№30 (1236) 31 шілде – 6 тамыз 2014 жыл
1990 жылғы наурыздың 22-сiнен бастап шығады
www.anatili.kz
Сөзi жоғалған жұрттың өзi де жоғалады
www.facebook.com/anatilikaz
www.twitter.com/anatilikz
e-mail: anatili_gazetі@mail.ru АТАДАН ЖЕТКЕН АСЫЛ СӨЗ
Кірме сөздің де көңілге қонатыны бар
Швециядағы қазақтар
4-бет
Шаңырақ
5-бет
11-бет
Дулат БАБАТАЙҰЛЫ
МЕЗГІЛ МЕЗЕТТЕРІ
ШІЛДЕНІҢ ШІЛІҢГІР ЫСТЫҒЫ Қыстан аман-есен шығып, көктемді күлімдей қарсы алып, жазға жайдары көңілмен енген жұртымыз, міне, шілде айынан өтіп, тамызға да жетіп қалды. Жаз мезгілінің бел ортасынан өтіп барамыз. Қырық күн шілденің де бітер кезі таяу. Шілде айы өзінің ми қайнатар ыстық күндерімен ерекшеленетіні белгілі. Халқымыздың бұған қатысты «Шілденің шіліңгір ыстығы» деген сөзі бар. Бұл да жайдан-жай айтылмаса керек. Биыл шілде айы Қазақстан халқы үшін күннің ыстығымен ерекшеленді. Әсіресе, еліміздің Оңтүстік өңірлерінде ауа температурасы бұрын-соңды болмаған деңгейге көтерілді. Қызылорда, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан өңірлерінде ауа температуарсы 45, кейбір жерлерде 50-ге жетеқабыл болды. Жұрт аптап ыстықтан біршама қиналып та жүрді. Жаздың осынау мезгілінде көптеген адамдар еңбек демалысына шығады. Саяхаттайды, табиғаттың көрікті жерлерін тамашалайды. Биыл қасиетті Рамазан айы да шілдемен тұспа-тұс келді. Мұсылман қауым ауыз бекітіп, қайнаған ыстықта ерекше төзімділік танытып, сабыр мен шыдамдылықтың үлгісін байқатты. Басқа-басқа, бірақ шілдедегі оразаның ерекше болғаны сөзсіз. Бір таңғаларлығы, шілде айы болса да, еліміздің Солтүстік өңірлерінде күн салқындай бастады. Бұл да шілде айына тән табиғат құбылысы болса керек. Әдетте, ел арасында жаздың шілдесі салқын болса, қыста күн жылы болады деп айтылады. Демек, қысымыз елімізге жайлы болуы бек мүмкін. Енді, міне, тамылжытар тамызға да аяқ басамыз. Ел ырысы артып, көңіліміз жаздай жайнасын!
Дүние – жемтік, мен – төбет С зім бар да к зім жоқ, К зім бар деп жатпадым. Би мен бекті жақтадым, Бай, мырзаны мақтадым. Бәйбішенің мойнына Жырдан алқа таққаным. сек болды баққаным – Момынға құрған қақпаным. секші – Тәңірі дұшпаны, Күнәмді қалай ақтадым?! Аз нәрсеге ант ішіп, Аруақты аттадым. Қылмыстыны қызықтап, Маңдайынан сипадым, Қабағына қақпадым. Бәріне мен кіріптар, Қайсысы менің тапқаным?! Біреудің отын үрледім, з отымды жақпадым, Сонда-дағы оңбадым: К н шалбар түспей бұтымнан, Қыс болса – тапшы қызылдан, Жаз болса – шала жұтымнан. Адал сопы мен емес Пірдің с зін тұтынған. Саудагер сарттай қайтты мір Құмар ойнап ұтылған. М ңіреп жұртқа ой қайтты Бұзауы лген сиырдай. Ләпсі – т бет қабаған: Жемтік к рсе, тұра ма Ырылдап, танау жиырмай?! зімнен- зім қызғанып, Азын-аулақ жиғаным зіме де бұйырмай. Күнәм – жойқын, тәубем – аз, Тіршіліктен не таптым? Дүние – жемтік, мен – т бет, Соны бақпай, не бақтым? Ырылдасып әркіммен, Не қапқыздым, не қаптым... («Жеті ғасыр жырлайды» кітабынан)
МҮШӘЙРА
АЛТЫ АЛАШТЫҢ АРДАҒЫ
БАСПАСӨЗ – 2014
Баспасөзге жазылу жалғасуда
«Ұрпаққа ұран – ерлігі» мәдениетін игеру деңгейіне, леңнің жатқа оқылуына басты назар аударды. Бас жүлдені Қожабақы ауылынан Раушанбек Шарапатұлы жеңіп алды. Ал 1-орынды Кәукей ауылынан Жанат Аханова иеленді. Жүлделі 2-3-орындарды Қазалы ауылынан Ақтілек Бітімбай мен Бекарыстан би ауылынан Назгүл Жарылқасын б лісті. Жеңімпаздар арнайы дипломдармен, бағалы сыйлықтармен марапатталды.
Индекс ҚАЗПОШТА
Қызылорда облысының Қазалы ауданында аудан ақындарының даңқты қолбасшы Жанқожа батырдың туғанына 240 жыл толуына арналған «Ұрпаққа ұран – ерлігі» атты мүшәйрасы болып тті. Жыр додасына жиырмаға жуық талапкер ақын қатысып, зара бақ сынасты. Қазылар алқасы тақырыптың ашылуы мен мазмұнына, лең мағынасының тереңдігіне, лең ұйқасына, сахна
65367 15367
Мерзімі Алматы Аймақ/қала Жеке жазылушылар үшін 3 ай 686,16 735,30 Мекемелер мен ұйымдар үшін 3 ай 1318,56 1365,30
БІРТҮЙЕР
Қос министрліктен хабар жоқ!..
лынша а ын «Адамзат келер-кетер, жүзге келер, Пендені үйде өлсе де, түзге көмер. Құдая иманымды саламат қыл, Ағайын қайда бізді іздеп келер...» – деп артында елдің есінде мәңгі жүрер асыл сөз қалдырған Құлыншақ Кемелұлы (1840-1911) Қоңыраттың Саңғыл тармағына жататын Көтенші руынан шыққан. «Көтенші» сөзі «Көктәнше», яғни «Көк Тәңірші» деген сөздің «майысқан» түрі. Бұл сөздің айтылымын қоңыраттардың бірқатар уақыт Шыңғыс ханның жасағанындай Көк Тәңірге құлдық ұрып келгендігінің бір белгісі ретінде қабылдауға болады. Тұтас мағынасы – «Көк Тәңіршіл ел».
6-7
«Ана тілі» газетінің тілшісі Дәуіржан Т лебаев мамыр айында Ресейдің Омбы облысына журналистік іс-сапармен барып келді. Сол сапарынан кейін газет тілшісі «Омбы қазақтары тіл мен дәстүрімізден қол үзіп қалмасын!..» («Ана тілі» газеті, №22 (1228), 5-11 маусым, 2014 жыл) деген тақырыпта мақала жазды. Біз осы мақаланы негізге ала отырып, ҚР Парламенті Мәжілісінің Халықаралық істер, қорғаныс және қауіпсіздік комитетінің Т рағасы М.7шімбаевқа, бірқатар министрлерге, атап айтқанда, Қазақстан Республикасының Сыртқы істер министрі Е.Ыдырысовқа, Білім және ғылым министрі А.Сәрінжіповке, Мәдениет министрі А.Мұхамедиұлына маусым айының 16-сы күні хат жолдаған едік.
Хат жолдаудағы мақсатымыз мақалада к терілген мәселелердің шешілуіне аталған азаматтар ықпал ете ме деген ой еді. Біздің хатқа ең бірінші болып үн қатқан ҚР Парламент Мәжілісінің Халықаралық істер, қорғаныс және қауіпсіздік комитетінің Т рағасы М.5шімбаев болды. Мәулен Сағатұлы бұл мәселе бойынша Қазақстан Республикасы Сыртқы істер министрінің орынбасары С.И.Ордабаевқа былай деп хат жолдапты: «Менің атыма «Қазақ газеттері» ЖШС-нің Бас директоры – Редакторлар кеңесінің т рағасы Ж.Кенжалиннің хаты келіп түсті. Ол з хатында Омбы қаласында тұратын ұлты қазақ азаматтардың
Қазақстанда жарық к ретін қазақ тіліндегі газет-журналдарды жаздырып алуға мүмкіндіктері болмай отырғаны туралы жазған. Сонымен қатар к ршілес елдің осы ңірінде қазақ мектептері мен балабақшаларының, мәдени ошақтарының жоқтығы жайлы айтып отыр. Ресей тарапымен Қазақстанның стратегиялық қарымқатынасын ескеріп, хатта к терілген мәселелер бойынша ақпарат және ұсыныс беруіңізді сұраймын» делінген. Осы хаттың к шірмесін М.5шімбаев «Қазақ газеттері» ЖШС-нің Бас директоры Ж.Кенжалинге жолдапты. Хаттың келген күні – 02.07.2014 ж. Бұл мәселе бойынша екінші жауап хатты біз Қазақстан
Республикасының Мәдениет вицеминистрі А.Б рібаевтан алдық. Бұл хатта: «...Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың 20112020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын іске асыру ж ніндегі 2014-2016 жылдарға арналған ісшаралар жоспарының 12-тармағына сәйкес шетелдегі қазақ диаспорасының кілдеріне ана тілін меңгеруі үшін әдістемелік қолдау к рсете алады. Нақты жағдайда 004 «Мемлекеттік тілді және Қазақстан халқының басқа да тілдерін дамыту» бюджеттік бағдарламасы аясында шығарылған қазақ тіліндегі оқу әдістемелік құрал, с здік, балаларға арналған кітап, журналдарды Дүниежүзі қазақтары қауымдастығы арқылы беру мүмкіндіктері қарастырылады. Ал шетелдерде мәдениет орындарын ашу мәселесіне келсек, Мәдениет министрлігінің әкімшілігіндегі бюджеттік бағдарламалар шеңберінде бұл тектес шараларды жүзеге асыру қарастырылмаған. Сонымен қатар шетелдерде мәдениет нысанда-
рын ашу қолданыстағы заңнамамен реттелмеуіне орай, шараны іске асыру екіжақты қолайсыз және тиімсіз жағдайларға әкеліп соққанын тәжірибе к рсетіп жүр» делінген. Бізді бұл жауап оншалықты қанағаттандырмаса да, бұған да шүкір делік. Екіншіден, екі жақты саяси мәселелерді шешуге құзыреті бар Қазақстан Республикасы Сыртқы істер министрлігінен әлі күнге дейін жауаптың болмай отырғанын түсіне алмадық. Сонда бұл министрлік сырттағы қазақтардың мәселесін шешуге құлықты емес деген с з бе? Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі А.Сәрінжіповтен хатқа жауап берілетін межелі бір айдан асып кетсе де ешқандай жауап хат келмеді. Сонда бұл министрлік те Омбыдағы қазақ мектептері мен қазақ тіліндегі пәндердің ашылуына құлықты емес пе?! Қысқасы, біз солай деп түсіндік. Сонымен әлі күнге қос министрліктен хабар жоқ. Дәукен ЖҰМАТҰЛЫ
Аудан/ауыл 772,32 1404,72
БЕТ ҚАТТАЛЫП ЖАТҚАНДА: Тараздағы «Тараз-Арена» спорт кешенінде қоғам қайраткері Дінмұхамед Қонаевты еске алуға арналған еркін күрестен ІІІ халықаралық турнир өтті. Астанада кардиохирургтардың ІІІ Ұлттық конгресі өтті. Екі күнге созылған шарада кардиохирургия саласындағы ғылымның озық жетістіктері кеңінен талқыланды. Алматыда «Технологияларды коммерцияландыру» жобасы аясында жарияланған байқаудың жеңімпаздары анықталды. Байқау қорытындысы бойынша 16 ғылыми жоба үздік деп танылды. Елордадағы «Жерана» алаңында балаларға арналған спорттық мереке ұйымдастырылды. Оңтүстік Қазақстан облысының әр өңірінде бастау алған ауыл жасөспірімдері арасында ІІ жазғы ойындары өз мәресіне жетті. Елордада жыл сайынғы «Балаларға мейірімділік сыйла» атты ұранмен «Мектепке жол» қайырымдылық акциясы өз жұмысын бастады.
