Inhoud
Inleiding
11
Achtergronden Landschap De kustvlakte in het westen Het westelijk bergland De Jordaanslenk De Negevwoestijn Klimaat Planten en de dierenwereld Flora Fauna Economie Kibboetsen Mosjav shitufi Mosjav ovdiem Mosjava De Histadroet High-techbedrijven Economische problemen Historische achtergronden De aartsvaders (ca. 17e eeuw v. Chr.) De exodus (ca. 13e eeuw v. Chr.) Het koninkrijk Perzische en Griekse overheersing (538-63 v Chr.) De Romeinse periode (63 v. Chr.-324 n. Chr.) De Byzantijnse overheersing (313-636) De Arabieren en de kruisvaarders (636-1291) De mammelukken en de Turken (1291-1917) De aliyah’s en het eerste zionistische congres Het Britse mandaat (1922-1948)
13 13
WW Israel 01.indd 5
13 15 17 21 22 22 22 24 26 27 30 30 30 30 30 31 31 31 35 35 37 37 38 38 39 40 41
De onafhankelijkheid De zesdaagse oorlog (1967) De Jom Kippoeroorlog (1973) Van 1973 tot de Golfoorlog De Israëlisch-Palestijnse beginselverklaring van 1993 De tweede intifada De routekaart naar vrede Oorlog in de Gazastrook De toekomst Bestuur en staatsinrichting Parlementaire democratie De rechterlijke macht De vlag en de davidster Het volkslied De mensen die er wonen Asjkenazische joden Sefardische joden Oosterse joden Karaïeten Samaritanen Israëlische Arabieren en Palestijnen Bedoeïenen Druzen Bahais Ethiopische joden Onderwijs Godsdienst Jodendom Islam Christendom Cultuurleven Muziek en dans Literatuur Nationale parken Feesten en festivals Eten en drinken Eten Drinken Sport
43 43 46 47 48 50 50 52 52 54 54 56 56 56 57 58 58 58 59 59 60 61 61 62 62 63 64 64 67 67 68 68 69 70 72 74 74 76 76
08-03-10 14:36
Israël
6
Praktische informatie 77 Voor de reis 77 Nuttige adressen 77 Benodigde reisdocumenten 77 Geld 77 Douane 78 Klimaat en beste reistijd 79 Gezondheid 80 Vervoer naar Israël 80 Tijdens de reis 82 Nuttige adresen 82 Gezondheid 83 Geld 84 Overnachtingsmogelijkheden 86 Vervoer in het land 91 Van A tot Z 97 Avondleven 97 Criminaliteit 97 Elektriciteit 98 Fietstochten 98 Fooien 99 Fotografie, film en video 100 Gehandicapten 100 Internet en WiFi hotspots 101 Kleding 101 Kranten en tijdschriften 102 Kuuroorden 102 Landkaarten 105 Musea 105 Openingstijden 105 Post 106 Radio en televisie 106 Souvenirs 107 Studie- en werkmogelijkheden 108 Taal 109 Telefoon 110 Toeristeninformatie 111 Tijd 114
Bezienswaardigheden Jeruzalem Inleiding De Oude Stad Muren, poorten en torens De Tempelberg ofwel Haram E-Sharif De Klaagmuur De joodse wijk De moslimwijk
WW Israel 01.indd 6
De Via Dolorosa, de Kerk van het Heilige Graf en de christelijke wijk De Armeense wijk Rondom de muren van de Oude Stad De Zionsberg Het Kedrondal en de Olijfberg Het Tuingraf en het Rockefeller Museum De Nieuwe Stad De wijk Mea Shearim West-Jeruzalem
142 148 150 150 152 156 157 157 159
Omgeving Jeruzalem En Kerem Kiryat Anavim en Abu Gosh Latrun De druipsteengrot Soreq
169 169 170 170 172
Tel Aviv Inleiding Architectuur en kunst Mode-industrie en winkelen De kuststrook Rondom het Dizengoffplein De Rothschildboulevard Rondom het Shalom Meyer gebouw Het Diaspora-museum
