Cordula Rabe
w in totaal 41 etappes met betrouwbare routebeschrijvingen w gedetailleerde kaarten w duidelijke hoogteprofielen w uitgebreide informatie over de infrastructuur langs de route (medische verzorging, horeca, inkopen, internet, banken) w uitleg over de ligging en voorzieningen van de pelgrims herbergen (gewaardeerd met een tot drie jacobsschelpen) w tips over plaatselijke feesten en culinaire specialiteiten w beschrijving van bezienswaardigheden w adviezen voor de planning van etappes, uitrusting en voeding I S B N 978-90-389-2133-4
SPAANSE ST. JACOBSROUTE ROTHER WANDELGIDSEN
Dit wandelgidsje omvat de hele Spaanse St. Jacobsroute van de Pyreneeën tot aan Santiago de Compostela, en het vervolg van de route naar Finisterre en Muxía aan de Galicische kust. Het begin van de St. Jacobsroute wordt zowel vanuit Saint-Jean-Pied-de-Port via Roncesvalles (Camino Francés) als vanaf de Somport-pas (Camino Aragonés) beschreven.
9 789038 921334 WWW.UITGEVERIJELMAR.NL
Omslag Rother St. Jacob 10.5 mm.indd 1
St. Jacobsroute Van de Pyreneeën naar Santiago de Compostela
41 Etappes
UITGEVERIJ ELMAR
ELMAR
Spaanse
ROTHER WANDELGIDSEN 17-2-12 11:38
Voorwoord Het is lang geleden dat de Sint-Jacobsroute zo in trek was. De hausse is af te lezen aan de grote aantallen pelgrims. Met bijna 190.000 in Santiago de Compostela geregistreerde pelgrims was het heilig (Jacobus)jaar 2010 wederom een recordjaar. In de “normale” jaren komt het aantal intussen uit op meer dan 100.000, in 2009 waren het er zelfs bijna 146.000. Het volgende Jacobusjaar zal pas in 2021 zijn, vermoedelijk zal het tot die tijd wat rustiger op de route worden. Pelgrimstochten zijn “in”. Bij persoonlijke conflicten of die op het werk lijkt de omweg via Santiago een veelbelovend oplossingstraject te zijn – dat valt tenminste in gesprekken met pelgrims te beluisteren.Waar de pelgrims vroeger vooral religieus zielenheil bij het graf van de apostel zochten, gaat de moderne bedevaartganger op zoek naar zelfbeleving en zelfontdekking. Maar de SintJacobsroute is geen panacee. Misschien wekken de vele verslagen van hoe men de tocht heeft ervaren valse verwachtingen. Wie eens even weg is, komt niet direct als een ander mens terug.Wie dat idee laat varen en zijn eigen weg volgt, zal de Sint-Jacobsroute naar alle waarschijnlijkheid ondervinden zoals ze is: als een unieke, individuele ervaring, die indringende indrukken achterlaat, die misschien pas veel later, weer terug in het leven van alledag, effect hebben. Het wandelgidsje dat voor u ligt biedt een veelheid aan praktische informatie, zoals de beschrijving van de route en haar infrastructuur en van de belangrijkste bezienswaardigheden. Bovendien wil het een reisbegeleider zijn. Aantekeningen over feesten, tradities en gastronomische specialiteiten zijn als suggesties en als hulp tot beter begrip bedoeld, want niet alle Jacobspelgrims zijn tegelijk ook Spanjekenners. Natuurlijk zonder pretentie van volledigheid, dat zou het kader van dit wandelgidsje te buiten gaan. De Sint-Jacobsroute is geen vast stramien, want wegwerkzaamheden leiden tot routeveranderingen, en er komen steeds nieuwe pelgrimsherbergen bij en oude gaan dicht.Ter gelegenheid van het Jacobusjaar 2010 zijn veel nieuwe herbergen geopend. Er zal moeten blijken hoeveel daarvan zullen blijven bestaan. Als u veranderingen constateert, laat dat de uitgever dan alstublieft weten. Het emailadres is: reisgids@uitgeverijelmar.nl. Rest ons nog u een ¡Buen Camino! – een goede reis – te wensen. Altea, Spanje, voorjaar 2011
Inleiding Spaanse St. Jacobsroute.indd 3
Cordula Rabe
3
20-2-12 10:40
Inhoudsopgave Voorwoord. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 Toeristische tips . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 Wandelen op de St. Jacobsroute. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 Inlichtingen en adressen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 Geschiedenis van de St. Jacobsroute. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 Overzichtskaart . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
1 2 3 4 5 6
De Camino arragonés. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 Somport – Jaca. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 Jaca – Arrés. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 Arrés – Ruesta. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 Ruesta – Sangüesa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 Sangüesa – Monreal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 Monreal – Obanos. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46
1 2 3 4 5 6 7