2
АНА ТІЛІ 8 (727) 394-41-30
Апта айшықтары
№30 (1236) 31 шілде – 6 тамыз 2014 жыл АПТА-ШОЛУ
Талғардағы тасқынға – тосқауыл
АҚОРДА
Өзекті мәселелерді талқылады Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаев елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының зекті мәселелері ж нінде кеңес ткізді. Кеңеске ҚР Премьер-министрі К.Мәсімов, Президент 5кімшілігінің Басшысы Н.Нығматулин және Президенттің к мекшісі Е.Орынбаев қатысты. Кеңеске қатысушылар биылғы 7 айдағы елдің әлеуметтік-экономикалық даму қорытындыларын, Қазақстанның әлемдегі дамыған 30 мемлекеттің қатарына кіруін қамтамасыз ету ж ніндегі шаралардың жүзеге асырылу барысын, сондай-ақ алдағы кезеңге арналған басымдығы бар міндеттерді қарады. Елбасы экономика мен әлеуметтік саланың негізгі мәселелеріне арналған кеңейтілген Үкімет отырысын ткізу қажеттігін атап тті. Сонымен қатар, Украинадағы ішкі саяси ахуалдың және сонымен байланысты халықаралық оқиғалардың отандық экономиканың дамуына ықпал ету ықтималдығының түрлі аспектілері талқыланды. Кеңес қорытындысы бойынша Мемлекет басшысы бірқатар нақты тапсырмалар берді.
Әріптестік көкжиегі кеңейеді Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев Италия Республикасының Премьер-министрі Маттео Ренцимен телефон арқылы с йлесті. Италия тарапының бастамасымен болған телефон арқылы әңгімелесуде екіжақты ынтымақтастықты одан әрі нығайтудың негізгі аспектілері, сондай-ақ халықаралық күн тәртібінің зекті мәселелері талқыланды.
Жеңісімен құттықтады Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаев «Тур де Франс» к пкүндік жарысында жеңіске жеткен «Астана» велокомандасының капитаны Винченцо Нибалиге құттықтау жеделхатын жолдады. Қазақстан Президенті әлемнің үздік кәсіпқой велошабандоздарының бәсекесіне қазақстандықтар бір ай бойы куә болғанын айтты. Мемлекет басшысы спортшыға және бүкіл «Астана» командасына велоспорттың басты жарыстарында топ жару жолындағы жемісті еңбек пен жанкешті күрес үшін ризашылық білдірді. Елбасы В.Нибалиге мықты денсаулық, бақ-береке, жаңа жеңістер мен жетістіктер тіледі.
Жеделхат жолдады Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев бокстан WBA және IBO тұжырымы бойынша кәсіпқойлар арасындағы әлем чемпионы атағын қорғап қалғаны үшін Геннадий Головкинге құттықтау жеделхатын жолдады. Мемлекет басшысы Г.Головкиннің жеңісі боксты сүйетін к пшілік қауым және барша қазақстандық жанкүйерлер үшін тамаша тарту болғанын атап тті. Елбасы спортшыға денсаулық, бақ-береке және кәсіби рингтегі алдағы бәсекелерде жарқын жеңістер тіледі.
КЕЗДЕСУ
Чэ Цзюньмен кездесті Алматы қаласының әкімі Ахметжан Есімов Шыңжаң ндірістікқұрылыс корпорациясының (ҚХР) саяси комиссары Чэ Цзюньді қабылдады. Кездесу барысында шаһар басшысы Алматы Қытай Халық Республикасымен жоғарғы қарқынды қарым-қатынасты қолдайтынын мәлімдеді. Iз кезегінде Шыңжаң ндірістік-құрылыс корпорациясының саяси комиссары Чэ Цзюнь Алматымен қарымқатынасты кеңейтуге мүдделі екенін алға тартты. Сонымен қатар ол болашақта Жібек жолы экономикалық белдеуін құру кезінде Алматы мен ШҰАI маңызды р л атқаратындығын атап тті.
АЙМАҚ
«Апат айтып келмейді» дейді дана халқымыз. Сол айтқандай, кей кездері табиғат тосын мінез танытып, тұрғындарды әбігерге түсіріп жатады. Таяуда осындай төтенше жағдай Алматы облысында орын алған болатын.
Рухани тазарудың таразысы БАС МҮФТИДІ ҚАБЫЛДАДЫ Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев қазақстандықтарды Ораза айт мерекесімен құттықтады. «Қымбатты отандастар! Сіздерді Ораза айт мерекесінің басталуымен шын жүректен құттықтаймын!» деп басталады Елбасының құттықтау хаты. Одан әрі Елбасы Н.5.Назарбаев «Бұл мейрам әлемнің барша мұсылмандары рухани тазаруға ұмтылатын Рамазан айының аяқталғанын білдіреді. Осы кезеңде қайырымды істер атқарып, біздің к мегіміз бен жанашырлығымызға зәру жандарға қамқорлық к рсетуге деген ізгі ниет пен ықылас арта түседі» деп Ораза айттың рухани мәніне тоқталып ткен. Сонымен қатар Елбасы Н.5.Назарбаев Ораза айт мейрамы тек еліміздегі мұсылмандарға ғана емес, барша қазақстандықтарға ортақ мереке екенін атап тті. «Ислам адамзат баласын татулыққа, тыныштық пен тұрақтылыққа үндейді. Осынау биік құндылықтар тек мұсылман қауымын ғана емес, бүкіл Қазақстан халқын да ұйыстыра түседі. Сондықтан Ораза айт барлық отандастарымыздың бірлігін бекем ете түсетін мереке болып саналады. Қазақстан қоғамы зінің бай рухани мұрасын, зара сыйластық пен келісімге негізделген іргесі берік қарым-қатынастарын орынды мақтан тұтады» делінген құттықтау хатта. Содан кейін «Барша қазақстандықтарды осы дәстүрлерді барынша нығайтып, жасампаз
құндылықтарымызды әрдайым қастерлеуге шақырамын. Қасиетті Ораза айт халқымызға рухани серпіліс, шаңырақтарыңызға бақбереке әкелсін!» деп Елбасы з құттықтау хатын қорытындылайды. Айт мерекесі қарсаңында Елбасы Н.5.Назарбаев Бас мүфти Ержан Малғажыұлын қабылдаған еді. Кездесу барысында еліміздің рухани міріндегі зекті мәселелер талқыланып, Ержан Малғажыұлы Мемлекет басшысына Қазақстан мұсылмандары діни басқармасының қазіргі жұмысы ж нінде баяндады. КIРМЕГЕ 3 МЛРД ДОЛЛАР ЖҰМСАЛАДЫ Астана қаласында тетін Халықаралық EXPO-2017 к рмесін ткізуге 3 млрд доллардан артық қаржы жұмсалады. Бірақ «Астана ЭКСПО-2017» ұлттық компаниясының жетекшісі Талғат Ермегияев к рмеге жұмсалатын қаражат зін- зі толық ақтайды деп отыр. Сонымен қатар к рменің мақсаты тек ақша табу емес екенін алға тартты. «К рме зін- зі ақтамайды деген алып-қашпа әңгімелер нақты фактілермен қуатталып отырған жоқ. Мен бұл жобаның салған қаражатты ақтайтынына кәміл сенімдімін. Дегенмен, ЭКСПО құндылығын тек ақшамен лшеуге болмайды. К рме ағарту, білім беру және әлеуметтік, тіпті рухани жағынан да болашақ ұрпаққа мұра болып қалады. Iйткені к рмені тамашалаушылардың ерекше оқиға ретінде жадында қалады. Біздің мақсатымыз – к рмені халық жадында ғажап және ерекше үлкен
оқиға ретінде қалатындай етіп ұйымдастыру» деді Т.Ермегияев. Оның с зіне құлақ түрсек, к рме аяқталғаннан кейін де ондағы нысандар қолданысқа беріліп, айтарлықтай түсім түсіретін к рінеді. «Ол нысандарды қолдану туралы идеялардың бірі, ірі к рмелер мен форумдар ткізуді қарастыру болып отыр. Iйткені тек Астанада ғана емес, бүкіл ел бойынша «А» санатындағы кеңсе ғимараттары те аз. Сондықтан к рмелік аумақ ірі масштабтағы және бұқаралық шараларды ткізуге бірден-бір қолайлы жер болмақ. Сонымен қатар, к рмеге қатысушылар үшін қонақүйлер мен сауда үйлері барлық инфрақұрылыммен жасақталатын болады. Бұл қатысушылар мен тамашалаушылар үшін те ыңғайлы» деген Т.Ермегияев к рмені тамашалауға қатысатын адамдардың саны ж ніндегі ойымен де б лісті. «К рме тетін 3 ай ішінде оның жұмысын 2 миллионнан астам адам тамашалайды деп жоспарланса, оның 15 пайызы шетелдік туристер болады деп күтілуде. Бұл ықтималды теңгерім деп ойлаймын» еді «Астана ЭКСПО-2017» ұлттық компаниясының жетекшісі Талғат Ермегияев. Халықаралық EXPO-2017 к рмесін ткізуге отандық компаниялар да қаржы құюға даяр отыр. Мысалы «Базис-А», BI Group холдингі және «СредАзЭлектроМонтаж» компаниялары 500 млн доллардан астам қаржы салуға әзір екендіктерін мәлімдеген.
Шілденің 17-сінде Талғар ауданында таудағы мұздықтар еріп, аудан орталығын басып тетін О р т а Та л ғ а р з е н і н і ң жоғарғы арнасында жылдамдығы секундына 42 текшеметр болатын сел жүрді. Т тенше жағдай орын алған жерге шұғыл жеткен облыс әкімі Аңсар Мұсаханов мән-жаймен танысып, апат зардаптарын жою мақсатында нақты тапсырмалар берді. Нәтижесінде облыс әкімінің орынбасары Т. Досымбеков басқаратын арнайы жұмыс штабы құрылып, атқарылар жұмыс бірден басталып кетті. Осынау сындарлы шақта Талғар зенінің арнасына салынған арнайы б гет жалпы к лемі 300 мың текшеметр су тасқынының жолына тосқауыл болды. Ал таулы аймақтың табиғи жағдайы ескеріліп салынған аталмыш б гет 8 млн текшеметр суды тосуға қауқарлы болатын. Алайда, қанша дайын болғанымен де айтпай келетін апаттың із қалдырмай тпесі анық. Тасқын салдарынан Маралсай шатқалындағы жол істен шығып, Талғар қаласының тұрғындарын ауызсумен қамтамасыз ететін құбырдың бір б лігі мен демалыс орындарындағы
Қырғыз Республикасының «Ала-Тоо» оқу орталығында Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарты ұйымына мүше елдер бітімгершілік күштерінің «Мызғымас бауырластық – 2014» бірлескен оқу-жаттығулары басталды. Оқу-жаттығуға Армения, Беларусь, Қазақстан, Қырғызстан, Ресей және Тәжікстан мемлекеттері қарулы күштерінің жедел топтары қатысуда. Бірлескен шара барысында Ұйымға мүше алты елдің бітімгершілері ҰҚШҰ ұжымдық бітімгершілік күштері б лімшелерінің бейбітшілікті қолдау бойынша операцияларды жүргізу мәселелерін жүзеге асырады. Б лімшелердің жеке құрамы жүк тасымалын бақылау, жауынгерлік техника, оқ-дәрі және жарылғыш заттардың заңсыз кіріс-шығысының жолын кесуді жүзеге асыруға қатысады. Ұйымға мүше елдердің әскери қызметшілері «Мызғымас бауырластық – 2014» оқужаттығуы шеңберінде күзет және мірлік маңызы бар нысандарды қорғау, гуманитарлық жүк тиелген лектерді алып жүру, ұжымдық бітімгершілік күштері персоналына медициналық жәрдем к рсету сияқты тәжірибелік іс-қимылдарды пысықтайды. «Мызғымас бауырластық – 2014» оқу-жаттығуына Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерінен Аэроұтқыр әскерлерінің батальон басқармасы, десантты-шабуылдау ротасы, инженерлік-саперлік взвод және 5уе қорғанысы күштерінің үш Ми-17 тікұшағы қатысады. Оқужаттығудың шешуші кезеңі 1-тамызда теді.
ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС
Жылы лебізін білдірді Ослоның Орталық алаңында 2011 жылы норвегиялық Утойя аралында теракт құрбандарына еске алу рәсімі тті. Жиналғандардың алдында Норвегия Корольдігінің Премьер-министрі Эрна Сольберг с з с йледі. Э.Сольбергпен қысқа кездесу барысында Норвегия Корольдігіндегі Қазақстан Елшісі Асқар Тажиев норвег үкіметіне экстремизмнің барлық түрімен күреспен, оны болдырмауда қолдау білдірді. Астананың дінаралық және этносаралық қатынасты нығайтуға бағытталған бағдарын атап айтты. Тараптар екі елдің инновациялық-технологиялық саясатта, сондай-ақ білім мен денсаулық сақтау саласында ұқсастығын атап тті. А.Тажиев Елші Норвегияның бұрынғы Премьер-министрі, жаңа тағайындалған НАТО Бас хатшысы Й.Столтенбергпен кездесті. Норвег кілі 2001 жылы Норвегияға алғашқы сапарымен келгенде кездескен Қазақстан Президенті Н.Назарбаев пен Қазақстан туралы жылы лебізін білдірді.