174 174 175 178 178 179 180
Omgeving Tel Aviv Jaffa Bat Yam
185 185 188
115 115 115 123 123
De zuidelijke kustvlakte Rishon Letzion Lod Ramla Rehovot Ashdod Ashkelon Bet Guvrin De Gazastrook
189 189 189 193 194 195 197 199 199
131 137 139 141
De noordelijke kustvlakte Petah Tiqwa Herzliya Shefayim
201 201 201 203
181 181
08-03-10 14:36
INHOUD
Netanya Hadera En Shemer Sdot Yam Caesarea Maagan Mikhael Zichron Yaacov Ramat Hanaduv Memorial Gardens Dor Nahsholim Kerem Maharal Nahal Mearot Atlit Kruisvaarderskasteel Atlit Maapilim Atlit En Hod Nir Etzion Isfiya en Daliyat-el-Carmel Haifa Bet Shearim Akko De Citadel en omgeving Nahariya Rosh Hanikra Montfort
203 206 206 207 207 211 213
Beneden-Galilea Nazareth De Verkondigingsbasiliek Andere bezienswaardigheden Zippori Kfar Kana De berg Tabor Megiddo Bet Shean Het opgravingsgebied Bet Alpha Gan Hashlosha National Park Tiberias Hammat Tabgha Capernaum Korazin Gamla En Gev Kinneret Doopplaats van Yardenit Hamat Gader Deganya
244 244 248 249 250 251 251 253 255 258 260 261 261 266 269 270 271 272 272 273 273 274 274
WW Israel 01.indd 7
217 218 218 219 219 220 220 222 222 223 224 224 233 233 238 241 242 243
7
Belvoir Safed
275 276
Boven-Galilea Hazor Het opgravingsgebied Baram Dan De bronnen Metulla Het natuurreservaat Nahal Iyon Kibboets Kfar Giladi Abel Bet Maaka
279 279 279 280 280 280 282
De Golanhoogvlakte Inleiding De Jacobsbrug Mitzpe Gadot Banias De waterval Banias Het kasteel Nimrod De berg Hermon Mosjav Neve Ativ Holiday Village Katzrin De oude stad Katzrin
284 284 286 286 286 287 287 288
283 283 283
289 289 289
De Dode Zee 291 Arad 291 Tel Arad 291 Arad Park, Yattir-woud en het huis van Judas 295 Kfar Hanokdim 296 Sodom 296 De Dode Zee Werken 297 Het ravijn Nahal Perazin 297 De moerassen Kikar Sodom 297 Newe Zohar 297 En Boqeq (Ein Bokek) 297 Massada 298 En Gedi 305 Kibboets En Gedi en de botanische tuin 306 En Gedi Spa 308 Het natuurreservaat En Gedi 309 Qumran en de Dode-Zeerollen 310 De boekrollen 311
08-03-10 14:36
Israël
8
De Negevwoestijn Beersheva De Oude Stad De Nieuwe Stad Tel Beersheva Het nationale park Eshkol De kibboets Lahav Beer Shema Dimona Mamshit Shivta Kibboets Sde Boqer Ben-Gurion College De bron En Avdat Avdat Het opgravingsgebied Mizpe Ramon Het bezoekerscentrum Bio Ramon Maktesh Ramon De carpentry Nahal Negarot De ammonietenmuur Shen Ramon Georganiseerde tochten door Maktesh Ramon
313 313 313 316 317 317 317 317 319 320 321 321 325 325 325 328 329 329 330 331 332 332
Eilat Inleiding Rondom de lagune en in de stad North Beach Southern Beach Coral Beach Coral Beach Nature Reserve Het onderwaterobservatorium van Coral World (Marine Park)
333 333
WW Israel 01.indd 8
332 332
336 338 341 341 341
Omgeving Eilat De Timnavallei Kibboets Yotvata Het dierenreservaat Hai-Bar En Netafim, het Rode Ravijn en de Maanvallei De Sinaï (Egypte) Aqaba (jordanië) Petra (jordanië) De Westelijke Jordaanoever Bethlehem Het graf van Rachel De schaapherdersvelden De bron van koning David De Geboortekerk en de Geboortegrot De vijvers van Salomo Herodion Mar Saba Hebron De Haram el-Sultan moskee De eik van Abraham El Azariya (Bethanië) Jericho Wadi Kelt Het St.-George klooster Nabloes Sebastiya
