399 m.: L/Shirley; 399 o.: L/Shirley; 400 b., m. en o.: Monheim; 401 (alle 4): C/Blair; 402 b.: L/Eid; 402 m.: L/Eid; 402 o.: Monheim; 403 b.: Kustos; 403 m.: Ernst Wrba; 403 o.: Monheim; 404 b.: Stoppel; 404 m.: Visum; 404 o.: Huber; 405 b.: C/archiv Iconographico; 405 m.: Ifa/Gruener; 405 o. en 406 b.: Z; 406 m.: Romeis; 406 o. en 407: Z; 408/409: Bieker; 410 b.: Freyer; 410 o.: Getty/Look/H. & D. Zielske; 411 b.: Romeis; 411 m.: Freyer; 411 o.: Huber.

De uitgever heeft getracht alle rechthebbenden van het gepubliceerde beeldmateriaal te achterhalen. Wie niet om toestemming tot publicatie werd verzocht en meent alsnog rechten te kunnen doen gelden, wordt verzocht contact op te nemen met de uitgever.

Oorspronkelijke uitgever: © Kunth Verlag GmbH & Co KG, München 2013, www-kunth-verlag.de © Cartografie: Kunth Verlag GmbH & Co KG © Uitgeverij Lannoo nv, Tielt, 2013

Colofon www.lannoo.com Registreer u op onze website en we sturen u regelmatig een nieuwsbrief met informatie over nieuwe boeken en met interessante, exclusieve aanbiedingen.

D/2013/45/272- NUR 512 ISBN 978 94 014 0642 0

Als u opmerkingen of vragen heeft, dan kunt u contact opnemen met onze redactie: redactie.toerisme@lannoo.com.

Vertaling: Christelle Bogaert Opmaak: Banananas.net Oorspronkelijke titel: Unterwegs in Deutschland

Deze uitgave werd met de meeste zorg samengesteld. De juistheid van de gegevens is mede afhankelijk van informatie die ons werd verstrekt door derden. Indien die informatie onjuistheden bevat, kan Lannoo daarvoor geen aansprakelijkheid aanvaarden.

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand en/of openbaar gemaakt in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch of op enige andere manier zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.