Апта айшықтары
7зірлеген Нұрлан ҚҰМАР
Мұрат МҰҚАШҰЛЫ Алматы облысы
Дархан МОЛДАХМЕТ
БАЙЫПТАМА
АЙБЫН
Бітімгершілік жаттығуы
бірнеше электр бағанасын су шайып кеткен. Сел тасқынынан Талғар қаласы мен Қызылқайрат, Бірлік, Та л д ы б ұ л а қ , Алмалық, Алмабақ сынды елді мекендердің т ұ р ғ ы н д а р ы ау ы з с у ғ а байланысты қиындық к ріп қалды. Осы мәселеге орай қазіргі кезде ауданда шұғыл шаралар атқарылып жатыр. Атап айтар болсақ, облыс бюджетінен су құбырларын қалпына келтіруге 30 млн теңге және тасқыннан қираған жолды ж ндеу мақсатында 60 млн теңге б лінді. Сондайа қ , ау ы л ш а р у а ш ы л ы қ мақсатына пайдаланылатын каналдарды тазарту үшін 164 млн теңге қаржы қарастырылды. Бүгінде ж ндеу жұмыстарын қысқа мерзімде аяқтау үшін к п күш жұмсалуда. Қазіргі кезде Талғар қаласы мен жақын маңдағы елді мекендерді ауызсумен қамтамасыз етумен су таситын 32 арнайы техника айналысуда. Бір мезгілде елді мекендерді сумен жабдықтаудың резервтік жүйесін іске қосу жұмыстары қарқынды атқарылып жатыр.
Қырғызстан Еуразиялық одаққа қосыла ма? Үш елден құралған Еуразиялық экономикалық одаққа тағы екі мемлекет мүше болуға ниет танытып отыр. Олар Армения мен Қырғызстан. Себебі екі мемлекеттің де сауда нарығы ЕАЭО-ға мүше елдердің экономикасымен тығыз байланысты. Үстіміздегі жылдың 29-мамырында Ресей, Қазақстан, Белоруссия елдерінің басшылары Еуразиялық экономикалық одақ туралы шартқа қол қойғанда, Армения Президенті Серж Саргсян мен Қырғызстанның Президенті Алмазбек Атамбаев бақылаушы ретінде қатысқаны белгілі. Сол Армения басшысы одаққа кіргізуді 15-маусымнан қалдырмауын тінген еді. Ал бауырлас қырғыз елінің басшысы Алмазбек Атамбаев жаңа жылды осы одақпен бірге қарсы алғысы келетінін мәлімдеген болатын. Еуразиялық экономикалық одақты құру туралы келісімге қол қою рәсімінен кейін бірлескен отырыс болып, ҚР Президенті Нұрсұлтан Назарбаев Армения мен Қырғызстанның бір жылдың ішінде ЕАЭО құрамына енетінін мәлімдеген еді. «Біз маусым айының ішінде Арменияның біздің одағымызға енетіні туралы келістік. Бұған тек бірнеше құжатты әзірлеу ғана қалды. Осы жылдың ішінде 1-қаңтардан бастап Қырғызстан да біздің одаққа мүшелікке кіруге дайын болады» деп Н.5.Назарбаев екі мемлекетті ұйымға қабылдауға дайын екендіктерін жеткізген. Міне, содан бері екі ай уақыт тіп, бұл екі мемлекет здерінің дербес жол картасын әзірлеп, құжаттарын ЕАЭОның талаптарына бейімдеуде. Алайда маусым айының ортасына дейін ЕАЭО-ға мүше болуды жоспарлаған Арменияның ұмтылысы әзірге толық іске аспай жатыр. Ереван жол картасындағы барлық талаптарды екі ай ішінде орындаса да, оның
жаңа ұйымның құрамдас б лігі болуына кедергі жасап жатқан б геттер азаймай тұр. Біріншіден, Армения – Дүниежүзілік сауда ұйымының мүшесі. Сондықтан ол ЕАЭО-ға мүше болмас бұрын, ДСҰ-ның рұқсатын алу керек. Екіншіден, Армения ЕАЭО-ға мүше болып кірсе, кеден бекеттері Таулы Қарабах пен Армения шекараларына да орнатыла ма деген сауал туындайды. Осы екі мәселе Армян Республикасының ЕАЭО-ға ену үдерісін баяулатып отыр. Бірақ Арменияның премьер-министрі Овик Абрамян «қандай жағдай болмасын, Армения Еуразиялық экономикалық одаққа қосылатынын» қадап айтқан. Iткен аптада Овик Абрамян «Арменияның ЕАЭО-ға қосылуы туралы келісімге биылғы жылдың қазан айының соңына дейін қол қойылып, 2015 жылдың 1-қаңтарынан бастап ұйымның толық құқылы мүшесі болады» деп мәлімдеме жасады. Армениялық сарапшылардың к бі еуразиялық интеграция Армения үшін к зге к рінетін нақты экономикалық артықшылықтарға жол ашады деген пікірді алға тартуда. Олардың с зіне құлақ түрсек, Кедендік одаққа қосылуы барлық бағыт бойынша да мемлекет үшін тиімді. Армения Кедендік одаққа қосылса елдің жалпы ішкі німі айтарлықтай сіп, сонымен қатар шетелдік инвестицияларға жол ашылып, к лік саласындағы мәселелер шешімін табады екен. Арменияның ЕАЭО-ға қосылуы Ресей Федерациясының ара ағайын болуымен іске асып жатқанын айта кету керек. Ал ТМД аумағындағы тағы бір мемлекет – Қырғызстанның ұйым
қатарына қабылдануына Қазақстан дәнекер болуда. Осы аптада ҚР Премьерминистрінің орынбасары Бақытжан Сағынтаев бастаған қазақстандық делегация ресми сапармен қырғыз еліне барды. Олар Қырғызстанның Премьер-министрі Жоомарт Оторбаевпен және Экономика министрі Темір Сариевпен кездесті. Кездесу тақырыбы бірінші кезекте к рші екі ел арасындағы ынтымақтастыққа арналды. Басқосуда сауда-экономикалық, энергетикалық және су шаруашылығы секторларындағы, агро неркәсіптік кешендегі, сондай-ақ қаржылықинвестициялық саладағы ынтымақтастық пен қазақ-қырғыз байланысының бүгіні мен болашағы қаралды. 5ңгіме барысында Бақытжан Сағынтаев пен Жоомарт Оторбаев іскерлік әріптестікті кеңейтудің перспективаларын және екіжақты қарымқатынасты одан әрі тереңдете түсу қажеттігін атап тті. ҚР Премьер-министрінің бірінші орынбасары екі ел арасында достық қарым-қатынас қалыптасқанын және пайда болған барлық мәселелерде түсіністік табылып келе жатқанын атап к рсетті.
«Біздің елдеріміздің арасындағы қарым-қатынас экономикалық тығыз байланыста, ырғақты дамуда. Қырғызстанның Кеден одағына қосылуы ынтымақтастығымызды арттырып, біздің елдеріміздің экономикалары мен халықтарының игілігіне қызмет ететін болады» деді Б.Сағынтаев. Б.Сағынтаевтың айтуынша, Қырғызстан Кеден одағына кіргенге дейін жол картасындағы 181 пунктің 102-сін орындау керек екен. Iз кезегінде Қырғызстан үкіметі елдің Кедендік одақ пен Еуразиялық экономикалық одаққа кіру үдерісі бойынша 14 жұмыс тобын құратынын жеткізді. Қазақстан делегациясының келесі кездесуі Қырғызстанның Чолпон-Ата қаласында ткен Қырғыз Республикасының Экономика министрі Темір Сариевпен тті. Темір Сариев Кеден одағына кіру бойынша «жол картасын» іске асыру үшін, Қазақстаннан 100 млн доллар сұраған. Ол бұл туралы келісс з аяқталған соң журналистерге мәлімдеді. «Қырғызстан Қазақстаннан грант түрінде қаржы беруді сұрады. Қазақстан бұл мәселе бойынша түсіністік танытып отыр. Қазір
бұл мәселе Мемлекет басшысы деңгейінде шешіліп жатыр. Аталған мәселе хаттамаға енгізілген» деді Т.Сариев. Жалпы Қырғызстанға жол картасын жүзеге асыру үшін 377 млн доллар қажет екен. Оның 200 млн долларын Еуразиялық экономикалық одақ құру туралы шартқа қол қойған күні Ресей б летін болып келіскені белгілі. Арада аз уақыт ткен соң, Қазақстан да Қырғызстанға к мек к рсететінін айтқан болатын. Бірақ қаржының дәл сомасы туралы айтылмаған. Сарапшылар Астана ресми Бішкекке шамамен 177 млн доллар б луі мүмкін деп отыр. Ал Бақытжан Сағынтаев бұл мәселені Қазақстан Үкіметі емес, Президент Н.5.Назарбаев шешетінін айтты. Келісс з қорытындысы бойынша Б.Сағынтаев пен Т.Сариев Қырғыз Республикасының Кеден одағы пен Бірыңғай экономикалық кеңістікке енуі мен екіжақты ынтымақтастық мәселелері бойынша қырғыз-қазақ хаттамасына қол қойды. Кездесу соңында Б.Сағынтаев К птеген мәселелер з шешімін тауып жатқанына қуаныштымын. Біздер бір-бірімізді және мәселелерді қалай шешуді жақсы түсінетін сияқтымыз. Бірлескен жобаларымызды қабылдай беруіміз керек деп атап к рсетті. Ал Т.Сариев Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың бауырлас елдерді біріктірудегі ерен еңбегін тілге тиек етті. «Нұрсұлтан Назарбаевтың к шбасшылық етуінің арқасында біздің бауырлас елдер белгілі бір жетістіктерге қол жеткізгенін мақтан тұтамыз. Біз ынтымақтастығымызды белсенді ете түсуіміз қажет. Елдеріміздің мүддесі үшін кезінде ата-бабаларымыз бастап кеткен міндеттерді орындау керекпіз. Қазақстанның жетістігі – біз үшін үлгі» деді Т.Сариев. Бейбіт Н7ЛІБАЕВ
ҰЛТ БОЛАМ ДЕСЕҢ, ҰРПАҒЫҢДЫ ОЙЛА Дана халқымыз «Ауырып ем іздегенше, ауырмайтын жол ізде» деген екен. Иә, адам өміріндегі қадірсіз нәрсенің бірі ол денсаулық, өйткені денсаулықтың қадірін әдетте біз ауырғанда ғана біліп жатамыз. Алты игіліктің біріне баланатын денсаулығымызға қаншалықты көңіл бөліп отырмыз? Біз осы мәселе бойынша Алматы қаласы «Медеу ауданы Денсаулық Қоғамдық Комитеті» қоғамдық бірлестігінің төрағасы, тәжірибелі де білікті маман Талапқали Әбішұлы ІЗМҰХАМБЕТОВТЫ әңгіме тартқан едік.
– Талапқали 7бішұлы, бүгінгі таңда денсаулық сақтау саласының зекті мәселелері қандай? Жалпы біз денсаулық дегенді қалай түсініп жүрміз? – Біздің мемлекеттің денсаулық сақтау жүйесі ол науқас адамдарға, дерт меңдеген, бойында ауруы бар жандарға бағытталған. Жаңа ауруханалар саламыз, жаңа құрал-жабдықтар сатып аламыз, жақсы дәрігерлер керек дейміз. Мұның барлығы науқас адамдарды емдеу үшін, аурумен күресу үшін жасалып отыр. Мен Денсаулық сақтау саласында қызмет істеп жүргеніме елу жыл болады. Ауданда, облыста қызмет атқардым, үш жылдай Денсаулық сақтау министрі, Президент аппаратында жұмыс істедім. Осы саланың қыр-сырын, шет жағасын біршама білем деп айта аламын. Сонда түйген ойым, біз денсаулықтың қамын ауырмай тұрып ойлай бастауымыз керек. Аурудың алдын алу мәселесіне к ңіл б ліп, денсаулықты бақылауда ұстауды, дұрыс тамақтануды, саламатты мір салтын ұстануды үйренуіміз керек. Iкінішке қарай, жаңа ғасыр дейміз, мұның барлығы біздің денсаулыққа қатты соққы болып тиіп жатыр. – Қалайша? – Айтайын. Ең бірінші мәселе – біз кезінде денсаулығы те күшті халық болдық. Түйенің қомында, аттың жалында, жайлаудан қыстауға к шіп-қонып жүрген к шпенді халқымыз табиғатпен етене жақын болып, таза ауамен тыныстап, тек қана табиғи, экологиялық таза тамақтармен азықтанып, қымыз бен шұбат ішті. Темірдей мықты денсаулық болмаса, мұндай байтақ жерді жаулардан қорғап қалудың зі мүмкін болмас еді. Халқымызда Жетпісбай, Сексенбай, Тоқсанбайлар болды. Бұл біздің аталарымыз тоқсан жасында да перзент сүйген деген с з ғой. Біздің зіміздің негізімізге қарасақ, біз ең дені сау ұлтпыз. Iркениет келді де, бір жағынан ұлтымыздың денсаулығына соққы берді. Iркениет керек, бірақ біз зіміздің дәстүрімізді неге ұмытуымыз керек? Қазір біз дамыған заманда мір сүріп жатырмыз. Не керектің бәрі бар. Осының барлығы адамның қимыл-қозғалысын күрт азайтып жіберді. Жүріс азайып кетті, адамдар қазір жүруге ерінетін болды. Екі-үш аялдама жер үшін автобусты күтеді. Айналайын, сол жерге жаяу да барсаң болады емес пе? Кеңес кіметі кезінде салынған бес қабатты үйлерді к бісі лифтісі жоқ деп сынайды. Мен оларға айтамын: дұрыс жасалған. Бұл денсаулықты сақтау тұрғысынан алғанда те дұрыс. Қимылқозғалысты аз жасайтын адамдарда семіздік және зге де аурулар пайда болады. – Сонда күніне қанша жүруіміз керек? – 5рбір адам егер қадаммен есептейтін болсақ, он мың қадам жүруі керек. Күніне он мың қадам жүретін болсақ, ауру-сырқаудан аман болар едік. Iйткені қан айналым жақсарады, жүрек жақсы жұмыс істейді, ішкі органдардың жұмысы қалыпты болады. Жалпы менің ойымша, денсаулығын сақтағысы келетін адам саламатты мір салтын ұстанудан б лек, күнделікті жаңалықтардан к рсетіп жатқан түрлі жағымсыз ақпараттарды жүрегіне жақын қабылдамауы керек. Бір елде болып жатқан саяси оқиларға ашынып, күйініп отыратындар болады. Оның саған не керегі бар? Сен қайғырғанмен, уайымдағанмен бір нәрсе згеріп кете ме? Ондай ақпарат адамның жүйкесіне теріс әсер етеді.