347 347 350 350 351 352 352 353
354 354 354 354 354 355 361 362 363 364 365 365 365 366 369 369 369 370
Woordenlijst Hebreeuws
372
Register
378
343
08-03-10 14:36
israël
12
●
Safed ●
Akko ●
N ▲
SYRIË
●Qiryat L I B A N O N Shemona Jor daa n
Middellandse Z e e Nahariya
Qazrin
Golan
●
0
Capernaum
25
50 km
■
Haifa ●
Tiberias
Bet Shearim ■
Nazareth ●
Afula
Caesarea
■
Meer van Galilea (Tiberias)
Belvoir
●
Megiddo ■
●
■
Bet Shean
■
● Hadera
Westelijke Jordaanoever
Tulkarm
Netanya ●
●
■ Sebastia
J o rd a
an
● Nabloes
Tel Aviv-Jaffa ● ● Lod
Ramallah ● Jericho
● Rehovot
Jeruzalem ● ●
Ashdod ●
JORDANIË
¤
Bethlehem ●
Ashqelon ●
■
Qiryat Gat
Herodion
●
● Hebron
Gaza ●
Gaza
Rosh Pinna
Dode Zee
√
Haifa
√
En Gedi ●
Arad ●
Beersheva ●
Massada ■
√
Tel AvivJaffa
Dimona ● ■
√ Jeruzalem
Mamshit Sodom ■
Negev
√ Sodom
√
En Yahav ●
Beersheva
●
Mizpe Ramon
√
√ En Yahav
JOR
DAN
IË
Mizpe Ramon
EGYPTE Sinaï
√ Eilat Eilat Golf van Akaba ●
(Eilat)
Israël, algemeen
WW Israel 01.indd 12
08-03-10 14:36
13
Achtergronden
Landschap Israël ligt in het uiterste westen van Azië, op de natuurlijke landbrug tussen dit continent en Afrika. Vanaf de oudste tijden vormde het een doorgangsgebied voor handelskaravanen die hun thuisbasis hadden in Egypte, Zuid-Arabië, Foenicië, Syrië, Transjordanië en Mesopotamië, het huidige Irak. In het westen grenst het land aan de Middellandse Zee, in het noorden aan Libanon, in het oosten aan Jordanië en Syrië en in het zuidwesten aan Egypte. In het uiterste zuiden ligt de Rode Zee. Het grondgebied van Israël (zonder de autonome en bezette Palestijnse gebieden) bedraagt circa 21.000 vierkante kilometer, dat wil zeggen dat Israël in oppervlakte ongeveer twee derde van Nederland is. De kustlijn langs de Middellandse Zee is ongeveer 230 km lang; het land heeft een totale lengte van 412 km en een grootste breedte van 130 km. Landschappelijk zijn in Israël vier gebieden te onderscheiden: de kustvlakte in het westen, het westelijk bergland in Centraal-Israël, de Jordaanslenk in het oosten en de Negevwoestijn in het zuiden.
De kustvlakte in het westen De kustvlakte in het westen heeft een lengte van ongeveer 200 km en een breedte van ongeveer 20 km. Duinen beschermen dit gebied tegen het aanstormende water van de Middellandse Zee. In deze vruchtbare strook leven de meeste inwoners van Israël. Het gebied bestaat uit een lange keten van kleine en grote steden, landbouwnederzettin-
WW Israel 01.indd 13
gen en badplaatsen. Zo’n 80% van alle agrarische en industriële activiteit vindt hier plaats. De bekende jaffasinaasappelen en de bijna net zo befaamde avocado’s komen uit deze streek. Zij groeien op zogenaamde chamrabodems: rode vruchtbare bodems die zijn opgebouwd uit een mengsel van kalksteen (uit de bergen) en zand (uit de zee). De kustvlakte wordt in het noorden onderbroken door een uitloper van het Carmelgebergte. Ten noorden hiervan ligt op de smalle