Inhoud
INLEIDING Noorwegen een ontmoeting met de natuur Opzet van de gids
13 13 13
ACHTERGRONDEN 17 Geografie en Geologie 17 17 Landschap Geologie 19 IJstijden en gletsjers 21 21 De fjorden Weer en Klimaat 24 Klimaatzones 24 26 Sneeuw Bijzondere natuurverschijnselen 26 29 Flora en fauna Ecosystemen 29 Dierenleven 32 Natuurbescherming en nationale parken 37 46 Geschiedenis Prehistorie 46 Vikingen 47 49 De ‘Noorse’ saga’s De eenwording van Noorwegen 49 Noorwegen verliest zijn onafhankelijke positie 50 Onder Deense heerschappij 51 De moeizame band met de Zweden 52 52 Neutraal Noorwegen Bezet door de Duitsers en het begin van de Koude Oorlog 53 Binnenlandse politiek na 1945 54 Buitenlandse politiek tijdens en na de Koude
WW Noorwegen 01 Kees CS2.indd 5
Oorlog Staatsinrichting, koningshuis en politieke leven Relatie met Nederland Bevolking Taal Buitenmensen Godsdienst Liberaal of conservatief? De Samen Sami godsdienst Rendierhouderij Samikunst en handvaardigheid Cultuur en kunst Volkskunst Beeldende kunst Architectuur Literatuur Muziek Economie Noorse keuken Ontbijt (‘Frokost’) Tussendoortjes Avondeten (‘Middag’) Favoriete voedsel Alcohol
54 56 58 61 62 62 65 66 67 68 69 71 72 72 73 77 79 80 82 86 86 87 87 87 88
PRAKTISCHE INFORMATIE Voor de reis Nuttige adressen Reisdocumenten/douane Reizen naar Noorwegen Reisorganisaties Tijdens de reis Reizen in Noorwegen Accommodatie Buitensporten
89 89 89 90 90 92 93 93 98 100
06-07-2009 11:13:34
Noorwege n
Fietsen en mountainbiken Kajakken en kanoën Vissen In de winter naar Noorwegen
104 105 107 107
Van A tot Z 110 Alarmnummers 110 110 Alcohol 110 Brandstof/campinggaz Elektriciteit 110 111 Evenementen Feestdagen 112 Geld (Valuta/Creditcards/ Banken) 112 112 Gezondheid Gevaren 112 Internet en e-mail 112 113 Kaarten Kleding 113 Literatuur 113 113 Muggen Musea 114 114 Nationale parken Openingstijden 114 Post 115 115 Prijsniveau Reisseizoen 115 Restaurants 115 Souvenirs en handwerkproducten 115 116 Tax Free Telefoon 116 116 Tijdverschil 116 Verkeer en wegen Weerbericht 116 BEZIENSWAARDIGHEDEN 117 Oslo en de Oslofjord 117 119 Highlights Oslo 119 Geschiedenis 122 Bezienswaardigheden Oslo 123 Akershus 138 Drøbak en Hvitsten 138 139 Hvalstad en Eidsvoll Østfold 141
WW Noorwegen 01 Kees CS2.indd 6
Halden en Hvaler Fredrikstad Moss Vestfold Horten en omgeving Tønsberg en omgeving Sandefjord Larvik
141 142 142 143 144 145 146 146
Zuid-Noorwegen Aust-Agder en Vest-Agder Highlights Porsgrunn Langesund Kragerø Risør Lyngør Arendal Grimstad Lillesand Kristiansand Ny-Hellesund Songvår Mandal Ryvingen Kap Lindesnes Lista Flekkefjord Weg 44, Nordsjøvegen Egersund Het binnenland Setesdal Evje Bygland Valle Bykkle Hovden Suleskar bergweg Sirdal Telemark Highlights Skien Telemarkkanaal Dalen Haukelivegen en Vinje Morgedal Rjukan Notodden
