INHOUD
ACHTERGRONDEN 11 Zwitserland in vogelvlucht 11 Geografie 12 Jongeling in een oeroude wereld (geologie) 13 De Rijn in Zwitserland 18 Nat en toch een droog gevoel 19 (weer en klimaat) Flora, fauna en natuurbescherming 21 Vegetatie 21 Fauna 23 Steenbokken 23 Beschermde gebieden 26 Gevaren voor natuur en milieu 27 Geschiedenis 28 R체tli 30 Zwitserland en Nederland 32 Economische relaties 35 Davos, een plaats met een 36 Nederlands verleden Staatsinrichting en politiek 37 Buitenlandse politiek: neutraliteit 39 Politieke partijen 39 Economie 40 Uurwerkindustrie 41 Landbouwsector 43 Bosbouw 44 Banken: het eeuwige bankgeheim 45 Supermarkten 46 Openbaar vervoer 47 Kabelbanen 47 Treinen 47 Mooie spoorwegroutes 48 PostAuto Schweiz 49 Willem Jan Holsboer, grondlegger van de Rh채tische Bahn 49 Bevolking 50
WW Zwitserland 01.indd 5
Taal Demografie Godsdienst Cultuur en kunst Volkskunst Wilhelm Tell, de beroemdste Zwitser Architectuur Beeldende kunst Architectuur op wereldniveau Nederlandse kunstenaars in Zwitserland Literatuur Veel gelezen Zwitserse schrijvers Fotografie Film Werelderfgoedlijst Swiss design Eten en drinken Grotto Wijnen Bier Chocolade Kaas Overige Zwitserse eet- en drinkwaren
50 50 52 52 52
PRAKTISCHE INFORMATIE Accommodatie Alarmnummers Ambassades Communicatie Consumenteninformatie Douanebepalingen Elektriciteit Feestdagen en evenementen Geld- en bankzaken Internetadressen Kaarten
71 71 74 74 74 75 75 76
53 54 57 57 61 61 62 62 63 63 64 65 66 66 68 69 69 70
76 78 79 79
23-02-2007 11:15:52
ZWITSERLAND
6
Literatuur Medische hulp Musea Openingstijden Prijzen Reizen in Zwitserland Reizen naar Zwitserland Sporten Toeristische informatie Vakantieseizoen Verzekeringen
79 80 80 80 81 81 83 84 88 88 88
BEZIENSWAARDIGHEDEN Noord-Zwitserland Basel Messeturm Baselbiet Augusta Raurica Dornach Passwang Weissenstein Solothurn De stad van elf Zofingen Aarau Brugg Baden Kuuroord Baden Wettingen Regensberg Zürich Snoepen, hapje eten of koffie drinken in Zürich? Streetparade Zürichsee Rapperswil Muri Winterthur Rheinau Rond de Jestetter Zipfel
89 89 89 92 96 97 97 98 98 98 100 100 101 101 102 102 103 103 104
Noordoost-Zwitserland Rheinfall Schaffhausen Büsingen Bargen
116 116 117 119 120
WW Zwitserland 01.indd 6
104 109 111 112 113 113 114 115
Bodensee Lipperswil Stein am Rhein Seebachtal Frauenfeld Sankt Gallen OpenAir St. Gallen Appenzellerland Silvesterklausen Toggenburg Glarnerland Evenementen in Glarus Walensee Buchs Bad Ragaz Heidiland GeoPark, een grootschalig plan Taminatal Liechtenstein Liechtenstein in vogelvlucht
120 121 121 122 122 123 124 125 126 129 130 130 132 133 134 134 134 135 136 136
Bern, Berner Mittel- en Oberland 143 Bern 144 De beer van Bern 145 Laupenamt 151 Oberaargau 151 Emmental 152 Emmentaler 152 Schwarzenburgerland 152 Gstaad 153 Simmental 153 Thunersee en omgeving 155 Kastelen rond de Thunersee 156 Frutigental, Engstligental en Kandertal 157 De Lötschbergbahn 159 Interlaken 159 De etymologie van Interlaken 159 Brienzer See 160 Jungfrauregio 162 De noordwand van de Eiger 165 Meiringen en de Hasliberg 166 Grimselpas 167 Badmental/Sustenpas 167
23-02-2007 11:15:54
INHOUD
West-Zwitserland en het Meer van Genève West-Zwitserland Watch Valley Delèmont Porrentruy Saint-Ursanne Franches-Montagnes La Chaux-de-Fonds Le Locle Absint Val de Travers La Brévine Sainte-Croix Vallorbe Romainmôtier Vallée de Joux Natuurpark Jurassien Vaudois Drei-seen-land (Pays des Trois Lac) Yverdon-les Bains Grandson Belle van Zuylen: non-conformistisch en talentrijk Neuchâtel St. Petersinsel Biel / Bienne Les Prés-d’Orvin Murten Estavayer-le-Lac Payerne Fribourg Peter Canisius Romont Gruyères Meer van Genève (Lac Léman) Genève Tegenhanger van Genève De meeroever tussen Genève en Lausanne Audrey Hepburn Lausanne Een museum van de zelfkant Lavaux