3
АНА ТІЛІ
№30 (1236) 31 шілде – 6 тамыз 2014 жыл
– Денсаулықты сақтау үшін не істеу керек? – Білімімізді к бейтуіміз қажет. Халықты ақпараттандыру керек. Біз былтырдан бері бір жақсы жобаны қолға алып жатырмыз. Бұл жобаның мақсаты – халықты з денсаулығын сақтауға үйрету. Қалай дейсіз ғой? Біз Медеу ауданында 78 б лімше белгіледік. 5рбір участокте екі мың тұрғын болатын болса, сол екі мың адамның ішінен он адамды сайлаймыз, сол он адам тұрғындармен жұмыс жасайды. Кім қандай аурумен ауырады, салмағы қанша, бойы қанша, жасы қанша. Осындай негізгі ақпараттарды жинайды. 5рине, мұндай мәліметтер емханаларда бар. Оны емханадан алуға болады. Мұндағы негізгі ойымыз, к здеген мақсатымыз жаңағы айтқандай, халықты з денсаулығын күтуге шақыру. Қарапайым тілмен айтқанда, әрбір адам зінің қан қысымын лшей алатын болуы керек. Жүрген қадамын, салмағын лшейтін құралдары болуы керек. Бұл з денсаулығының жағдайын бақылап отыруға мүмкіндік береді. Сонымен қатар әрбір адамның жасына сай з денсаулығы болады. Т лқұжаттағы жасынан б лек, биологиялық жасы деген болады. Мұны да ескеру керек. Бір адамдар болады, мір бойы темекі шегеді, арақ ішеді, қалай болса, солай жүреді, жүйесіз тамақ ішеді, күтінбейді. Оларға қарасаң, елуге келгенде түрлері шал сияқты болып қалған. Міне, біз адамдарға: «Ауырып ем іздегенше, ауырмайтын жол ізде» деп айтып отырамыз. Адам з денсаулығы туралы білуі керек. Зейнеткерлер здерінің денсаулығын тексеріп отыратын медициналық құралдарды сатып алуға қалталары к тере бермейді. Қан қысымын
қоймаған, тартып үлгермеген балаларды, жастарды сақтауымыз керек. Міне, мәселе қайда жатыр. Біз қазір осы бағытта ауқымды жұмыстар жүргізудеміз. Қазір әлем бойынша темекі тартпауға қарай бағытталған мода басталды. Америка, Англия, Еуропа здеріндегі темекі компанияларын қуып шықты. Олар қайда? Біздің 17 миллион ғана халқы бар Қазақстанға т рт алып темекі компаниясы келді. Сонда олар не үшін келеді? Iйткені әлгі компанияларға Қазақстанда керемет жағдай жасалған. Біріншіден, бізде темекінің бағасы те арзан. Бір қорап – 200 теңге. Дәл сондай қорап Англияда 2 мың теңге тұрады. Англияның мұндағы мақсаты жастар, балалар темекі тартпасын деп отыр. Ал бізде темекіні қай жерде болса, сол жерде сата береді. Заң бойынша темекіні бір талдап сатуға болмайды. Бірақ заң орындалып отырған жоқ. К шеге шығыңыз, базарға барыңыз, газет сататын киоскілерді қараңыз, темекі ашық қораптан, талдап сатылады. Кальян деген шықты. Жастардың к бі кальян тартатын болды. Үй-үйге жиналып, бос уақыттарын кальян тартумен ткізеді дегенді естиміз. Бұл да эпидемия. Кальян тарту сәнге айналды. Біз Парламентке осыған тыйым салу ж нінде ұсыныс бергелі отырмыз. Ресейде бұл заң қабылданды. Олар бұған тыйым салды. 5йгілі «Кэмел» темекі компаниясының басшысы осыдан отыз жыл бұрын былай деп айтқан екен: «Темекі тартатын адамдар біз үшін қызық емес. Олар онсыз да біздің құлдарымыз. Біз олардың ақшасын алдық, денсаулығын алдық. Енді олар тарта ма, тартпай ма, ол мәселе бізді қызықтырмайды. Біздің стратегиялық мақсаты-
болып тұр. Биыл кинотеатрларда «Форсаж» деген кино к рсетілді. Жастардың сүйікті киносы. Сонда қарап тұрсаңыз, басты р лдегі актердің киімінде «Мальборо» темекісінің суреті бейнеленген. Ол актердің к лігіне де «Мальбороның» суреті салынған. К рдіңіз бе, мұның барлығы ақпараттық шабуыл, насихат. Ал оң-солын танып үлгермеген жас адам бұған қалай т теп береді. – Талапқали 7бішұлы, темекіге тәуелді адамды қалай емдеуге болады? Мұның жолы бар ма? – Бұл те күрделі сұрақ. Мен бір ғана мәселені айтайын. Бүгінде француз ғалымдары тәуелділіктен арылтатын тиімді емдік тәсіл ойлап тапты. Ол қазір Семейде және Алматы қаласында қолданылып жүр. Нәтижесі бар сияқты. Оны алдағы уақытта к ретін боламыз. Жалпы темекі тартатындардың тоқсан пайызы тастағысы келеді. Бірақ бұл қиын мәселеге айналуда. Егер адамның темекі тартып жүргеніне он жыл болмаса, олармен жұмыс жасауға болады. Мұндай адамдардың тастауға мүмкіндігі бар. Ал жиырма жыл, отыз жыл болса, оларға түсіндіру, дәріс оқу ешқандай нәтиже бермейді. – Елімізде туберкулез дертіне шалдыққандар к п екенін білеміз. Бұл ж нінде не айтар едіңіз? – Бұрын біздің елде туберкулез болмаған. Туберкулез қазаққа кезінде біздің елге қоныс аударылғандармен келген кесел. Қаншама адамдар, отбасы мүшелері осы аурудан қайтыс болды. Туберкулез туралы плакаттар жазып қойғанымыз мәселені шешпейді. Бұған нақты шаралар керек. Мәселен, Қазақстанда туберкулез те к п таралған. Ең бірінші таралған жері – түрмелер. Түрмеде отырған адамдарды тексеріп, емдеу ке-
АУЫРЫП ЕМ ІЗДЕГЕНШЕ,
ауырмайтын жол ізде
лшейтін жапондық аппарат 100 доллар тұрады. Бұған мемлекеттің қолдауы керек. 5р үйде салмақ лшейтін құрал болуы керек. Маған бір ақсақалымыз: «Мен осы мемлекетке мір бойы қызмет еттім, қанша денсаулығымды кетірдім. Енді мемлекет, Үкімет менің денсаулығыма қарасын, мені емдесін» дейді. Бұл те қате пікір. Осылай ойлау адамды орға жығады. Сенің кеше кім болғаның емес, бүгін кім екенің маңызды. 5р адам з денсаулығын сақтауға қадам жасамаса, «мен аурумын, денсаулығым жоқ» деп жата бергеннен түк шықпайды. Серпілу керек, ойыңды түзеуің керек. Жағымсыз ақпараттарды жүрекке жақын қабылдамау керек. Мен біраз жасқа кеп қалған адаммын. Маған да үйде жатуға болушы еді. Бірақ одан не пайда? Қайта белсенді мір сүріп, з тәжірибеңді қоғамның пайдасына асырып, білгеніңді кейінгі жастарға үйретіп, үнемі дамуда, қимыл-қозғалыста болып, денсаулығымды нығайта түскеніміз әлдеқайда пайдалы емес пе?! 5рине, Алланың лшеп берген жасынан асып ешқайда кете алмаймыз. Бәріміздің баратын жеріміз бір аялдама. Бірақ оған әр адам әртүрлі жетеді, біреу дені сау күйінде, біреу ауру күйінде. – Скринингтік зерттеулердің қаншалықты пайдасы бар? – Скринингтер керек. Бұл дұрыс. Халық мұның маңызын зі түсінуі керек. Жүздеген, мыңдаған адамды скринигтен тіп жатыр. Мен дәрігерлерден соның қаншасы здері келді, аурулардың анықталуы қалай деп сұраймын. Біз халықты осыған тәрбиелеуіміз керек. Iздері келсін. Iздері з денсаулықтарының қамын ойласын. – Темекі тарту да денсаулыққа зиян екені белгілі. Осы ж нінде пікіріңізді білсек. – Темекі шегу біздің елде эпидемияға айналды. Қазақстанда т рт миллион адам темекі тартады. Жылына темекіден болатын аурудың салдарынан Қазақстанда 25 мың адам қайтыс болады. Iкпе обыры, жүректің тоқтауы, диабет, құлағы естімей, к рмей қалады және т.б. ауруға ұшырайды. Бір қалада т тенше жағдай болып, 25 мың адам қайтыс болса, бүкіл әлемге шу болар еді. Жол апатынан лу, з- зіне қол жұмсау, СПИД, ВИЧ, туберкулезден қайтыс болған адамдардың бәрін қосқанда жиырма бес мың адам болмайды екен. – Темекіге қарсы әдістер туралы не айтар едіңіз? – Бүгінде «Темекі тартпаңдар, ол зиян. Никотиннің бір тамшысы бір жылқыны лтіреді» деп айту ешкімге әсер етпейді. Бұл кешегі әдіс. Біз бүгінде басқа технологияларға к шуіміз керек. Мен бұл жерде темекі тартатын адамдар туралы айтып отырған жоқпын, темекіге әлі жолай
мыз – ол балалар, жас спірімдер». Біз бүгінде сол мақсаттың қалай жүзеге асқандығының куәсі болып отырмыз. Кейбіреулер: «Темекі компаниялары мемлекетке кіріс кіргізеді, әртүрлі әлеуметтік топтарға демеушілік, қаржылай к мектер к рсетеді» дейді. Ал бірақ ол компаниялардың миллиардтап тауып жатқан табысымен бұл бірнеше миллионды салыстыруға мүлдем келмейді. Сондықтан темекі компанияларының демеушілік к мектер жасауына жол бермеуіміз керек. Мұның зі олар үшін жарнама. – Былтырдан бастап темекі қораптарына қорқынышты суреттер салынды емес пе? – Мұндай суреттерді салу біздің идея болды. Біз оны не үшін жасадық? Темекі шегетіндерді қорқыту үшін, ойландыру үшін жасадық. Ертең осындай күйге сен де ұшырайсың деген ойды айтқымыз келді. Біз әлемде мұндай суреттерді орналастырған 47-ші елміз. – Бұл суреттерден нәтиже болды ма? – Үкіметтің қаулысы бойынша біз бұл суреттерді уақытымен ауыстырып тұруымыз керек. Iйткені адамның к зі бұған үйреніп алады. Ал нәтижесіне келетін болсақ, әрине, кейбір адамдарға бұл әсер етті. Ал кейбір адамдар ол қораптарға қарағысы келмей, темекілерін портсигарға салып алатын болды. Қазір портсигарлардың саудасы қызып тұр. Енді біреулер ол қораптардың сыртына басқа қорап кигізіп қойып пайдаланып жүр. Мұның зі аз нәтиже емес. Демек, темекі тартатын адам аздык пті ойланды деген с з. – Темекі компаниялары з німдерін қандай технологиялар арқылы жарнамалауда? – Бүгінде темекі индустриясы қатты қарқынмен дамып жатыр. Темекінің к птеген жаңа түрлері пайда болды. «Стэлс» технологиясы деген бар. Ол к зге к рінбейтін технология деген с з. Егер назар аударсаңыз, қалада к птеген графикалық суреттерді кездестіресіз. Ересек адамдар оларды оқып, түсіне алмайды. Ал жастар түсінеді. Сол графикалық суреттерде адамды темекі шегуге, арақ, сыра ішуге үгіттейтін белгілер бар. Қапшағайда жыл сайын «Freedom» деген шара теді. Сол жерде жастарға тегін темекі таратылады. Мұндай шараларға да заң жүзінде тыйым салуымыз керек. Есіңізде болса, «Мальборо» темекісінің жарнамасы кезінде әлем бойынша к рсетілді. Сол жарнамаға түскен кісі жақында кпе обырынан қайтыс болыпты. Қайтыс боларының алдында барлық адамдардан кешірім сұрап хат жазыпты. Хатында зінің қаншама адамды сол жарнама арқылы темекі тартуға үгіттегеніне қатты кініпті. Темекінің насихаты қазір те күшті