149 149 152 152 152 153 157 157 158 159 159 159 164 164 164 164 165 165 166 166 167 167 167 167 168 168 169 169 170 171 172 172 173 173 174 175 175 176 177
06-07-2009 11:13:35
INH O UD
West-Noorwegen 179 Rogaland 180 180 Highlights Stavanger 181 Sandnes 187 188 Jæren Eilandhopping in de Boknafjord 189 190 Mosterøy en Rennesøy Ryfylke 192 Forsand 192 192 Preikestolen Lysefjord 195 Kjeragbolten 195 197 Strand Hjelmeland 197 198 Skomakarnibbå Suldal 199 Sauda 200 Kustweg Stavanger Haugesund 200 201 Haugesund Ryvarden fyr 202 Karmøy 203 205 Utsira Hordaland 205 Highlights 206 206 Sunnhordland Kustroute Haugesund Bergen 207 207 Bømlo Stord 209 Austevol 209 De E134 van Haugesund naar Odda 209 210 Røldal Odda 210 212 Hardangerfjord 212 Baronie Rosendal Folgefonna 213 Sørfjord 213 Noordelijke Hardangerfjord 214 Oostelijke Hardangerfjord 215 Hardangervidda nationaal park 217 219 Bergen Nordhordland 229
WW Noorwegen 01 Kees CS2.indd 7
Voss E16 Voss - Nærøydal Bergensbanen spoorlijn Sogn og Fjordane Highlights Sognefjord Gudvangen en de Nærøyfjord Undredal Flåm Aurland - Aurlandsvangen Aurlandsvegen Lærdal Øvre Årdal Tindevegen Lustrafjord Jostedalsbreen nationaal park Jostedal Sogndal en Kaupanger Fjærland Leikanger en Balestrand Langs de westkust naar Florø Bremangerland Nordfjord Stryn Loen Olden Nordfjord panoramaweg Eid Westelijke Nordfjord Vågsøy Silda Selje en Stadlandet Vestkapp Møre og Romsdal Highlights Sunnmøre Herøy en Fosnavåg Runde Hareidland Grasøyane Flø Hareid Ålesund Eilandhoppen vanuit Ålesund
229 231 233 235 235 236 236 236 236 240 240 241 242 242 242 243 244 247 247 248 249 249 249 250 251 252 253 253 253 254 255 258 259 259 260 260 260 264 264 264 264 265 269
06-07-2009 11:13:35
Noorwege n
Haramsøya, Harøy, Ona De Alpen van Sunnmøre Hjørundfjord en Norangsfjord Sunnylvsfjord De 'Golden Road' Geirangerfjord Geiranger Tafjord Trollstigen Åndelsnes Romsdal Nordmøre Sunndalen / Sunndalsøra Tingvoll Molde en omgeving Atlanterhavsvegen Averøya Kristiansund Grip Surnadal Trollheimen Aure Smøla
269 269 270 271 272 272 273 275 276 276 276 277 277 279 279 280 280 281 282 282 282 284 284
Oost-Noorwegen 285 Buskerud en Oppland 285 288 Highlights Reisroutes 288 289 Drammen 289 Kongsberg Numedal 290 Hønefoss 291 291 Hallingdal Hemsedal 293 294 Geilo Fagernes 294 Gudbrandsdal 295 295 Lillehammer Ormtjernkampen nationaal park 298 299 Peer Gynt Vegen Peer Gynt Setervegen 300 Vinstra 300 301 Ringebu Bjørnsonsvegen 301 Jotunheimvegen 301 302 Otta
WW Noorwegen 01 Kees CS2.indd 8
Rondane nationaal park 302 304 Vågå Lom 304 Reinheimen nationaal park 306 307 Jotunheimen Dombås 312 Dovrefjell nationaal park 312 314 Hedmark Highlights 315 315 Hamar Østerdal 316 Kongsvinger 316 317 Elverum Het noordelijke Østerdal 317 Villmarksveien 318 318 Trysil Engerdal 319 Femundsmarka nationaal park 319 321 Røros Midden-Noorwegen 323 Highlights 323 326 Sør-Trøndelag De E6 Oppdal - Trondheim 326 Orkdal 326 326 Hitra en Frøya Trondheimfjord 327 Trondheim 328 Skarvan og Roltdalen nationaal park 337 338 Nord-Trøndelag Innherred 338 338 Stjørdal 338 Stiklestad Steinkjer 338 Langs de E6 naar Nordland 339 Børgefjell nationaal park 339 Namdalskysten 340 340 Vikna archipel Leka 340 Noord-Noorwegen 343 Sapmi, land van de Samen 343 344 Nordland Highlights 346 Indre Helgeland 346 347 Mo i Rana