WW Zwitserland 01.indd 7
168 168 169 170 170 171 171 172 174 174 175 175 175 176 176 177 177 177 178 179 179 179 181 182 182 182 184 184 185 185 187 187 189 190 194 196 198 198
7
Vevey Montreux Château de Chillon Zuidoostkant van het meer Grootste natuurreservaat van Franstalig Zwitserland
202 203 204
Wallis Koegevechten St. Maurice Martigny Grande Saint Bernard Sint Bernardhonden Verbier Nendaz Les 4 Vallées Sion Saint-Léonard Val d’Hérens Crans-Montana Sierre Salgesch Val d’Anniviers Grimentz Leuk en Leukerbad Lötschental Vastenavond en maskerades Raron Vispertal Mattertal De eerste Nederlanders op de Matterhorn Saastal Mund Simplonpas Brig Naters Omgeving van de Grosser Aletschgletscher Binntal Mineralen in het Binntal Gomstal Eten volgens Cäsar Ritz en Euro-Toques
207 210 211 211 213 214 215 215 216 217 219 219 220 220 221 222 222 223 224 225 226 226 227
205 206
229 230 232 232 233 234 235 239 240 240 241
202 202
23-02-2007 11:15:56
ZWITSERLAND
8
Ticino Kastanjekeuken St. Gotthardpas De nieuwe Gotthardbasistunnel Valle Leventina Funiculare Ritom Valle di Blenio Riviera Bellinzona Monte Carasso Lago di Lugano (Ceresio) Lugano Monte Bré Gandria Monte Ceneri Cassaratedal Malcantone Panoramawandeltocht van Monte Lema naar Monte Tamaro: La Traversata Ten zuiden van Lugano (schiereiland) Oostelijke oever van het Meer van Lugano Lago Maggiore Locarno Subtropische vegetatie Filmfestival van Locarno Ascona Brissago Isole di Brissago Gambarogno Nederlandse roman in de Gambarogno Val Verzasca Vallemaggia Het heiligdom van Mario Botta: Mogno Centovalli Valle Onsernone Medrisiotto
243 243 243
Graubünden Grensgevallen Het stroomgebied van de Vorderrhein
275 276
WW Zwitserland 01.indd 8
244 244 246 247 248 249 251 251 252 254 255 256 256 256 257 258 259 259 260 260 262 262 265 265 265 266 267 269 271 272 273 273
(OberalppasSurselva-Flims) Chur De huisberg van Chur Schanfigg Lenzerheide Albulapas Oberhalbstein (Sursés) Prättigau en Davos Boeken over Davos Unter-Engadin Ober-Engadin Nederland en de Engadin Nationaal Park (Parc Naziunal Svizzer) Val Müstair Het klooster van Müstair: toerisme als dilemma Umbrailpas Val Bernina Valposchiavo Segl en Val Bregaglia Dal van kunstenaars Splügenpas en omgeving San Bernardinopas Aversdal: recordhoogte Valle Mesolcina en Val Calanca Rond het Vierwoudstedenmeer/ Centraal-Zwitserland St. Urban Sempachersee Entlebuch Keurmerk uit het Entlebuch Luzern De treurige leeuw Trolleys Hohlgassland Koningin Astrid Kapel Zug Weggis en Vitznau Urnersee De bijzondere weg: Axenstrasse Schwyz
276 277 279 280 280 281 282 282 283 283 287 287 289 292 293 293 294 295 295 296 298 298 299 299
301 304 304 304 305 306 310 313 314 314 315 316 316 317 318
23-02-2007 11:15:58
INHOUD
Schwyz? Einsiedeln Muotathal Altdorf Bürglen Genoeg van de Tell-verering? Klausenpas Pilatus Hergiswil Sarnersee
318 319 321 321 322 322 323 324 324 324
OPGENOMEN KAARTEN Ligging Zwitserland in Europa 11 Zwitserland, overzichtskaart 14-15 Zwitserland, fysisch 24-25 Kantons van Zwitserland 38 Basel 90-91 Zürich 106-107 Liechtenstein 137
WW Zwitserland 01.indd 9
9
Stans Engelberg Andermatt en omgeving Furkapas Passentochten
325 325 326 327 327
