inhoudsopgave_23

INHOUDSTAFEL

Lijst van figuren

13

Lijst van tabellen

17

Woord vooraf

19

Deel 1: Uitgangspunten voor het managen van publieke organisaties

21

Hoofdstuk 1: Organisaties, maatschappelijke waarde en management

23

1.1 1.2

23 23 24 24 25 27 27 28 30 30 31 33 34 35 36 38 39 40 41

1.3

1.4

1.5

Inleiding Organisaties 1.2.1 Wat is een organisatie?

1.2.2 De organisatie als een gesloten of een open systeem 1.2.3 Doelstellingen van organisaties Maatschappelijke waarde 1.3.1 Wat is “maatschappelijke waarde”?

1.3.2 Het creëren van maatschappelijke waarde Management 1.4.1 De essentie van management 1.4.2 De essentie van strategisch management Theoretische grondslagen van management 1.5.1 De klassieke managementbenaderingen 1.5.1.1 Het wetenschappelijk management 1.5.1.2 De administratieve principes 1.5.1.3 De bureaucratische organisatie 1.5.2 Het Human Relationsmodel 1.5.3 Het Open systeemmodel 1.5.4 Het Concurrerende waardenmodel

5

6

INHOUDSTAFEL

Hoofdstuk 2: Het onderscheid tussen publieke en private organisaties: fictie of realiteit?

45

2.1 2.2

45 46 46

2.3

2.4 2.5 2.6

Inleiding Private waarden als katalysator voor efficiënt handelen 2.2.1 De integratie van private waarden in de (Belgische) publieke sector 2.2.2 New Public Management: competitie voor publieke organisaties 2.2.3 NPM: revitalisatie in de jaren 90 2.2.4 NPM: een conflict met de traditionele publieke waarden?

Het onderscheid tussen publieke en private organisaties 2.3.1 De klassieke generieke managementtraditie 2.3.2 Een theoretische vadermoord 2.3.3 De “moeder, waarom leven wij”-vraag voor publieke organisaties.

2.3.4 Publieke en private organisaties: als kat en hond?

2.3.5 De illusie van de ideaaltypes Unidimensionale ordeningen Tweedimensionale ordeningen Multidimensionale ordening Implicaties van het onderscheid tussen publieke en private organisaties.

Empirische onderbouw van de publiek-private distinctie Besluit

47 49 50 51 52 54 54 56 59 60 62 63 64 68 70

Deel 2: Het strategisch managen van publieke organisaties

73

Hoofdstuk 3: Strategie, de drijvende kracht van de organisatie

75

3.1 3.2

75 75 77

3.3

Inleiding Het concept “strategie” 3.2.1 De bewuste en de opduikende strategie als de archetypes van strategie 3.2.2 De generieke strategietypes van Mintzberg en Waters 3.2.3 De publieke strategietypes van Wechsler en Backoff Benaderingen in strategie en strategievorming 3.3.1 De tien scholen in strategie en strategievorming 3.3.1.1 De ontwerpschool 3.3.1.2 De planningschool

6

80 83 85 85 85 86

7

INHOUDSTAFEL

3.4 3.5

3.3.1.3 De positioneringschool 3.3.1.4 De ondernemersschool 3.3.1.5 De cognitieve school 3.3.1.6 De leerschool 3.3.1.7 De politieke school 3.3.1.8 De culturele school 3.3.1.9 De omgevingsschool 3.3.1.10 De configuratieschool 3.3.2 De tien scholen in strategie en strategievorming samengevat 3.3.3 Toepassing van de tien scholen in de praktijk De strategische vragen en het strategisch spanningsveld Besluit

Hoofdstuk 4: Strategisch management in publieke organisaties 4.1 4.2 4.3

4.4

4.5

Inleiding Het concept “strategisch management” Benaderingswijzen van strategisch management 4.3.1 De inventarisatie van Nutt & Backoff 4.3.2 Het matrixmodel van Idenburg 4.3.3 De indeling volgens Johnson & Scholes Strategische planning als dominante benadering 4.4.1 Het concept “strategische planning” 4.4.2 Strategische planning als synoniem van strategisch management?

