Ervaring niet vereist rev.indd | Sander Pinkse Boekproductie | 24-07-13 / 14:26 | Pag. 1
Ervaring niet vereist
Ervaring niet vereist rev.indd | Sander Pinkse Boekproductie | 24-07-13 / 14:26 | Pag. 2
Ervaring niet vereist rev.indd | Sander Pinkse Boekproductie | 24-07-13 / 14:26 | Pag. 3
LĂŠonie Holtes
E RVARING
N IET VE RE I ST Nagelaten document. Een jonge psychologe over haar werk in een tbs-kliniek
Uitgeverij Podium Amsterdam
Ervaring niet vereist rev.indd | Sander Pinkse Boekproductie | 24-07-13 / 14:26 | Pag. 4
Deze uitgave is mede tot stand gekomen dankzij steun van het Fonds Bijzondere Journalistieke Projecten en Martin van Deyzen.
© 2013 Erven Léonie Holtes © 2013 Nawoord Tonie Mudde Omslagontwerp Rob Westendorp Foto omslag Getty Images/Corbis Foto auteur Merlijn Doomernik Typografie Sander Pinkse Boekproductie Verspreiding voor België: Elkedag Boeken, Antwerpen isbn 978 90 5759 239 3 www.uitgeverijpodium.nl
Ervaring niet vereist rev.indd | Sander Pinkse Boekproductie | 24-07-13 / 14:26 | Pag. 5
De namen van de personen en de locaties in dit boek zijn veranderd omwille van de privacy van de betrokkenen.
Ervaring niet vereist rev.indd | Sander Pinkse Boekproductie | 24-07-13 / 14:26 | Pag. 6
Ervaring niet vereist rev.indd | Sander Pinkse Boekproductie | 24-07-13 / 14:26 | Pag. 7
Inhoud
Proloog Gesloten deuren 9 1 Center Parcs 13 2 Sleutelbos 17 3 Omgekeerde wereld 32 4 Voor elk wat wils 46 5 De eerste indruk 59 6 Matras 76 7 Het nadeel van de twijfel 94 8 Worstcasescenario 111 9 Plakplaatjes 129 10 Good cop, bad cop 153 11 Afwijkend gedrag 177 12 Een box tissues 201 Nawoord Tonie Mudde: Léonie Holtes (1980–2011) 211 Noot van de uitgever 223
Ervaring niet vereist rev.indd | Sander Pinkse Boekproductie | 24-07-13 / 14:26 | Pag. 8
Ervaring niet vereist rev.indd | Sander Pinkse Boekproductie | 24-07-13 / 14:26 | Pag. 9
Proloog
Gesloten deuren
Anderhalf jaar lang werkte ik als psycholoog in een tbs-kliniek. Ik vertrok omdat ik niet anders kon. Het móést een keer fout gaan en dat gebeurde drie maanden na mijn vertrek. Ik las het in de krant. Weer een tbs’er tijdens verlof ontsnapt, ditmaal met zeer ernstige afloop. Binnen vierentwintig uur een gewelddadige overval en een verkrachting van een studente. Gepleegd door een tbs’er uit de kliniek waar ik gewerkt had. Vol ongeloof las ik zijn beschrijving. Toen volgende nieuwsberichten ook zijn voornaam vermeldden, was er geen twijfel meer mogelijk. Dit was een van mijn patiënten. Ik was niet de enige die ontdaan was. Heftige reacties in de media en politiek volgden met kniesloten, stroomstoten en bewakers met geweldsinstructie als punt van discussie. Terwijl iedereen om me heen gesterkt werd in zijn overtuiging dat het tbs-systeem niet werkte, werden mijn twijfels alsmaar groter. Er was iets anders dat niet klopte. Maar wát kon ik niet uitleggen. Ten eerste begreep ik zelf niet wat ik dacht. Ik had te lang in de rondte gedraaid en zelfs nu ik stilstond, bleef het me duizelen. Als ik anderen probeerde te vertellen wat ik had meegemaakt, doofde de interesse net zo snel als deze ontstaan was. En ten tweede, al had ik de juiste woorden, het beeld dat tbs bij de meeste mensen oproept was te sterk om te doorbreken. 9
Ervaring niet vereist rev.indd | Sander Pinkse Boekproductie | 24-07-13 / 14:26 | Pag. 10