De Camino francés in Navarra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 Saint-Jean-Pied-de-Port – Roncesvalles/Orreaga. . . . . . . . . . . . . 51 Roncesvalles – Larrasoaña. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56 Larrasoaña – Cizur Menor. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60 Cizur Menor – Obanos. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66 Obanos – Estella/Lizarra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69 Estella/Lizarra – Torres del Río . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74 Torres del Río – Logroño. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79
8 9
De autonome regio La Rioja. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84 Logroño – Nájera. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86 Nájera – Santo Domingo de la Calzada. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89
10 11 12 13 14 15
De autonome regio Castilla y León . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92 Santo Domingo de la Calzada – Belorado. . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 Belorado – San Juan de Ortega. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97 San Juan de Ortega – Burgos. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101 Burgos – Hontanas. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108 Hontanas – Boadilla del Camino. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111 Boadilla del Camino – Carrión de los Condes. . . . . . . . . . . . . . 115
4
Inleiding Spaanse St. Jacobsroute.indd 4
16-2-12 15:14
16 17 18a 18b 19 20 21 22 23 24 25
Carrión de los Condes – Terradillos de los Templarios . . . . . . . 119 Terradillos de los Templarios – Sahagún. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122 Sahagún – Reliegos via Calzadilla de los Hermanillos. . . . . . . . 125 Sahagún – Reliegos via Bercianos del Real Camino. . . . . . . . . . 127 Reliegos – León. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129 León – Villar de Mazarife. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136 Villar de Mazarife – Astorga. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140 Astorga – Foncebadón. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144 Foncebadón – Ponferrada . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148 Ponferrada – Villafranca del Bierzo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154 Villafranca del Bierzo – La Faba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158
26 27a 27b 28 29 30 31
De autonome regio Galicië. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162 La Faba – Triacastela. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164 Triacastela – Barbadelo/O Mosteiro via Samos. . . . . . . . . . . . . 168 Triacastela – Barbadelo/O Mosteiro via San Xil. . . . . . . . . . . . .173 Barbadelo/O Mosteiro – Hospital da Cruz. . . . . . . . . . . . . . . . . 174 Hospital da Cruz – Mélide. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177 Mélide – Pedrouzo (Arca do Pino) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180 Pedrouzo (Arca do Pino) – Santiago de Compostela . . . . . . . . 183
32 33 34 35
De route naar Finisterre en Muxía. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189 Santiago de Compostela – Negreira. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190 Negreira – Olveiroa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193 Olveiroa – Finisterre/Fisterra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196 Finisterre/Fisterra – Muxía. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202 6Register. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206
Inleiding Spaanse St. Jacobsroute.indd 5
5
16-2-12 15:14
Toeristische tips Hoe dit gidsje te gebruiken
De belangrijkste informatie over elk van de 41 etappes vindt u als signalement voorafgaande aan de beschrijvingen. In de geel gemarkeerde teksten worden bezienswaardigheden en cultuurhistorische wetenswaardigheden behandeld. Zowel het kaartje met de ingetekende route als het bij iedere etappe beschikbare hoogteprofiel bevat belangrijke symbolen betreffende de infrastructuur. Alleen bij plaatsen zonder herbergen bevat het hoogteprofiel echter een verwijzing naar alternatieve overnachtingsmogelijkheden (symbool voor hotel/pension); voor plaatsen met herbergen, zie onder het punt “Infrastructuur”. In de hoogteprofielen vindt u naast de informatie over stijgen en dalen ook tijden en afstanden tussen belangrijke plaatsen aan de route; om u in staat te stellen uw eigen planning te maken is naast de eigenlijke etappe ook steeds een deel van de voorafgaande en de volgende etappe afgebeeld. Bovendien geven de wandelkaartjes de afstanden van herberg tot herberg aan (blauw rechthoekje met gele tekst).