06-07-2009 11:13:35
INH O UD
Svartisen-Saltfjellet nationaal park 347 347 Poolcirkel Nordland Nasjonalparksenter 347 348 Sulitjelma Fauske 349 Kystriksveien en Brønnøysund 349 350 Vega-archipel Saltstraumen 351 Bodø 351 353 Kjerringøy E6 Fauske – Bodø 354 Rago nationaal park 354 Husmannsplassen Kjelvik 356 Tysfjord 356 358 Hamarøy Stetind 359 Ofoten 360 361 Efjord Narvik 361 Lofoten en Vesterålen 364 365 Highlights Visserij 365 369 Kunst 371 Lofoten 371 Bereikbaarheid Skrova 371 374 Austvågøya Vestvågoya 378 Flakstadøya 380 381 Moskenesøya Værøy 383 384 Røst 386 Vesterålen Bereikbaarheid 386 386 Hinnøya 390 Hadseløya Langøya 391 392 Vestbygd en Skogsøya Andøya 393 Troms 397 400 Highlights De E6 400 Bardu en Målselv 400 Øvre Dividal nationaal park 402 402 Senja - zuidkust
WW Noorwegen 01 Kees CS2.indd 9
Senja - noordkust 404 Tromsø 408 De omgeving van Tromsø 414 416 Kvaløya Lyngensalpene 416 E6 Nordkjosbotn - Skibotn 418 Kåfjordbotn 419 Skjervøy 420 421 Reisa nationaal park Øksfjordjøkulen 423 Finnmark 424 425 Highlights Reisroutes 425 West-Finnmark 426 426 Alta Sautso en de Altaelva stuwdam 429 430 E6 Alta - Hammerfest Hammerfest 430 De eilanden rond Hammerfest 433 434 Skaidi - Noordkaap Magerøya en de Noordkaap 434 Honningsvåg 437 437 Kamøyvær Gjesvær 437 Skarvåg 439 439 Noordkaap, 71° 10’ 21” De Finnmarksvidda 442 443 Kautokeino Karasjok 445 Øvre Anárjokka nationaal park 447 Lakselv en de Porsangerfjord 448 De trollen van Trollholmsundet 448 Stabbursdalen nationaal park 449 450 Oost Finnmark Lakselv - Ifjord - Tana bru 450 451 Tana bru 451 Nordkinn schiereiland Mehamn 452 Gamvik 452 455 Varangerschiereiland Ishavsveien 455 456 Berlevåg
06-07-2009 11:13:36
Noorwege n
10
Vardø Hamningberg Vadsø Store Ekkerøy Varangerbotn Mortensnes Bugøynes Neiden SPECIALE ONDERWERPEN Bessen in alle smaken De Noorse vlag Nederlandse sporen in Noorwegen Noorse sporen in Nederland Koningin Wilhelmina in Noorwegen Runentekens Opvallende Noorse sportevenementen Edvard Munch Trollen Edvard Hagerup Grieg Bekende muziekfestivals Hurtigruten, 's werelds mooiste bootreis Oslo Operagebouw Kanoën en fietsen langs het WANDELTIPS 1: Setesdal 2: Gaustatoppen 3: Rennesøyhodne 4: Preikestolen 5: Skomakarnibbå 6: Siggjo 7: Hardangervidda 8: Flåmsdal 9: Skålatårnet 10: Vogeleiland Runde 11: Slogen 12: Zomerboerderijen boven de Geirangerfjord 13: Åmotan 14: Galdhopiggen 15: Het Peer Gyntpad over de Besseggen
WW Noorwegen 01 Kees CS2.indd 10
