JUAN JOSÉ ARREOLA
Het wonderbaarlijke milligram en andere fabels VOORPUBLICATIE Vertaald en van een voorwoord voorzien door Guy Posson
Uitgeverij Oevers Koog aan de Zaan
Copyright © Planeta de Libros Oorspronkelijke titel Confabulario, 1952 Copyright voorwoord © Guy Posson en Uitgeverij Oevers, 2017 Copyright Nederlandse vertaling © Guy Posson en Uitgeverij Oevers, 2017 Omslagontwerp en vormgeving binnenwerk Kades-Kaden.nl NUR 304 ISBN 9789492068149 www.uitgeverijoevers.nl
Waarom we Juan José Arreola moeten lezen
Juan José Arreola is een beroemdheid in Mexico en in de hele Spaanssprekende wereld. Hij was een boezemvriend van Juan Rulfo (1917-1986), wiens eerste verhalen hij uitgaf. De auteur van De vlakte in vlammen putte zijn inspiratie vooral uit zijn geboortestreek; zijn verhalen spelen zich af in hun beider provincie Jalisco, tegen de achtergrond van de bloedige Cristeros-oorlog uit de jaren twintig. ‘Arreola kon overal en in eender welke eeuw geboren zijn,’ aldus zijn Argentijnse zielsverwant Jorge Luis Borges. Maar hij had even diepe wortels in zijn streek als Rulfo. Ze inspireerde hem beklijvende verhalen, zoals het heerlijke Dorpsverhaal of het in zijn geboorteplaats Zapotlán gesitueerde Corrido, wat de naam is van een Mexicaans lied waarin actuele gebeurtenissen worden bezongen. Eén pagina volstaat om de alledaagse wreedheid bloot te leggen die jaloerse dorpsjongens tot wederzijdse moord drijft. Van jongs af aan had Arreola een niet te stillen nieuwsgierigheid. Als autodidact stouwde hij zijn fabelachtig geheugen vol met wat hij had opgepikt uit de wereldgeschiedenis, wetenschap en techniek, literatuur en toneel, filosofie en psychologie. Het wonderbaarlijke
3
milligram is een Swiftiaanse parabel over een vermeend wonderdadig voorwerp dat een hele (mieren-)samenleving te gronde richt. De wisselwachter is een Kafkaiaanse fabel over wankelende existentiële zekerheden. Het oerconservatieve Mexicaanse katholicisme inspireerde tegendraadse verhalen over ketters, zieners, twijfelaars en bekeerlingen. Volgens Borges bezat Arreola ‘de vrijheid van een grenzeloze verbeelding, gestuurd door een heldere geest’. Maar zijn hele leven lang kende hij periodes van fysieke en psychische crisissen. Torenhoog enthousiasme en uitzichtloos pessimisme losten elkaar af, wat ‘voor mijn geluk of mijn ongeluk nooit is uitgelopen op epilepsie of waanzin’. Rulfo en Arreola waren spaarzame schrijvers. Beiden muntten uit door beknoptheid. Kort na de publicatie van Arreola’s eerste bundels loofde Julio Cortázar ‘de bijzondere verdichting’ van zijn beste verhalen. Maar wie op de korte baan koerst, moet zich telkens weer op gang trekken. Bij Rulfo was er één kader voor zijn verhalen: het Mexicaanse platteland. Bij Arreola heeft elk verhaal een andere plek, in Mexico of daarbuiten. ‘Ik ben iemand die steeds zijn biecht spreekt. Ik voer mezelf ten tonele,’ zei hij. Zijn eeuwige tegenspeelster is de Vrouw. Muze of Medusa? Zij fascineert de Man, die vervolgens gegarandeerd tegen een desillusie aanloopt: ‘De vrouw die ik liefhad is veranderd in een fantasma. Ik ben de plek waar het verschijnt.’ Parturient
4
montes combineert het thema van de bedrieglijke muze met dat van de kunstenaar die boven zichzelf uitstijgt, maar daar een hoogst bedenkelijke erkenning voor krijgt. Uitgevers vonden zijn boeken vaak niet ‘typisch Latijns-Amerikaans’ en niet ‘geëngageerd’ genoeg, en dus werden ze in ons taalgebied niet vertaald. Nu talrijke Latijns-Amerikaanse auteurs die destijds wel succes kenden naar de achtergrond zijn verdreven, is het de hoogste tijd dat deze schrijver van tijdeloze teksten, die al vertaald zijn in het Frans, Duits, Engels en onlangs in het Deens en het Chinees, eindelijk toegankelijk wordt voor de Nederlandstalige lezers. Guy Posson