Zewoeloenvlakte het stedelijk gebied Akko-Haifa. Rondom deze steden is veel zware industrie gevestigd. Hier kunt u ook belangrijke havens, badplaatsen en historische steden vinden, zoals Akko. Ten zuiden van de Zewoeloenvlakte ligt de Sjaronvlakte, een gebied waar citrusvruchten verbouwd worden. De volgende stedelijke agglomeratie, met als belangrijkste stad Tel Aviv, huisvest bijna een derde van de totale bevolking. Tel Aviv is een moderne stad waaromheen een aantal satelliet- en forensensteden liggen. Verder zuidwaarts ligt de Sjefelavlakte (Plesjetvlakte) met als belangrijkste steden Ashdod en Ashkelon. De mensen in dit gebied leven van industrie, havendiensten en toerisme. Tussen de Sjefelavlakte en de bergen van Judea (deel van het westelijk bergland) zijn een aantal kleinere steden ontstaan, zoals Ramla, Gedera, Rishon, Lezion, Nes Ziona en Rehovot. Deze steden functioneren als lokale marktplaatsen en als industriële centra. In het uiterste zuiden van de kustvlakte ligt de Gazastrook. De Gazastrook is
08-03-10 14:36
77
Praktische informatie
Voor de reis Nuttige adressen Algemeen U kunt een overvloed aan toeristische informatie inwinnen bij het Israëlisch Nationaal Verkeersbureau voor de Benelux, Stadhouderskade 2, 1054 ES Amsterdam (niet geopend voor publiek), Zij zijn tijdens kantooruren wel per telefoon en e-mail bereikbaar. 90206128850, j 020-6894288, e-mail info@goisrael.nl, website www.goisrael. nl. Nederland • Israëlische ambassade in Nederland: Buitenhof 47, 2513 AH Den Haag, 9070-3760500, j 070-3760555, e-mail info@hague.mfa.gov.il, website http://thehague.mfa.gov.il. Het consulaat is op werkdagen voor het publiek geopend van 10.00 uur tot 12.00 uur. Het consulaat is op werkdagen tot 13.00 uur telefonisch te bereiken via het nummer 0703760548. • Het Centrum Informatie en Documentatie over Israël – kortweg CIDI – werd in 1974 opgericht door de joodse gemeenschap in Nederland. CIDI is een onafhankelijke Nederlandse stichting, die onlosmakelijk verbonden is met het democratische Israël. De organisatie komt op voor het recht op veiligheid van het joodse volk, waar ook ter wereld. Zij geven onder andere publicaties uit over het zionisme, het vredesproces, antisemitisme en Jeruzalem. Bovendien geven zij 20 maal per jaar de informatieve ‘Israël Nieuwsbrief’ uit. Informatie: CIDI,
WW Israel 02.indd 77
Postbus 11646, 2502 AP Den Haag, 9070-3646862, j 070-3653372, e-mail cidi@cidi.nl, www.cidi.nl. België Israëlische ambassade in België: 40 Avenue de l’Observatoire (Sterrewachtlaan 40), Brussel 1180, 9+32 (0) 2 373 55 00, j +32 (0) 2 373 56 17, e-mail cons-sec@brussels.mfa.gov.il of info@brussels.mfa.gov.il, website www. ambisrael.be. Het consulaat is op werkdagen voor het publiek geopend van 9.30 uur tot 12.30 uur.
Benodigde reisdocumenten Toeristen en zakenmensen hebben een paspoort nodig, dat nog minstens zes maanden na vertrek uit Israël geldig moet zijn. Zij die de Belgische of Nederlandse nationaliteit bezitten, hebben geen visum nodig, mits zij niet langer dan drie maanden in Israël verblijven.
