De evolutie van de mens
De mens ontstaat in Afrika tijdens de prehistorie en evolueert verder in de loop van de geschiedenis.
Wanneer zijn de eerste mensen ontstaan?
Wat is evolutie?
Wat weten we over de eerste mensen?
Proefversie@VANIN
OPDRACHT 1
EERSTE MENSACHTIGEN
AUSTRALOPITHEKEN
Kaartnr(s).
VROEGE HOMOHOMO SAPIENS
De mens is vrij jong in vergelijking met de leeftijd van de aarde
De mens leeft al vrij lang op aarde. Wetenschappers schatten dat de eerste mensachtigen 7 à 8 miljoen jaar geleden (m.j.g.) leefden. De eerste mensen zijn ongeveer 2,5 miljoen jaar geleden ontstaan. Toch is de mens vrij jong in vergelijking met de leeftijd van de aarde en veel andere levende wezens. Onze planeet ontstond zo’n 4,5miljard jaar geleden. Zo’n 250miljoen jaar geleden begon het tijdperk van de dinosaurussen. Een kleine 200 miljoen jaar later verdwenen zij. Dat was nog lang voor het ontstaan van de mens.
Bron 1 Heel oude voetsporen
Raadpleeg de tijdlijn. Van welke soort zijn de voetsporen? Markeer.
Australopithecus - vroege homo - homo sapiens
In Tanzania (Afrika) werden in versteend vulkanisch as voetsporen van een mensachtige ontdekt. De sporen zijn 3,66 miljoen jaar oud en de oudste tot nu toe gevonden.
Bron2 De geschiedenis van het heelal
‘(…) Stel het je voor: we brengen de geschiedenis van het heelal terug tot één jaar. Op 1 januari de oerknal, in maart de eerste sterrenstelsels, half augustus het ontstaan van de aarde.’ ‘Even wachten hoor. De oerknal vond ongeveer twaalf miljard jaar geleden plaats, zei jij, dus als je de geschiedenis van het heelal terugbrengt tot één jaar, komt één maand overeen met één miljard jaar.’ ‘Precies. Elke dag duurt dan ongeveer dertig miljoen jaar en een uur is 1,4 miljoen jaar.’ ‘De eerste zoogdieren ontstonden op 24 december rond de middag. Hoe zit dat dan met de dinosaurussen?’ ‘Reken maar uit. Dertig miljoen jaar is een dag, dus vijfenzestig miljoen jaar is iets meer dan twee dagen. De dinosaurussen verschenen dus in de nacht van 25 december en stierven uit in de nacht van 29 december. En op 31 december, om een uur of zes ’s avonds, leefde de gemeenschappelijke voorouder van mens en aap. Vijf minuten voor middernacht ontstond de homo sapiens en om 23 uur, 59 minuten en 35 seconden werd de laatste mammoet geveld.’
Bewerking uit: Govert Schilling, Wat was er voor de oerknal? ... en andere kwesties die het voorstellingsvermogen te boven gaan, 1995
Lees de bron en duid aan op de kalender. Je vindt de symbooltjes op het stickervel.
• de oerknal
• de eerste zoogdieren
• de eerste sterrenstelsels
Januari Februari
Proefversie@VANIN
• de dinosaurussen (begin tot einde)
• het ontstaan van de aarde
• de mens
April 181522291815221815222918152229 291623302916232916233029162330 31017243131017243101724313101724 4111825411182541118254111825 5121926512192651219265121926 6132027613202761320276132027 7142128714212871421287142128
Mei Juni Juli Augustus 18152229181522291815222918152229 29162330291623302916233029162330 3101724313101724310172431310172431 4111825411182541118254111825 5121926512192651219265121926 6132027613202761320276132027 7142128714212871421287142128
September Oktober November December 18152229181522291815222918152229 29162330291623302916233029162330 31017243101724313101724310172431 4111825411182541118254111825 5121926512192651219265121926 6132027613202761320276132027 7142128714212871421287142128
Wetenschappers zoeken naar sporen van de oudste mensen en mensachtigen
Lange tijd geloven mensen dat alle levensvormen op aarde zijn gekomen zoals ze er nog altijd uitzien. In de 19e eeuw ontwikkelen wetenschappers zoals de Brit Charles Darwin een nieuwe visie op de oorsprong van alle leven. Darwin stelde dat het leven het resultaat is van een lange evolutie Binnen elke soort zijn er kleine verschillen tussen individuen. De individuen die het best zijn aangepast aan hun omgeving zullen de meeste nakomelingen hebben en hun kenmerken doorgeven aan volgende generaties . De omstandigheden (o.a. het klimaat) waarin een dier of een plant leeft, kunnen grondig veranderen. Soorten die niet of onvoldoende zijn aangepast, verdwijnen vaak. Zo’n aanpassing gebeurt meestal wel heel geleidelijk. Alle levende wezens op aarde evolueren, ook de mens. De vraag is dus hoe onze voorouders er enkele miljoenen jaren geleden uitzagen. Om die vraag te beantwoorden, zoeken verschillende soorten wetenschappers, zoals bijvoorbeeld archeologen naar fossiele resten en andere sporen.
Duid het juiste antwoord aan. In deze les bedoelen we met evolutie: de geleidelijke groei van baby’s tot volwassen personen. de geleidelijke biologische verandering van planten en dieren doorheen de miljoenen jaren geschiedenis. de geleidelijke ontwikkeling van een pre-industriële tot een industriële samenleving.
