De slag om Arnhem.qxd:Normandie#def.
09-02-2010
09:17
Pagina 1
HISTORISCHE ROUTE
DE SLAG OM ARNHEM
DE SLAG OM ARNHEM
I S B N 978-90-389-1986-7
9
DE SLAG OM ARNHEM
Na de succesvolle landingen in Normandië op 6 juni 1944 dreven de geallieerden de Duitsers binnen enkele maanden terug tot vlak bij de Nederlands-Belgische grens. Begin september 1944 stokte de opmars echter doordat de bevoorrading het tempo van de oprukkende troepen niet kon bijhouden. Generaal Montgomery kwam met een gedurfd plan om in één snelle beweging de belangrijke bruggen over de Maas, Waal en Rijn in handen te krijgen en zo een snelle doorstoot naar het Ruhrgebied in Duitsland mogelijk te maken. De Duitsers hadden de korte gevechtspauze echter aangegrepen om zich te hergroeperen en waren in staat de geallieerde plannen danig in de war te sturen. Dit boek voert u langs de plekken waar de geallieerden de grootste luchtlandingsoperatie van de Tweede Wereldoorlog uitvoerden, met als doel een corridor over de grote rivieren van Nederland te openen voor het oprukkende landleger richting Duitsland. Zoals wij nu weten lukte het de Engelsen niet de laatste brug bij Arnhem veilig te stellen, maar dit boek verteld het verhaal van de moed en de opoffering van de Britten, de Amerikanen en de Polen die naar Nederland werden gezonden om onze vrijheid te herstellen. Voor iedereen die geïnteresseerd is in het waar en hoe van de Slag om Arnhem is deze gids een onmisbaar hulpmiddel.
HISTORISCHE ROUTE
HISTORISCHE ROUTE
789038 919867
www.uitgeverijelmar.nl
Aad Spanjaard
Inhoud
Inleiding
7
De geallieerde opmars valt stil Een gemiste kans De First Allied Airborne Army Operatie Comet Het 30e korps rukt weer op Operatie Market Garden: het voorstel
9 9 10 12 13 14
De Duitsers hergroeperen Duitse defensie organiseert zich Generaal Students parachutisten arriveren De Wehrmacht in Nederland 2e SS-pantserkorps bij Arnhem
16 16 17 19 20
Planning en voorbereiding De kern van het plan wordt ingevuld De aanvoer van de luchtlandingstroepen Niet allemaal tegelijk De dropzones worden vastgesteld Wie gaat eerst? Wat wisten de Duitsers? Wat wisten de geallieerden van de Duitse gevechtskracht?
22 22 26 28 29 30 31 33
D-Day: 17 september 1944 De voorbereidende bombardementen De vlucht naar Nederland Boven vijandelijk gebied De Luftwaffe reageert De succesvolste landingen ooit Hell’s Highway Zeven bruggen en een heuvelrug Operatie Garden gaat rollen Haperende start in Arnhem De Duitsers bij Arnhem reageren snel
35 35 36 38 39 40 40 46 52 54 64
HR De slag om Arnhem-Paars.indd 5
08-02-10 15:33
De geallieerden breken door in het zuiden De 101e divisie houdt de deur open De 82e divisie verovert de brug bij Nijmegen Geen communicatie bij Brownings hoofdkwartier De Duitsers bij Arnhem worden sterker
69 70 75 81 82
De Britten in het nauw Frost maakt zich zorgen Urquhart en Lathbury in de problemen De 4e parabrigade arriveert
85 85 88 90
Dinsdag, 19 september De Duitsers veranderen van taktiek De 1e parabrigade komt er niet door De 4e parabrigade loopt zich ook klem De eerste Polen arriveren bij Oosterbeek
94 94 95 99 100
De Oosterbeekse perimeter Formatie van de Oosterbeekse perimeter De brug valt
102 102 108
Donderdag, 21 september De Duitsers dreigen de perimeter te overlopen De Polen landen bij Driel De Britten houden stand Gewonden worden afgevoerd
111 111 113 115 116
De laatste kilometers 30e korps tussen Nijmegen en Arnhem Eerste Polen over de Rijn De corridor wordt afgesneden Laatste blokkering van de corridor Het einde van operatie Market Garden
118 118 120 122 125 128
De balans
130
Routes Route 1 Route 2
131 131 148
Deelnemende eenheden in ‘Market Garden’
162
Index
172
HR De slag om Arnhem-Paars.indd 6
08-02-10 15:33
Inleiding
