INHOUD
Voorwoord ACHTERGRONDEN Geografie Het land Rivieren en meren Klimaat en landschap Aardbevingen Etna Wat te doen in geval van een aardbeving Eolische eilanden Ferdinandea Pantelleria Flora en fauna Flora Fauna Geschiedenis Mythische prehistorie Romeinse overheersing Bad in culturen Normandiërs Ruggero II Cola Pesce Hohenstaufen en het huis van Anjou Stupor Mundi Spaans Sicilië Alfonso II Il Risorgimento, de eenwording van Italië Oorlog raast over Europa Na de Tweede Wereldoorlog Tijdlijn ‘Hun Ding’, Maffia Cosa Nostra Botsing van culturen De nieuwe wereld Eerste maffiaoorlog Corleone
WW Sicilie deel 01.indd 5
9 11 11 11 14 14 18 18 19 22 23 23 24 24 27 28 28 28 29 30 31 32 33 34 35 36 38 39 40 42 45 45 46 47 48 49
Ondernemingsdrang De antimaffia-pool Maxi-proces Giovanni Falcone De kus Arrestatiegolf Keuken Koffie Wijn Nero d'Avola Film
49 50 51 52 53 53 55 59 60 60 61
PRAKTISCHE INFORMATIE Voor de reis Nuttige adressen Websites ter oriëntatie Klimaat en beste reistijd Hoe er te komen Met het vliegtuig Met de auto Met de trein Met de boot Van A tot Z Accommodatie Ambassades en consulaten Alarmnummer Autoverhuur Drank Drugs Elektriciteit Eten en drinken Feestdagen en evenementen Fietsen Fooi Fotografie en video Gehandicapten Gezegden in Siciliaans dialect Gezondheid
67 67 67 67 67 67 67 67 68 68 68 68 68 69 69 69 69 69 69 70 77 77 77 77 78 79
30-07-2008 14:30:45
SICILIË
6
Honden Jeugdherbergen Kleding Klimaat Kranten en tijdschriften Literatuur Nudisme Ontbijt Openingstijden Parkeren Post Prostitutie Roken Souvenirs Sport Taal Telefoneren Veiligheid Verkeer Vervoer Watersport Wapen
79 79 79 80 81 81 83 83 83 83 83 83 85 85 85 85 92 92 92 93 93 93
BEZIENSWAARDIGHEDEN 95 West-Sicilië 95 Palermo 95 Quattro canti 95 Piazza Pretoria 99 Piazza Bellini 102 San Giovanni degli Eremiti 103 Porta Nuova 103 Palazzo dei Normanni 103 Kathedraal 104 Chiesa del Gesù en Casa Professa 104 Vucciria 104 Teatro Massimo 105 Museo Archeologico Regionale ‘Antonio Salinas’ 105 La Zisa 106 La Cuba 106 Santo Spirito del Vespro 106 San Giovanni dei Lebbrosi 106 San Domenico 107 Catacombe dei Cappuccini 107 Ucciardone 107 La Cala 108
WW Sicilie deel 01.indd 6
La Kalsa Villa Igea Santuario di Santa Rosalia Mondello Parco della Favorita Isola delle Femmine Carini en Terrasini Cinisi Monreale Montelepre Partiníco Ústica Bagheria Solunto Términi Imerese Cáccamo Mózia Trapani Egadische eilanden Favignana Lévanzo Maréttimo Erice Marsala Castelvétrano Mazara del Vallo Salemi Santa Margherita di Belice Castellammare del Golfo Calatafimi Álcamo Segesta Tempel van Artemis Theater Sciacca Caltabellotta Eraclea Minoa Selinunte Archeologisch park Racalmuto Mussomeli Canicatti Siculiana Agrigento De Westelijke tempels De tempel van Herakles De Concordiatempel De tempel van Hera
108 109 109 110 110 110 111 112 112 113 115 116 116 118 119 120 120 121 125 125 127 127 128 130 132 133 136 137 138 139 139 141 142 143 144 145 146 147 147 149 150 150 150 150 151 154 154 157
30-07-2008 14:30:46
INHOUD
Museo Archeológico Regionale Casa Pirandello Vulcanetti di Macalupe Palma di Montechiaro Lercara Friddi Piana degli Albanesi San Giuseppe Jato Borgo Schirò Castello di Maranfusa Heiligdom van de Madonna del Rosario of Tagliavia Ficuzza Corleone Prizzi Cammarata Autotochten in West-Sicilië Ten westen van Palermo Het platteland; de graanschuur van Palermo Overnachtingsadressen Oost-Sicilië Messina Museo Regionale Milazzo Roccavaldina Eolische eilanden Vulcano Lipari Salina Panarea Stromboli Filicudi Alicudi Ganzirri Castoreale Terme Tindari Capo Orlando Santo Stefano di Camastra Cefalù Santuario Gibilmanna Petralia Sottana/ Soprana Troina Nicosia Sperlinga Gangi Agira