Als iemand me had voorspeld dat ik twee jaar later een boek over tbs zou gaan schrijven, zou ik diegene vol ongeloof hebben aangestaard. Ik was net begonnen met een studie journalistiek, in de hoop mezelf beter te leren uiten en nieuwe verhalen en inzichten op te doen. Er waren tenslotte meer werelden te ontdekken dan de tbs. Toch bleef er iets knagen. De onophoudelijke stroom nieuwsberichten over de ontsnapte tbs’er wreven het schuldgevoel er diep in. Steeds kwam hetzelfde nieuws voorbij, steeds op dezelfde manier verwoord door de nieuwsgierige media waartoe ik zo graag wilde behoren en in stand gehouden door mijn voormalige beroepsgenoten die niet wilden praten. En ik keek toe, terwijl ik wist dat er nog iets heel anders speelde. Ik waagde een gokje. Een heel jaar lang verveelde ik mijn studiegenoten met semi-nieuwsberichten en achtergrondverhalen over de tbs om ‘de waarheid aan het licht te brengen’. Ik schrapte alle psychologische termen uit mijn systeem en onderwierp me aan de regels van de journalistiek. Ik koos een nieuwswaardige invalshoek, zocht officiële documenten en interviewde deskundigen. Mijn artikelen ráákten niet eens aan de waarheid. Aan het eind van mijn studie had ik nog één kans: de reportage. Als ik naast alle droge feiten ‘een kijkje achter de schermen’ kon geven, zou het de werkelijkheid meer evenaren. Maar ik botste tegen dezelfde obstakels als alle journalisten voor mij. Ondanks mijn achtergrond als psycholoog, mijn contacten in de tbs-kliniek en de intentie om een genuanceerd beeld te geven, kwam ik niet voorbij de voordeur. Voor meer informatie mocht ik me aanmelden voor de Nationale Open Dag. Nog twee dagen voor de deadline. Ik zag in hoe absurd de situatie was. Zelfs al mocht ik een dagje meelopen in een tbskliniek, ik zou als journalist nooit kunnen tonen wat ik al die tijd als psycholoog had meegemaakt. 10
Ervaring niet vereist rev.indd | Sander Pinkse Boekproductie | 24-07-13 / 14:26 | Pag. 11
Ik dacht terug aan het wat ongebruikelijke advies dat ik tijdens mijn eerste interview van een ervaren journalist kreeg: vertel júíst over de obstakels die je tegenkomt en verzin manieren om toch in beeld te brengen wat volgens de normale journalistieke methode niet kan. Op hoop van zegen gooide ik alles wat ik dat jaar geleerd had overboord en vertelde over de werkelijkheid zoals ik die had leren kennen. Geen schreeuwende koppen of scherpe quotes van deskundigen, maar een persoonlijk journalistiek verslag over anderhalf jaar verbazing. Ik vreesde het moment van beoordeling. De student die als eerste zijn reactie gaf vond mijn idee inderdaad belachelijk: wat ik deed was tegen de vormregels van de journalistieke reportage. Bovendien had ik het maximale aantal woorden overschreden. Ik kromp ineen. De volgende student had aan één zin genoeg: ‘Ik heb het in één adem uitgelezen.’ Deze mening werd plotseling breed gedeeld en na negentien keer te veel lof sprak mijn docent: ‘Al overschrijd je tien keer het maximaal aantal woorden, schrijf er desnoods een boek over, als je het mij maar laat lezen.’ Het verhaal houdt hier niet op. Een boek schrijven kwam in mijn stoutste dromen niet voor. Ik hoopte dat mijn ongebruikelijke reportage geschikt was voor de krant, als tegenwicht aan alle vluchtige nieuwsberichten. Aangezien ik nog nooit eerder een artikel had gepubliceerd, vroeg ik wederom advies aan de journalist die me tot deze manier van schrijven had geïnspireerd. In tegenstelling tot mijn verwachting bleek hij geen voorstander van publicatie. Althans niet in deze vorm. Ook hij opperde een boek. Buiten mijn weten om legde hij mijn reportage bij een uitgever op tafel en zo is het gekomen dat ik nu dit boek schrijf. Nu kan ik eindelijk vertellen wat er zich werkelijk in de tbs-kliniek waar ik werkte heeft afgespeeld, en wat de aanleiding voor mijn 11
Ervaring niet vereist rev.indd | Sander Pinkse Boekproductie | 24-07-13 / 14:26 | Pag. 12
vertrek was. Het is de enige manier om te laten zien wat er niet klopt aan de tbs-voorstelling die tot op de dag van vandaag in het nieuws herhaald wordt.