Na een hevig bevochten uitbraak vanuit hun bruggenhoofd in Normandië (operatie Cobra) waaierden de geallieerde troepen begin augustus 1944 uit over Noord-Frankrijk: generaal Hodges’ 1e legergroep door het centrum, geflankeerd door generaal Pattons 3e leger aan de rechterkant en het Britse 2e leger van generaal Montgomery aan de linkerkant. De slag om Normandië was voor Hitler op een ramp uitgelopen. De geallieerden joegen de Duitsers in fors tempo voor zich uit richting Duitse grens. De strijd aan het front in het westen kostte de Duitsers circa een half miljoen soldaten en slorpte middelen en materieel op die steeds moeilijker te vervangen waren. Daarnaast bezorgde het Rode Leger de Duitsers aan het oostfront eveneens de nodige kopzorgen. De ene Duitse divisie na de andere werd verpletterd onder de Russische stoomwals. Parijs werd op 25 augustus 1944 bevrijd en op 3 september reden de Engelsen door de straten van Brussel. Een dag later bevrijdden de Engelsen Antwerpen. Amerikaanse troepen namen Charleroi en Namen in en rukten op richting de beruchte Siegfriedlinie, die zich uitstrekte van Kleve bij Nijmegen tot aan de Zwitserse grens. Het 3e leger van generaal
Een scène uit de film ‘A bridge to far’ van regisseur Richard Attenborough
7
HR De slag om Arnhem-Paars.indd 7
02-03-10 08:16
Historische route De slag om Arnhem Patton, met op zijn zuidflank het vanuit het zuiden oprukkende 6e leger van generaal Jacob Dever, deed pogingen het Saarland binnen te trekken. Door bevoorradingsproblemen en vermoeidheid bij de troepen kwam de geallieerde opmars begin september echter stil te liggen. Bij het opperbevel waren onenigheden ontstaan over de te volgen strategie. De geallieerde opperbevelhebber, generaal Eisenhower, wilde Duitsland binnenvallen over een breed front, terwijl de Britse generaal Montgomery van mening was dat er een geconcentreerde aanval vanuit Nederland moest komen, die in 茅茅n keer zou doorstoten naar het hart van Duitsland, het Ruhrgebied, en vandaar in ijltempo naar de Duitse hoofdstad Berlijn, om daarmee het Russische leger te vlug af te zijn. De jubelstemming, die was ontstaan door de snelle opmars door NoordFrankrijk, en die, vooral op de Britse eilanden en aan de andere kant van de Atlantische Oceaan, de hoop deed opleven dat de oorlog nog v贸贸r Kerstmis over zou zijn, dreigde door het stilvallen van de geallieerde opmars en de onenigheid over de te volgen strategie te verdampen. Op dat moment stelde Montgomery, die op 1 september bevorderd was tot veldmaarschalk, zijn gedurfde plan voor. Een gecombineerde aanval, met luchtlandingstroepen en met grondtroepen, naar de bruggen over de drie grote rivieren in Nederland: Maas, Waal en Nederrijn. Het plan, dat werd gepresenteerd onder de naam operatie Market Garden, kreeg de goedkeuring van generaal Eisenhower en op 17 september 1944 startte de grootste luchtlandingsoperatie van de Tweede Wereldoorlog.
8
HR De slag om Arnhem-Paars.indd 8
08-02-10 15:34
De geallieerde opmars valt stil
De geallieerde opmars valt stil
Begin september 1944 was de opmars van de Britse en Canadese troepen halverwege BelgiĂŤ tot stilstand gekomen. De oorzaak hiervan lag in de logistieke problemen die waren ontstaan door het steeds langer worden van de aanvoerlijnen. Het meest nijpende probleem was het brandstoftekort waarmee de geallieerden in de voorste linies te kampen hadden. De brandstofdepots in Frankrijk waren tot de nok toe gevuld, maar door allerlei oorzaken ontstonden er problemen met het transport van de voorraden naar de voorste linies. De geallieerden waren er begin september 1944 nog steeds niet in geslaagd een bruikbare haven te veroveren die dichter bij het front lag dan Cherbourg in NormandiĂŤ, vanwaar, tezamen met de twee Mulberry-havens bij de invasiestranden, nog steeds het merendeel van de aangevoerde goederen moest komen. Weliswaar werd op 4 september 1944 de havenstad Antwerpen, de grootste havenstad in het tot nu toe bevrijde gebied, vrijwel intact veroverd, maar doordat de monding van de Schelde nog steeds in Duitse handen was, kon de verovering van Antwerpen niet Mulberry-haven benut worden.