Bron 3 Tijdgenoten over Charles Darwin (1)
Als een anonieme auteur, of iemand die enkel bekend staat als een amateur in de natuurwetenschap, deze verrassende theorie naar voren zou brengen, dat alle verschillende stammen van levende wezens die de aarde, de lucht en het water bevolken (…), zouden afstammen van vier of vijf voorouders, wiens nakomelingen, door kleine opeenvolgende gradaties van verschil doorheen de eeuwen, zouden zijn ontwikkeld in de enorme variatie die er bestaat tussen de ontelbare soorten die er nu zijn, dan zou het terecht zijn dat een drukbezet man vol ongeloof het ongelezen boek zou opzijleggen. Maar het geval is helemaal anders wanneer deze theorie wordt voorgesteld door C. Darwin, een man die hoog staat aangeschreven in de wereld van de natuurfilosofie, (…)
Uit: W.R. Church, ‘Bespreking van On the Origin of Species (1859) van Charles Darwin’, The Guardian, 8 februari 1860
The Guardian is een Britse krant die sinds 1821 tot op heden wordt uitgegeven.
Bron 4 Tijdgenoten over Charles Darwin (2)
Proefversie@VANIN
Het boek van C. Darwin is geen werk van wetenschappelijk onderzochte feiten om een theorie te bewijzen, maar het is, vooral, een vage en erg onlogische argumentering, gebaseerd op de onjuiste toepassing van gekende feiten, waarbij hij, in eerste instantie, probeert zijn onbewijsbare aannames te ondersteunen, (…) Als deze hypothese [evolutie] waar is, dan zijn christenen, voor meer dan tweeduizend jaar, de dupe geweest van monsterlijke leugens, - (…)
Uit: H.A. Dubois, in: American Quarterly Church Review and Ecclesiastical Register, 17 juli 1865 Het American Quarterly Church Review and Ecclesiastical Register was een christelijke publicatie die tussen 1848 en 1891 onder verschillende namen is uitgegeven en waarin theologische en religieuze zaken werden besproken.
a Werden de ideeën van Darwin door deze tijdgenoten als algemeen aanvaard beschouwd?
b Markeer in bron 3 hoe dit blijkt.
c Waarom vindt de auteur van bron 3 dat er moet geluisterd worden naar Darwin?
Proefversie@VANIN
d Wat is de voornaamste verklaring voor het standpunt van de auteur van bron 4, denk je?
OPDRACHT 5
Bron 5 Hoe ontstaan fossielen ?
1 Een mensachtige gaat dood.
2 Het lichaam vergaat en de botten raken verspreid.
3 De botten raken begraven na een vulkaanuitbarsting, een overstroming of iets dergelijks en er vindt fossilisatie plaats.
4 Een archeoloog vindt het fossiel. Hoe ouder het fossiel, hoe kleiner de kans dat het volledig bewaard is.
a Wat zijn fossielen?
b Waarom worden er dikwijls maar fragmenten van fossielen teruggevonden?
Proefversie@VANIN
OPDRACHT 6
c Fossielen hebben zoals alle bronnen voordelen en nadelen. Welke historische vragen kun je niet beantwoorden op basis van fossielen? Noteer hier één voorbeeld.
d Wat zoeken archeologen nog in de bodem om hun kennis over de eerste mensen op te bouwen, denk je?
De stamboom van de mens is eerder een warrige struik
Het is een hele puzzel om de juiste stamboom van de mensachtigen en mensen op te stellen. De moeilijkheid is dat verschillende soorten tegelijkertijd voorkwamen en dat heel wat soorten uitstierven (= doodlopende takken in de stamboom). Hieronder vind je de grote lijnen van de evolutie van onze voorouders
Wat maakt van een mens een mens?
We gaan hier dieper in op de ontwikkelingsfasen van de mens. Maar wat maakt van een mens een mens?
Een mensachtige loopt rechtop. (Chimpansees, gorilla’s, de mens en enkele uitgestorven soorten zoals de australopithecus zijn mensachtigen.)
Een mens loopt rechtop, heeft voldoende hersenen en vervaardigt werktuigen. (De huidige mens, de homo sapiens, is de enige overlevende mensensoort.)
a Waarom wordt taal niet gebruikt als kenmerk om de mens te onderscheiden, denk je?
b Bekijk bron 7. Welke apen zijn het dichtst verwant met de mens?
c Wanneer leefde hun laatste gemeenschappelijke voorouder?
a Lees bron 6 en bekijk de illustraties op de volgende bladzijden.
Bron 6 Weetjes
Wetenschappers hebben lang gedacht dat de overgang naar rechtop lopen een gevolg was van een klimaatsverandering die het evenaarswoud veranderde in open grassavanne, ongeveer 3tot 2miljoen jaar geleden. Nu weten we dat het proces al veel vroeger is ingezet. De eerste mensachtigen die rechtop liepen, deden dat in de bomen, terwijl ze zich met hun handen vasthielden aan hogere takken. Als je rechtop loopt, kun je ook dingen dragen. Dat is een belangrijk voordeel. De australopitheken waren al heel goed aangepast aan het rechtop lopen, maar ze konden ook nog heel goed in de bomen klimmen. Homo erectus is volledig aangepast: mensen zijn heel efficiënte stappers. We kunnen dat heel lang volhouden, omdat het weinig energie van ons vraagt.
Vanaf homo erectus groeien de hersenen en worden de mensen slimmer en creatiever. Een mijlpaal in die evolutie is het gebruik en de controle van vuur. Homo erectus deed dat al minstens 1,5 miljoen jaar geleden. Grote hersenen verbruiken veel energie, die haalde homo erectus uit zijn vleesrijk dieet. Neanderthalers en homo sapiens konden zich dankzij hun nog grotere hersenen nog meer aanpassen aan veranderingen in hun omgeving. Ze verkenden nieuwe gebieden, vervaardigden steeds betere werktuigen en schakelden, ongeveer 200000 jaar geleden over van gebarentaal op gesproken taal.