Over de auteur
329
Register
330
Bern Genève Wallis Aletschgletsjer in Wallis National Park / Parc Naziunal Svisser Centraal Zwitserland Luzern
146-147 192-193 208-209 236-237 290-291 302-303 308-309
23-02-2007 11:15:59
FLORA, FAUNA EN NATUURBE S C H E R M I N G
27
Nationaal Park
Gevaren voor natuur en milieu De Alpen zijn een kwetsbaar bergbiotoop. Het natuurlijke evenwicht in de bergen is vaak het resultaat van eeuwen. De laatste dertig jaar is het Alpenmilieu onder druk komen te staan en raakt het natuurlijke evenwicht steeds vaker verstoord. Het massale wegverkeer veroorzaakt geluidsoverlast en luchtverontreiniging. De uitlaatgassen blijven vooral in de dalen lang hangen. De voorzieningen voor het verkeer – wegen, parkeerplaatsen, wegrestaurants e.d. – nemen ruimte in beslag die eerst de natuur toebehoorde. Het toerisme zorgt nog voor andere problemen. In de bergen bevinden zich vele recreatiehutten en horecagelegenheden. Hier laten recreanten en bergsporters vaak hun afval achter. Of, in een slechter geval, ligt er zwerfafval in de bergen. De hutten hebben elektriciteit nodig, voorraden moeten bergopwaarts gebracht worden en vervuild water afgevoerd. De recreanten stellen vaak hoge eisen aan de voorzieningen in de bergen, dit kan een extra belasting voor het milieu vormen. Voor de aanleg van skipisten worden bossen gekapt en verdwijnt de bodembedekkende vegetatielaag. Hierdoor loopt het water sneller de helling af en neemt puin en modder mee: bodemerosie dreigt, evenals het gevaar van lawines. Dit veroorzaakt geregeld overstromingen in de rivierdalen. Bergvegetatie is kwetsbaar voor betreding. Het uitgestrekte wandelroutenetwerk verlaagt de drempel om tot voor kort weinig bezochte hooggelegen gebieden te bereiken. De populaire berg- en wandelsport kan negatieve gevolgen voor de flora hebben en de fauna verstoren. Schaalvergroting in de landbouw en de agrarische concurrentie in binnen- en buitenland zorgen voor de afname van het aantal bergboeren. De kleinschalige boeren brengen hun vee in het voorjaar naar de alpenweiden, zorgen voor (bio)diversiteit in het landschap en beheren de berghellingen al eeuwen op extensieve wijze. Doordat het aantal bergboeren vermindert, blijven de bergweides onbegraasd en onbewerkt. De vegetatie vergrast en wordt soortenarmer.
WW Zwitserland 01.indd 27
23-02-2007 11:21:06
PRAKTISCHE INFORM AT I E
72
Goedkoop overnachten in backpackershostels? www.swissbackpackers.ch. Wie klachten heeft over een hotel, kan terecht bij de ombudsman van het Zwitsers hotelwezen: Ombudstelle der Schweizer Hotellerie, Jupiterstrasse 9, Bern, 9031-9410030, emaill: ombud stelle.hotellerie@bluewin.ch.
Appartementen en vakantiehuisjes Het wemelt van de vakantiehuisjes, chalets en huurappartementen in Zwitserland. In Ticino kan men rustici huren, streektypische kleine stenen boerenhuisjes en omgebouwde schuren. Soms betreft het een woning of woning-
deel van particulieren, soms speciaal gebouwde vakantieappartementenblokken. Ook voor vakantiewoningen hanteren de Zwitsers een sterrensysteem. Het boeken van een appartement of vakantiehuis kan via: – een lokaal of regionaal verkeersbureau – www.myswitzerland.com. – via een grote (internationale) verhuurder: Interhome (www.interhome.nl), Reka (www.reka.ch) of www.e-domizil.ch. Elektriciteit, verwarming en warm water zijn meestal in de prijs inbegrepen. De kosten voor de schoonmaak van het appartement en de lokale toeristenbelasting worden vaak apart afgerekend.