Een gemiste kans Noch Eisenhower noch Montgomery zagen op dat moment mogelijkheden tot een snelle openlegging van de toegang tot de Antwerpse haven. In hun ogen zou het maanden duren voordat de meer dan honderd kilometer lange Westerschelde en het gebied op beide oevers gezuiverd zou zijn van vijandelijke troepen en mijnen. Bij de beslissing geen prioriteit te geven aan de ontsluiting van de Antwerpse haven zag men echter een belangrijk aspect over het hoofd. Door de toenemende Britse interesse 9
HR De slag om Arnhem-Paars.indd 9
08-02-10 15:34
Historische route De slag om Arnhem voor de verovering van een of meer bruggen over de Rijn (operatie Comet), liet men de kans voorbijgaan om de vluchtweg af te snijden van het Duitse 15e leger, dat op zijn terugtocht vanuit het gebied rond Calais was vast komen te zitten in Zeeuws-Vlaanderen. Dit Duitse leger had vastgezet en vernietigd kunnen worden als luitenant-generaal Brian G. Horrocks’ 30e korps nog geen vijfentwintig kilometer verder was opgerukt naar Woensdrecht en omgeving. Nu namen de Duitsers de gelegenheid waar om in betrekkelijke rust met bootjes over de Westerschelde uit Vlaanderen te ontsnappen en nieuwe stellingen in te nemen in Zeeland en WestBrabant. De ontsnapping van het Duitse 15e leger van Generalleutnant Gustav von Zangen, zo’n 82.000 man compleet met vrijwel al hun materieel, zou in de weken daarna grote gevolgen hebben voor de ontwikkelingen in Nederland.
Brian G. Horrocks
Gustav von Zangen
De First Allied Airborne Army Vanaf midden juli 1944 werden bij het opperbevel plannen ingediend voor het inzetten van de strategische reserve, de luchtlandingstroepen. Generaal Eisenhower, die overtuigd was van de waarde van parachutisten en luchtlandingstroepen, had de plannenmakers gevraagd te komen met een plan voor een luchtlandingsoperatie die getuigde van ‘verrassing en durf’. Aangespoord door deze opdracht en het succes van de opmars door Noord-Frankrijk, produceerden de plannenmakers de ene luchtlandingsoperatie na de andere. Tegen de tijd dat de eerste geallieerde patrouilles de Duitse grens naderden waren er al achttien verschillende plannen voor luchtlandingsoperaties ingediend. Slechts vijf hadden de fase van gedetailleerde planning bereikt, waarvan er drie bijna ten uitvoer waren gebracht, maar op het laatste moment werden afgeblazen. In de meeste gevallen hadden de snel oprukkende grondtroepen het beoogde doel al bereikt voordat de luchtlandingstroepen in de strijd geworpen konden worden. Inmiddels was begin augustus het 1e geallieerde luchtlandingsleger (First Allied Airborne Army) opgericht. Eisenhower was de mening toegedaan dat luchtlandingstroepen en transportsquadrons omwille van training en operatieplanning onder één commando moesten vallen. Het Amerikaanse 18e luchtlandingskorps (XVIII Airborne Corps) onder luitenantgeneraal Matthew B. Ridgway, bestaande uit de 82e, 101e en 17e lucht10
HR De slag om Arnhem-Paars.indd 10
08-02-10 15:34
De geallieerde opmars valt stil landingsdivisie, werd tot één leger samengevoegd met het Britse 1e luchtlandingskorps (I Airborne Corps) onder luitenant-generaal F.A.M. Browning, bestaande uit de 1e en 6e luchtlandingsdivisie, de 1e onafhankelijke Poolse parachutistenbrigade en de 52e (Lowland) divisie, die geheel met transportvliegtuigen vervoerd kon worden. Het nieuwe leger kwam onder bevel te staan van de Amerikaanse luitenant-generaal Lewis H. Brereton. Frederick Browning Browning werd benoemd tot Breretons plaatsvervanger. Brereton was een legerluchtmachtofficier, die zijn sporen had verdiend als luchtmachtcommandant op de Filippijnen en in het Midden-Oosten en daarna commandant was geweest van de Amerikaanse 9e luchtmacht in Europa. Naast deze prima staat van dienst was Brereton een zware drinker. Browning was een typische Britse aristocraat, opgeleid op scholen als Eton en Sandhurst, gediend bij de Grenadier Guards, altijd correct gekleed Lewis H. Brereton in een op maat gesneden uniform, compleet met leren handschoenen en baton. Browning voelde zich gepasseerd door de benoeming van Brereton als zijn meerdere en de Amerikanen hadden weinig op met Browning, die zij zagen als een Engelse snob. Ook de transportcomponent van het luchtlandingsleger werd uit Amerikaanse en Britse elementen samengesteld. Het Amerikaanse 9e troepentransport commando (IX Troop Carrier Command), bestaande uit 56 squadrons C-47 transportvliegtuigen (de beroemde Dakota’s), stond onder bevel van generaal-majoor Paul L. Williams. De Britse RAF 38 Group werd gecommandeerd door vice-luchtmaarschalk Leslie N. Hollinghurst, een veteraan op het gebied van luchtlandingen en zweefvliegoperaties. Hij had de beschikking over 10 squadrons omgebouwde bommenwerpers van de typen Albemarle, Stirling en Halifax; dit laatste type was het
Douglas C-47 Dakota (Skytrain)
11
HR De slag om Arnhem-Paars.indd 11
08-02-10 15:34
Historische route De slag om Arnhem enige dat het reusachtige Hamilcar zweefvliegtuig kon slepen. De RAF 46 Group ten slotte, onder commando van commodore L. Darvell, omvatte zes Dakota-squadrons met Britse bemanningen. Het FAAA vormde een zesde van Eisenhowers gevechtskracht.