4.4.3 De evolutie van strategische planning naar strategisch management 4.4.4 Processen van strategische planning 4.4.4.1 Het stappenplan voor strategische planning van Cohen & Eimicke 4.4.4.2 Het strategisch planningsmodel van Montanari & Bracker 4.4.4.3 Het strategisch planningsmodel van Bryson 4.4.5 Nut en beperkingen van strategische planning Het competentiedenken in strategisch management 4.5.1 De conceptuele onderbouw van het competentiedenken 4.5.2 Het competentiebegrip in strategisch management 4.5.3 Eigenschappen van “competentie” in strategisch management 4.5.4 De bouwstenen van “competentie”: de publieke organisatie als open systeem 4.5.4.1 De publieke organisatie als open systeem

7

86 87 87 88 88 88 88 89 89 91 92 94

97 97 97 99 99 103 104 105 105 106 107 109 110 111 117 121 123 124 125 126 127 127

8

4.6 4.7

INHOUDSTAFEL

4.5.4.2 De bouwstenen van de publieke organisatie als open systeem Producten en product/domein-combinaties Operaties De tastbare organisatorische middelen De ontastbare organisatorische middelen Managementprocessen De strategische logica Strategisch management in een publieke context Besluit

128 128 129 129 129 129 130 131 133

Hoofdstuk 5: Sturende elementen in de organisatiestrategie

135

5.1 5.2

135 135 136

5.3

5.4

5.5

Inleiding Het mandaat van de organisatie 5.2.1 Een “principal-agent”-benadering van het organisatorisch mandaat 5.2.2 Mandatenanalyse 5.2.2.1 Formeel mandaat 5.2.2.2 Informeel mandaat De missie van de organisatie 5.3.1 Een theoretische kijk op mission statements 5.3.1.1 De strategische school 5.3.1.2 De culturele school 5.3.1.3 Integratie van beide scholen 5.3.2 Een praktische kijk op mission statements 5.3.3 De toegevoegde waarde van mission statements De visie op de organisatie 5.4.1 Een theoretische kijk op visieverklaringen 5.4.2 Een praktische kijk op visieverklaringen 5.4.3 De toegevoegde waarde van visieverklaringen De cultuur van de organisatie 5.5.1 Het concept “organisatiecultuur” 5.5.2 Componenten van organisatiecultuur 5.5.2.1 Het Ui-model van Sanders & Neuijen 5.5.2.2 Het Cultural Web-model van Johnson & Scholes 5.5.3 De functies van organisatiecultuur 5.5.4 Types van organisatiecultuur 5.5.5 Subculturen binnen de organisatie 5.5.6 Het veranderen van een organisatiecultuur

8

137 138 139 140 140 142 143 144 145 147 148 148 150 151 152 153 154 154 156 157 158 160 160

9

INHOUDSTAFEL

5.5.6.1 Voorwaarden voor cultuurverandering 5.5.6.2 Technieken voor het veranderen van de organisatiecultuur

161 162

Hoofdstuk 6: SWOT-analyse, stakeholders en strategische issues

165

6.1 6.2

165 165 166 166 167 170 171 172 173 174 175 176 177 180 182 182 183 183 185 185 186 186

6.3

6.4

Inleiding Analyse van sterkten, zwakten, opportuniteiten en bedreigingen (SWOT) 6.2.1 Sterkten en zwakten 6.2.2 Opportuniteiten en bedreigingen 6.2.3 Een praktijkgerichte analyse door middel van de SWOT-matrix 6.2.4 De SWOT-analyse, steeds een sleutel tot succes?

Stakeholdermanagement 6.3.1 Het stakeholdermodel 6.3.2 Stakeholders 6.3.3 Het identificeren en classificeren van stakeholders 6.3.3.1 Het stakeholdermodel van Wheeler & Sillanpää 6.3.3.2 De macht/interesse-matrix van Mendelow 6.3.3.3 Het stakeholdermodel van Mitchel, Abell & Wood 6.3.4 Stakeholdermanagement in de praktijk Issue management 6.4.1 Het concept “strategisch issue management (SIM)” 6.4.2 Benaderingen voor het identificeren van een issue 6.4.2.1 Directe benadering 6.4.2.2 Doelbenadering 6.4.2.3 “Visie op succes” benadering 6.4.2.4 Indirecte benadering 6.4.3 Het classificeren en beoordelen van strategische issues

Hoofdstuk 7: Strategieformulering, -implementatie, -evaluatie en bijsturing

191

7.1 7.2

191 192 192 192 194 194 196 197

7.3

Inleiding Strategieformulering 7.2.1 Technieken voor strategieformulering 7.2.1.1 De vijfstappen-methode voor strategieformulering 7.2.1.2 De SODA-methodiek 7.2.2 Het resultaat van de strategieformulering: het strategisch plan 7.2.3 Valkuilen bij de strategieformulering Strategieimplementatie: het uitvoeren en in realiteit brengen van de strategie 7.3.1 Hinderpalen voor een succesvolle implementatie van een strategie