WW Sicilie deel 01.indd 7
157 158 159 159 160 161 163 164 164 164 165 165 168 168 169 169 171 172 177 177 181 185 185 186 186 187 189 190 190 191 191 192 193 193 195 195 196 199 200 200 201 201 201 202
7
Patti 202 Sant’Agata di Millitello en San Fratello 202 Taormina 203 Theater 206 Isola Bella 207 Castello 207 Forza d’Agrò 207 Castelmola 208 Giardini-Naxos 209 Acireale 209 Aci Castello en Aci Trezza 210 Etna 212 Zafferana Etnea 214 Motta Sant’Anastasia 214 Mascalucia 215 Nicolosi 215 Linguaglossa 215 Bronte 216 Randazzo 216 Adrano 216 Regalbuto 217 Centúripe 217 Paternò 218 Catania 218 Via Etnea 218 Piazza del Duomo 219 Romeins theater 222 Casa Giovanni Verga 224 Castello Ursino 225 San Nicolò l'Arena 225 Autotochten in Oost-Sicilië 226 De Madonie 226 Rond de Etna 226 Overnachtingsadressen 228 Zuid-Sicilië Lentini Megara hyblea Thapsos Castello Eurialo Palazzolo Acreide, Akrai Necrópoli Pantálica Syracuse Archeologisch museum ‘Paolo Orsi’ in Neapolis Parco Archeologico Altaar van Hieron II
231 231 231 231 234 234 235 236 236 239 239
30-07-2008 14:30:46
SICILIË
8
Grieks theater Romeins amfitheater Orecchio di Dionysios Tombe van Archimedes De tempel van Apollo De Dom Fonte Aretusa Santa Lucia Catacomben Bron van Cyane Avola Noto Capo Pássero Módica Scicli Pozzallo Íspica Ragusa Ragusa Superiore Ragusa Ibla Vittória Cómiso
239 240 240 241 241 241 242 243 244 246 247 247 250 250 253 253 253 254 258 258 258 259
OPGENOMEN KAARTEN Sicilië, ligging 10 Sicilië, algemeen 12-13 Sicilië, fysisch 16-17 De Etna 20-21 West-Sicilië 96-97 Palermo 98 Palermo, centrum 100-101 Trapani 122-123 Erice 128 Marsala 131 Mazara del Vallo 134 Segesta 142-143 Selinunte 146-147 Agrigento en omgeving 152-153 Agrigento, centrum 155 Het hart van de maffia 162 Oost-Sicilië 178-179
WW Sicilie deel 01.indd 8
Vizzini 260 Grammichele 261 Caltagirone 262 Aidone Morgantina 262 Piazza Armerina 263 Villa Casale 263 Caltanissetta 264 Calascibetta 266 Enna 266 Gela 269 Licata 269 Pantelleria 269 Pelagische eilanden 270 Autotochten in Zuid-Sicilië 271 Siciliaanse prehistorie en barok 271 De binnenlanden 272 Overnachtingsadressen 273 Over de auteur
276
Register
277
Messina De Eolische eilanden Tindari Cefalù Taormina De Etna en omgeving Catania Zuid-Sicilië Syracuse Syracuse, archeologisch park Noto Ragusa Caltanissetta Enna Autotocht door de binnenlanden
180 186 195 197 204-205 213 220-221 232-233 237 240 248 256-257 265 267 272
30-07-2008 14:30:47
ACHTERGRONDE N
20
�
noord
Monte Etna
(Mongibello) 3223 m Monti Erei
Adrano
Paternò
4 7
1
5
E4
Catania Aci Castello Riv iera dei
Zafferana Etnea
Nicolosi
Gravina 5-A
2
3
18
C
Acireale Ci clo pi
Pozzillo
Calatabiano
Giarre
5. Slagerstoren 6. Bontwerkerstoren 7. Bontwerkerstoren
Klokkentoren Leerbewerkerstoren Tingieterstoren Touwslagerstoren
naar Randazzo
Grotta del Burò
Ionische Zee
Monte Spagnolo 1547 m �
�
Monte Pizzillo
Monte Frumento Netto � 2299 m � M. Dagalotto M. Zappinazzo � 1905 m � � 2623 m Punta Lucia 2934 m �
Monte Nunziata � 1803 Monte Ruvolo � 1410 m
�
�
�
� I Due Monti 1662 m Grotta dei ladroni
Casa � Pietracannone
�
2845 m
h
Casa Battiati �
Botanische Tuin
Á
Citelli
Lavatunnels
3223 m Monte (3250 m) Frumento Supino �
1295 m �
� � Rifugio
�
Monte Etna �
Monte Turchio
Monte Corruccio � 1361 m
Piano � Provenzana
� 2414 m
Rifugio Monte Scavo
Á�
Grotta della Neve
� Monte Colarandaz 967 m
Monte Rosso Monte Nero �1756 m � 2049 m
Lave cordate
� �
Grotta del gelo
Bronte
Forza d
GiardiniNaxos Taormina
Monte Santa Maria 1632 m Grotta dei Lamponi �
SS 284
Maletto �
schematische doorsnede
Pedara
Riposto
N �
R
6
Misterbianco
1. 2. 3. 4.