Homo erectus had een donkere huid , die hem bescherming bood tegen uv-stralen. Bij de neanderthaler en bij homo sapiens was er heel wat variatie in de huids- en haarkleur. De heel bleke huid van Europeanen is echter pas 6000jaar geleden ontstaan met de invoering van de landbouw. Dat komt omdat mensen die leven van landbouw een tekort hebben aan vitamineD. Een jager-verzamelaar haalt voldoende vitamineD uit zijn vleesrijk dieet. Een landbouwer eet veel minder vlees en moet daarom extra vitamineD halen uit zonlicht. Zo kregen mensen met een blekere huid een evolutionair voordeel in gebieden waar er minder zon is. Mensen met een donkere huid moeten immers veel langer in de zon zitten om een zelfde hoeveelheid vitamineD aan te maken.
Naar: D. Adriaens, In het spoor van de mens, een evolutionaire zoektocht naar onze voorouders, 2023 Dominique Adriaens is professor aan de vakgroep Biologie van de Universiteit Gent en gespecialiseerd in de evolutie van gewervelde dieren.
b Vergelijk de verschillende mensensoorten met elkaar. Je merkt dat het uiterlijk van onze voorouders sterk is geëvolueerd. We bestuderen een aantal uiterlijke kenmerken. Bekijk elke mensensoort aandachtig. Wat verandert er? Markeer het telkens in de tabel.
Oogkas lichterzwaarder
Gebit en kin meer vooruitstekendminder vooruitstekend
Voorhoofd hogerlager
Schedeldak afgeplatrond
Proefversie@VANIN
Hoeveelheid hersenen mindermeer
Lichaamsbeharing mindermeer
Verhouding armen-benen armen worden korterarmen worden langer
Lichaamslengte groterkleiner
Bron
0 mj - 2 mj - 4 mj - 6 mj - 8 mj
Chimpansee
Homo neanderthaler (uitgestorven)
?? tot 40 000 jaar geleden
Het is onzeker wanneer de evolutielijn van de neanderthaler zich afsplitste van die van de mens.
De schattingen lopen uiteen van 800000 tot 315000 jaar geleden. er an en
Proefversie@VANIN
MENSACHTIGEN
Bonobo
Australopithecus, ‘zuidelijke aap’ 3,7 tot 2,4 miljoen jaar geleden
Proefversie@VANIN
Homo sapiens, ‘wetende mens’ ca. 315 000 jaar geleden tot nu
Homo erectus, ‘rechtopstaande mens’ 1,9 miljoen tot 100 000 jaar geleden
Ho
Proefversie@VANIN
Omdat de oudste resten van moderne mensen steeds werden gevonden in Oost-Afrika gingen wetenschappers ervan uit dat de moderne mens daar ook ontstaan moest zijn en zich van daaruit had verspreid. Na lang onderzoek werd in 2017 bekend gemaakt dat resten (ca. 315 000 jaar oud), gevonden in Marokko in de jaren 1960, van een vroege homo sapiens waren. Is de moderne mens dan daar ontstaan? Heeft de mens zich van daaruit over de wereld verspreid? De discussie daarover is nog niet gesloten!
a Uit welk continent komen de eerste mensen?
b In welk continent arriveert de mens het eerst?
c Wat was de belangrijkste reden waarom de moderne mens zich langzaam heeft verspreid over de wereld?
Wat je na deze les moet kennen en kunnen:
KENNEN
1 het begrip ‘evolutie’ uitleggen
2 de begrippen ‘archeoloog’, ‘fossiel’, ‘mens’ en ‘mensachtige’ uitleggen
3 de twee belangrijkste bronnen vo or onze kennis over de prehistorische mens opnoemen
4 het onderscheid tussen mensen en mensachtigen met drie kenmerken aantonen
5 de namen van de voorlopers van de huidige mens opnoemen
6 de evolutie van de uiterlijke kenmerken van onze voorouders beschrijven
7 het continent waar de mens is ontstaan, noemen
KUNNEN
1 inzien dat de mens vrij jong is in vergelijking met de leeftijd van de aarde
2 de voorlopers van de huidige mens in chronologische volgorde plaatsen
3 de beperkingen van de beschikbare bronnen over de prehistorische mens uitleggen
4 aan de hand van afbeeldingen twee uiterlijke kenmerken van onze voorouders opnoemen
5 informatie uit historische kaarten halen
Een aantal onderdeeltjes van ‘kennen’ en ‘kunnen’ kun je op iDiddit verder inoefenen. Als je denkt dat je een onderdeeltje kent of kunt, zet je daar een kruisje voor.
De evolutie van de mens
Proefversie@VANIN
1 De mens is vrij jong in vergelijking met de leeftijd van de aarde
Miljoen jaar geleden
4 540 Ontstaan van de aarde
63 Uitsterven van de reuzenreptielen
8 à 7 De eerste mensachtigen
2,5 De eerste homo-soorten
2 Wetenschappers zoeken naar sporen van de oudste mensen en mensachtigen
Alle levende wezens op aarde evolueren.
We beschikken over twee informatiebronnen over de eerste mensen:
• overblijfselen van mensen (bv. beenderen),
• sporen van menselijke handelingen (bv. werktuigen).
3 De stamboom van de mens is eerder een warrige struik
Een mens onderscheidt zich door drie kenmerken:
• voldoende hersenen,
• rechtop lopen,
• werktuigen vervaardigen.