458 461 461 462 462 463 463 464 32 55 59 59 60 63 65 74 78 81 82 97 131
169 176 191 194 198 208 218 237 251 262 271 275 278 309
Kirkenes Grense Jacobselv Pasvik Vallei Øvre Pasvik nationaal park Over de auteurs Plaatsnamenregister
464 466 467 468 469 470
Telemarkkanaal 174 Kanotip: ‘spiegelvaren’ op de Fyksesund 215 Fietstocht over de Rallarvegen 238 Stadhavet, van scheepswrakken naar scheepvaarttunnel 257 300 Peer Gynt Hoogste berg van Noorwegen: Galdhøpiggen of Glittertind? 308 348 Noordpoolcirkel Stokvis 368 Vesterålen: fietsmogelijkheden 394 395 Walvissafari's Geschiedenis van de Noordkaap 441
355 16: Rago nationaal park 17: Halls' toppen, Stetind 360 18: Lofoten en Vesterålen 395 19: Anderdalen nationaal park 404 418 20: Lyngense Alpen 21: Langs de Reisaelva naar Kautokeino 423 22: De kloof van de Altaelva 430 23: Kirkeporten 439 24: De postroute Alta Karasjok 442 25: Stabbursdalen Nationaal Park 449 457 26: Tanahorn
311
06-07-2009 11:13:36
17
Achtergronden
geografie en Geologie Landschap Noorwegen is het meest noordelijke land van Europa en tevens een van de meest bergachtige, met een lengte van ruim 2000 kilometer. Van ZuidNoorwegen naar de Noordkaap is even ver als naar de Middellandse Zee. Noorwegen heeft een oppervlakte van 323.758 km2, en ongeveer 5,5 miljoen inwoners, na IJsland het dunst bevolkte land van Europa. Ruim 60% van dit uitgestrekte land bestaat uit berggebied boven de 500 m hoogte, en 20% bestaat uit bergland en fjell boven 1000 m hoogte. Bergketens en plateaus worden doorsneden door diepe fjorden en rivierdalen. Voor de kust liggen circa 50.000 eilanden. Noorwegen is verdeeld in 19 provincies of ‘fylker’, die weer zijn onderverdeeld in gemeenten of ‘kommuner’. Landschappelijk gezien kan Noorwegen in de volgende streken worden onderverdeeld: • West-Noorwegen (Vestlandet) wordt gekenmerkt door zijn vele fjorden die diep insnijden in het Noorse bergland. Met 204 km lengte is de Sognefjord de langste. Door de grote hoeveelheden neerslag (sneeuw) komen in het fjordengebied enkele grote gletsjers en ijskappen voor. De grootste is de Jostedalsbre, een ijskap met een oppervlakte van ruim 800 km2. Voor de kust van West-Noorwegen ligt een archipel van kleinere en grotere eilanden. • Oost-Noorwegen (Østlandet) is de glooiende landstreek rond Oslo en langs de grens met Zweden. Het gebied heeft lage bergruggen en is dichtbebost. Op de grens tussen Oost- en West-Noorwegen ligt een hele rij hoge bergketens en bergplateaus: Trollheimen, Dovrefjell, Rondane, Jotunheimen en Hardangervidda. Alle 230 bergtoppen boven de 2000 m hoogte liggen in deze bergmassieven, met als hoogste toppen de Galdhøpiggen (2469 m) en Glittertind (2464 m) in de Jotunheimen. Die bergen vormen een klimaatgrens tussen het regenachtige Vestlandet en het veel drogere Østlandet. • Zuid-Noorwegen (Sørlandet) is een glooiende streek van bergplateaus, rivierdalen, meren en loof- en naaldbossen. Langs de zuidkust ligt een scherengordel met kleine baaien, zandstrandjes en ontelbare eilandjes. • Midden-Noorwegen (Trøndelag) rond Trondheim is het overgangsgebied tussen het dichtbevolkte zuiden en het lege NoordNoorwegen. De twee vrij vlakke provincies Sør-Trøndelag en NordTrøndelag zijn de belangrijkste landbouwgebieden van Noorwegen
