5
INHOUD
Hoofdstuk 1
Inleiding
1.1. 1.2.
De ontwikkeling van het kind: gewikt en gewogen Wat is ontwikkeling?
11 11 13
1.3. 1.4.
Wat is psychologie? Hoe ontstaat ontwikkeling? 1.4.1. De natuur (je aanleg, ‘Nature’) 1.4.2. Het milieu (je omgeving, ‘Nurture’)
14 15 16 17
1.4.3. Een derde ontwikkelingsfactor: de zelfbepaling? 1.4.4. De gulden middenweg? Stromingen binnen de ontwikkelingspsychologie 1.5.1. Psychodynamisch perspectief
17 18 19 20
Behaviorisme Cognitivisme Evolutionair of ethologisch perspectief Contextueel of ecologisch perspectief
20 21 22 22
1.5.6. Eén visie of combinaties? Hoe met ontwikkeling omgaan? 1.6.1. Werken in de Zone van Naaste Ontwikkeling 1.6.2. Welbevinden en betrokkenheid als richtsnoeren
23 24 24 27
Het handboek in een notendop 1.7.1. De ontwikkelingsfasen – de ongeboren baby, de geboorte en de pasgeborene – de baby
29 29 29 29
1.5.
1.5.2. 1.5.3. 1.5.4. 1.5.5. 1.6.
1.7.
– – – – 1.7.2. 1.7.3.
Hoofdstuk 2 2.1.
de peuter de kleuter het basisschoolkind de adolescent
De ontwikkelingsdomeinen of -gebieden Voor leerkrachten, opvoeders en verzorgers
De ongeboren baby, de geboorte en de pasgeborene
De ongeboren baby 2.1.1. De lichamelijke (en motorische) ontwikkeling 2.1.2. De psychische ontwikkeling
29 29 29 29 29 31
33 33 33 37
6
Groot worden Zwanger met hindernissen
38
De geboorte 2.2.1. De bevalling 2.2.2. Een traumatische ervaring? 2.2.3. Soorten bevallingen
46 46 47 48
2.2.4. Op tijd, vroeggeboorte of overdragen zwangerschap Na de geboorte: welkom kleine baby 2.3.1. Hoe maakt de baby het?
51 52 52
2.1.3. 2.2.
2.3.
2.3.2. 2.3.3. 2.3.4. 2.3.5.
Hoofdstuk 3 3.1. 3.2.
De baby (0 tot 1,5 jaar)
De lichamelijke ontwikkeling De motorische ontwikkeling5
53 54 54 56
61 61 63
Het kijkstadium (0-3 maanden) Het grijpstadium (3-6 maanden) Het zitstadium (6-9 maanden) Het kruipstadium (9-12 maanden)
63 63 64 64
3.2.5. Het loopstadium (12-15 maanden) De tekenontwikkeling De perceptuele ontwikkeling 3.4.1. Zien
65 65 67 67
Horen Ruiken en proeven Voelen Stimulerende omgeving
70 71 71 72
3.2.1. 3.2.2. 3.2.3. 3.2.4. 3.3. 3.4.
De eerste voeding De slapende baby Abnormaal? Nee, heel gewoon. Babyreflexen of babyreacties
3.4.2. 3.4.3. 3.4.4. 3.4.5. 3.5.
De seksuele ontwikkeling 3.5.1. Wat is kinderseksualiteit? 3.5.2. De seksuele ontwikkeling volgens Freud 3.5.3. De seksuele ontwikkeling bij de baby
74 74 75 76
3.6.
De sociaal-emotionele ontwikkeling 3.6.1. Hechting en gehechtheidsgedrag 3.6.2. Gehechtheidstheorie volgens Bowlby 3.6.3. Gehechtheidspatronen
77 79 81 82
3.6.4. Vreemden- of 8-maandenangst en separatieangst 3.6.5. Social referencing: kijken naar anderen De cognitieve ontwikkeling 3.7.1. De cognitieve ontwikkeling volgens Piaget
85 86 87 87
3.7.
Inhoud
7 3.7.2.
De baby in het sensori-motorisch stadium
89
3.8. 3.9.
De taalontwikkeling De spelontwikkeling 3.9.1. Wat is spelen en spelontwikkeling? 3.9.2. De spelontwikkeling bij de baby
3.10.
De persoonlijkheidsontwikkeling 3.10.1. De persoonlijkheidsontwikkeling volgens Erikson 3.10.2. De persoonlijkheidsontwikkeling tijdens babyfase
101 101 102
3.10.3. Genderverschillen? Indien de ontwikkeling ‘anders’ loopt... 3.11.1. Wiegendood 3.11.2. Reactieve hechtingsstoornis of geen-bodem-syndroom
103 104 104 105
3.11.
Hoofdstuk 4
De peuter (1,5 tot 3 jaar)
94 98 98 99
4.1. 4.2.
De lichamelijke ontwikkeling De motorische ontwikkeling
111 111 113
4.3. 4.4. 4.5.
De tekenontwikkeling De perceptuele ontwikkeling van de peuter en de kleuter De cognitieve ontwikkeling van de peuter en de kleuter 4.5.1. Verworven denkcapaciteiten
115 115 116 117
4.6.
4.5.2. Preconceptuele denken 4.5.3. Denkfouten 4.5.4. Verwarring tussen fantasie en werkelijkheid De taalontwikkeling
119 120 127 130
4.7. 4.8. 4.9. 4.10.
De sociaal-emotionele ontwikkeling De seksuele ontwikkeling De persoonlijkheidsontwikkeling De morele ontwikkeling
132 136 137 140
4.11. 4.12.