5
DE RINOCEROS
Tien jaar lang heb ik slag geleverd met een rinoceros; ik ben de ex-echtgenote van rechter McBride. Tien jaar lang beschikte Joshua McBride met dwingende zelfzucht over mij. Ik heb zijn aanvallen van razernij ervaren, zijn kortstondige tederheid en, in de late nachtelijke uren, zijn opdringerige en plechtstatige geilheid. Ik heb aan de liefde verzaakt nog voor ik wist wat ze was, omdat Joshua me met juridische betogen aantoonde dat liefde niet meer was dan een verhaal om keukenmeiden te vermaken. Hij daarentegen bood me de bescherming van een eerbaar man aan. De bescherming van een eerbaar man is volgens Joshua de hoogste ambitie van elke vrouw. Tien jaar lang voerde ik een lijf-aan-lijfgevecht met de rinoceros, en mijn enige zegepraal bestond erin, hem naar de echtscheiding te drijven. Joshua is hertrouwd, maar dit keer heeft hij een foute keuze gemaakt. Hij zocht naar een tweede Elinor, maar vond zijn evenknie. Pamela is zachtmoedig en romantisch, maar kent het geheim om rinocerossen te bedwingen. Joshua McBride valt frontaal aan, maar kan niet snel keren. Als iemand onverhoeds achter hem gaat
7
staan, moet hij een halve draai maken om weer aan te vallen. Pamela lost zijn staart niet en stuurt hem van hot naar haar. Van al dat gedraai wordt de rechter moe; hij geeft toe en wordt week. Gaandeweg is hij trager en matter geworden in zijn razernij; zijn preken boeten aan geloofwaardigheid in, als die van een acteur die het noorden kwijt is. Zijn woede komt niet meer aan de oppervlakte. Hij lijkt op een ondergrondse vulkaan, met Pamela erbovenop gezeten, een en al glimlach. Bij Joshua ging ik de dieperik in; Pamela dobbert rond als een papieren scheepje in een waskom. Ze is de dochter van een bedachtzame en vegetarische dominee, die haar leerde hoe je ook tijgers in vegetarische en bedachtzame dieren kunt veranderen. Onlangs zag ik Joshua in de kerk zitten, devoot luisterend naar de zondagdienst. Hij oogt mager en terneergeslagen. Het ziet er naar uit dat Pamela’s fragiele handen zijn omvang gaandeweg hebben samengedrukt en zijn ruggengraat gekromd. Zijn bleke vegetariërsgezicht geeft hem een lichtjes ziekelijke aanblik. De bezoekers van het echtpaar McBride vertellen me verbazingwekkende verhalen. Ze hebben het over onbegrijpelijke maaltijden - lunches en middagmalen zonder rosbief; over hoe Joshua enorme kommen sla verorbert. Uiteraard leveren die gerechten hem niet de calorieën die zijn vroegere colères ten top dreven. Zijn favoriete gerechten zijn stelselmatig gewijzigd of afgeschaft door onvermurwbare en stugge kokkinnen.
8
Gouda kaas en gorgonzola parfumeren de eiken eetkamermeubelen niet meer met hun romige stank. Ze zijn vervangen door smaakloze vla en reukloze kaas, die Joshua, stom als een gestraft kind, naar binnen werkt. Immer onverstoorbaar en vriendelijke glimlachend duwt Pamela zijn half opgerookte havanna uit, rantsoeneert zijn pijptabak en perkt zijn whiskygebruik in. Dat komt mij ter ore. Ik stel me met plezier voor hoe dat eenzame stel zit te eten aan de lange, smalle eetkamertafel, onder het kille licht van de luchter. Onder het waakzame oog van de wijze Pamela slikt de gulzige Joshua met ingehouden woede zijn lichte lunch door. Maar het liefst verbeeld ik me hoe de rinoceros, op pantoffels, met de kamerjas over zijn vormeloze lijf, in het holst van de nacht schuchter en halsstarrig aanklopt aan een onvermurwbare deur.
9