Pelgrimsherbergen
In de beschrijving is aangegeven of de herbergen door een stad, een kerk, door een vereniging of particulier worden gedreven. Herbergen met een christelijke achtergrond bieden onder meer facultatieve diensten en bidstonden aan. De waardering met één à drie jacobsschelpen kan u helpen bij de keuze van een herberg. Bepalend voor het oordeel zijn hierbij de faciliteiten (bijv. keuken, wasmachine), de prijs-kwaliteitverhouding en de toestand van het sanitair. Een pluspunt is in de regel de aanwezigheid van een (behoorlijk uitgeruste) keuken, omdat die de pelgrims kosten helpt besparen. Dure herbergen hoeven niet automatisch beter te zijn. Ook in een eenvoudig onderkomen kan men zich heel goed thuis voelen. De beoordeling gaat in elk geval niet over de gastvrijheid van de hospitaleros, aangezien de meeste herbergen dikwijls van management wisselen. Honden zijn in de meeste gevallen niet welkom. De opgegeven prijzen zijn die van 2010/11, en zijn onderhevig aan veranderingen. Tenzij anders vermeld, liggen de herbergen vlak aan de weg. Bij meer dan één herberg in een plaats worden ze genoemd in de volgorde waarin ze langs de route liggen. In veel plaatsen bieden ook pensions/hostales goedkope slaapgelegenheid voor pelgrims.
Infrastructuur
Hier is voor iedere plaats langs de route de aanwezige, voor pelgrims interessante infrastructuur met symbolen weergegeven (voor een verklaring van de tekens, zie p. 7). Busverbindingen: in kleine plaatsjes vaak maar eenmaal per dag. Winkels: in kleine plaatsen vaak alleen maar kleine buurtwinkels. De adressen voor medische zorg hebben meestal betrekking op Centros de Salud, gezondheidscentra van het nationale zorgstelsel, openingstijden doorgaans: ma.-vr. 8-15 uur, in grotere plaatsen voor een 6
Inleiding Spaanse St. Jacobsroute.indd 6
16-2-12 15:14
deel 24-uurs-diensten. In dorpen komt soms een- of meermalen per week een arts. Info over vrijgevestigde artsen ter plaatse.
Gastronomie en feestdagen/fiestas
Gastronomische specialiteiten van streken en plaatsen en fiestas krijgen aandacht in de geel gemarkeerde teksten. Iedere plaats heeft jaarlijks ten minste één groot patroonsfeest, naast lokale en nationale feesten. Deze bieden de gelegenheid Spaanse tradities en de manier van leven te leren kennen. Heel fascinerend zijn Spaanse paasprocessies in de stille week (Semana Santa).
Duur van wandelingen en trajecten
Hierbij is uitgegaan van een tempo van 3,5-4,5 km/uur (afhankelijk van het terrein); de afzonderlijke tijden zijn steeds gerekend vanaf de voorafgaande plaats.