рек. 5йтпесе, ол адам бостандыққа шыққанда басқа адамдарға жұқтыруы мүмкін. Сол себепті түрмедегі санитарлық-гигиеналық нормаларға баса к ңіл б лгеніміз ж н. Содан кейін, туберкулез дертіне шалдыққандар к бінесе ауыл адамдары болып отыр. Мұның бірнеше себептері бар. Мен біреуін ғана айтайын. Мысалы, туберкулезбен ауырып, мірмен қош айтысуға аз күні қалған адамдарды дәрігерлер үйіне жібереді. Ол адам үйіне келгенде к ңілін, халін сұрап келушілер к п болады. Қазақпыз ғой. Жағдайын біліп қайтайық, денсаулығын сұрап қайтайық деп ағайынтуыстар сол үйге барады. Iз бала-шағасы, отбасы мүшелері бәрі сол үйде. С йтіп, ауырып жатқан адамнан здеріне тағы жұқтырады. – Қазіргі таңда фармацевтика саласы бизнестің бір түріне айналып кеткендей... – Бұл шын мәнінде солай. Бұрын фармацевтика саласы Денсаулық сақтау министрлігінің құрылымында еді. Қазір бұл сала з алдына б лек болып кетті. Бизнестің үлкен бір түріне айналды. Қалаларда қаптаған дәріханалар ашылды. Бәрінің сататыны бір дәрі-дәрмек. Сонша дәріханалардың не керегі бар? Кеңес Одағы тұсында бес мың тұрғынға бір дәріханадан келетін. Ал қазір, к шек шеде, әр үйдің бұрышында дәріханалар ашылған. 5лемде Дания, Швейцария, Германия сынды дәрі шығаратын елдер бар. Олардың шығарған дәрілері сапалы. Ал сапалы дәрі қашанда қымбат. Сонымен қатар аталған елдердің лицензиясымен дәрі шығарып жатқан мемлекеттер бар. Олардың дәрілерінің сапасы т мен, әрине. Біздің дәрі-дәрмек бойынша ткізілетін тендерлерде арзан бағадағы дәрілерге басымдық беріліп жатады. Бұл дұрыс емес. Арзан дәрі сапалы болмайды. Оның үстіне, біз қазір халықтың бұрыннан келе жатқан ем-дом шараларынан қол үзіп кеттік. Арқаға басатын банканы пайдаланбаймыз, горчишник қолданбаймыз, т.б. Мұның бәрі ескінің сарқыншағы деп қабылданып жүр. Медицинасы дамыған Қытайдың зі банкадан әлі бас тартқан жоқ. Елбасы «Қазақстан – 2050» Стратегиясында 2050 жылы қазақстандықтардың орташа жасын сексен жасқа дейін жеткізу туралы тапсырма қойды. Енді біз бұл арада ойлануымыз керек. Егер де азаматтарымыз темекіні тастамаса, арақ, басқа да зиянды нәрселерден аулақ болмаса, біз орташа жасты сексен жасқа қалай жеткіземіз? Кешенді шаралар мен бағдарламалар қабылдауымыз керек. – 7ңгімеңізге рахмет! 7ңгімелескен Дәуіржан ТIЛЕБАЕВ
ТАЛШЫБЫҚ
МӘДЕНИЕТ
Бас жүлдені еншіледі «Айгүл Иманбаеваның музыкалық театр орталығы» Македониядағы «Стоби» антикалық театрлардың XIII халықаралық фестивалінде Гран-при сыйлығына ие болды. «Айгүл Иманбаеваның музыкалық театр орталығы» театрының ұжымы фестиваль к рермендеріне «Медея» қойылымын ұсынған. Айта кетейік, А.Иманбаева қазақстандықтарға актриса ретінде ғана емес, әнші, танымал шоу-бағдарламалардың тележүргізушісі ретінде де белгілі. Ашылғанына аз ғана уақыт болса да «Айгүл Иманбаеваның музыкалық театр орталығы» қазақ нерінің мәртебесін к теріп, атымызды айдай әлемге танытып келеді. Үстіміздегі жылдың басында театр ұжымы Сербияның астанасы Белград қаласында ткен ХІІІ «Славия» халықаралық театрлар фестиваліне қатысып, жүлделі 1-орынды алып келген болатын. Бұның алдында 2012 жылы театр ұжымы Украинаның Керчь қаласында ткен ХІV «Боспор Агондары» халықаралық театрлар фестивалінде ГранПриді қанжығалап қайтқан еді.
Балалы үй – базар Мектепке дейінгі мекемеге келген күннен бастап бүлдіршіндердің өмірінің әрбір сәті оның денсаулығының нығаюына, шынығуына негіз болатыны анық. Өйткені бала атаулы ойын үстінде өсіпжетіледі. Олай болса кез келген балабақшаның негізгі міндеті – бала өмірін қорғау, денсаулығын сақтау, жан-жақты дамуына қамқорлық жасау болып саналады. Оңтүстік Қазақстан облысындағы Созақ ауданының Қыземшек кентінде орналасқан «Қаз атом нер кә сіп-Демеу» ЖШС-нің «Де меу-Қыземшек» филиалы на қарасты «Самал» балабақ шасында «Су патшасы Сүлеймен елінде» атты ертегінің желісі бойынша қойылым тті. Шара «Бәйшешек», «Балдырған» топтары арасында ткізілді. Балабақша хауызына қуана келген балалар бұл жолы тамаша к ңіл, жанға рахат
сыйлайтын – су ойындарына қатысты. Олар су Патшайымын құтқару үшін оны ұрлап кеткен қарақшылар дайындаған кедергілерден мүдірмей туге белдерін бекем буып, бар күш-жігерлерін салды. Атап айтқанда, «су баскетболы», «балықтар», «қайықшы», «су асты қазыналары», «сүңгуірлер» атты ойындарда шапшаңдық пен тапқырлық таныта білді. Соңында қате лікке бой алдырған қарақшыларға достық қолын созып, адамгершілік таныта білді. С йтіп, нәтижесінде жасаған игі әрекеттері үшін су Патшайымының сиқырлы сандықшасынан сыйлық алған балалардың қуанышында шек болмады. Қазақстанның бас қала сы Астанада орналасқан «Бәйтерекке» саяхат жасау әр баланың арманы ғой. Осыған байланысты «Таукент гүлдері» балабақшасының ауласында «Бәйтеректің» ықшамдалған түрі тұрғызылды. «Бәйтерек» жанынан кішкентай су сарқырамасы аптап ыстықта тау тасы арасынан сарқырап ағып тұрды. Астана және
«Бәйтерек» тарихы түсіндіріліп, к ңілді қойылымдар қойылды. Ересек және ортаншы топтардың балалары «Бәйтерек» аясында ән айтып, би билеп здерінің қуаныштарын байқатты. «Ромашка» тобының тәрбиешісі Эльмира Сағы нае ваның ұйымдасты руы мен «Ғажайыптар әлемі» атты ертегілер еліне саяхат жасалды. Бүлдіршіндер тәрбиешілерімен бірге «Шалқан» ертегісін жиналғандарға сәтті к рсете білді. Ал «Жасмин» тобының кішкентай әншісі Ләйлә Мадихан «Ертегілер» әнін тамылжыта орындады. Мектепке дейінгі білім беру мекемесі балалардың шығармашылығын арттыру мақсатында к рме де ткізді. Мұндай шараға «Балқурай», «Жасмин», «Ботак з», «Ромашка» тобының бүлдіршіндері белсене қатысып, алғыс хаттармен марапатталды. Бауыржан БЕКЗАТОВ Оңтүстік Қазақстан облысы
Ақпараттар ағыны
РУХАНИЯТ
Түрік тілінде жарық көрді Анкара қаласындағы «BENGU» баспасынан қазақтың талантты ақыны Ұлықбек Есдәулеттің «Siirler» («Жырлар») деген атпен жыр жинағы жарық к рді. Жинақты түрік тіліне аударған Мәлік Отарбаев, тәржімасын редакциялаған түрік ақыны Метин Iзарыслан. Жыр жинақтың алғыс зін жазған Еуразия Жазушылар одағының т рағасы, белгілі түрік прозашысы Якуб Омероғлы. Iскеменде ткен ақынның 60 жылдық мерейтойында Якуб Омероғлы арнайы келіп, осы сүйінші хабарды қалың оқырманға жеткізген болатын. 5зірге ақынның қолында жинақтың тек 20 данасы ғана бар екен. Бұған дейін талантты ақынның Қытай, Моңғолия елдерінде де бірнеше кітаптары жарық к рген болатын. Алдағы күзде Түркия елінде және Алматы, Астана қалаларында ақын жинағының тұсаукесер рәсімі болады деп күтілуде.
БАЙҚАУ
Ел іші – өнер кеніші Оралдағы Ғ.Құрманғалиев атындағы облыстық филармония залында «Туған жер, сені қосам әуеніме» атты әуесқой композиторлардың облыстық ән байқауы з мәресіне жетті. Сайысқа барлығы 30 әуесқой композитор қатысып, соның 16-сының әні гала-концертке жолдама алды. Олардың арасында бұрыннан белгілі, әндері жинаққа енген Ғұбайдолла Хибашев, 5ділбек Сүлейменов сынды тәжірибелі сазгерлермен қатар, топтан суырылып шыққан Мұхтар Рамазанов, Армат Алдамжаров, Ерлан Бекчурин сынды жастар да болды. Байқауға қатысушыларды облыстық мәдениет, мұрағаттар және құжаттама басқармасы басшысының орынбасары Дәулеткерей Құсайынов құттықтап, ңірде туған жерін әнге б легендер қатары к бейіп келе жатқандығын атап тті. Байқау қорытындысында М.Рамазанов – бірінші, Е.Бекчурин мен М.Сарб пеев – екінші, Е.Ақбасов, А.Алдамжаров, Г.Қасиетова үшінші орынды еншіледі. Байқау жеңімпазы менжүлдегерлері арнайы дипломмен және сыйлықтармен марапатталды.
МАРАПАТ
«Астана жұлдызы» Жақында белгілі ақын, к птеген лирикалық леңдердің авторы 7бдірахман Асылбек «Астана жұлдызы» ұлттық музыка бәйгесінің «Үздік мәтін авторы» аталымы бойынша жеңімпаз деп танылып, «Астана жұлдызы» жүлдесімен марапатталды. Жүлдегерлерді марапаттау рәсімі Астана қаласының Бейбітшілік және келісім сарайында тті. Мәдени шараға еліміздің белгілі ақындары Қалқаман Сарин, Жандарбек Бұлғақов, Серікзат Дүйсенғазин, Айнұр Тұрсынбаева және т.б. қатысты. Біз 5бдірахман Асылбек ағамызды осынау айтулы марапатымен құттықтай отырып, шығармашылық табыстар тілейміз!
БӘЙГЕ!
«Парыз» байқауы Елордалық кәсіпкерлерден бизнестің әлеуметтік жауапкершілігі ж ніндегі «Парыз» байқауына қатысуға тінімдер қабылдау басталды. Iтінімдерді қабылдау 1-тамызға дейін ғана жалғасады. Ал желтоқсан айында байқау қорытындысы шығарылып, марапаттау рә сі мі ұйымдастырылады. Жеңімпаздар т рт аталым бойынша анықталады: «Үздік әлеуметтік жауапты кәсіпорын», «Үздік ұжымдық шарт», «Экологияға қосқан үлесі үшін» және «Еңбекті қорғау саласындағы үздік кәсіпорын». Байқауға қатысушылар Қазақстан аумағында қайырымдылық және әлеуметтік қызметпен айналысып, кем дегенде 3 жыл жұмыс істеу керек, сондай-ақ, ұйымның жұмыскерлерге қарызы болмауы тиіс, немесе ұжымдық еңбек даулары тіркелмеу қажет. «Парыз» байқауы 2008 жылдан бері аймақтық және республикалық деңгейлерде жыл сайын ткізіледі. Байқау кәсіпкерлердің з жұмыскерлеріне және жалпы қоғамға арналған әлеуметтік мәселелерді шешуге ынталандыруға бағытталған.
ШАРА
«Жайдарман» фестивалі Шығыс Қазақстан облысының «Алак л алаулары» лагерінде «Жайдарман» атты республикалық К ңілді тапқырлар клубы арасында фестиваль з мәресіне жетті. Фестивальге еліміздің әр ңірінен 7 команда қатысты. Олардың ішінде Алматы және Астана қалаларының, сондайақ Қызылорда, Павлодар сынды облыстық командалар болды. Т ртінші жыл қатарынан ткізілген фестивальдің қорытындысында Аяг з командасы жеңіске жетті. «Жаснар» (Алматы) командасының мүшесі Еркебұлан Бердалиев республикалық фестивалінің үздік ойыншысы атанды. Ал Үржар ауданы әкімдігінің сыйлығы Семейдің «Альянс» командасына бұйырды.
