Inhoud vr a gen & a nt woor den
i n te rv i e w
10 44
Stef Bos:
23
Abdelkader Benali:
‘Dat idee van uitverkoren-zijn is zó menselijk’
‘Het echte kwaad is de onverschilligheid’
Van calvinistisch jongetje tot agnost: portret van een muzikant met gereformeerde roots.
Zes bekende Nederlanders geven nieuwe antwoorden op de oude vragen uit de catechismus.
Franca Treur:
dr iel u ik
‘Ik geloof in de kracht van fictie’ De gereformeerde wereld is passé voor Franca Treur. Via de taal vindt ze wegen naar nieuwe werelden.
65
Ellende, verlossing & dankbaarheid Rob Schouten:
‘Ellende is een writers goldmine’ Désanne van Brederode:
‘Humor is een echte verlosser’ Carola Schouten:
re po r t a g e
16
Geloven in een gesloten zaak
32
Christus op Zuid
Een reformatorische directrice moet haar familiebedrijf sluiten. Wat doet dat met haar geloof?
Op stap door de ruige buurten van Rotterdam, met stadspastor Daniel de Wolf. Wat kun je hier met de christelijke dogma’s? m e t : Zondag 23 in straattaal to e n & n u
38
Canon van Heidelberg Wat heeft 450 jaar Heidelberger gebracht? In 10 stappen door de geschiedenis van het leerboek. du b b el p o r t r e t
88
Zondag.indd 5
Terug naar Kampen Ze groeiden op tussen de kerktwisten en zeiden hun geloof vaarwel. Toch kwamen Jim en Hans Schilder terug bij de God van hun vader.
5 Zondag g l o s s y o v e r g e l o o f & z i n
‘In Afghanistan leerde ik wat dankbaarheid is’
6
k o r t & k r a c h t i g | over de HC
21
c ol u m n | Anton de Wit
30 m a n i e r e n | Beatrijs Ritsema over de zondag 43 c ol u m n | Bart Jan Spruyt 51
h e r i n n e r i n g | rustdag in retro
52 do e n | aan de slag met je levensvragen 56 i n b e e l d | zondag in Holland 62 o v e r de g r e n s | 5 x rustdag overzee 73
c ol u m n | Monique Samuel
74 i n t e r v i e w | Gert Bolink over gereformeerde lessen 78 c u l t u u r | boeken, film en muziek 84 i n t e r v i e w | Jelly van der Meer over zin en coaching 94 i n t e r v i e w | Karla Apperloo over Refo500 96 a g e n da | evenementen rond de HC
18-10-12(w42) 12:22
{
INTERVIEW
}
tekst
Monique Boom beeld
Jaco Klamer
Zondag g l o s s y o v e r g e l o o f & z i n
44
Zondag.indd 44
18-10-12(w42) 12:26
{
INTERVIEW
}
Franca Treur:
‘Ik ben altijd op zoek naar iets nieuws’ Het leven van Franca Treur draait om de verbeelding en de taal. Momenteel schrijft ze aan haar tweede roman. Een nieuw verhaal, een nieuwe wereld: “Eén die ik woord voor woord verover.”
ovende kritieken kreeg Franca op haar debuutgroeide op in een woordcultuur waarin bijbelverhalen een grote roman Dorsvloer vol confetti (2009). ‘Een betoverende plaats hadden. En ook verhalen die daarmee te maken hadden, roman, boeiend, met humor en een rake blik familieherinneringen, lotgevallen van dorpsgenoten.” voor karakteristieke details.’ In het boek kijkt ze terug op een streng religieuze jeugd in een Zeeuws dorpje. Een verhaal is een huis om in te wonen, om in lief te hebben en De hoofdpersoon, een meisje van twaalf jaar, neemt graag om in te schuilen als het dondert, zei je eens. Welk verhaal is voor haar toevlucht tot verhalen. Ze leest en creëert ze. Uiteindelijk jou nu als een huis? moet haar familie ook aan de “Dat wisselt. Er is altijd een boek verbeelding en de kracht van taal dat ik een tijdje met me meedraag. O geloven als gestanste letters als Zo’n verhaal kan op dat moment confetti neerdalen op de dorsvloer. ‘De idee van een overgave aan iemand voor mij bepalender zijn dan ‘Een vitrage van uitgesneden bijvoorbeeld de dingen die ik doe anders spreekt mij niet aan. Ik heb klinkers en medeklinkers ontrolde of de gesprekken die ik voer. Maar liever zelf de touwtjes in handen’ zich in alle mogelijke combinaties, die uitspraak deed ik drie jaar om vervolgens in een heel nieuwe geleden. Ik bedoelde er toen mee O volgorde neer te komen (…) tot een dat mijn debuutroman mijn plek taal waarin slechts het mogelijke besloten lag en niets voor altijd was, mijn huis. Ik had daarmee ruimte gecreëerd voor mijzelf. De en immer was vastgelegd.’ taal geeft mij een eigen domein. Als ik zinnen of woorden schrijf, zijn ze van mij. En dat worden ze nog meer op het moment dat ik Woordcultuur ze met anderen deel.” Verhalen spelen een grote rol in jouw leven. “Als kind zocht ik naar een manier van vermaak en ik heb die Taal fascineert jou omdat woorden kracht hebben? gevonden in verhalen. Toevallig omdat er niet zo veel anders “Ja, soms heel letterlijk. Pas is een fatwa uitgesproken tegen voorhanden was. Geen televisie, geen muziek, geen vakanties. Ik een Arabische tv-serie. Omdat er in de Koran een zinnetje staat
L
Zondag.indd 45
Zondag g l o s s y o v e r g e l o o f & z i n
45
18-10-12(w42) 12:26
{
INTERVIEW
}
Zondag g l o s s y o v e r g e l o o f & z i n
46
dat God niet afgebeeld mag worden. Vijftienhonderd jaar later heeft dat zinnetje nog effect. Het gebeurt natuurlijk ook veel subtieler: in het dagelijkse spreken worden onbewust veel normen voorgehouden. Maar meer nog fascineert taal me om haar eigen wezen, haar klank, haar ritme en cadans. Als je schrijft, begin je vaak met vage beelden die steeds scherper worden naarmate je ze met woorden onderzoekt. Die woorden rijgen zich aaneen en verwerven zin. Het komt heel precies: elk woord proef je, laat je klinken, beadem je – heel zinnelijk. Woord voor woord verover je een wereld. Dat is iets geweldigs!”
De ultieme vrijheid. “Behalve dat God ook gedachten kon lezen, ha ha …” Nu niet meer? “Of God bestaat, kunnen we niet zeggen. Maar ik geloof zeker niet meer in de God van mijn jeugd die mij straks oordeelt en het kaf van het koren scheidt. Tegelijk gun ik de mensen de vrijheid om daar wel van uit te gaan. Ik ga er dus niet tegen ageren. In mijn eerste boek wilde ik vooral laten zien wat er gebeurt als zo’n centraal idee een hele gemeenschap beheerst en wat dat uitwerkt bij een individu. Maar ik laat de hoofdpersoon binnen die gemeenschap blijven. Ze stapt er niet uit.”
Gedachten lezen Taal kan ook een uitweg zijn, zoals vroeger bij jou. Je kan er een nieuwe weg mee inslaan. “Denken doe je ook in taal. Daar heeft niemand vat op. Je eigen fantasieën zijn dus veilig.”
Zondag.indd 46
Jij bent er inmiddels wel uitgestapt. Daarmee zijn oude zekerheden vervallen. Zijn er nieuwe voor in de plaats gekomen? “Nou, geen zekerheden, maar wel veel vrijheid. Die koester ik. Ik kan gaan en staan waar ik wil en dat is heerlijk.“
Hoe kijk je nu tegen bijbelverhalen aan? “Die hebben lang hun zeggingskracht kunnen houden, maar ze zijn voor mij een soort sprookjesverhalen. Ik merk dat ik sommige details aan het vergeten ben. Soms komt er plotseling een verhaal naar boven of ik zing ineens een psalm. Maar zodra ik aan het zingen ben, heb ik het gevoel dat ik daar niet meer aan mag komen.” Waarom, het zijn toch ook de bouwstenen van jouw levenshuis? “Jawel, maar het lijkt toch alsof mensen zeggen: ‘Blijf daar nou maar van af, het is niet meer van jou’.” Je spreekt bijna een fatwa over jezelf uit … “Ja, bijna wel hè? Christenen zouden zoiets niet zeggen. Die willen niets liever dan dat ik mij bekeer.”