4.10.1. De morele ontwikkeling bij de peuter 4.10.2. Straffen en belonen De schoolse ontwikkeling De spelontwikkeling
140 140 143 146
Indien de ontwikkeling ‘anders’ loopt... 4.13.1. Autisme 4.13.2. Eetstoornissen
148 149 150
4.13.
Hoofdstuk 5 5.1. 5.2.
De kleuter (3 tot 6 jaar)
De lichamelijke ontwikkeling De motorische ontwikkeling
153 153 154
8
Groot worden 5.3.
De tekenontwikkeling
155
5.4. 5.5. 5.6. 5.7.
De perceptuele ontwikkeling De cognitieve ontwikkeling De taalontwikkeling De sociaal-emotionele ontwikkeling
158 158 159 163
5.8.
De seksuele ontwikkeling 5.8.1. De fallische fase bij de kleuterjongen 5.8.2. De fallische fase bij het kleutermeisje
164 165 167
5.9. 5.10.
De persoonlijkheidsontwikkeling De morele ontwikkeling 5.10.1. De morele ontwikkeling volgens Kohlberg 5.10.2. De morele ontwikkeling volgens Freud
167 169 169 172
5.10.3. De morele ontwikkeling bij de kleuter De schoolse ontwikkeling 5.11.1. Spelenderwijs leren 5.11.2. Ervaringsgericht kleuteronderwijs
173 174 174 175
5.11.3. Zorgbreedte en zorgverbreding De spelontwikkeling 5.12.1. Kenmerken van het spel bij de kleuter en het basisschoolkind 5.12.2. De spelontwikkeling bij de kleuter
178 181 181 183
Indien de ontwikkeling ‘anders’ loopt ... 5.13.1. Motorische stoornissen 5.13.2. Zindelijkheidsstoornissen 5.13.3. Stoornissen in de taalontwikkeling
186 186 186 187
5.13.4. Slaapstoornissen 5.13.5. Aangeboren en verworven handicaps
188 188
5.11.
5.12.
5.13.
Hoofdstuk 6
Het basisschoolkind (6 tot 12 jaar)
193
6.1. 6.2. 6.3. 6.4.
De lichamelijke ontwikkeling De motorische ontwikkeling De perceptuele ontwikkeling De cognitieve ontwikkeling
193 194 196 198
6.5.
6.4.1. Het basisschoolkind in het concreet operationeel stadium 6.4.2. Het magische denken 6.4.3. Het geheugen De taalontwikkeling
199 202 203 203
De sociaal-emotionele ontwikkeling 6.6.1. In een groep omgaan met leeftijdsgenootjes 6.6.2. Vriendschap 6.6.3. Pesten
205 205 208 210
6.6.
Inhoud
9
6.7.
De seksuele ontwikkeling
214
6.8.
6.7.1. Kinderen van 6 tot 8 jaar 6.7.2. Kinderen van 8 tot 10 jaar 6.7.3. Kinderen van 10 tot 12 jaar De persoonlijkheidsontwikkeling
215 215 216 217
De morele ontwikkeling De schoolse ontwikkeling 6.10.1. Schoolrijpheid
219 221 221
6.10.2. Drie schoolse vaardigheden De spelontwikkeling De tekenontwikkeling Indien de ontwikkeling ‘anders’ loopt...
223 231 232 234
6.13.1. Onveilige gehechtheid 6.13.2. Leerstoornissen 6.13.3. ADHD
234 235 239
6.9. 6.10.
6.11. 6.12. 6.13.
Hoofdstuk 7
De adolescent (12 tot 18 jaar)
De lichamelijke ontwikkeling 7.1.1. De seksuele rijpingsprocessen 7.1.2. Versnelling van de groei en verandering in proporties
249 249 250 251
7.1.3. Reacties op deze lichamelijke veranderingen 7.1.4. Het acceleratieverschijnsel De motorische ontwikkeling De perceptuele ontwikkeling
252 254 255 255
7.4.
De cognitieve ontwikkeling 7.4.1. Het formeel operationeel stadium 7.4.2. Informatieverwerking bij adolescenten 7.4.3. Consequenties van het gevorderde denkniveau
256 256 259 260
7.5. 7.6.
De taalontwikkeling De sociaal-emotionele ontwikkeling 7.6.1. Ouders en gezin 7.6.2. Conflicten
260 261 261 267
7.7.
7.6.3. Stress 7.6.4. Leeftijdsgenoten 7.6.5. In grote groep, kliek of individuele vriendschap De seksuele ontwikkeling
269 270 271 276
7.8.
7.7.1. De genitale fase 7.7.2. Vorming van romantische relaties 7.7.3. Seksuele thema’s tijdens de adolescentie De persoonlijkheidsontwikkeling
276 277 278 282
7.1.
7.2. 7.3.
10
Groot worden 7.8.1.
Egocentrisme
282
7.8.2. 7.8.3. 7.8.4. 7.8.5.
Conformisme Identiteitsvinding en -ontplooiing Identiteitsstatus Zelfbeeld
284 285 287 289
7.9. 7.10.
De morele ontwikkeling De schoolse ontwikkeling 7.10.1. Leerlingenbegeleiding
290 292 292
7.11. 7.12. 7.13.
De spelontwikkeling De tekenontwikkeling Indien de ontwikkeling ‘anders’ loopt... 7.13.1. Externaliserende problemen
297 298 298 299
7.13.2. Internaliserende problemen Groot zijn
301 304
7.14.
Hoofdstuk 8
Tot slot
307
Referenties
309
Index
315