Geld De Israëlische munteenheid is de nieuwe Israëlische ‘shekel’ (NIS). Een shekel is onderverdeeld in 100 agorot (enkelvoud: agora). Er bestaan munten van 5, 10 en 50 agorot en van 1 shekel en 2, 5 en 10 shekalim (meervoud van shekel). Voorts zijn er bankbiljetten van 20, 50, 100 en 200 shekalim. De koers ligt geregeld tussen de 5 en 6 shekalim voor 1 euro, maar is aan schommelingen onderhevig. Bij toeristische trekpleisters kunt u sommige diensten en aankopen eveneens betalen met westerse valuta. Artikelen
08-03-10 14:50
Jeruzalem
DE OUDE STAD Muren, poorten en torens De indrukwekkende muren die tot op de dag van vandaag de ‘Oude Stad’ van Jeruzalem omsluiten, werden gebouwd in opdracht van de Turkse sultan Soliman de Luisterrijke (1520-1566). Hij besloot de stad te versterken om het hoofd te kunnen bieden aan de vele gewapende conflicten in die tijd met de bedoeïenen. De zeer imponerende en zwaar versterkte muur heeft een lengte van 4 km, is 10 tot 12 m hoog en 4 tot 6 m breed. De acht toegangspoorten van de stad werden nauwlettend in de gaten gehouden vanaf niet minder dan 34 verdedigingstorens. Voorts werden op strategische plaatsen in de torens verticale sleuven aangebracht, waardoor men kokende olie of kokend heet water kon gieten op de belagers. Nergens in het Midden-Oosten kunt u een vergelijkbaar voorbeeld van verdedigingsbouwkunst vinden. De acht poorten zijn: de Jaffapoort in de westelijke muur; de Zionspoort en de Mestpoort in de zuidelijke muur; de Gouden Poort en de Leeuwen- of Stefanuspoort in de oostelijke muur; en de Herodespoort, de Damascuspoort en de Nieuwe Poort in de noordelijke muur. Bepaalde delen van de verdedigingsmuren zijn toegankelijk voor bezoekers. U kunt over de muur van de Jaffapoort naar de Damascuspoort, van de citadel naar de Zionspoort en van de Zionspoort naar de Mestpoort wandelen (geopend: zaterdag t/m donderdag van 9.00 tot 16.00 uur en vrijdags van 9.00 tot 14.00 uur). Bij de Jaffapoort eindigde vroeger de karavaanweg die de kustvlakte en de haven van Jaffa met Jeruzalem verbond. De Palestijnse bewoners van de stad noemen de poort de Bab el Khalil ofwel de poort van de vriend. Op een ondersteuningsmuur van de poort staat namelijk in het Arabisch
WW Israel 03.indd 123
123
geschreven: ‘Er is geen god buiten Allah en Abraham is zijn vriend’. Evenals de andere toegangspoorten van de stad is ook de Jaffapoort smal en hoekig. Op deze wijze voorkwam men dat veel vijanden tegelijk de stad konden binnendringen. Daarom moest men in 1898 een deel van de verdedigingsmuur tussen de poort en de citadel afbreken om voor de Duitse keizer Wilhelm II en zijn ruiters een vrije ruimte te creëren. De Britse generaal Allenby toonde in 1917 meer respect voor de heilige stad, hij steeg van zijn paard en betrad de stad te voet. Ook veel huidige bezoekers betreden de Oude Stad via de Jaffapoort; vandaar dat u aan de binnenzijde van de poort een toeristeninformatiekantoor kunt vinden. De Jaffastraat mondt uit bij de Jaffapoort. Men verwacht in 2011 gereed te zijn met de aanleg van een trambaan die het centrale busstation via de Jaffastraat zal verbinden met onder andere de Jaffapoort. Het gebied buiten de Jaffapoort is in 2007 en 2008 gerenoveerd en omgevormd tot een aantrekkelijk winkelgebied. Dit zogenoemde Mamilla Alrov Quarter project, is ontworpen door de architect Moshe Safdie. Als u de trappen afdaalt in het gerenoveerde deel, dan komt u bij de luxe winkels en de aantrekkelijke terassen waar u een kop Jeruzalem – Oude Stad Top 5 bezienswaardigheden 1. De joodse klaagmuur en de Tempelberg. 2. De Citadel met de toren van David bij de Jaffapoort. 3. De Via Dolorosa ofwel de kruisweg van Jezus van Nazareth. 4. De Kerk van het Heilige Graf. 5. Het Museum voor Armeense geschiedenis.