Rustici in Mogno
WW Zwitserland 02.indd 72
23-02-2007 11:34:54
GRAUBÜNDEN
289
NATIONAAL PARK (PARC NAZIUNAL SVIZZER) Het Nationale Park is het grootste beschermde natuurgebied (172 km²) van Zwitserland en het enige nationale park in het land. De bergen zijn er ruig (de hoogste berg is 3173 m), de natuur wordt er nauwelijks door de mens beïnvloed en er is een rijke planten- en dierenwereld. Het oudste nationale park van de Alpen is in 1914 ingesteld, omdat men zeldzame planten en dieren wilde redden voor Zwitserland. De IUCN, een internationale natuurbeschermingsorganisatie, rekent het gebied tot de topreservaten in de wereld. Het park ligt ten zuiden van Scuol en ten oosten van Zernez. Weg 28 over de Ofenpas is de enige autoroute die door het gebied loopt. Het park is alleen toegankelijk voor wandelaars en dan alleen op aangegeven paden (circa 80 km lengte). Men kan op drie punten het park bereiken: via de weg naar S-charl (afslaan bij Scuol), via de weg naar de Ofenpas en via Val Trupchun bij S-chanf. Langs de wegen zijn parkeerplaatsen, waar gemarkeerde paden beginnen. De arven, lariksen en bergdennen vormen mooie bossen, die zich mede dankzij de notenkrakers op natuurlijke wijze uitbreiden. De notenkraker is opgenomen in de huisstijl van het park. Bijna eenderde van het terrein bestaat uit bossen, de helft uit onbegroeide rotsen en eenvijfde deel uit alpenweiden. Geologisch treft men er obeliskvormig dolomietgesteente, indrukwekkende puinhellingen en door gletsjers vervormde rotskoppen aan. Alpenmarmotten, steenbokken, gemzen en edelherten bevolken het park. In 1904 werd bij S-charl de laatste bruine beer in Zwitserland gescho-
Parc Naziunal Svizzer
WW Zwitserland 03.indd 289
23-02-2007 12:12:02
BEZIENSWAARDIGHE D E N
290
�
naar Guarda en Scuol
�
U
Susch
e nt
ad
g En
Lavin
naar Flüelapass (2383 m) en Davos
r
in
0
Z
(1426 m)
Ω
parkeerplaats
ı
bushalte
π
treinstation
�
bergtop
y
informaties
Ÿ
P. d'Arpiglias � 3027 m � P. Numa 3124 m 2945 m � Munt Baselgia � 2682 m
Zernez
bergwandelpaden
(1472 m)
en routes die alleen
� ıπ y ı
geschikt zijn met professionele alpine-
Ofenpassstrasse
Ω
uitrusting
Ω
ö
ss Sa
Va Va
ZWITSERLAND
WW Zwitserland 03.indd 290
l
T
� 3118 m ru
p
ch
u
�
Parc
l
Val
l
a
r be
tta
p
lle
S
u
Piz dal Diavel � 3062 m
l
ha
Diave
sc
dal
Mü
M
l
S-chanf
� Piz Quattervals 3165 m ns
Ωı
l l da
Piz Murtér 2836 m � Va
πΩı
Va
a
Piz d'Esan 3127 m �
Ω
zz
ozza
(1613 m)
Ft
ı
uo
Ta n t e r m
Cinuos-chel
Val
Ova Spin
Cl
Val
Brail
O
Piz Terza 2682 m �
Va
n
in Val
E
d ga
ur
P
Ωı
n
3071 m �
23-02-2007 12:12:10
0
�
GRAUBÜNDEN
5 km
naar Tarasp-Fontana
Ωı Va
�
P. Minger � 3081 m
M Va
in
g
l
é
r
Foraz
P. Plavna Dadaint 3166 m �
Va
h sc l B ot
Ω Ωı
l d a Va
Ω
Mot Tavrü � 2420 m
l
Margunat 2340 m �
Va l St ab dal elc ho d
ur Ft
Val
Ω
S-charl (1810 m) ı S-c y ha Ω r
Piz Mezdi 2883 m �
Ω�
ı Ω ı
Munt la Schera 2587 m �
Il
Nüglia
+ı
ı
l
Val
Ω
N �
l
Piz Foraz � 3092 m
Ωı
naar Scuol
Piz Pisoc � 3173 m
ZWITSERLAND
Piz dal Fuorn 2906 m �
291
Fu
or
ZWITSERLAND
n Ofen Pass
Ω
S
ı
Val
� (Pass dal Fuorn) 2149 m
Müstair Tschierv
p
Buffalora
ö l
Ofenpassstrasse naar Valchava, Sta. Maria, Müstair en Pso. dello Stelvio
� naar Livigno, Parco Nazionale dello Stelvio
�
N �
�
� Bern
I TA L I Ë
Gr a ub ü n d e n
I TALIË
0
50 km
NATIONAAL PARK / PARC NAZIUNAL SVISSER
WW Zwitserland 03.indd 291
23-02-2007 12:12:19