Operatie Comet Begin september 1944 had opperbevelhebber generaal Eisenhower zijn handen vol aan de strategische en politieke problemen die van alle kanten op hem afkwamen. Naast de logistieke problemen en daardoor het stilvallen van de opmars, was er de discussie over een smal front (Montgomery) of een breed front, waarvan hijzelf voorstander was. Ook voelde hij de druk om de strategische reserve in te zetten, daar door het meermalen afgelasten van geplande luchtlandingsoperaties het moreel van de in Engeland wachtende en trainende luchtlandingstroepen er niet beter op werd. De pas tot veldmaarschalk bevorderde Montgomery was inmiddels bezig met het plannen van een ambitieuze operatie onder de codenaam Comet (Komeet). Dit behelsde een luchtlandingsoperatie waarbij een Britse luchtlandingsdivisie samen met de Poolse parachutistenbrigade de Rijnbruggen bij Arnhem moest veroveren om het mogelijk te maken dat het Britse 2e leger de Rijn kon oversteken. Operatie Comet was in dĂe zin in strijd met de breedfrontstrategie van Eisenhower, doordat Montgomery eiste dat logistiek gezien zijn operatie voorrang zou krijgen boven de andere fronten. Hoewel Eisenhower het plan niet direct van tafel veegde, wees hij Montgomery in een schrijven van 5 september 1944 erop dat hij vond, dat ‘dit niet het moment was de operatie ten koste van alle andere manoeuvres in gang te zetten’. Uitvoerig beargumenteerde Eisenhower zijn standpunt tegenover Montgomery, die het uiteraard niet met Eisenhower eens was en zich in felle bewoordingen verzette. Deze discussie hield nog enkele dagen aan, waarbij Montgomery aanvoerde dat de breedfrontstrategie van Eisenhower de logistieke problemen van de geallieerden alleen maar verergerde. Eisenhower hield echter voet bij stuk. Hij waakte ervoor dat Montgomery, maar ook geen van zijn andere onderbevelhebbers, de mogelijkheid kreeg om in zijn eentje de Montgomery en Eisenhower oorlog in Europa te beslissen. 12
HR De slag om Arnhem-Paars.indd 12
08-02-10 15:34
De geallieerde opmars valt stil Het 30e korps rukt weer op Terwijl er nog stevig van gedachten werd gewisseld over de te volgen strategie had het 2e leger voldoende middelen vergaard om de opmars te kunnen vervolgen. Op 6 september zette het 30e korps zich weer in beweging richting Albertkanaal, waarachter de Duitsers zich nu hadden verschanst. De aanval werd geleid door de Guards-pantserdivisie van generaal-majoor Allan Adair. De voor de geallieerden zo succesvol verlopen achtervolging van de vluchtende Duitsers bleek nu echter veranderd te zijn in een hevige strijd om iedere kilometer. De Irish Guards zagen kans bij Beringen een bruggenhoofd te vestigen over het Albertkanaal. Bij deze felle strijd speelde ook de Nederlandse Prinses Irene Brigade een belangrijke rol. Tegen half september had het 30e korps weten op te rukken tot het Maas-Scheldekanaal, maar niet nadat er bij Leopoldsburg, Hechtel en Helchteren om iedere meter moest worden gevochten tegen de zich fel verwerende Duitse parachutisten van generaal Student. De fellere Duitse tegenstand was de reden, dat operatie Comet op 10 september definitief werd afgeblazen. Men was tot de conclusie gekomen dat hoe dan ook de voor de operatie beoogde anderhalve luchtlandingsdivisie niet voldoende was. Hoewel operatie Comet werd afgeblazen, waren de voorbereidingen niet helemaal vergeefs geweest. Nog dezelfde dag benaderde Montgomery Eisenhower met een nieuw plan dat qua inhoud nog omvangrijker was dan Comet. Het nieuwe plan had de codenaam Market Garden. In de loop van die dag had het 3e bataljon van de Irish