08-03-10 14:40
bezienswaardighe d e n
124
De Oude Stad van Jeruzalem en de fraaie Rotskoepel
koffie of glas IsraĂŤlische wijn kunt drinken en tegelijkertijd kunt genieten van een fraai uitzicht op West-Jeruzalem. Toch blijft het vreemd om de Jaffastraat schuin onder de eeuwenoude Jaffapoort te zien verdwijnen in een moderne tunnel. Vlak naast de Jaffapoort staat de Citadel met de toren van David. De citadel is van oorsprong een burcht die tot doel had om de verdediging van de kwetsbare westmuur te versterken. De burcht werd gebouwd door de Syrische koning Antiochus IV Epifanes (17363 v. Chr.). De vazalkoning Herodes de Grote had minder te duchten van eventuele vijanden en dus liet hij het kasteel tot paleis verbouwen, de drie torens kregen de aansprekende namen Fasael (naar zijn broer), Mariamne (naar zijn vrouw) en Hippicus (naar zijn vriend). De mammelukken hadden in de 16e eeuw echter te maken met aanvallen van Turken. Vandaar dat
WW Israel 03.indd 124
het paleis wederom werd omgebouwd tot burcht. De Turkse sultan Soliman breidde het bouwwerk verder uit met onder meer het westelijke terras. In 1665 werd een minaret gebouwd op de resten van een wachttoren, deze zogenoemde toren van David verheft zich nog steeds trots boven de citadel. Aan de voet van deze toren strekken zich de archeologische resten uit van dit bouwwerk. De moskee onder de toren van David is als museumruimte ingericht. In de citadel kunt u namelijk het Museum van de Geschiedenis van Jeruzalem vinden (Tower of David, Museum of the History of Jerusalem; geopend: nov.-mrt. zo.-do. 10.00-16.00 uur, vr., za. en feestd. 10.00-14.00 uur, apr.-okt. zo.-do. 9.00-17.00 uur, vr., za. en feestd. 9.00-14.00 uur). Andere musearuimten liggen verspreid over het gehele bouwwerk. Het zeer bezienswaardige museum wijkt af van alle andere. In de regel is een museum een nieuw
08-03-10 14:40
Jeruzalem
gebouw waarin oude objecten staan tentoongesteld. In dit museum is het echter precies andersom: hier staat een gebouw met een geschiedenis van bijna 3000 jaar, maar bijna alle objecten in het museum zijn nieuw. Het moderne museum vertelt de geschiedenis van Jeruzalem van 4000 jaar geleden tot nu. Als u een bezoek brengt aan Jeruzalem, dan kunt u dit het best beginnen met een bezoek aan dit museum. Het biedt u door middel van onder meer maquettes, animaties, hologrammen, schilderingen, foto’s en films een duidelijk beeld van de geschiedenis van de stad. Uniek is het filmpje dat de gebroeders Lumière in 1893 van Jeruzalem maakten. Beroemd is de maquette van Jeruzalem die Ste-
125
phan Illes in 1873 vervaardigde. Het uitzicht vanaf de Fasaeltoren (rechts van de ingang en eveneens de toren van David genoemd) op Jeruzalem is zeer bijzonder. Vanaf de ene kant van de toren kijkt u over de daken van de Oude Stad naar de Tempelberg, terwijl u vanaf de andere zijde van de toren zicht heeft op West-Jeruzalem. Het is goed te zien dat de Heilige-Grafkerk op de heuvel Golgotha is gebouwd. In het museum zijn ear-phones verkrijgbaar. Bijzonder is de licht- en geluidshow, , die u in de avonduren een spectaculair overzicht biedt van de geschiedenis van Jeruzalem in beeld en geluid. Van zondag tot en met vrijdag zijn er om 11.00 uur rondleidingen met een Engelstalige gids; de Hebreeuwse
3e
mu
ur
13
Bezetha 20
2e muur 19
3e
ion po i ro e Ty vall
14
2
m
uu
r
1
15
-
1. Tempel 2. Antoniaburcht 3. Stoa Basilica 4. Robinson-booggewelf 5. Barclaypoort 6. Wilson-booggewelf 8. Paleis van Herodes 9. Fasaeltoren 10. Mariamnetoren 11. Hippicustoren 12. Tuinpoort 13. Vrouwenpoort 14. Israëlvijver 15. Susapoort 16. Ennenerpoort 17. Vijver van Siloam 18. Slangenvijver 19. Schapenvijver 20. Psephinustoren 21. Aquaduct 22. Huldatoren
12
9 8
5
6
11 10
3
7 4
22
21 benedenstad 18
bovenst a d 21 17 1e
0
mu
16 ur
N ▲ 500 m
De Oude Stad tijdens het Romeins imperium
WW Israel 03.indd 125
08-03-10 14:40