Symbolen en afkortingen
f pelgrimsherberg hotel/pension ; camping C restaurant 2 bar (café, snackbar) supermarkt/winkel bron/fontein (kaart:
blauwe punt)
bank/pinautomaat apotheek
internettoegang b post toeristinfo, verkeersbureau Hl. Mis 8 busverbinding treinverbinding luchthaven zwembad uitkijkpunt
afslag naar
gezondheidscentrum
Afkortingen CH pelgrimsherbergen met religieuze achtergrond, vaak bemand door vrijwilligers; vaak mogelijkheid tot gezamenlijk gebed/mis GH gemeentelijke pelgrimsherbergen PH particuliere pelgrimsherbergen KH pelgrimsherbergen van een kerkelijke instelling VH pelgrimsherbergen van een (Sint-Jacobsroute-)vereniging XH herbergen van de Galicische regering (Xunta) b. aantal bedden/herberg m. aantal matrassen/herberg 1/2/3p. een/twee/driepersoonskamer C/ Calle (straat) s/n zonder huisnummer (sin número) wegen: BU703 = provinciale weg, landweg; N121 = nationale weg; A15= autosnelweg
Inleiding Spaanse St. Jacobsroute.indd 7
16-2-12 15:14
20 León - Villar de Mazarife Herbergen:Virgen del Camino (919 m, 4300 inw.), GH, , 40 b./5 €, Alb. D. Antonio y Doña Cinia, C/ Camino de Villacedré 16 (ter hoogte van de kerk aan linkerkant van de straat links een straatje in, aan het eind rechtsaf en links, herberg schuin achter een gebouw van rode baksteen). Tel. 615 217 335. Keuken, grote recreatieruimte, wasm./droger, kluizen, tuin, internet. 12-23 uur, april-medio okt. Villar de Mazarife (883 m, 450 inw.), (1) PH, , 56 b./6 € (2p. 30 €), Alb. San Antonio de Padua, tel. 987 390 192; grote slaapzaal, keuken (kan 20.30-22 uur door pelgrims worden gebruikt), avondeten/ontbijt, wasm./droger, internet. 6-23 uur, hele jaar door. (2) PH, , ’s zomers 50 b., ’s winters 40 b./5 €, Refugio de Jesús, tel. 987 390 697; 2 keukens, internet, poolbiljart, tuin. Hele dag door, hele jaar door. (3) PH, , 26 b./7 € (2p. zonder bad 15 €, met bad 25 €/persoon). Albergue Tío Pepe; rest., internet, inlichtingen bij de kerk.Vanaf 7 uur, hele jaar door behalve feb. Het traject: gemakkelijk. Goed gemarkeerd, behalve in León. Tot Virgen del Camino stedelijk gebied. Daarna veldpaden over hoogvlakte en ca. 4 km landweg. Hoogteverschil: 170 m stijgend, 140 m dalend. Lastige plaatsen: route uit León gemarkeerd met messingschelpen in het wegdek, hier en daar ook met gele pijlen. Let op stadskaart/routebeschrijving!
5½ uur 21,7 km
Landschap: tot Virgen del Camino stedelijk gebied. Daarna wandelt u over de dun begroeide hoogvlakte (páramo). Infrastructuur: Virgen del Camino ; Fresno del Camino (839 m, 110 inw.) ; Oncina de la Valdoncina (865 m, 30 inw.) ; Chozas de Abajo (886 m, 90 inw.) ;Villar de Mazarife . Opmerkingen: vanaf Virgen del Camino rijden om het half uur bussen naar de stad, zodat de herberg daar heel geschikt is als uitvalsbasis voor bezichtigingen. Het alternatief van León via Villadangos del Páramo naar Hospital de Órbigo (waar de route samenkomt met die van etappe 21) is welswaar de oorspronkelijke route, maar minder aantrekkelijk. Korte beschrijving: 8¾ uur/33,1 km; gemakkelijk, goed gemarkeerd; voetpad naast N120. U komt door de volgende plaatsen: Valverde de la Virgen (1 uur) , San Miguel del Camino (¼ uur) ,Villadangos de Páramo (2 uur) , San Martín del Camino (1¼ uur) , Hospital de Órbigo (1¾ uur). Herbergen:Valverde de la Virgen PH, , 20 b./8 €. La Casa del Camino. Keuken, internet. Tel. 987 303 414. Villadangos del Páramo GH, , 40 b. + 40 m./3 €, keuken, internet. Raadhuis tel. 987 390 003 San Martín del Camino (1) PH, , 60 b./vanaf 3 €. Alb.Viera, keuken, wasm./ droger. Tel. 987 378 565. (2) GH, , 60 b./3 €, keuken, internet. Tel. 987 378 653. (3) PH, , 82 b./ 4-15 €. Alb. privado Ana. Keuken, wasm./droger. Tel. 680 917 423.