ӨНЕР
Алғашқы ондыққа ілінді Латвияның Юрмала қаласында тіп жатқан «Жаңа толқын – 2014» халықаралық байқауына Қазақстан атынан қатысқан әнші 7лішер Кәрімов сайыста 10-орынға ие болды. Сайыстың соңғы күнінде 5лішер к пшіліктің назарына «5рине» атты әнін ұсынды. Бұл әнді ақын Талант Арғынғали мен композитор Ғалымбек Исімбергенов осы байқауға арнайы жазған болатын. Қазылар алқасының мүшелері – Игорь Крутой, Валерий Меладзе, Филипп Киркоров, Игорь Николаев, Лайма Вайкуле және Леонид Агутин болды. 5лішердің нерін қазылар алқасы 67 балмен бағалады. Байқау қорытындысында 228 балл жинаған грузиялық әнші Нуца Бузаладзе жеңімпаз атанды.
Ақпараттар ағыны
7зірлеген Нұрлан ҚҰМАР
4
АНА ТІЛІ
№30 (1236) 31 шілде – 6 тамыз 2014 жыл
ТЕРМИНОЛОГИЯ ЖƏНЕ УАҚЫТ ХХI ғасыр – ғылым мен техниканың, жаңа технологиялардың даму ғасыры. Бұрын ғылыми жаңалық ашуға мыңдаған, жүздеген жылдар керек болca, қазір ай сайын, тіпті апта сайын бір жаңалық ашылуда. Ал жаңалықтармен соны ұғымды айқындайтын жаңа сөздер пайда болады. Қарап тұрсақ, неше түрлі дәрі-дәрмектердің, медицина, химия, биология және өзге де ғылымдарда пайда болып жатқан қаншама атаулар бар. Әлемде мұндай атаулардың саны орта есеппен күніне 10-15 шығады екен. Бұлардың барлығына бірдей балама табудың өзі оңайға түспейді. Демек, терминжасам өте күрделі сала. Оған сол саланың тілден хабары бар мамандары, терминолог ғалымдар қатысып, бірлесе атқаруы тиіс. Шетелден енген терминдерді аударғанша, осы екі аралықта біз оларды сол күйінде қолданып та жүрміз. Кейбірін қазақ тілінің заңдылығына бағындырып, фонетикалық тұрғыда басқаша атап, негізгі түбір сөзін өзгертпестен қолданудамыз. Мұның барлығы ғылыми жетістіктерден қалып қоймай, оларды дер кезінде меңгеріп, қолдану үшін керек. Өйткені ғылым мен білімнің мазмұны жаңа ақпараттармен күн сайын толығып жатыр. Ал мұндай жағдайда, сол ғылыми жаңалықтарды тезірек үйреніп, өндірісте қолдануға қадам жасауымыз керек.
Ал терминдерге қазақ тілінде балама атау тауып, аударып, оны қолданысқа ендіреміз дегенше, біз уақыт жағынан ұтылып қалуымыз мүмкін. Сондықтан, меніңше, халықаралық терминдердің к птеп енуінен қорқатын ештеңе жоқ. Бұл бізге з ғылымымызды да дамытып, технологиялық салаларда тыңнан түрен салып, қазақша терминдік атауға ие болатын німдерді ойлап табуға да кең жол ашады. Ол үшін, әрине, з тіліміздегі ғылымның деңгейін сіруіміз керек. Елбасы бүгінгі таңда осы мәселеге үлкен к ңіл б ліп отыр. Қазақстанның индустриалдықинновациялық дамуы болашақта ғылыми жетістіктерге де үлкен жол ашатынына сенім мол. Iйткені бәрі бір күнде орныға қоймайды. Бұған уақыт керек және ғылымға да ерекше к ңіл б лінуі керек. Енді осындай кезеңдерге жетуіміз үшін батыс елдерінен келіп жатқан терминдерді сол қалпында пайдалана тұруымызға тура келетін сияқты, йткені дәл қазіргі таңда оған нақты балама табудың зі біршама уақытты талап етеді. Уақыт те келе оны терминолог ғалымдарымыз міндетті түрде қазақшалайды деп сенемін. Iйткені біз қайткен күнде де з тіліміздің тазалығын сақтауымыз керек. Ал тілді сақтау оған б тен с здерді араластырмаудан басталады. Қазақ тілі бәсекеге қабілетті тіл. Оны ешкім де жоққа шығармайды. Бірақ, бір кініштісі технология, ғылыми жаңалықтар Батыс елдерінен келуде. Біз сол ғылыми жаңалықтарды пайдаланудамыз. Мұның барлығы түсінікті жағдай. Жасыратыны жоқ, ғылыми жаңалықтардың 80-90 пайызы ағылшын тілінде пайда болуда. Ресейде де бұл мәселе зекті. Iйткені олар шетелдік терминдерді сол күйінше алып, еш аудармастан қолданысқа ендіріп жатыр. С йтіп, орыс тілінен біздің тілге келіп жатқан шетелдік терминдер де аз емес. Мұның барлығы алдағы уақытта терминжасам саласына үлкен жауапкершілікпен қарауымызды талап етеді. Iйткені терминология жыл сайын күрделеніп бара жатқаны байқалады. Бүгінгі таңда біз жүздеген терминге балама тауып аударсақ,
дәл осындай жүздеген жаңа терминдер зінің аударылуын күтіп тұрады. Міне, терминжасамға мемлекеттік тұрғыдан назар аударып, осы істі жүйелі түрде қолға алуымыз керек сияқты. Қазір ағылшын тілін жақсы меңгерген мамандарымыз к п. Терминология саласына сол мамандарды тартуымыз керек. Iйткені олар тілдің мағынасын түсініп аударады. Ал бұл термин қалыптастыру мәселесінде шешуші р л атқарады. Ойымды әрі қарай журналист М.Кенжебайдың «Ана тілі» газетінің 2013 жылғы №20 (1174) санында жарық к рген «Термин құмарлықта тіл бұзарлықтың бір түрі» мақаласынан үзінді келтіре отырып жалғастырайын. Ол з мақаласында: «Атақты академик Марр кезінде әлемнің ең бай тілдерін т рт топқа жіктеп, соның ішінде біздің түркі тіліміздің қазыналығына зор маңыз берген. Сол Марр айтқан ең бай тілдің ішінде орыс тілі деген тіл жоқ. Орыс тілінің жартысынан астамы біздің түркі тілі екенін к зі ашық әркім-ақ біледі» деп жазады. 5рине, орыс тіліндегі с здердің басым к пшілігі түркі тілдерінен енгенін ғалымдар дәлелдеді. Мәселенің бұл жағына мен таласпаймын. Мұндағы айтайын дегенім, түркі тілдерінің терминжасам саласындағы мүмкіндігінің күштілігі. Қазақ тілі түркі тілінің
синтаксистік тұрғыдан бейімдеу. Кез келген с зді з тіл заңдылығының елегінен ткізбей қолданып жүргендер бар. Бұл түбегейлі қате нәрсе. Бұған аса жауапты қарауға тиіспіз. Орта ғасырда араб және парсы халықтарының мәдениеті, ғылымы мен технологиясы дүниежүзіндегі к птеген елдерді таңғалдырған еді. Сондықтан да олардың мұндай жетістіктері бүкіл әлемге тарады. Осылайша ғылым, білім дамыған жерде тіл де бірге дамитынын к ріп отырмыз. Екіншіден, ғылымы, технологиясы озық елдердің тілі технологиясы кейіндеу дамыған елдерге әсер етпей қоймасы анық. Демек, қазақ тіліне араб және парсы с здерінің енуі себепсіз емес еді. Iйткені заманның ыңғайына қарай тіл де з дамуын айқындай түседі. Ал кірме с здерден тілге зиян бар ма, жоқ па деген мәселеге келетін болсақ, әрине, з тіліңдегі т л с зің бола тұра, басқа халықтың тіліндегі с зді әкеліп қолдансаң, ол з тілің үшін зиян болуы мүмкін. Себебі ана тіліңдегі бар с зді пайдаланбау ол тілге жасаған қиянатың болып есептеледі. Ал тілдің с здік қорында жоқ немесе әзірге табылмай тұрған с здің орнына кірме с зді жоғарыда айтқандай қазақ тілінің заңдылығына сәйкестендіріп пайдалансақ, одан, меніңше, біз ұтылмаймыз. Ал уақыт те келе
БӘРЕКЕЛДІ!
бастады емес пе?! Тіпті алысқа бармай-ақ еврейлерді алайық. Олар тілін бұзбақ тұрмақ түбегейлі ұмытты, аты-ж нінeн де, дінінен де айырылды, с йте тұра қай жерде жүрмесін, қай елде болмасын, сол елге түгелдей бейімделіп, тілін де, әдет-ғұрпын да жете білгенімен, ұлттық болмысын сақтап қалды, з тілдерін тірілтіп алды. Демек, мәселе жалғыз кірме с здерде, шетелдік атауларда ғана болып отырған жоқ. Мәселе, сол тілдегі с здерді з тіліңе бейімдеп, шеберлікпен пайдалана білуде. Мұның аударма саласына да қатысы бар. Енді осы туралы з пікірімді білдіре кетсем деймін. Қолданыста жүрген, терминком бекіткен немесе бекітуге тиісті кейбір терминдер жайлы пікірімді айта кетейін. Мәселен, витамин – дәрумен, дезинфекция – алас, страница – сахифа, кандидат – намизат, метафизика – дерексіз, мода – сән, класс – сынып деген нұсқалардың кейбірі қолданыста болса, кейбірі ұсыныс ретінде айтылып жүр. Осындағы сахифа, намизат сынды түсініксіз атаулардың қандай қажеті бар? Ал «мода» с зін алатын болсақ, оны сән деп аудардық, бірақ «мода» с зінің мәні басқалардан ерекше, згеше, к ңіл аударарлықтай болуға сай келеді. Информация – ақпарат болып аударылғанымен, информатика аударылған жоқ.
Жарайсың, Алена! Бүгінде мемлекеттік тілдің мәселесіне тек қазақ журналистері ғана емес, кейбір орыс журналистері атсалыса бастағаны қуантады. Біз бұған дейін «Ана тілі» газетінде орыстілді басылымдардың мемлекеттік тіл тақырыбына үн қоспай отырғанын айтып, мәселе көтерген едік. («Ортақ мақсатқа орайласпай отыр. Қазақ тілінің тағдыры қазақ басылымдарына ғана керек пе?» («Ана тілі» газеті, №17 (1171) 25 сәуір-2 мамыр, 2013 жыл). Бұл мақаланы жазудағы мақсатымыз мемлекеттік тілдің тұғырын биіктетуге орыс баспасөзі атсалыссын деген мәселе еді. Жақында мен Жамбыл облысы «Сарысу» аудандық газетінің тілшісі Алена Чаговецпен таныстым. Алена биыл республикалық «Мемлекеттік тіл және БАҚ» байқауында ынталандыру сыйлығына ие болыпты. Ол мемлекеттік тілдің мәселесін орыс тілінде жазып жүрген бірден-бір журналист әріптесіміз. Оның бұл тақырыпқа арнап жазған мақалаларының бірі «Проблемы внедрения» деп аталыпты. Мақалада қазақ тілінің бүгінгі зекті мәселелері мен шешілу жолдары әңгіме арқауына айналған. Салыстырмалы талдаулар жасалып, КСРО уақытында қазақ тілінің аясы тарылғанын, орыс тілінің мәртебесі биік болғаны қазақ тіліне айтарлықтай кері әсерін тигізгенін, осылайша к птеген қазақтар здерінің ана тілдерін ұмыта бастағаны айтылып, мемлекеттік тілдің з тұғырына ие бола алмай келе жатуының әртүрлі себептері с з етілген. 5рине, орыс журналисінің қазақ тіліне осыншалықты жанашырлықпен жазған мақаласын оқып отырып: «Шіркін, зге де орыстілді журналистер осы Алена сияқты мемлекеттік тілдің тұғырын биіктетуге атсалысса ғой» дейсің. Алена Чаговецтің мына бір пікіріне ерекше назар аударғым келіп отыр. Ол былай дейді: «Если правы те, кто хочет чтобы казахский язык стал по настоящему государственным языком и внедрился во все сферы страны, от экономики до культуры, то тогда нужно действовать». 5рі қарай з ойын былай деп жалғастырады: «Мотивация безусловна нужна. Но многие казахстанцы до сих пор думают, что методики нет. Сознание не поменялось. Здесь и вопросы идеологии, выбора и престижа языка. Но если глубже заглянуть в казахстанскую социолингвистику, мы увидим, что языковой сдвиг в пользу казахского языка уже есть. ...Нужно использовать советские методы, когда без знания русского невозможно было жить в обществе. Без знания казахского языка в Казахстане делать нечего и получение гражданства также связать со знанием языка и истории казахов». 5рине, бұл тұрғыдан Аленамен толықтай келісуге болады. Қазақ тілін Кеңес Одағы кезіндегі орыс тілінің дәрежесіндей дәрежеге к теруіміз керек. Сонда ғана тілдің мәртебесі жоғары болады. Азаматтық беру кезінде де, жұмысқа қабылдау кезінде де әр азаматқа мемлекеттік тілді білу міндеттелсе, мұндайда жағдай басқаша ріс алар еді. Ал бізде ондай міндеттеу жоқ, талап етілмейді. Талап етілмеген соң, нәтиже де ойдағыдай шықпайды. Біздің бүгінгі тілдік ахуалымыз осыны байқатып отырғандай. Сонда мемлекеттік тілдің дәрежесін қайтіп к термекпіз? 5рине, бұл ж нінде айтар, қозғар мәселеміз аз емес. Ең бастысы, Алена Чаговец сияқты орыс журналистері мемлекеттік тілдің тағдырына, болашағына ықтиятты түрде ден қойып, орыстілді азаматтардың санасына, к кейіне жеткізіп жаза білсе мұның зі аз нәтиже болмас еді.