18-10-12(w42) 12:26
{
INTERVIEW
}
‘Ik geloof heel sterk in de kracht van fictie: dat het structuur en betekenis biedt in de chaos van het leven’ De Heidelbergse Catechismus – je kent hem vanuit je jeugd – bestaat 450 jaar. Zijn er passages die je opmerkelijk vindt? “Het antwoord op de eerste vraag, ‘Wat is uw enige troost in leven en sterven’, vind ik taalkundig zo raar: ‘… dat ik niet mijn, maar mijns getrouwen Zaligmakers Jezus Christus eigen ben’. Die zin loopt gewoon niet. Ook de idee van een overgave aan iemand anders spreekt mij niet aan. Ik heb liever zelf de touwtjes in handen.” Jouw hang naar vrijheid doorkruist de overgave. “Ja.” Wat is nu je enige troost in leven en sterven? “Het woord ‘enig’ is een beetje lastig, alsof ik maar één ding mag noemen. Ik zou meer dingen willen opnoemen. Wat ik doe, het schrijven, vind ik geweldig en ik ben blij dat ik dat kan doen. Door geldzorgen word ik niet gehinderd en dat geeft mij veel vrijheid. Een andere troost zijn vriendschappen, relaties met mensen, hun verhalen, de gesprekken. En de zon!”
O
‘Ik heb het gevoel dat ik alle antwoorden ken – maar ze werken voor een ander, niet voor mij’ O
En in sterven? “Ik ben er eerlijk gezegd nu niet zo mee bezig. We willen als mens altijd betekenis geven aan ons leven en het leven om ons heen. Begrippen als ziel en God zijn traditioneel gezien de begrippen waarmee je die vragen te lijf gaat. En zolang je niet iets anders hebt bedacht, moet je het doen met de begrippen van anderen. Ik heb het gevoel dat ik alle antwoorden ken. Maar die werken voor een ander, niet voor mij. Ik heb er op dit moment vrede mee dat ik het niet weet. Maar dat kan nog wel veranderen.”
Ideeën Waar gaat je tweede boek over? “Het is een roman die zich in de stad afspeelt. Ik zoek dus metaforen in de stadse sfeer. Ook speelt het zich af in het hier en nu. Beelden moeten het gevoel van actualiteit oproepen. Het is een spannend proces, want ik schrijf in de ik-vorm. In sommige situaties kan de ik-figuur dan niet afzijdig blijven.” Wat is de rode draad? “Verschillende dingen. Het gaat over ergens thuis zijn, op meerdere niveaus. Verder ook over ideeën die het leven van mensen beheersen. Dat blijf ik fascinerend vinden. Ideeën zijn ongrijpbaar, niet materieel, ze ontstaan op een abstract niveau. En toch hebben ze invloed op ons dagelijkse leven.” Welk idee heeft enorme invloed op jouw leven gehad? “Het idee dat je idealen moet hebben. Dat je zonder idealen net zo goed meteen in de kist kunt gaan liggen. Maar waarom zou je idealen moeten hebben? Wie zegt dat?”
47 Zondag g l o s s y o v e r g e l o o f & z i n
Enige troost
Heeft dat niet te maken met onze westerse filosofie: benut je vrijheid, neem je verantwoordelijkheid? “Ja. Sartre zegt zelfs dat je gedwongen wordt om vrij te zijn. Dat je je nooit mag verschuilen achter een rol of maatschappelijke functie. Dat je altijd verantwoordelijk bent voor je eigen handelen. Dat is het leuke van filosofen lezen, trouwens. Dat je vaak denkt: dat weet ik toch allemaal al? Via de common sense zijn ideeën vaak allang doorgedrongen in ons dagelijkse leven. Zoals de idee van de vrije wil. Daardoor hebben we een soort maakbaarheidsgedachte. Ik heb dat trouwens in vergelijking met vrienden sterker. De insteek van: je kunt het altijd proberen –
Zondag.indd 47
18-10-12(w42) 12:26
{
4 x FAVORIET Film À bout de souffle en La vie devant soi.
P Boek De grap van Milan Kundera is een van de meest geslaagde romans van de twintigste eeuw.
P Citaat ‘Principes werken het best als ze niet op de proef worden gesteld.’
P Leesplek Jardin du Luxembourg (in Parijs) in de zomer.