9

198

10

INHOUDSTAFEL

7.3.1.1

7.4

7.5

De sluipende moordenaars van strategie-implementatie 7.3.1.2 Hindernissen bij de implemenatie van strategie 7.3.1.3 De belangrijkste problemen bij de implemenatie van strategie 7.3.2 Voorwaarden voor een succesvolle implementatie van strategie De evaluatie en bijsturing van strategie 7.4.1 Evaluatie van de strategie 7.4.2 Kenmerken van een “goedeâ€? strategie 7.4.3 Bijsturing van de strategie 7.4.3.1 Redenen voor laattijdige bijsturing van de strategie 7.4.3.2 Attributiemechanismen 7.4.3.3 Parameters voor de beoordeling van een gevolgde strategie 7.4.3.4 Dataverwerking bij het managen van de organisatie als een open systeem De Balanced Scorecard als instrument voor de implementatie en bijsturing van de strategie 7.5.1 De essentie van de Balanced Scorecard 7.5.2 De Balanced Scorecard in de publieke sector 7.5.3 De vier perspectieven van de Balanced Scorecard 7.5.3.1 Het financiĂŤle perspectief 7.5.3.2 Het klantenperspectief 7.5.3.3 Het interne processenperspectief 7.5.3.4 Het innovatie- en leervermogenperspectief 7.5.4 De implementatie van de Balanced Scorecard 7.5.5 Valkuilen bij de implementatie van de Balanced Scorecard 7.5.6 De voordelen van de Balanced Scorecard

198 200 201 202 204 204 205 205 206 206 206 207 208 209 212 213 214 214 215 215 215 216 217

Deel 3: Organiseren van publieke organisaties

219

Hoofdstuk 8: Organisatiestructuurtheorie

221

8.1 8.2 8.3

221 221 222 222 223

Inleiding De organisatie als voorwerp van de organisatiestructuurtheorie De organisatiestructuur 8.3.1 De definitie van organisatiestructuur 8.3.2 De formele versus de informele organisatiestructuur

10

11

INHOUDSTAFEL

8.3.3

8.4

De horizontale versus de verticale organisatiestructuur 8.3.3.1 De horizontale indeling of departementalisatie 8.3.3.2 De verticale indeling 8.3.4 De juridisch-bestuurskundige interpretatie van organisatiestructuur Dominante organisatiestructuren 8.4.1 De eenvoudige structuur 8.4.2 De functionele structuur 8.4.3 De divisiestructuur 8.4.4 De matrixstructuur 8.4.5 De horizontale structuur 8.4.6 De hybride structuur

224 224 228 230 231 232 233 234 236 237 239

Hoofdstuk 9: Organisatieontwerp

241

9.1 9.2 9.3

241 241 243 244 245 246 248 249 250 251 252 253 255 255 257 257 258 259 261 262 265

9.4

Inleiding De definitie van organisatieontwerp De configuratietheorie van Mintzberg 9.3.1 De zes basisdelen van de organisatie 9.3.2 De zes coรถrdinatiemechanismen binnen een organisatiestructuur 9.3.3 De tien ontwerpparameters in een organisatiestructuur 9.3.4 De vier contingentiefactoren 9.3.5 De zeven structuurconfiguraties van organisaties 9.3.5.1 De eenvoudige configuratie 9.3.5.2 De machinebureaucratie 9.3.5.3 De professionele bureaucratie 9.3.5.4 De divisieconfiguratie 9.3.5.5 De adhocratie 9.3.5.6 De missionaire configuratie 9.3.5.7 De politieke configuratie 9.3.5.8 Vergelijkend overzicht van de zeven configuraties De bureaucratie als typeconfiguratie voor publieke organisaties?