WW Noorwegen 01 Kees CS2.indd 17
25-06-2009 15:36:09
89
Praktische informatie
Voor de reis Nuttige adressen Ambassades/Consulaten Noorse Ambassade in Nederland: Lange Vijverberg 11, 2513 AC Den Haag, 9070-3117611, e-mail: emb.hague@ mfa.no, www.noorwegen.nl/info/ embassy.htm. Nederlandse Ambassade in Noorwegen: Oscarsgate 29, 0244 Oslo, 9+47 23333600, e-mail: nlgovsl@online.no, www.netherlands-embassy.no, openingstijden: ma.-vr. 8.30-16.00 uur. Nederlands Consulaat Bergen, Kaigate 4, Bergen, 9+47 55217345. Er zijn ook Nederlandse consulaten in Drammen, Frederikstad, Kristiansand, Larvik en Stavanger. Zie voor de adressen de website van het Ministerie van Buitenlandse Zaken: www.minbuza.nl. Noorse Ambassade in België: Archimedesstraat 17, B-1000 Brussel, 9026460780, e-mail: emb.brussels@ mfa.no, www.noorwegen.be. Belgische Ambassade in Noorwegen: Drammensveien 103 D, 0244 Oslo, 9+47 23133220, e-mail: oslo@diplobel.org, www.diplomatie.be/oslonl, openingstijden: ma.-vr. 8.30-16.30 uur.
visitnorway.nl (Nederlandstalig), www.visitnorway.com (internationale versie). In Noorwegen zijn lokale toeristenbureaus (Turistkontor/Tourist Office) in alle grote plaatsen. Verder zijn er regionale bureaus. In tegenstelling tot de lokale bureaus zijn deze niet open voor publiek, maar kunt u hier alleen schriftelijk, telefonisch of per e-mail informatie aanvragen; een uitzondering vormt Visit Oslo, dat ook open is voor publiek. Alle regionale toeristenbureaus hebben uitgebreide websites. Verder is een aanrader de Noorse toeristische website www.tourist-magazine.no. Oslo en de Oslofjord • Visit Oslo, Tourist Information in het stadhuis, Fridtjof Nansens plass 5, N-0160 Oslo, 9(+47) 24147700, email: info@visitoslo.com, www.visitoslo.com. Visit Oslo, Tourist Information in het centraal station (Trafikanten), Jernbanetorget 1, N-0154 Oslo, 9(+47) 81530555, e-mail: info@visitoslo. com, www.visitoslo.com.
Verkeersbureau/ Toeristenbureaus
Zuid-Noorwegen • Sørlandet: www.visitsorlandet.com. • Telemark: Telemarkreiser AL, Nedre Hjelleg. 18, N-3724 Skien , 9(+47) 35900020, e-mail: info@telemarkreiser.no, www.visittelemark.com.
Toeristische informatie over Noorwegen kunt u telefonisch aanvragen, of vinden op de uitgebreide website van het Noors bureau voor toerisme: Innovation Norway, postbus 101, 2460 AC Ter Aar, 90900-8991170 (e 0,35 p/m), www.
Oost-Noorwegen • Hedmark Reiseliv BA, Gronnegate 11, N-2317 Hamar, 9(+47) 62553320, e-mail: hedmark@villmarksriket.com, www.hedmark.com.