Verschillende mensensoorten kwamen tegelijkertijd voor, heel wat soorten stierven uit.
De ontwikkelingsfasen van de mens:
• Mensachtigen Australopithecus (= zuidelijke mensachtige)
• Mensen Homo erectus (= rechtopstaande mens)
Homo neanderthaler
Homo sapiens (= wetende mens)
Een vaste verblijfplaats en de landbouw veranderen de samenleving
Het is een mythe dat mensen in de prehistorie alleen in kleine groepen jagersverzamelaars leefden. Al lang voor de uitvinding van de landbouw bestaan er georganiseerde samenlevingen. Maar met de komst van de landbouw na de laatste ijstijd vestigen steeds meer mensen zich op een vaste plaats.
Waarom vestigen mensen zich op een vaste plaats? Waar vind je die eerste nederzettingen? Welke veranderingen brengt dat mee voor de samenleving?
Het begin van de landbouw
Proefversie@VANIN
Kaartnr(s).
Situeer deze uitspraak in de tijd, de ruimte en het domein: ‘De landbouw ontstaat 10 000 jaar v.C. in de Vruchtbare Sikkel.’ Gebruik de stickers.
Tijd:
Ruimte: Domein:
Noteer op de tijdlijn: ‘ nomadische samenleving ’, ‘ sedentaire samenleving ’. TIP Raadpleeg de woordenlijst.
Vruchtbare Sikkel
Zuidoost-Europa
China Amazonewoud
Midden-Amerika
PapoeaNieuw-Guinea
ZuidoostAzië
Zwervende mensen blijven steeds meer op een vaste plaats
Ongeveer 12 000 jaar geleden komt er een einde aan de laatste ijstijd. Er ontstaan vruchtbare gebieden waar mensen blijven wonen. Steeds meer mensen doen aan landbouw en worden sedentair
Waarom leven de mensen tot 12 000 jaar geleden als nomaden? TIP Denk terug aan de vorige lessen of lees het verhaal van Rama en Austra op p. XX-XX.
Proefversie@VANIN
Geleidelijk aan vestigen de mensen zich op een vaste plaats. Waar, wanneer en waarom gebeurt dat? Rangschik deze gebeurtenissen chronologisch
Kleine groepen mensen blijven in de vruchtbare gebieden wonen. Ze moeten niet langer rondzwerven om voldoende voedsel te vinden.
Het verhaal begint met een klimaatverandering. Ongeveer 12 000 jaar geleden komt er een einde aan de laatste ijstijd.
Steeds meer mensen doen aan landbouw en worden sedentair.
IJsvlakten smelten en aan de kusten en de rivieren wordt heel wat land overspoeld. Daardoor ontstaan veel meer vruchtbare gronden.
Zoals bijvoorbeeld in bepaalde gebieden van het Nabije Oosten (Zuidwest-Azië). Er is daar bijgevolg een overvloedige wilde plantengroei.
Bron 1 De Vruchtbare Sikkel, 10 000-6000 v.C.
4
Markeer telkens het juiste antwoord.
a Welke vorm heeft het vruchtbare gebied?
cirkel – ovaal – sikkel – vierkant
b De mensen in de Vruchtbare Sikkel eten … alleen planten – planten en dieren – alleen dieren.
c Welke vier hedendaagse landen liggen in de Vruchtbare Sikkel? Gebruik daarvoor de wereldkaart achteraan in je leerwerkboek.
Turkije – Groenland – Marokko – Rusland – Syrië – Iran – Irak – Vlaanderen
De mens ontdekt de landbouw en de veeteelt in de Vruchtbare Sikkel
12 000 jaar geleden beginnen de mensen ter plaatse de vruchtbare gronden te bewerken: zij zaaien en oogsten zelf granen. Dat is het begin van de landbouw
Bron 2 De groei van de wereldbevolking
Proefversie@VANIN
Naar: E.Deevey
Naar E. Deevey, The Human population, 1960 Edward Deevey publiceerde deze bevolkingscijfers in het tijdschrift Scientific American. Hij gaf zelf toe dat het ruwe schattingen waren, maar ze worden tot vandaag grotendeels geaccepteerd.
a Hoeveel mensen leven er omstreeks 8000 v.C., omstreeks 5000 v.C. en omstreeks 3000 v.C.? Markeer.
8000 v.C.:5 miljoen6 miljoen10 miljoen
5000 v.C.:40 miljoen50 miljoen60 miljoen
3000 v.C.:50 miljoen75 miljoen100 miljoen
b Hoe zou je die opmerkelijke stijging kunnen uitleggen? Markeer de vier juiste antwoorden. gunstiger klimaatbeter voedselbetere geneeskunde betere hygiënebetere landbouw en veeteeltminder voorbehoedsmiddelen
c Welk dubbel verband is er tussen landbouwproductie en bevolkingsgroei? Markeer het juiste antwoord.
Hoe meer landbouwproductie er is, hoe meer bevolkingsgroei noodzakelijk / mogelijk is.
Hoe groter de bevolkingsgroei is, hoe meer landbouwproductie noodzakelijk / mogelijk is.
a In welk gedeelte van Europa raakt de landbouw voor het eerst bekend? Kies uit: Noord-Europa, West-Europa, Zuidwest-Europa, Zuidoost-Europa, Oost-Europa.
Bron 3 De verspreiding van de landbouw in Europa
Noordzee
Atlantische Oceaan
vroege nederzettingen van landbouwers late nederzettingen van jagers/verzamelaars
Bron 4 De verspreiding van de landbouw en de domesticatie
Oostzee
Proefversie@VANIN
Middellandse Zee
b In welke werelddelen was er al landbouw voor 5000 v.C.?
c Vul in: oorzaak of gevolg.