КІРМЕ СӨЗДІҢ ДЕ көңілге қонатыны бар бір тармағы болғандықтан, біз з терминдерімізді қалыптастыруда орыс тіліне түркі тілінен енген терминдік атауларды талғаммен қолдануымызға әбден болады. Бұл жерде мәселе қазақ тілінің заңдылығын сақтап, қазақша сипат бере түсуіміз керек. Бұл онша күрделі емес, йткені ол с здердің түбірі түркілік атаулар. Тек мағыналас тұрғыдан зіне сай келетінін тауып, қолдансақ болғаны. М.Кенжебай: «Орыс тілі түркі, латын, грек, славян с здерінен құралған тіл. Ол сондықтан да бай тілдің қатарына еніп отыр» деп жазады. Осы пікірді алға тарта отырып автор кірме с здерді қазақ тіліне жолатпайық, тіпті қажет болса қалса, араб пен парсы с здерін пайдаланайық» деген ой айтады. Бірақ орыс тілінің жартысынан к бі түркі тілдерінен енген с здер болса, онда к п алаңдаудың қажеті жоқ сияқты. Жақында «Ана тілі» газетінде Хасен ҚожаАхметтің «Орыс тіліндегі түркі с здерінің сыры» атты зерттеу мақаласы басылды. Сол мақалада зіміз орыс с здері деп қабылдап жүрген с здердің к пшілігі түркі тілдерінен енген екен. Демек, орыс тілі түркі с здерін тиімді қолдану арқылы, з тілдерін белгілі бір шамада байытып алғаны с зсіз. Олар кірме с здерді еркін пайдалану арқылы з тілдерінің қуатын, қолданыс аясын кеңейтіп, мықты етіп алды. Олай болса, кірме с здерден пәлендей қорқудың қажеті жоқ. Бүгінде әлемдегі тілдердің бірбіріне тигізіп жатқан әсері орасан зор. Тілден-тілге қаншама с здер ауысып жатыр. Мұның барлығы осы заманға тән үдеріс деп бағалаймын. Iйткені тіл жеке-дара дами алмайды. Ол міндетті түрде екінші бір тілдің әсерімен, ықпалымен дамиды. Бұл тұрғыдан алғанда қазақ тіліндегі бірталай с здер кезінде араб, парсы тілдерінен алынды. Бүгінгі таңда олардың ана тіліміздің заңдылығына бағынып, үйлесіп кеткені сонша, ол с здерді бұрын араб немесе парсының с зі болған екен деп ойламайсың. Егер біз кірме с здерді қолданбай, жатсынар болсақ, тіліміз бүгінгідей бай болмас еді. Бұл жерде мәселе, кірме с здерді орнымен қолдана білу, қазақ тілінің заңдылығына сай етіп, фонетика, морфология,
сәтті баламасын тауып, аудара білсек, құба-құп болар еді. Заманында мәдениет пен ркениет шығыстан батысқа қарай тарады. Ал бүгінде ол, керісінше, батыстан шығысқа қарай жол тартты. Демек, бұл жағдай қайткен күнде де тілімізге әсер етпей қоймайды. Шетелдік терминдерді қабылдаудан бас тартсақ, онда сол елдерден келіп жатқан німдерден бас тартуымыз керек болады. Бұл мүмкін бе? Ұялы телефоннан бастап, күнделікті тұрмыста қолданылатын заттар, компьютер, ноутбук және т.б. техникалық құрылғылардың барлығы шетелдік атаулармен келіп жатыр. Олардың барлығы тілдік қолданыстан орын алуда. Мұның бәрінен бас тарта беретін болсақ, ркениеттік дамудан қалып қоятынымыз белгілі. Қалай дегенмен, тіл даму үстіндегі үдеріс. Бір с з бүгін пайда болса, ертең қолданыстан шығып қалуы да мүмкін. Iйткені оның орнына німнің жаңа, жетілдірілген түрі келеді. Ал бұл тұрғыдан қарағанда қазақ тілінің тазалығына жаңа технологияның с здері қаншалықты әсер етіп жатыр? Иә, белгілі бір деңгейде з әсерін тигізіп жатқаны рас. Не істемек керек? Бұл зара ақылдасатын, бірлесе шешетін зекті мәселе. Мырзан Кенжебай: «Ұлттың бұзылуы мен ұрпақтың бұзылуы, ең алдымен, осы тілбұзарлықтан басталады» дейді. Меніңше, тілбұзарлықтан сақтанудың жолы жалғыз бұл емес. Қазақ тілін тілбұзарлықтан сақтауымыз үшін қазақ тіліндегі сауатсыз жазумен, сауатсыз с йлеумен күресуіміз керек. 5сіресе жастар арасында қазақша с здерді бұзып с йлеу белең алып бара жатыр. Міне, тілбұзарлық деп осыны айтуымыз керек. Ал терминология саласындағы кейбір мәселелерді тілбұзарлық деп санауға болатын шығар, бірақ шетелдік атаулардың, кірме с здердің барлығын тілбұзарлық деп есептеудің қисыны жоқ сияқты. Тілімізге терминдер кіргеннен ұлт ретінде жойылып кетсек, біз кімбіз? Испан мен португал тілінде с йлейтін Латын Американың к птеген елдері ацтек пен майяның тұқымымыз деп бас к тере
Космос терминін ғарыш деп арабшадан алып аудардық, бірақ арабтардың зі бұл с зді қолдана ма? Осы жағына мән бермеген сияқтымыз. Терминология саласында еңбектеніп, ізденіп жүрген ғалым Н.Шүленбаев: «Ана тілі» газетінің №52 (1153) 2013 жылғы жарияланған мақаласында: «Косметика, маятник, рецепт, функция с здерін қазақша риан, бигеш, мәнбі, берне деп аударып қолдануға әбден болады» дейді. Осылайша қазақшаласақ, бұл с здерді түсіну қиындап кетпей ме? Осы мақалада к рсетілген «Логика – пайым, акт – кесім, норматив – низам, функция – уәзипа, флора – кәбетат, фауна – мақұлықат, режим – уәжіп, контракт – бекім, лоббизм – демеу» сынды Қ.Юсуптың нұсқалары әлі де ойлануды қажет етеді. Мысалы, «функция» с зінің ұғымы те кең. Оны бір с збен аудара салуға асықпау керек. Термопараны терможұп, термоқосақ деп аудару да ж н емес. Мұндағы «пар» с зі қазақша бу деген мағынаны білдіріп тұр. Н.Шүленбаев аномалияны – ауытқушылық деп аударыпты. Шындығында аномалия ауытқушылықтың ерекше бір түрін, яғни ауытқушылықтың ауытқушылығын белгілейді. Проблема – түйткіл, гәп, кілтипан, күрмеуі қиын деп аударылған. Бұл аудармалар шешілген мәселенің кейбір кем-кетігін ғана к рсетеді. Ал проблема әлі шешілмеген, шешілуі қажет дегенді білдірмей ме? Операцияны – ота деу де дұрыс емес. Iйткені операция бір нәрсені кесіп, алып тастау дегенді ғана білдірмейді, түрлі әдіс-тәсілдердің, амалдардың қолданылуын да білдіреді. Мысалы, математикада кез келген амал – операция. Осылайша, терминология саласында талқыға салатын мәселелер аз емес. Кез келген кірме с з, балама атау, аударылмай сол күйі қолданылған шетелдік атаулар талдауды қажет етеді. Сол себепті с здерді қиюын тауып, қолданысқа сәтті ендіре білуіміз керек. Асан АХМЕТҚАЗИЕВ
Дәуіржан ТIЛЕБАЕВ АЛМАТЫ
МӘССАҒАН! Жақында, редакциямызға «Ана тілі» газетінің тұрақты оқырманы әрі авторы, геолог, өлкетанушы Молдияр Серікбайұлы ағамыз келді. Ол әдеттегідей жер-су атауларының мәселесін қозғай келіп, осыдан біраз уақыт бұрын Атырау облысы Тілдерді дамыту жөніндегі басқармасына аталған облыстағы Ганюшкин елді мекенінің атауын өзгертуге байланысты хат жолдағанын, сол хатқа жақында жауап алғанын айтты.
Әбілқайыр хан мен Бөкей ханнан Ганюшкин артық болғаны ма?