12
Ervaring niet vereist rev.indd | Sander Pinkse Boekproductie | 24-07-13 / 14:26 | Pag. 13
Hoofdstuk 1
Center Parcs
‘We hebben hier te maken met ernstig gestoorde mannen die zware delicten hebben gepleegd. Moordenaars, verkrachters, pedofielen, pyromanen... Zeker als jonge vrouw zullen ze je op de proef stellen. Weet je zéker dat je hier wilt werken?’ Het was geen langgekoesterde droom, werken in een tbs-kliniek. Min of meer toevallig was ik op dit sollicitatiegesprek terechtgekomen. Tijdens mijn studie had ik de cursus forensische psychologie gevolgd om de weinig verheffende reden dat ik het ‘wel spannend’ vond. Tot mijn schaamte moet ik bekennen dat ik dan aan die misdaadseries dacht waarin een peinzende, goedgeklede psycholoog op onnavolgbare wijze tot de oplossing van de misdaad komt. De cursus sprak tot mijn verbeelding met onderwerpen als daderprofilering, risicotaxatie en psychopathie. Over het laatste onderwerp schreef ik een scriptie en een stage ‘in die richting’ leek me ook wel wat. Maar waar? In de echte wereld bestonden er geen profilers, wel ‘forensisch gedragsdeskundigen’ in (jeugd)gevangenissen en tbs-klinieken. Laat ik klein beginnen, dacht ik, criminele jongeren zijn vast beter te hanteren dan de volwassenen. Het lot besloot anders. Nergens waren er stageplekken vrij, behalve in deze tbs-kliniek.
13
Ervaring niet vereist rev.indd | Sander Pinkse Boekproductie | 24-07-13 / 14:26 | Pag. 14
Ik had me goed voorbereid op het sollicitatiegesprek en kende de feiten over tbs uit mijn hoofd. Als een dader tijdens het plegen van een ernstig delict (waar minstens vier jaar gevangenisstraf op staat) een psychische stoornis had en daardoor de controle over zijn1 gedrag verloor, kon hij ontoerekeningsvatbaar of verminderd toerekeningsvatbaar worden verklaard. De rechter legt dan in plaats van (of naast) gevangenisstraf de tbsmaatregel op. De dader wordt vervolgens in een van de twaalf klinieken in Nederland behandeld, met het doel de stoornis te genezen en zo nieuwe delicten te voorkomen. Om te toetsen of de behandeling is aangeslagen, volgt begeleid, onbegeleid en tot slot proefverlof. Als de rechter vindt dat de tbs’er geen gevaar meer vormt voor de maatschappij, wordt hij vrijgelaten. Is het gevaar nog niet geweken, dan kan de tbs oneindig verlengd worden. Ik kon het zo opsommen, maar het bleven abstracte feiten. Ik bedoel, ik wist niet eens hoe een tbs-kliniek er vanbinnen uitzag. v
Bus 113. Volgens de routebeschrijving nog maar een kwartiertje rijden. Ik dacht altijd dat tbs-klinieken ver buiten de bewoonde wereld stonden, maar even voor de eindbestemming sjokken we nog door een ouderwets dorpje. Een banketbakker en een drogist, eengezinswoningen uit de jaren vijftig met witte kanten gordijntjes voor de ramen en aan de rand van het dorp een nieuwbouwwijk met twee-onder-een-kapwoningen, een speeltuin en een sportveld. Na een weiland met paarden de laatste halte. 1 Voor de leesbaarheid gebruik ik de mannelijke vorm, er zijn echter ook vrouwelijke tbs-patiĂŤnten.