Mont
lava
(3250 m)
¿
�
Rifugio Sapienza �Á �
� l Bove de Valle Ex Rifugio Menza
� Á �
�
Zaffera Etnea
¿ naar Adrano
�
y
naar Nicolosi en Grotta delle Palombe
WW Sicilie deel 01.indd 20
�M
�
30-07-2008 14:31:21
GEOGRAFIE
21
N �
Monti Nebrodi
Platentektoniek
Randazzo
7 6 a
Euraziatische plaat lor
ita
ni
Alcantar
matische snede
Vesuvius
Pe
�
on
Etna
M
iano
Grieks-Turkse plaat
�
�
ti
Castiglione di Sicilia
Forza d'Agro
mina
E45-A18
Santa teresa di Riva
e
Afrikaanse plaat
� Monte Colarandazzo 967 m naar Linguaglossa en Taormina onte Corruccio � 1361 m
rook en gassen aswolk
adventiefkrater (zijkrater)
krater lava
I Due Monti 1662 m Grotta ei ladroni
vulkanische as
vulkaankegel
Ionische Zee
�
gio Citelli
Casa � etracannone
ove
�
� Milo
Zafferana Etnea
naar Acireale, Riposto, Giarre
afwisselende lagen van as en lava (vroegere uitbarstingen)
els
aardkorst diatrema (kraterpijp)
aardmantel
�
Stratovulkaan:
Schematische doorsnede
magmakamer
DE ETNA
WW Sicilie deel 01.indd 21
30-07-2008 14:31:25
67
PRAKTISCHE INFORMATIE
VOOR DE REIS Nuttige adressen Nederland ENIT – Italiaans bureau voor toerisme Stadhouderskade 2 1054 ES Amsterdam 9020-616 8246, j 020-618 8515 enitams@wirehub.nl www.enit.it België Italiaanse nationale dienst voor Toerisme Louizalaan 176 1050 Brussel 902-6471154, j 02-640 5603 Enit-info@infonie.be www.enit.it
www.sicilian.net www.bestofsicily.com
Klimaat en beste reistijd Alleen in januari en februari kan er op Sicilië sprake zijn van enigszins winterse taferelen, maar de zomers kunnen zo uitbundig zijn dat het voor Noord-Europeanen wat te heftig wordt; het voor- en najaar zijn dus het meest geschikt om het eiland aan te doen. In november is het vaak nog mogelijk zonder kippenvel een bad in zee te nemen.
HOE ER TE KOMEN Met het vliegtuig
Italië Regione Siciliana Assessorato Turismo, Comunicazioni e Transporti Dipartimento Turismo, Sport e Spettacolo Via Emanuele Notarbartolo 9 90141 Palermo 90039-091 7078201
Van mei tot oktober zijn Palermo en Catania uitstekend bereikbaar met goedkope charters uit Nederland en België. Lijnvluchten gaan het hele jaar door, maar zijn vaak onwaarschijnlijk duur. Vanaf London Stansted vliegt Ryan Air ook het hele jaar door op Palermo, maar dat scheelt algauw een dag reistijd.
Websites ter oriëntatie
Met de auto
www.regione.sicilia.it www.sicilia.info www.intosicily.com www.italyweb.net www.agriturismo.it www.landenweb.net/sicilie www.stedentipsvoortrips.nl/italie/ sicilieinfo.htm http://sicilie.startbladzijde.nl http://www.intosicily.com
De lange, dure reis met de auto is alleen de moeite waard als je de tijd hebt onderweg nog het een en ander te bekijken; heel Italië is prachtig, dus er is een ruim scala aan tussenstops te verzinnen. De veerboten van Villa San Giovanni naar Messina gaan 24 uur per dag, maar ook vanuit Genua, Livoro, Rome en Napels zijn er mogelijkheden.