De bevolkingsgroei betekent meer monden om te vullen.
Men gaat op zoek naar nog meer vruchtbare gronden.
d Welk dier wordt in Europa en China gedomesticeerd?
ZwarteZee
Bron 5 Domesticatie
Dier
DatumPlaats
Hond15 000 v.C.* Europa? China?
Geit10 000 v.C.Iran
Schaap8000 v.C.Azië, Midden-Oosten
Varken13 000 v.C.Midden-Oosten
Koe8000 v.C.Indië, Midden-Oosten
Kat7000 v.C.Middellandse Zee
Kip6000 v.C.Zuidoost-Azië
Cavia5000 v.C.Zuid-Amerika
Ezel5000 v.C.Egypte
Paard4000 v.C.Oost-Europa
Lama4000 v.C.Zuid-Amerika
Rotsduif3000 v.C.Egypte, Middellandse Zee
Kameel2500 v.C.Centraal-Azië
* Sommige overblijfselen lijken erop te wijzen dat er 33 000 jaar geleden al hondachtigen bij de mens leefden.
Een gedomesticeerd dier plant zich voort in gevangenschap, is gemakkelijk te voeden, groeit snel op, is gewend aan mensen en is niet agressief tegenover hen.
a Zoek in de lijst de drie dieren die het eerst werden gedomesticeerd.
Proefversie@VANIN
b Kun je verklaren waarom de hond het oudste huisdier is?
TIP De hond werd gedomesticeerd vóór het ontstaan van de landbouw.
OPDRACHT 7
De samenleving verandert
Steeds meer mensen blijven in de vruchtbare gebieden op een vaste plaats wonen. Ze geven hun nomadenbestaan op en worden sedentair . In plaats van rond te trekken op zoek naar voedsel, beginnen ze aan landbouw te doen en domesticeren ze dieren . Het leven van die mensen verandert. We noemen dat de agrarische of neolithische (r)evolutie . Soms lees je dat mensen voor die tijd alleen maar in kleine groepen jagers-verzamelaars leefden. Dat is een verkeerd beeld van het verleden. Ook voor de uitvinding van de landbouw bestaan er al georganiseerde samenlevingen.
Verbind de begrippen met de juiste omschrijving.
Evolutie
Revolutie
Sedentair worden
Domesticeren
OPDRACHT 8
Proefversie@VANIN
Op een vaste plaats blijven wonen
Wilde dieren tot huisdier maken
In sommige gebieden, zoals in Noordwest-Europa, gebeurt de overgang snel.
In sommige gebieden, zoals in de Vruchtbare Sikkel, gebeurt de overgang geleidelijk.
Vul de mindmap over de gevolgen van de sedentarisatie aan met deze woorden: houten sikkels met ingezette scherpe steentjes / stevige lemen hutten / maalstenen / houten graaf- en plantstokken.
Voorraden
Bevolkingsgroei
SEDENTAIR
Nieuwe beroepen en taken
Werktuigen
Woningen
Hoe kunnen archeologen oude dingen zo nauwkeurig dateren?
Er zijn vandaag verschillende methoden om de ouderdom van een voorwerp te bepalen. De eerste doorbraak in het onderzoek kwam er pas rond het jaar 1950. Toen kwam een Amerikaanse wetenschapper op het briljante idee dat alle overblijfselen van planten en dieren een precieze klok in zich dragen, namelijk radioactieve koolstofdeeltjes: C-14. Het systeem kun je vergelijken met dat van een batterij.
Proefversie@VANIN
Rond de aarde zit een laagje ‘lucht’, de atmosfeer. De atmosfeer bestaat uit gassen zoals zuurstof en stikstof. Zonder die gassen zou het leven op aarde niet mogelijk zijn. Net zoals vaste stoffen en vloeistoffen, bestaan gassen uit zeer kleine deeltjes die wetenschappers atomen noemen. De stralen van de zon, maar ook andere stralen uit de ruimte, komen door de atmosfeer naar het aardoppervlak. Wanneer stralen uit de ruimte met de gasatomen botsen, kunnen ze samensmelten. Zo ontstaan in de atmosfeer na een tijdje nieuwe gassen, zoals bijvoorbeeld koolzuurgas. Dat gas ken je ongetwijfeld van de bubbels in frisdrank. In koolzuurgas zit een stof die wetenschappers koolstof-14 of C-14 noemen.
Planten nemen die stof uit de lucht op. Vermits dieren en mensen ook planten eten, komt C-14 ook in hun lichaam terecht. Een kenmerk van radioactieve deeltjes is dat ze aan een constante snelheid verdwijnen. C-14 kun je het best vergelijken met een batterij. De batterij loopt stilaan leeg, maar door telkens opnieuw te eten, blijft het C-14-batterijtje van mensen en dieren vol. Wanneer een plant, dier of mens sterft, bevat die een bepaalde hoeveelheid C-14. Omdat de ‘batterij’ daarna niet meer wordt ‘opgeladen’, loopt ze stilaan leeg. Het gaat een aardig stuk trager dan bij een echte batterij. Pas na 5730 jaar is ze halfleeg. Wanneer archeologen dierlijke, plantaardige of menselijke overblijfselen vinden, meten ze hoeveel C-14 er nog in zit. Om de ouderdom te bepalen, controleren ze m.a.w. hoe ver het C-14-batterijtje is leeggelopen.