14
Ervaring niet vereist rev.indd | Sander Pinkse Boekproductie | 24-07-13 / 14:26 | Pag. 15
De bus laat me achter in een totaal onbekende wereld. Het terrein van een psychiatrisch ziekenhuis. Kale bungalows, symmetrische parkeervakken en aangelegde wandelpaden langs de grasperkjes. Center Parcs, schiet me als eerste te binnen. De wegwijzers geven verschillende ‘dag- en activiteitencentra’ aan met namen die alleen medewerkers in de gezondheidszorg kunnen bedenken: Saffier, Amethist, Diamant en Smaragd. Onderaan de naam van de tbs-kliniek. Ik volg het grindpad, langs een zandbak en kinderopvang Pippeloentje. Ergens klopt hier iets niet, de trage passen van de mensen die me passeren. Een man zonder jas. Overal sigaretten. De stevige mevrouw op het bankje tegenover de bushalte: sigaret in haar hand. De breed lopende jongen met de capuchon van zijn trui over zijn leren jas: sigaret op zijn lip. En de man in overall, die me net voorbijliep, draaide een sjekkie. Ik voel me niet op mijn gemak. Voor het eerst zie ik psychiatrische patiënten in levenden lijve. Waarom dan al die stappen overslaan en meteen naar de tbs’ers? Psychisch gestoord én crimineel. Voor ik me kan bedenken doemt een bruine blokkendoos op. Groot in de breedte, slechts één verdieping hoog. Aan de zijkant opnieuw parkeervakken en vlak voor de ingang een fietsenstalling. Een blauwe bmw-motor dwars op het voetpad geparkeerd. Waar zijn de met prikkeldraad omrande hekken, sluizen en beveiligingscamera’s? Ik kan gewoon aanbellen bij de voordeur. Eén automatische klik en ik kan naar binnen. De portier zit achter beveiligd glas. Net zo’n loket als bij het postkantoor. ‘Ik kom voor het sollicitatiegesprek,’ zeg ik door de spreekgaatjes. Hij schuift een bak naar voren waarin ik mijn paspoort en telefoon moet leggen. Mijn tas kan ik opbergen in een van de kluisjes, waar ik een sleutel voor krijg. Daarna via de detectiepoort — geen alarm — naar de wachtkamer. 15
Ervaring niet vereist rev.indd | Sander Pinkse Boekproductie | 24-07-13 / 14:26 | Pag. 16
Kunststof stoelen en een tafel met bladen van de leesmap. De Libelle bestaat uit een abracadabra van letters. Honderden vragen spoken door mijn hoofd. Zullen ze mij nu ook observeren? Een verborgen camera om te kijken hoe ik me in onzekere situaties gedraag? Hoelang duurt het nog? Kan ik nog even naar het toilet? Klik. Een jonge man met een zwarte bril staat in de deuropening. Hij schudt vluchtig mijn hand en stelt zich voor als ‘Tom, psycholoog’. Ik volg hem door een lange gang. Glanzende vloeren, witte muren. Steriel. Grote ramen zonder tralies. Licht, veel licht. Niet de bedompte ruimte die ik had verwacht. Meer de sfeer van een ziekenhuis dan een gevangenis. Na de koffiemachine lopen we tegen een gesloten deur op. Tom pakt een kaartje uit zijn broekzak, houdt het tegen een elektronisch plaatje naast de deur en — klik — hij is open. In het eerste kantoor rechts zit een meneer in pak al op ons te wachten. v
In het uur dat volgde knikte ik ergens ‘ja’ op de vraag of ik zéker wist dat ik hier wilde werken. De meneer in pak, sectormanager — een van de hoogste bazen in de kliniek –, lachte en zou me bellen. Ik wist niet wat ik ervan moest denken. Op weg naar de bushalte keek ik nog eens achterom. Stel dat ik hier zou gaan werken... Een even verontrustende als opwindende gedachte. Maar ik had geen idee waar ik aan begon.
16