Vanaf de kathedraal wandelt u door de C/ San Pelayo en C/ Fernando González Regueral naar de Basílica de San Isidoro.Voorbij de hoofdgevel leidt een trap naar de oude stadsmuur omlaag. Ga onderaan rechtsaf langs de stadsmuur en sla dan linksaf de C/ de Renueva in. Hierop komt u via een grote kruising in de Avda. de Suero de Quiñones en op het grote plein voor het Parador Nacional Hostal San Marcos. Hierna leidt een brug over de Río Bernesga de Avda. de Quevedo in. Vanwege een volgende gevaarlijke kruising kunt u hier beter aan de linkerkant van de weg blijven. Verder rechtdoor komt u via een groene voetgangersbrug op de Avda. del Párroco Pablo Díez. Bij de Plaza Sira San Pedro volgt u de pijl naar links en meteen weer 136
Wandelingen Spaanse St. Jacobsroute.indd 136
20-2-12 11:55
rechtsaf, en snijdt zo een eindje af. Na ca. 300 m steekt u de weg over en gaat even linksaf, daarna rechtsaf omhoog (stenen wegwijzer, bord, gele pijl; u kunt ook de grote weg tot aan deze afslag blijven volgen).Van hier af leidt de route goed aangegeven door een tamelijk dunbebouwd industriegebied weer naar de N120. Na ca. 2 uur (vanaf de kathedraal) bent u bij het Santuario Virgen del Camino (afslag naar de herberg even daarvoor naar links).
D
De legendarische Virgen del Camino (Maagd van de Weg) wordt in de hele streek zeer vereerd. In 1505 zou ze aan een herder zijn verschenen. Ze beloofde dat op de plek waar hij een steen zou werpen een kapel zou ontstaan. Enkele jaren later zou ze een Spanjaard die in Algerije in een houten kist gevangen werd gehouden, samen met zijn slavenhouder, Afgedankt. Menig paar schoenen blijft langs de kist en zijn keten naar het heiligdom de weg achter. hebben overgebracht. Door dit wonder ootmoedig geworden, wijdden beide mannen hun verdere leven aan de Maagd. Het moderne kerkgebouw dateert van de jaren 1960 en is door zijn naar Le Corbusier neigende betonesthetiek nogal controversieel. Een des te grotere verrassing vormt het rijkbewerkte barokaltaar uit de 18e eeuw met een Maria-afbeelding uit de 16e eeuw (’s zomers ca. 8.15-20.30 uur, anders ca. 8.30-20 uur). 323.2 320.7
315.0
Virgen del Camino
311.5
305.6
301.5 km
Hospital Arcahueja León/ Villar de m Oncina 1750Chozas de Órbigo 857 m Catedral Trobajo de Abajo Mazarife de la 919 m del 1500 m 824 m Villavante 886 m 883 m 844 m Camino Valdoncina Puente 1250 m 840 m 865 m Castro
1000 m 750 m
932 m
500 m 250 m 0
0.45
Wandelingen Spaanse St. Jacobsroute.indd 137
2.00
3.00
4.30
21.7 km 5.30 uur
137
20-2-12 11:40
138
Wandelingen Spaanse St. Jacobsroute.indd 138
20-2-12 11:40
Steek bij de kerk de N120 naar links over en sla dan het weggetje in dat links naast de nationale weg omlaag leidt. Na ca. 100 meter verwijzen ontelbare aanwijzingen op het wegdek ondubbelzinnig naar de splitsing. Houd hier links aan naar Villar de Mazarife. De route voert u eerst over een autosnelweg, dan daaronderdoor en naar Fresno del Camino (½ uur). Op een landweggetje gaat het over een kleine heuvel verder naar Oncina de la Valdoncina (½ uur). Ga rechtsaf, daarna enigszins links door het plaatsje en volg dan het veldpad. Dit gaat de hoogvlakte op, u hebt de agglomeratie León achter de rug. Over onverharde veldpaden wandelt u weer door de vrije natuur. Na 1½ uur bereikt u Chozas de Abajo en over een stille landweg Villar de Mazarife (1 uur).
Kort na Virgen del Camino is de grotestadsesthetiek gauw vergeten.
Wandelingen Spaanse St. Jacobsroute.indd 139
139
20-2-12 11:40