Guards onder bevel van luitenant-kolonel J.O.E. ‘Joe’ Vandeleur kans gezien door een opening in het Duitse front te glippen en bij verrassing een brug over het Maas-Scheldekanaal tussen Lommel en Neerpelt te veroveren. Over deze brug liep de lange weg via Eindhoven en Nijmegen naar Arnhem. De brug, die daarna als Joe’s Bridge bekend zou staan, zou het uitvalspunt vormen voor grondoperatie Garden. Een paar dagen later slaagden de Guards erin nog een bruggenhoofd over het MaasScheldekanaal te veroveBritse soldaten passeren ‘Joe’s Bridge’ ren bij Geel. 13
HR De slag om Arnhem-Paars.indd 13
08-02-10 15:34
Historische route De slag om Arnhem Operatie Market Garden: het voorstel Het nieuwe plan van Montgomery bestond uit twee componenten: een grondaanval met de codenaam operatie Garden en een luchtlandingsoperatie onder de codenaam Market. In feite was Market Garden een uitbreiding van operatie Comet, maar nu beter doordacht en met de toevoeging van twee Amerikaanse luchtlandingsdivisies. Tijdens operatie Market zouden drieĂŤnhalve luchtlandingsdivisies worden gedropt in de omgeving van Eindhoven, Grave, Nijmegen
Lancering van een V-2
14
HR De slag om Arnhem-Paars.indd 14
08-02-10 15:34
De geallieerde opmars valt stil en Arnhem om daar bruggen te veroveren over enkele riviertjes en kanalen en de Maas, Waal en Neder-Rijn. De luchtlandingstroepen moesten een corridor openbreken, én openhouden van meer dan tachtig kilometer lang, leidend van Eindhoven noordwaarts tot aan Arnhem. Zodra geschikte landingsgebieden veiliggesteld zouden zijn, zou er nog een aanvullende luchtmobiele divisie als versterking worden ingevlogen. Onder de noemer operatie Garden zouden grondtroepen van het Britse 2e leger doorstoten vanaf de Belgisch-Nederlandse grens naar Nunspeet aan het IJsselmeer, een totale lengte van zo’n honderdzestig kilometer. De speerpunt zou worden gevormd door troepen van het 30e korps die klaarstonden bij het bruggenhoofd ten noorden van het Maas-Scheldekanaal bij Lommel, iets meer dan twintig kilometer ten zuiden van Eindhoven. Op de beide flanken zouden het Britse 8e en het 12e korps mee optrekken. De twee hoofddoelen van de operatie waren geallieerde troepen over de Rijn te krijgen en het Ruhrgebied te bezetten. Als de drie belangrijkste bijkomende voordelen die te behalen waren noemde Montgomery: (1) het afsnijden van de Duitse troepen in het westen van Nederland, (2) het omzeilen van de Siegfriedlinie en (3) het creëren van een prachtige uitgangspositie om een snelle doorstoot naar Berlijn te verwezenlijken. Als extra argument voerde Montgomery aan dat hij diezelfde ochtend van zijn inlichtingendienst had vernomen, dat de langverwachte aanval met V-2’s op Londen was begonnen. De Duitsers lanceerden deze raketten vanaf mobiele platforms rond Den Haag. De bommenwerpers van Bomber Command van de RAF vielen ze wel aan, maar de beste oplossing was het verhinderen van verdere aanvallen door West-Nederland totaal van Duitsland af te snijden. Eisenhower zag onmiddellijk de mogelijkheden in van Montgomery’s voorstel. Market Garden paste overduidelijk in Monty’s visie van een smal front, maar Eisenhower zag ook aspecten die ingepast konden worden in zijn eigen breedfrontstrategie. Het belangrijkste aspect was dat de operatie een belangrijke Rijnbrug zou opleveren. Eisenhower gaf zijn goedkeuring aan het plan, maar deed geen toezeggingen over wat er zou gebeuren als de doelen van het plan verwezenlijkt waren. Als begindatum van de operatie werd uiteindelijk zondag 17 september vastgesteld.
15
HR De slag om Arnhem-Paars.indd 15
08-02-10 15:34