Wat je na deze les moet kennen en kunnen:
KENNEN
1 de begrippen ‘nomadische samenleving’, ‘sedentaire samenleving’, ‘evolutie’, ‘revolutie’ en ‘neolithische of agrarische (r)evolutie’ verklaren
2 de begrippen ‘nomade’ en ‘domesticatie’ verklaren
3 uitleggen waarom sommige mensen op een vaste plaats blijven wonen
4 het ontstaan van ‘echte’ landbouw b eschrijven
5 het nut van huisdieren voor de mens uitleggen
6 de verandering van de samenleving uitleggen
KUNNEN
1 het proces van nomadisch tot sedentair b estaan chronologisch rangschikken
2 de Vruchtbare Sikkel op een kaart aanduiden
3 een historische kaart met een hedendaagse kaart vergelijken
4 een oorzaak en een gevolg van de b evolkingsgroei geven
5 een mindmap over de gevolgen van sedentarisatie aanvullen
Een aantal onderdeeltjes van ‘kennen’ en ‘kunnen’ kun je op iDiddit verder inoefenen. Als je denkt dat je een onderdeeltje kent of kunt, zet je daar een kruisje voor.
Een vaste verblijfplaats en de landbouw veranderen de samenleving
Proefversie@VANIN
1 Zwervende mensen blijven steeds meer op een vaste plaats
Wanneer? Ca. 10 000 v.C. (= het einde van de laatste ijstijd)
Waar voor het eerst? In de Vruchtbare Sikkel
2 De mens ontdekt de landbouw en de veeteelt in de Vruchtbare Sikkel
De mens ontdekt de evolutie landbouw van zaad tot plant.
De mens domesticeert dieren. veeteelt
Aanvankelijk aanvulling bij:
• jacht
• visvangst
Verbeterde voedselvoorziening leidt tot bevolkingsgroei.
Nood aan:
Oplossing:
• meer voedsel
• meer vruchtbare gronden
• uitwijken naar andere streken
De overgang van een nomadische naar een sedentaire samenleving noemen we de neolithische of agrarische (r)evolutie
3 De samenleving verandert
• Betere woningen
• Nieuwe werktuigen
• Nieuwe beroepen en taken
• Ook voor de uitvinding van de landbouw bestaan er al georganiseerde samenlevingen.
De bronnen van de geschiedenis
Hoe geraakt een geschiedkundige aan zijn kennis over het verleden?
Hij leeft immers in het heden. Een geschiedkundige raadpleegt allerlei bronnen. Die geven informatie over het verleden en vertellen hem wat er is gebeurd.
Welke soorten bronnen zijn er?
Waar kun je ze vinden?
Kaartnr(s).
Bronnen kun je indelen in verschillende groepen
Bronnen geven informatie over het verleden: ze zijn de basis van onze historische kennis. Ze worden op drie manieren in groepen ingedeeld. Ten eerste maken we een onderscheid tussen ‘ historische bronnen ’ en ‘ historische werken ’. Historische bronnen zijn voorwerpen uit het verleden en getuigenissen over het verleden. Historische werken zijn het resultaat van een wetenschappelijk onderzoek na de feiten, met behulp van bronnen en andere werken.
Ten tweede maken we een onderscheid tussen ‘ primaire ’ en ‘ secundaire ’ bronnen.
Primaire bronnen dateren uit de tijd zelf. Secundaire bronnen zijn later gemaakt.
Ten derde maken we een onderscheid tussen ‘geschreven’ en ‘ongeschreven’ bronnen. Ongeschreven bronnen worden verder verdeeld in mondelinge en materiële bronnen.
In welke categorieën horen deze bronnen? Markeer het goede antwoord.
Bron 1 De kaart met prehistorische vindplaatsen in België
Historische bron / historisch werk
Primaire bron / secundaire bron
Geschreven bron / ongeschreven bron
Sumerië
Egypte + Indië
Het ontstaan van het schrift
China
onze gewestenRusland
Australië
2
OPDRACHT 2
Bron 2 Afgietsels van de beenderresten in Spy
Historische bron / historisch werk
Primaire bron / secundaire bron
Geschreven bron / ongeschreven bron
Bron 3 36 000 jaar oude beenderresten gevonden in Spy
Historische bron / historisch werk
Primaire bron / secundaire bron
Geschreven bron / ongeschreven bron
Schedel van een neanderthaler, 36000 jaar oud, ontdekt in 1886 in Spy
Bron 4 Een krantenartikel uit 1886 over de beenderresten in Spy
Historische bron / historisch werk
Primaire bron / secundaire bron
Geschreven bron / ongeschreven bron
Bron 5 De Britse munt uitgegeven ter ere van Charles Darwin
Historische bron / historisch werk
Primaire bron / secundaire bron
Geschreven bron / ongeschreven bron
Proefversie@VANIN
Britse munt uitgegeven in 2009 ter ere van de 150e verjaardag van de evolutieleer
De prehistorie en het schrift
Sommige volkeren en samenlevingen hebben nooit of pas erg laat een schrift gebruikt en dus geen geschreven bronnen gemaakt. Zolang een gebied of volk geen schrift gebruikt, bevindt het zich in de prehistorie of voorgeschiedenis. Dat wil niet zeggen dat het daarom per definitie om primitieve samenlevingen gaat. Van het ogenblik dat volkeren een schrift hebben, begint voor hen de geschiedenis. Het ontstaan van het schrift gebeurt niet overal op hetzelfde tijdstip.
De prehistorie eindigt dus niet overal op hetzelfde moment (zie de tijdlijn).
JuistOnjuist
De prehistorie eindigt overal ter wereld op hetzelfde moment: ca. 3500 v.C.
In onze gewesten duurt de prehistorie meer dan 3000 jaar langer dan in Egypte.
In Australië eindigt de prehistorie pas ca. 1788 v.C.