WW Sicilie deel 02.indd 67
30-07-2008 14:35:27
BEZIENSWAARDIGHE D E N
236
SYRACUSE De stad Syracuse heeft een overweldigend rijke geschiedenis. Oorspronkelijk was het een Griekse kolonie, in 734 voor Christus gesticht door boeren uit Korinthe, die Syrako heette: moeras. Na verloop van tijd werd het de belangrijkste Griekse stad op Sicilië en begon ook zelf kolonies op het eiland te stichten. De tiran Gelon veroverde in het jaar 485 voor Christus de macht in de stad en maakte van Syracuse een rijk dat het merendeel van het eiland omvatte. Op het hoogtepunt van haar macht was de stad rivaal van zowel Athene als Carthago en kon zich ook wat inwonertal betreft met deze steden meten. In 415 voor Christus probeerde Athene tevergeefs met een groot expeditieleger de stad in te nemen, het leger verloor veel manschappen in verschillende veldslagen rond het zwaar verdedigde Syracuse (er waren robuuste stadsmuren aangelegd) en duizenden Atheners werden gevangengenomen en als slaven te werk gesteld in de steengroeves. Door de grote handelsvloot ging het de stad economisch voor de wind en stroomde er geld binnen vanuit de hele mediterrane wereld. Zelf was Syracuse een belangrijke exporteur van graan, vooral naar andere steden in Magna Grecia en noordelijker Italië, waaronder het nog kleine Rome, waardoor de rijke elite de stad kon verfraaien met allerlei openbare gebouwen en tempels. In de periode van 300 tot 200 voor Christus was Syracuse een van de meest indrukwekkende steden van de Middellandse Zee en werd pas minder belangrijk toen de stad na de dood van Hiero II in de tweede Punische oorlog de kant van Carthago koos, in plaats van die van haar eerdere bondgenoot Rome. In 212 voor Christus veroverden de Romeinen de stad, waarbij ze werd verwoest en Archimedes, min of meer per ongeluk werd gedood (zie bladzijde 245). Daarna werd het gedurende enige tijd een rustige stad van weinig betekenis. Omdat de Apostelen Petrus en Paulus in gevangenschap in Syracuse hebben gepreekt en in de catacomben onder de stad het christendom allang enthousiast werd bedreven, kreeg de stad in de christelijke periode van het Romeinse Rijk een aartsbisschoppelijke zetel toegewezen, waardoor het aanzien van de stad weer wat steeg. De Arabieren verwoestten Syracuse gedeeltelijk in de 9e eeuw en toen ze Palermo tot de belangrijkste stad van Sicilië maakten werd Syracuse blijvend gereduceerd tot een provinciestad. Het centrum van de stad is altijd het eiland Ortigia geweest, dat door de Ponte Nuovo met het modernere Neapolis is verbonden. Ortigia (oorspronkelijk Ortygia) betekent ‘kwartelland’, een naam die de eerste Griekse kolonisten in de 8e eeuw voor Christus gaven aan het voornamelijk door vogels bewoonde kalksteeneilandje.
Archeologisch museum ‘Paolo Orsi’ in Neapolis Samen met het regionaal archeologisch museum van Palermo is het aan de Via Teocrito (tussen de Madona delle Lacrime en de Villa Landolina) gevestigde museum van Syracuse het belangrijkste van Sicilië. Het moderne, driehoekige gebouw is gebouwd door Franco Minnisi en bevat vondsten uit de prehistorie en de Griekse en Romeinse tijd die
WW Sicilie deel 03.indd 236
30-07-2008 16:13:19
ZUID-SICILIË �
Neapoli
Santa Maria 5 di Gesù Villa Landolina Viale Teocrito S. Mad. d. Lacrime
) nde (R iviera
Isola di Ortigia
ste
Trie
so U mb erto Malt I a
a
Vi
oia Sav
Largo XXV Luglio V. ne Vé
Ω
to
tteo Ma
�
Lungomare Levante
12
Via
D
ar
bre
se
na
Via
Ω
Piazza Pancali
nto
%
Tre
ta
heri
Marg eg.
0
rso Co
Pontile San Antonio
Dionis io
Por t o Picc o l o
8
�
Porto Grande
le
na
se
Ar
d.