WW Noorwegen 02 Kees CS2.indd 89
25-06-2009 15:59:59
117
Bezienswaardigheden
Oslo en de Oslofjord De Oslofjord beantwoordt niet aan het beeld dat de meeste mensen van fjorden hebben. Het is een fjord die niet omringd is door bergen. De Oslofjord kenmerkt zich door zeer veel eilandjes en scheren. Het gebied rond de fjord behoort tot de drukst bewoonde delen van het land en vormt het hart van Oost-Noorwegen. De regio omvat de vier provincies Oslo, Akershus, Vestfold en Østfold, samen 21.000 km² groot (vergelijkbaar met de helft van Nederland). De streek heeft 1,5 miljoen inwoners, waarvan er 550.000 in de hoofdstad Oslo wonen. Hier woont 32% van alle Noren op slechts 3,5% van de totale oppervlakte van Noorwegen! De Oslofjord is een favoriet recreatiegebied voor de Noren. In de zomer is het er vergeven van de pleziervaartuigen, zeilboten, kano’s etc. Zowel de linker- als de rechteroever is in trek bij toeristen en er is op cultuurhistorisch en toeristisch vlak veel te beleven. Jaarlijks vindt op de fjord de Færder Regatta plaats, waarbij honderden zeilschepen van Oslo naar Horten varen. Vanaf de monding van de Oslofjord, bij Færder Fyr, tot aan Oslo meet de fjord ruim honderd kilometer. Op zijn smalst is de fjord bij Drøbak, de zogenaamde Drøbaksundet. Bij Drøbak gaat de Oslofjordtunnel (7,4 km) onder het water door en verbindt de beide oevers met elkaar. Tussen Moss en Horten verbindt een veer de provincie Vestfold met de provincie Østfold.
Verdens Ende, bijna het begin van de Oslofjord
WW Noorwegen 03 Kees CS2.indd 117
25-06-2009 16:43:07
b eziens waar dig heden
118
�
● Hov
Raufoss
N ▲
●
● Stange
Mjøsa
244
E6 Berger ●
Oppland
Rands
180
● Gran
Maura ●
√
Oslo
Horn ●
� Jessheim �Årnes
E6
Nittedal
2
a
Vikersund ●
rm
E16
Skarnes � 2
Vo
4 Harestua ●
� Råholt
Oslo lufthavn Gardemoen
Tyrifjorden
Sand ●
� Eidsvoll Storsjøen
Hurdalssjøen
●Jevnaker
Tyristrand ●
33
Minnesund ●
Roa ●
287
Hedmark
● Heiring
fj o rd e
n
4
Brandbu ● ●Jaren
241
N ▲
● Skreia
� Eina
● Kløfta
�
Akershus
Oslo
� Sørumsand Bærum � Skedsmo Lillestrøm Aursmoen ● � ● � Bjørkelangen Asker Nesoddtangen 35 ● � � Kolbotn Lierbyen � ● Hokksund ● Flateby ● Fosser � E18 Løken ● √� Drammen E134 � Røyken Mjøndalen� Marie ▲ ● Hemnes � Ski 635 m
Buskerud
� Åmot Sylling ●
Hvittingfoss ●
�
Svelvik Hof ●
Holmsbu
Berger● ●
�
Vestfold ● Steinsholt
Tønsberg � Kvelde ●
Helgeroa � Stavern ● ● Neflunghavn
●Tjøme
�
Trosterud �
Mysen
�
E18
� Moss
Skiptvet ●
Orje ●
Østfold
Sarpsborg Fredrikstad � � E6 ● Skjeberg
Hauge ●
Töckfors ●
� Rakkestad
● Larkollen
Oslofjorden
Sandefjord �
Sjønhaug ●
Askim
Rado ●
● Andebu
� Larvik
Spydeberg ●
E6
● Son Tofte ●
Horten �
Telemark
� Ås
�
●Sande
Holmestrand E18
E18
●
Sætre ● Drøbak
Eikeren
● Skollenborg
● Grislingås Aremark ●
Årbu ●
Halden Løkkeberg ● �
● Holmegil
● Verdens Ende
Skagerrak
● Skjærhalden
Prestebakke ●
Strömstad �
● Kornsjø Ed ●
Svinesund ●
ZWEDEN 0
25 km
Oslo en de oslofjord
WW Noorwegen 03 Kees CS2.indd 118
25-06-2009 16:43:11