Een volk leeft in de prehistorie tot het zelf een schrift gebruikt.
OPDRACHT 3
De bronnen in een handboek zijn dikwijls bewerkt
De historische bronnen die in de lessen gebruikt worden, zijn dikwijls bewerkt . Dat betekent dat ze niet gelijk zijn aan de originele bron. Meestal wordt er ook een titel toegevoegd. Het is belangrijk dat je hier oog voor hebt, omdat die ingrepen de betekenis van de bron beïnvloeden.
Wat betekenen de volgende vermeldingen bij bronnen? Teken een pijl.
Vertaald
‘Naar…’
Een aantal onderdeeltjes van ‘kennen’ en ‘kunnen’ kun je op iDiddit verder inoefenen. Als je denkt dat je een onderdeeltje kent of kunt, zet je daar een kruisje voor. Proefversie@VANIN
Het is geen letterlijke weergave van de originele tekst.
Een materiële bron wordt niet in zijn geheel getoond. (…) of …
De originele bron is in een andere taal.
Detail Er is op die plaats in de originele bron geknipt.
Wat je na deze les moet kennen en kunnen:
KENNEN
1 uitleggen wat bronnen zijn
2 de begrippen ‘historische bronnen’, ‘historische werken’, ‘primaire bronnen’, ‘secundaire bronnen’, ‘geschreven bronnen’ en ‘ongeschreven bronnen’ uitleggen
3 het onderscheid tussen prehistorie en geschiedenis verklaren
KUNNEN
1 een reeks bronnen volgens soort sor teren
2 aantonen hoe een historische bron b ewerkt is
De bronnen van de geschiedenis
1 Bronnen kun je indelen in verschillende groepen
Bronnen
geven informatie over het verleden
Verschillende soorten bronnen
Historische bron Historisch werk voorwerp uit het verleden of resultaat van wetenschappelijk getuigenis over het verleden onderzoek
Primaire bron Secundaire bron dateert uit de tijd zelf is later, in een andere tijd gemaakt
Geschreven bron Ongeschreven bron mondelinge materiële
2 De prehistorie en het schrift
PREHISTORIE
Proefversie@VANIN
GESCHIEDENIS
schrift
3 De bronnen in een handboek zijn dikwijls bewerkt
De originele bronnen worden dikwijls … - vertaald, - ingekort, - in andere woorden verteld, - niet volledig getoond.
BRONNEN
Onderzoek 2: de dood van Toetanchamon
Je hebt in de vorige lessen al kennis gemaakt met farao Toetanchamon. In 1322 v.C. is de farao op 19-jarige leeftijd gestorven. Hij wordt dan ook snel vergeten, tot in 1922 zijn graf wordt ontdekt. Sindsdien is hij wereldberoemd.
In deze opdracht onderzoek je hoe het wetenschappelijk onderzoek naar de dood van Toetanchamon is verlopen. Wat weten we over de dood van Toetanchamon? Hoe is het wetenschappelijk onderzoek naar de dood van de jonge farao verlopen?
Proefversie@VANIN
Bestudeer de onderstaande bronnen en los de vragen op.
Bron 1 Het graf van Toetanchamon
Op 4 november 1922 ontdekt archeoloog Howard Carter het graf van farao Toetanchamon in de Vallei der Koningen in Luxor. Voor het eerst betreden archeologen een ongeschonden Egyptisch koningsgraf. De vondst is tot op vandaag absoluut uniek. De jonge farao wordt op slag wereldberoemd. Op deze foto uit het Archief van The New York Times, zie je Howard Carter bij de sarcofaag van Toetanchamon in 1923. De ontdekking vergroot onze kennis over de cultuur van het Oude Egypte, maar roept meteen ook nieuwe vragen op. Iedereen wil weten waarom deze farao maar 18 of 19 jaar is geworden.
De Vallei der Koningen, Luxor Het graf van Toetanchamon bevindt zich rechts tegenover de ingang centraal op de foto.
1922
Howard Carter ontdekt de grafkamer
1968
Onderzoek toont aan dat de farao vermoord is
Nieuw onderzoek
Genetisch onderzoek
DNAanalyse
Kaartnr(s).
Bron 2 De grafkamer van Toetanchamon
De tombe van Toetanchamon is een van de meest bezochte sites in Egypte. Tussen 2009 en 2019 is de grafkamer volledig gerestaureerd. De foto toont de west- en noordwand en de sarcofaag met de mummie.
Bron 3 Wetenschappers proberen het mysterie te ontrafelen
1926 De mummie wordt grondiger onderzocht, maar dat onderzoek levert geen antwoorden.
1968 Röntgenfoto’s van de schedel laten een bloeduitstorting zien en een losse botsplinter. Voor de onderzoekers is het duidelijk dat Toetanchamon met een slag op zijn achterhoofd werd vermoord. De moord past ook bij andere informatie die de geschiedkundigen hebben. Ze weten dat de vader van Toetanchamon, farao Achnaton, veel vijanden had gemaakt met politieke en godsdienstige hervormingen. Alles lijkt te kloppen.
2006 Röntgenscans tonen dat de bloeduitstorting gestolde balsem vloeistof is en dat de schedel pas na de dood van de farao werd beschadigd. De scans tonen wel een dijbeenbreuk. De Egyptische radioloog Ashraf Selim vermoedt dat de wonde een dodelijke infectie heeft veroorzaakt. Maar andere specialisten betwijfelen dat.
2010 DNA-analyse toont aan dat Toetanchamon aan malaria leed.
2018 Uitgebreid DNA-onderzoek op 16 koninklijke mummies, o.l.v. Zahi Hawass, toont aan dat de farao leed aan allerlei erfelijke ziekten. Het team besluit dat de farao is gestorven door de combinatie van een zwakke gezondheid, malaria en een dijbeenbreuk.