Cor
Via
Santa Lucia
Via
i bell Cara
Via R
�
6
Piazza Lépanto
i gnam
ppa
Borgo S. Lorenzo
V
Ionische Zee
te Gra
Via
on Via M
a Vi
iaz .D
� Vle. A ante Sacrario ia D
di Caddi Ple. Marconi
rina
ani
Via Tráp
Piazza Euripide
i
Via Flo
a rin Flo
o
sc Mo
a Cadorn nte oleo
isp
o Tim
Cr
sa Via Ragu
Bi Via
�
Cap. d. Sepolcro Piazza Sta. Lucia
Santa Lucia
Cors
e
naar Noto
Via
� 13 Via
Via Gorízia
Viale L.
lon
Ge
1 ate
Stadion
rrata
tafe Tes Via le ta a Di N Via
Piazza di Repubblica
o orin
�
Ë
Acradina Viale Ermocr
�
tti
Italico
Piazza Duomo
14 �
6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15.
Station Stadhuis Dom Castello Maniace Meseo Archeologico ‘Paolo Orsi’ Museo Bellomo Bron van Arethusa Postkantoor Toeristische informatie Archeologisch park Catacomben van San Giovanni Tempel van Apollo Hotel Bel-sit Hotel et des Etrangers Hotel Roma
7
� 3
�
Via Giudecca
6
llo ste C a ce Via ania M
1. 2. 3. 4. 5.
�15
Niz
2
Via
500 m
Foro
0
za
y9
rso
le P
Via
�
Romeins Amfitheater
Orsi aolo
Via Ponti
S. Giovanni
Co
V Ri iale zz o
ina
T Via
�
�
crad
Catacombe di Vigna Cassia
Viale Teocrito
10
h
Stadion
sa A
Tiche
11
Via Sett em
Latomia del Paradiso
Bas
XX
zie detailkaart ! Grieks Theater
Viale Teracati
o zz Ri
Viale
N �
Latomie Cappuccini
Via
il Gra
�
naar Catánia
naar Castello Euríalo en Catánia
Via
237
Ionische Zee
4
9
�
Castello Maniace
SYRACUSE
WW Sicilie deel 03.indd 237
30-07-2008 16:13:20
BEZIENSWAARDIGHE D E N
238
Paolo Orsi Paolo Orsi kwam uit Rovereto in Noord Italië (Trentino Alto-Adige) maar weidde, na in Wenen, Padua en Rome archeologie en paleontologie te hebben gestudeerd, zijn leven aan de Griekse schatten uit de Oudheid die de Zuid-Italiaanse grond herbergde. In 1890 werd hij als inspecteur van opgravingen naar Syracuse gestuurd, waar hij zich verdiepte in de steden Thapsos en Megara Hyblea, in de Monti Iblei en het dal dat naar zee voert, waarin hij tempels, necropolissen, stadsmuren, gebouwen en munten vond en bovendien de stad Casmene ontdekte. Na ook op het vaste land, in Calabrië, verschillende ontdekkingen te hebben gedaan in onder andere Locri en Rosarno en te hebben bijgedragen aan het museum Magna Grecia in Reggio Calabria, keerde hij in 1924 terug in Siracusa waar hij ook na zijn pensioen bleef werken voor het museum dat inmiddels zijn naam draagt. Museo Archeologico Regionale ‘Paolo Orsi’, elke dag geopend maar met wisselende openingstijden. Toegang gratis voor inwoners van de Europese Unie jonger dan 18 of ouder dan 60 jaar.
zijn gedaan op Oost-Sicilië. De befaamde archeooog Paolo Orsi gaf zelf meer dan dertig jaar leiding aan dit museum, maar het gebouw dateert uit 1988. Het topstuk van de collectie is de Venus Andiomene (ook wel Landolina genoemd, naar de archeoloog die haar in 1804 vond). Andiomene betekent zoiets als ‘die uit het water komt’ en verwijst naar haar schijnbaar kuise pose. Eens bedekte ze met haar inmiddels (net als haar hoofd) verdwenen rechterarm haar borsten, terwijl ze met haar linkerhand een doek optrekt voor haar edele delen, maar deze houding is juist uitgesproken sexy te noemen, wordt vaak als ‘schaamteloos bescheiden’ beschreven en is het toonbeeld van opkomende decadentie. Waarschijnlijk is het beeld een Romeinse kopie van een Grieks origineel. Een beeld dat de vrouw niet als lustobject maar juist als moeder verbeeldt, is de archaïsche Kourótrophos die haar tweeling zoogt. Het symbool van Catania is een olifantje, omdat in de prehistorie op Sicilië dwergolifantjes voorkwamen. Op de paleontologische afdeling van het museum staan enkele skeletten van deze diertjes. Er wordt vermoed dat de schedels met een groot gat in het midden voor de slurf de oorsprong zijn van de mythische, De Venus Andiomene eenogige cycloop Polyfemus.
WW Sicilie deel 03.indd 238
30-07-2008 16:13:24