Zondag g l o s s y o v e r g e l o o f & z i n
48
INTERVIEW
nee heb je, ja kun je krijgen. Anderen zijn soms meer gelaten, ze aanvaarden een soort lot. Waarom dat zo is, weet ik niet. Misschien omdat ik altijd weg wil van waar ik ben. Op mijn twaalfde wilde ik al op kamers. Ik ben altijd op zoek naar iets nieuws.“ Je wordt nogal eens op een rij gezet met Maarten ’t Hart en Jan Siebelink. Toch ben je qua stijl een andere schrijver. Meer van de details, humoristisch, subtiel. “Het thema van mijn eerste boek had raakvlakken met hun boeken, maar qua stijl voel ik me niet met hen verwant. Ik zou liever in een rij staan met Hugo Claus, Margaret Atwood en Jeanette Winterson. Ik noem nu grote namen, maar ze zijn wel mijn inspiratiebronnen. De beelden die zij oproepen, zijn prachtig. Winterson experimenteert met taal, is heel gedurfd. Atwood beschrijft de psyche van kinderen en vrouwen op een manier die diepgang heeft. En Hugo Claus is goed in dialogen.”
Originele roman Wanneer is een boek volgens jou goed? “Het moet me verrassen. Met originele gedachten die ik nog niet ergens anders heb gelezen of een goed verhaal. Op een bepaalde manier vind ik het fijn als ik iets leer wat ik wellicht al wist, maar waarvan ik me niet bewust was. Of iets heel nieuws. Dat kan iets abstracts zijn of een bepaalde gevoeligheid voor iets.” Vind je het moeilijk om zelf originele gedachten in een roman te stoppen? “Ik zal af en toe op dingen uitkomen die elders op een andere manier al zijn gezegd. Maar dat vind ik niet erg. Het gaat ook om het zien van verbanden. Fictie leert ons die verbanden. Krantenberichten zijn vaak losse items, een soort punten in de geschiedenis, maar het overzicht ontbreekt.”
Zondag.indd 48
}
De filosoof Schelling zei eens dat een romanschrijver de essentie van zijn tijd literair moet verdichten tot een wereld waarin zijn tijdgenoten zich als in een spiegel kunnen herkennen en zich zo verbonden weten. Wat vind jij? “Ja, ik geloof absoluut in die kracht en functie van romans. Maar de manier waarop je te werk gaat, kan erg verschillen. Neem bijvoorbeeld Milan Kundera. Hij onderbreekt regelmatig doodleuk zijn verhaal voor een mini-essay over een of ander psychologisch onderwerp. Hij heeft wat mij betreft veel toegevoegd aan de romankunst.” Heb je een voorkeur voor belletrie: niet wat maar hoe er wordt verteld? “Ik ben ervoor dat duizend bloemen bloeien. Schrijvers die experimenteren, hun medium onderzoeken, zijn minstens zo boeiend als auteurs die hun tijd weten te vangen in een verhaal waarin mensen zich kunnen herkennen. Sommige boeken zijn interessanter voor lezers en andere voor schrijvers. Het is een beetje wat je zelf wilt.” Wat wil jij? “Ik vind het fijn als mijn boek toegankelijk is voor mensen die niet zo veel lezen en tegelijk meer biedt aan de gevorderde lezer. Ik geloof heel sterk in de kracht van fictie: dat het structuur en betekenis biedt in de chaos van het leven. Daarbij vind ik het belangrijk taal niet te degraderen tot een instrument, maar haar woord voor woord mee te laten beslissen.”
BIO Franca Treur (1979) groeide op in een gelovig gezin met drie broers, op een boerderij even buiten Meliskerke. Op haar achttiende vertrok ze naar Leiden om psychologie te studeren. Na de propedeuse switchte ze naar Nederlandse letterkunde waar ze in 2003 afstudeerde. In 2004 studeerde ze af bij literatuurwetenschap. Na een jaar filosofie begon Franca in 2008 als redacteur bij NRC Handelsblad en nrc.next. In oktober 2009 debuteerde ze met de roman Dorsvloer vol confetti, die inmiddels ook is uitgegeven in het Braziliaans-Portugees. Wanneer haar tweede roman verschijnt, is nog niet bekend.
18-10-12(w42) 12:26
SCHRIJFPLEK “Mijn schrijfplek is een grote tafel in de hoek van mijn woonkamer. Maar die ligt zo vol met boeken en papieren dat ik mijn laptop meeneem naar de keukentafel. Bovendien is de keuken veel lichter om te werken, dat is prettiger. Ik werk het liefst op een dag zonder afspraken, soms tot ’s avonds laat. Als het schrijven niet zo lukt, blijf ik lezen zodat ik voortdurend in de
49
Ik lees dan alles wat los en vast zit, van Wikipedia tot een goede roman.”
Zondag.indd 49
Zondag g l o s s y o v e r g e l o o f & z i n
woorden blijf zitten.
18-10-12(w42) 12:26