Bron 4 Krantenartikel
Proefversie@VANIN
LONDEN/KAIRO - Na meer dan drieduizend jaar zou eindelijk de doodsoorzaak van de jonge Egyptische farao Toetanchamon bekend zijn. Volgens de Britse kwaliteitskrant The Guardian kwam een internationaal onderzoeksteam onder leiding van de Egyptische radioloog
Ashraf Selim tot de bevinding dat alles terug te voeren is tot de val van een paard, met een gecompliceerde breuk als gevolg. […]
Uit: Toetanchamon stierf na val van paard, Het Nieuwsblad, 28 november 2006
Bron 5 Artikel
[…] ‘Iedereen dacht lange tijd dat hij vermoord was. Er zijn grootse films over gemaakt en boeken over geschreven, maar nu is de zaak gesloten’, aldus de hoofdarcheoloog van Egypte, Zahi Hawass. De studie is een mijlpaal omdat de Egyptische overheid voor het eerst toestond om genetisch onderzoek uit te voeren op de koninklijke mummies. Het is het startschot voor een nieuw onderzoeksveld: moleculaire egyptologie. ‘Een nieuw tijdperk’, meent Hawass.
Uit: Toetanchamon. Man achter het masker, Wetenschap in Beeld, 4 december 2018
Zahi Hawass onderzoekt het lichaam van Toetanchamon, 2008
Wat je na dit onderzoek moet kunnen:
KUNNEN
1 een historische vraag identificeren
2 bronnen volgens soort sorteren
3 informatie uit bronnen afleiden
4 aantonen hoe een historische bron
b ewerkt is
5 de bruikbaarheid van een bron b eoordelen in functie van een historische vraag
6 aan de hand van vragen de b etrouwbaarheid van een bron beoordelen in functie van een historische vraag
7 het onderscheid tussen het verleden en de geschiedenis aantonen
Proefversie@VANIN
Een aantal onderdelen van ‘kunnen’ kun je op iDiddit verder inoefenen. Als je denkt dat je een onderdeeltje kunt, zet je daar een kruisje voor.
OPDRACHT 1 Naam: Klas: Nr.: Score:
a Zijn deze vragen historische vragen? Rangschik de nummers in het venndiagram.
JA NEE TWIJFEL
1 Hoe stierf Toetanchamon?
2 In welk werelddeel ligt Egypte?
3 Met welke techniek kunnen erfelijke ziekten worden opgespoord?
4 Geeft het krantenartikel betrouwbare informatie over de doodsoorzaak?
b Situeer de historische vraag ‘Hoe stierf Toetanchamon’ in de tijd, de ruimte en het maatschappelijk domein. Gebruik de stickers.
Tijd:
Ruimte: Domein:
OPDRACHT 2
c Welke soort bron is dit? Markeer.
Bron 1
Historische bron / historisch werk
Primaire bron / secundaire bron
Geschreven bron / ongeschreven bron
Bron 3
Historische bron / historisch werk
Primaire bron / secundaire bron
Geschreven bron / ongeschreven bron
d In een handboek worden bronnen dikwijls bewerkt. Geef drie voorbeelden uit deze les.
Proefversie@VANIN
e Welke van de vijf bronnen zijn bruikbaar om deze historische vragen te beantwoorden?
TIP Je moet je nu nog geen zorgen maken over de betrouwbaarheid van die bronnen.
• Vraag 1: Hoe kwam Toetanchamon om het leven?
• Vraag 2: Waarom zaten de onderzoekers zo lang op een dwaalspoor?
• Vraag 3: Hoe ziet het graf van Toetanchamon eruit?
a Bestudeer bron 4 aandachtig aan de hand van deze vragen.
Wie is de auteur?
Wie?
Wanneer?
Waar heeft hij de bron gemaakt?
Beroep:
Welke bron heeft de krant gebruikt?
Wat is het doelpubliek?
Wat is de functie of bedoeling van de bron? informeren / overtuigen / ontspannen / ontroeren / activeren
b Heeft de journalist van het artikel in bron 4 de bedoeling om de waarheid te vertellen? ja / nee
c Vind je dat hij onzorgvuldig te werk is gegaan bij het opstellen van zijn artikel? ja / nee
d Vergelijk bron 4 met bron 3. Vind je een aanwijzing dat de journalisten toch te snel besluiten trekken? ja / nee Leg uit.
e Hoe lang hebben de geschiedkundigen gedacht dat Toetanchamon slachtoffer werd van moord?
Proefversie@VANIN
f Hoe komt het dat de onderzoekers zo lang op een verkeerd spoor zaten? Geef drie oorzaken.
g Wat weten we nu over de dood van Toetanchamon?
h Is het onderzoek naar de dood van Toetanchamon nu afgerond volgens Zahi Hawass? Toon aan met een citaat.
i En volgens jou?
j Hoe toont dit onderzoek aan dat de geschiedenis kan veranderen?
In het graf werden meer dan 5 000 voorwerpen gevonden. Het gouden dodenmasker is daarvan ongetwijfeld het beroemdst. In 2001 vinden onderzoekers op de binnenkant een gedeeltelijk verwijderde cartouche met de naam van koningin Nefertiti. Dat wijst erop dat het prachtige dodenmasker oorspronkelijk voor haar is gemaakt en niet voor Toetanchamon. Zou het kunnen dat dit jarenlang over het hoofd werd gezien, omdat wij niet verwachten dat vrouwen een heel belangrijke status kunnen bekleden in het Oude Egypte?