9.4.1 Weber als grondlegger van de bureaucratische organisatie 9.4.2 De relatie tussen de omvang van een organisatie en bureaucratie 9.4.3 De disfuncties van de bureaucratische organisatie 9.4.4 De adaptieve organisatie als antwoord op het mechanistische karakter van de bureaucratie

11

12

INHOUDSTAFEL

Deel 4: Werkbladen, oefeningen en toepassingen bij ‘strategie en organisatie van publieke organisaties’

267

Werkblad 1: Private en publieke organisaties Werkblad 2: Management in publieke en private organisaties Werkblad 3: De strategietypes volgens Mintzberg en de rollen van management Werkblad 4: De strategietypes volgens Wechsler en Backoff Werkblad 5: Scholen in strategievorming in de eigen organisatie Werkblad 6: Een antwoord op de fundamenteel strategische vragen Werkblad 7: “Strategisch management” in de eigen organisatie Werkblad 8: De strategische “rijpheid” van de organisatie Werkblad 9: De organisatie als een “open systeem” Werkblad 10: De mandaten van de organisatie Werkblad 11: Formuleren van een missie en van de doelstellingen Werkblad 12: Bestaande en gewenste organisatiecultuur Werkblad 13: SWOT-analyse Werkblad 14: Stakeholders en stakeholdermanagement Werkblad 15: Issue management Werkblad 16: Strategiebepaling met behulp van de vijstappen-methode Werkblad 17: Strategiebepaling met behulp van de SODA-methodiek Werkblad 18: Strategie-implementatie Werkblad 19: Strategie-evaluatie Werkblad 20: Analyse en (her)ontwerp van de organisatie Werkblad 21: De organisatie in de structuurconfiguraties volgens Mintzberg

269 270 272

Bibliografie

303

12

273 274 275 276 277 278 279 280 283 284 286 287 290 296 297 298 300 301

LIJST VAN FIGUREN

Figuur 1: Figuur 2: Figuur 3: Figuur 4: Figuur 5: Figuur 6: Figuur 7: Figuur 8: Figuur 9: Figuur 10: Figuur 11: Figuur 12: Figuur 13: Figuur 14: Figuur 15: Figuur 16: Figuur 17: Figuur 18: Figuur 19: Figuur 20: Figuur 21: Figuur 22: Figuur 23: Figuur 24: Figuur 25: Figuur 26: Figuur 27: Figuur 28: Figuur 29: Figuur 30: Figuur 31: Figuur 32: Figuur 33: Figuur 34: Figuur 35:

De organisatie als open systeem Types van organisaties op basis van hun waardecreatie De publieke strategische driehoek voor waardecreatie De vier functies van management De vijf taken van strategisch management De klassieke managementbenaderingen Het concurrerende waardenmodel van Quinn & Rohrbaugh De basisprocessen van private organisaties De basisprocessen van publieke organisaties Het publiek-private continu端m Unidimensionaal model van Fottler Bidimensionaal model van Wamsley & Zald Tweedimensionaal model van Bozeman De organisatiekenmerken De types van strategie De types van strategie en de managementrollen Het continu端m van strategietypes De generieke strategietypes van Mintzberg & Waters Contingenties in de scholen in strategievorming De fundamentele strategische vragen Het fundamentele spanningsveld in strategie Het holistish karakter van strategisch management Benaderingen van strategisch management Het matrixmodel van Idenburg Fases in de evolutie van strategische besluitvorming Het strategisch planningsmodel van Montanari & Bracker De dienstenanalyse van Montanari & Bracker De politieke cyclus van Montanari & Bracker Het strategisch planningsmodel volgens Bryson De organisatie als een open systeem Het model van de strategische logica Het mission statement van Toerisme Vlaanderen Het mission statement van de FOD Volksgezondheid, De bouwstenen van het mission statement De kernvragen van het mission statement

13

25 26 29 30 32 35 43 57 58 60 61 62 63 68 77 80 81 82 91 93 94 99 100 103 108 112 113 116 118 128 131 143 144 145 146

14

Figuur 36: Figuur 37: Figuur 38: Figuur 39: Figuur 40: Figuur 41: Figuur 42: Figuur 43: Figuur 44: Figuur 45: Figuur 46: Figuur 47: Figuur 48: Figuur 49: Figuur 50: Figuur 51: Figuur 52: Figuur 53: Figuur 54: Figuur 55: Figuur 56: Figuur 57: Figuur 58: Figuur 59: Figuur 60: Figuur 61: Figuur 62: Figuur 63: Figuur 64: Figuur 65: Figuur 66: Figuur 67: Figuur 68: Figuur 69: Figuur 70: Figuur 71:

LIJST VAN FIGUREN

De bouwstenen van de visieverklaring Het ui-model van Sanders en Neuijen Het cultural web-model van Johnson & Scholes Het TO-framework voor een SWOT-analyse De SWOT-confrontatiematrix Het stakeholdermodel van Wheeler & Sillanpaä De macht/interesse-matrix van Mendelow De stereotypen van stakeholdermapping Het stakeholdermodel van Mitchell, Abell & Wood De identificatie van een strategische issue De identificatie van een strategische issue: de directe benadering De identificatie van een strategische issue: de doelbenadering De identificatie van een strategische issue: de ‘visie op succes’ benadering De identificatie van een strategishe issue: de indirecte benadering De strategische issue-impactmatrix De bouwstenen van strategieformulering De SODA-methode De sluipende moordenaars van strategie-implementatie Het strategisch karakter van de BSC De vier perspectieven van de BSC De vijf principes van de strategie-gefocuste organisatie De BSC toegepast in de publieke sector De functionele indeling De productindeling De productindeling, een beleidsgericht voorbeeld De geografische indeling De doelgroepindeling De kanaalindeling De dominante structuurconfiguraties De functionele indeling aan een universiteit De divisiestructuur aan een universiteit De matrixstructuur aan een universiteit De horizontale structuur De contextuele en structurele dimensies van het organisatieontwerp De zes basisdelen van de organisatie De zes coördinatiemechanismen binnen een organisatiestructuur

14

149 154 156 169 170 176 177 178 180 184 184 185 185 186 187 193 195 199 209 210 211 213 225 225 226 227 227 227 232 234 235 236 238 242 245 245

15

LIJST VAN FIGUREN

Figuur 72: Figuur 73: Figuur 74: Figuur 75: Figuur 76: Figuur 77: Figuur 78: Figuur 79: Figuur 80:

De eenvoudige configuratie De machinebureaucratie De professionele bureaucratie De divisieconfiguratie De adhocratie De missionaire configuratie De politieke configuratie De organisatorische groeicyclus De relatie tussen coรถrdinatiemechanismen en de complexiteit van taken

15

251 252 253 254 255 256 257 262 263

16

LIJST VAN TABELLEN

Tabel 1: Tabel 2: Tabel 3: Tabel 4: Tabel 5: Tabel 6: Tabel 7: Tabel 8: Tabel 9: Tabel 10: Tabel 11: Tabel 12: Tabel 13: Tabel 14: Tabel 15: Tabel 16: Tabel 17: Tabel 18: Tabel 19: Tabel 20: Tabel 21: Tabel 22: Tabel 23: Tabel 24: Tabel 25: Tabel 26: Tabel 27: Tabel 28: Tabel 29: Tabel 30: Tabel 31: Tabel 32: Tabel 33:

De managementperspectieven Principles of Scientific Management De administratieve functie De 14 managementprincipes van Fayol De bureaucratische organisatie Uittreksel Vlaamse Managementcode Overzicht van de enkelvoudige managementperspectieven De speerpunten van New Public Management De speerpunten van ‘Reinventing Government’ De drie waardenclusters van publieke organisaties De oorzaken van marktfalen Multidimensionale indeling van Perry & Rainy Onderscheidende kenmerken van publieke organisaties De empirische onderbouw van de publiek-private distinctie Beïnvloedingsfactoren van publieke strategieën Strategietypes in de publieke sector De tien scholen in strategievorming van Mintzberg Benaderingen van strategisch management Decreet houdende de oprichting van de instelling Kind en Gezin Mission statement-componenten De kenmerken van het concept ‘organisatiecultuur’ Overzicht van potentiële sterkten en zwakten Overzicht van de potentiële opportuniteiten en bedreigingen Stappenplan, de ontwikkeling van een SWOT-analyse De stereotypen van stakeholdermapping De principes van stakeholdermanagement – ‘De Clarkson Principles’ De lakmoestest voor strategische issues Een dominant verticale structuur versus een dominant horizontale structuur De sterkten en zwakten van de eenvoudige structuur De sterkten en zwakten van de functionele structuur De sterkten en zwakten van de divisiestructuur De sterkten en zwakten van de matrixstructuur De sterkten en zwakten van de horizontale structuur

17

34 36 37 37 38 40 42 48 49 51 56 64 66 69 83 84 90 101 138 141 153 167 167 168 179 181 188 232 233 234 235 237 239

18

Tabel 34: Tabel 35: Tabel 36: Tabel 37:

LIJST VAN TABELLEN

De tien ontwerpparameters volgens Mintzberg De organisatorische configuraties van Mintzberg Bureaucratische versus adaptieve organisaties Mechanisch-organisch continu端m van Burns & Stalker

18

247 258 265 266