Бірақ алған жауабы к ңілінен шықпапты. Мәселе былай болған екен. Молдияр аға зінің жазған хатында Ганюшкин атауын згертуді сұрап, ауданның атауын «Б кей хан» немесе «5білқайыр хан» деп атау ж нінде ұсыныс білдіріпті. Алайда Атырау облысы Құрманғазы ауданы әкімінің орынбасары А.Мусаның атынан келген жауап хатта: «...Ганюшкин ауылының атауын згерту мақсатында «Бәйтерек», «Арна», «Жетіарал», «Б кей хан», «Bбілқайыр хан», « леңді» атаулары аудан тұрғындарына ұсынылып, аумақ халқының пікірін ескерту мақсатында жиналыстар ткізілді. Тұрғындар бұл атауларды құптамай «Ганюшкин» атау-
ын згертпей қалдыруына ұсыныс жасалып, күні бүгін шешімін таппай отырғанын қаперіңізге беремін» делінген. Молдияр аға бұл мәселені 2010 жылдан бері к теріп, хат жазып келеді екен. Бұл хат осымен үшінші рет жіберіліп отыр. Алдыңғы жауаптары да «сыдыртпа жауаптар» болған екен. Содан бері Ганюшкин – Ганюшкин болып қалып келеді. Iз елімізде, з жерімізде отырып, жер-су, елдімекен атауларын қазақшалай алмасақ, елдігімізге сын емес пе? Бұл хатты жазған басшылық, осы хаттағы қуаттамаған жергілікті тұрғындар осы мәселені ескерсе етті. Д.ЖҰМАЖАНҰЛЫ
ОҚЫРМАНМЕН ОЙЛАСУ
Терминжасам: Ұсыныс. Пікір. ҚАДІРЛІ ОҚЫРМАН ҚАУЫМ! Терминжасам – бүкіл халыққа ортақ іс. Заман озған сайын терминология саласы да жаңа сөздермен толыға түсуде. Бұл қазақ тіліндегі терминдерді біріздендіріп, жүйелеп отыруды қажет етеді. Осыған орай Қазақстан Республикасы Мәдениет министрлігі Тіл комитетінің тапсырысы негізінде Педагогикалық ғылымдар академиясы 30 томдық салалық қазақшаорысша, орысша-қазақша терминологиялық сөздіктер топтамасын дайындау үстінде. Бұл жұмысты атқаруға еліміздің 400ден аса сала мамандары мен ғалымдары атсалысуда. Төменде ұсынылып отырған терминдер сол жұмыстардың бір парасы. Сондықтан халықтық маңызы бар міндетті жүзеге асыруға «Ана тілі» газеті оқырмандарының да атсалысқанын жөн көріп отырмыз. Олай болса, төменде ұсынылған терминдермен таныса отырып, өздеріңіздің ұсыныс-пікірлеріңізді Педагогикалық ғылымдар академиясының apnkaz@mail.ru электрондық поштасы және «Ана тілі» газетінің ғаламтордағы www.anatili.kz сайты арқылы ұсынуға болады. № 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40
Термин переводчик перевозка перевозка продукции переписка перепродажа перераспределение перераспределение денежных ресурсов перерасход перестановка перестрахователь переход права собственности перечень перечень документов персонал петля качества платежеспособность платежный баланс плод поверенный повреждение погашение погрешность погрешность абсолютная погрузка подбор подготовка подделка подделка документа подлинник подпись позиция поиск показание полная занятость полномочие положение пользование поощрение попечительство поправка
Аударма аудармашы тасымалдау өнімді тасымалдау хат жазысу қайта сату қайта бөлу ақша ресурстарын бөлу артық шығын алмастыру қайта сақтандырушы меншік құқығының ауысуы тізім, тізімдеме құжаттардың тізімдемесі персонал сапа ілмегі төлемқабілеттілік төлем балансы жеміс, өсім сенімгер зақым өтеу, орнын толтыру қателік абсолюттік қателік тиеу іріктеп алу дайындық жасанды, жалған жалған құжат жасау іздестіру қолы ұстаным; тұрғы іздестіру көрсетілім жұмыспен толық қамтылу өкілеттік ереже; қағида; жағдай пайдалану көтермелеу қамқоршылық түзету
41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81
поручительство порядок порядок рассмотрения последствие посредничество поставка поставщик постоянное местожительство посягательство потеря потребительский кредит пошлина правила право на жилище право на отдых право на товарный знак право распоряжения правопреемник правоспособность преамбула предел предостережение предписание предположение преобразование привлечение признак принцип принцип взаимности принцип соответствия принцип сопоставимости принцип ценообразования принципы налогообложения приобретение приоритет прирост абсолютный присвоение притворная сделка прогноз программа продажная цена
кепілгерлік рет, тәртіп қарастыру реті салдар делдалдық жеткізу, жеткізілім жеткізуші, тасымалдаушы тұрақты мекенжай қастандық жоғалту тұтыну кредиті баж ереже баспанаға құқық дем алуға құқық тауар белгісіне құқығы иелену құқығы заңды мұрагер құқықтық қабілет преамбула шек алдын ала ескерту ұйғарым жорамал түрлендіру тарту белгі принцип, қағида өзара қағидастық, өзаралық қағидалар сәйкестік қағидасы салыстырымдылық қағидасы баға белгілеу қағидасы салық салу қағидасы иелену басымдылық абсолюттік өсім иемдену бүркеме мәміле болжам программа; бағдарлама сатылу бағасы
82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103 104 105 106 107 108 109 110 111 112 113 114 115 116 117 118 119 120 121 122 1 23 124 125 126 127 128 129 130 131 132 133 134 135 136 137 138
продукт проект производитель производство производство массовое производство продукции производство товарное прокат пролонгация промысел пропаганда прописка простой простой вексель протекционизм противоборство противодействие профессия профилактика профицит процедура процесс псевдоним пункт путевка работа сверхурочная работа сменная работа умственная работник развитие разделение дохода размер размер хозяйства размер черты бедности разметка разрез разрешение разряд тарифный ранг раскрытие информации распорядитель распорядитель кредита распоряжение распределение распределение риска рассрочка расстояние растрата расход расходование расходы административные расходы будущих периодов расходы внепроизводственные расходы накладные расходы общехозяйственные расходы представительские расходы производственные
өнім; азық-түлік жоба өндіруші өндіріс жаппай өндіріс өнім өндірісі тауарлы өндіріс прокат мерзімін ұзарту, пролонгация кәсіпшілік насихат тіркелу тұрып қалу қарапайым вексель протекционизм тайталас қарсы әрекет кәсіп алдын алу, профилактика профицит рәсім үдеріс бүркеме ат пункт; тармақ жолдама мерзімнен тыс жұмыс ауысымды жұмыс ой жұмысы жұмыскер даму, өркендеу табыстың бөлінуі өлшем; мөлшер шаруашылық мөлшері кедейшілік шегінің өлшемі белгілеу қима рұқсат тарифтік разряд ранг; дәреже ақпаратты ашып көрсету реттеуші, өкімші кредит реттеуші өкім бөлу; таралу, бөліп тарату тәуелдік бөлінісі мұрсат беру мерзімді ұзарту ысырап шығыс, шығын шығындану әкімшілік шығындары болашақ кезеңдер шығындары өндірістен тыс шығындар үстеме шығындар жалпы шаруашылық шығындар өкілдік шығындар өндірістік шығындар
ЖЫРАҚТА ТҮТІН ТҮТЕТКЕН Швециядағы қазақтар туралы айтпас бұрын Швеция және шведтер туралы аз-кем ақпарат берер болсақ, VIII-XI ғасырда Еуропа құрылығының солтүстігіндегі Скандинавия түбегінде жауынгер тайпа – Викингтер өмір кешіп, көршілеріне ұдайы шабуыл жасап тұрған. Олар көрші елдердің жерін басып алу, тонау, сауда жүргізу мақсатында Пруссияға, Польшаға, Руське, Византияға, Еділ бұлғарлары мен хазарларға, тіптен Араб халифатына дейін жорықтарға шыққан. Осы Викингтердің ұрпағы саналатын шведтердің 1240 жылы Нева өзені бойында Орыс және Түркі-моңғолдардың біріккен әскерінен жеңілуі олардың шығысқа қарай жылжуын тоқтатқан еді. XVI-XVIII ғасырда орын алған орысшвед арасындағы соғыстарда орыс армия сы құрамында қалмақ, башқұрттармен бірге қазақтар да соғысқа қатысыпты. Мысалы, 1590 жылы Ораз Мұ ха мед сұлтан орыс-швед соғысына қатысып ерлік к рсетеді, подполковник дәрежесіне к теріледі. Кіші жүз қазағы Серғазы Қайыпхан 1788-1790 жылдары орыс-швед соғысына қатысып, осы шайқастардағы ерлігі үшін секунд-майор шеніне ие болыпты. XVII-XVIII ғасырда Қазақ еліне шапқыншылық жасаған жоңғарлар қолында от қаруы – зеңбіректің болғаны алғашқы кезде соғыс жағдайын жоңғарлар пайдасына шешкені мәлім. Жоңғарлар осы от қаруды қайдан алды десек, орыстарда тұтқын болып жүрген швед шебері Иоган Густав Ренатты қолдарына түсіріп, ол жоңғарларға зеңбірек, оқ-дәрі жасауды үйретіпті. Бұл қазақ жасақтарына айтарлықтай қиындықтар туғызғаны сол кездегі тарихтан мәлім. Cонымен қа тар швед шебері жоңғарларға зеңбірек жасаудан басқа қазақтың байырғы жері Жетісудың соғыс картасын да жасап беріпті. Бұл карта 1881 жылы Швециядан табылған. Ал бір кезде викингтер мір кешкен қазіргі швед топырағына қазақ баласы қашан барды деген сұрақ біршама зерттеуді қажет етеді. Алайда Швецияға ал ғаш барған қазақтың бірі ол атақты палуан Қажымұқан Мұңайтпасұлы деп білеміз. Ол французша күрестен 1910 жылы Швецияның Гетеборг қаласында ткен әлем біріншілігінде әлем чемпионы атанып, үлкен алтын медальға және 1275 сом ақшалай сыйлыққа ие болды. Осылайша қазақтың атын әлемге танытты. Қажымұқан атамыз 1909-1910 жылдары Еуропаның Берлин, Кельн, Гетеборг және Рига қалаларында ткен біріншіліктерде дүниежүзінің 3 мәрте чемпионы болған. Сол кезде бүкіл Еуро паға қазақ атын алғаш шығарған Қажымұқан атамыз еді. Скандинавия түбегінің тең жарымынан астамын алып жатқан Швеция ауа райының суықтығымен және табиғатының әсемдігімен ерекшеленеді. Жер аумағы жағынан Еуропа Одағы елдері арасында үшінші ел болып саналады. Швецияға баруды к птен бері арман етіп жүр едім. Неге екенін білмеймін осы елді бір к рсем деген арман сонау студенттік кезімде Польшада оқып жүрген кезімнен басталған еді. Енді, міне, тарихтан жауынгерлікпен танылған Викингтердің бүгінгі Отаны – Швецияға, оның әсем астанасы Стокгольмді к руге және ең басты әрі маңызды жұмысым Швецияның Весторас қаласында тұратын қазақ қандастарыммен кездесудің сәті түсті. Алдын ала Швециядағы қазақ қоғамының адрес, телефон, е-майл адрестерін Алматыдағы дүниежүзі қазақтары қауымдастығынан сұрап алған едім. Алайда менің жазған хаттарыма дереу жауап бола қоймады. Бірақ күндердің күнінде Мұрат Ерміш есімді бір азаматтан жауап хат келіпті. С йтсем, мен хат жазып жүрген Швециядағы қазақ қоғамының т рағасы Ибрахим Қосшының орнына жаңадан Мұрат Ерміш есімді жас кәсіпкер азамат т раға болып сайланыпты. Жазған хаттағы қысқа әрі нұсқа жауабына қарап Мұраттың с зден г рі істің адамы екенін бірден түсіндім. Баратын күнімді белгілеп алған соң «бисмиллә» деп ПознаньЛавица әуежайынан Стокгольм қайдасың деп жол тарттым. Мен барып түскен Стокгольм-Скваста әуежайы қаладан шамасы 100 шақырым алыс та орналасыпты. Мені әуежайдан ескі танысым Махмуд Сарбас және Мұрат Ерміш екеуі тосып алды. Махмуд Сарбас Швециядағы ток генераторын ндіруші әйгілі «АВВ» компаниясында ұзақ жылдар жұмыс істеп зейнетке шығыпты. Мұратты бірінші рет к руім. Алпамсадай, ірі денелі қазақ. Солай бола тұра қимылы те жылдам. Маған бірден Швеция сапарымды астанасы Стокгольмнен емес, осы елдегі қазақтар к п шоғырланған неркәсіп орталығы Вестерос қаласынан бастауыма кеңес берді. Менің де тілегім осы ғой. Швецияға қазақтар қалай, қашан келгені туралы Махмудтан жан-жақты сұрап білдім. Ауық-ауық машина терезесінен сыртқа к з тастап, Швецияның жапжасыл орманды жерінің кереметтігіне, табиғатының сұлулығына таңғалып, тамсанып отырдым.
5
АНА ТІЛІ
№30 (1236) 31 шілде – 6 тамыз 2014 жыл
450 мың шаршы шақырым жері бар, 9,6 миллион халқы бар Швеция жасыл орманымен және м п-м лдір айдын к лдерімен мақтана алады. Швецияда аумағы 1 шаршы шақырымнан асатын 4 мыңнан аса к л бар. Ірі к лдерінің к бі Балтық теңізіне барып құяды. Жол бойында байқағаным, жеке фермерлердің үйлері болсын кішірек қаладағы 2-3 қабат үйлердің к бі ағаштан салынады екен. К бінің сырты қызыл күрең түспен боялыпты. Қаншама жауын-шашын болса да ағып кетпейтін бұл бояудың сырын шведтер әзірге ашпай отырған к рінеді. Жалпы, шведтер үйлерін те биік қылып салуға құмартпайды екен. Мұрат Ерміш жол бойы зі рульде отырса да, оның қалта телефоны бір тыным таппады. 5лдекімдермен шведше с йлеседі, әлдекімдермен кейде түрікше тіл қатысады. Маған қарап: «Аға, сіздің құрметіңізге орай Весторастағы барлық қазақ ағайын сондағы қазақ мәдени орталығында жиналып отыр екен. Қазір
азаматтығы бар. Тұрмыс-тіршіліктері жақсы, жеке үйлері, к ліктері бар. Жалпы Швецияда 600-ге жуық қазақтар тұрады. Ең к бі Вестерос қаласында 60 отбасы, Стокгольмде 25-30 отбасы, Гетеборг қаласында 10 отбасы тұрады. Ал тәуелсіздіктен кейін гі жылдары Қазақстаннан келіп-ке ту ші қазақтар да аз емес к рінеді. «Болашақ» бағдарламасымен және зге де халықаралық грант, жобалармен Швецияның Упсала университеті, Стокгольм университеті секілді жоғары оқу орындарында зерттеу жұмыстарымен, сондайақ білім жолында жүрген қазақстандық зерттеуші-ғалым, магистрант, студенттер баршылық. Бірақ олардың нақты санын айту қиын. Iйткені Швед елінде Қазақстан з елшілігін аша қоймағандықтан бұндай мәліметті алатын ресми орын жоқ. Швецияда туып, сонда орта мектеп бітіріп, жоғары білім алған қазақ жастары да жетерлік. Солардың бірі т рт тілде
әкесі. Iзін әлі тың сезінетін Имамахмед ақсақалды Вестерос қаласындағы қазақ мешітін к руге барғынымда кездестірдім. Мешітте қазақ балаларына құран оқыту сабағы жүріп жатты. Махмуд Сарбастың айтуынша, Швеция қазақтары бүгінгі күні Қазақ стан нан рухани к мекке, яғни қазақ салт-дәстүрі және қазақ тілін үйретуге байланысты к мекке мұқтаж екен. «Бұл мәселені Швецияға бізді іздеп келген талай министр, бастық, депутаттар алды на қойдық. Бірақ әлі күнге дейін з шешімін тапқан жоқ» дейді ол. Бұл Еуропа елдерінде жүрген бар қазақтың мәселесі десек, артық айтқандық емес. Швециядағы қазақ қоғамының т рағасы Мұрат Ерміш: «Егер қазақтың салт-дәстүрін насихаттайтын арнайы бағдарламалар және тілдік курстар Алматыда бола ма, басқа бір қалаларда ашылса, онда балаларымыздың жол билетін зіміз теп, Қазақстанға жіберер едік» дейді.
ШВЕЦИЯДАҒЫ ҚАЗАҚТАР
бірден сонда тартайық» деді. Біз келсек, шамасы 20 шақты қазақтар жиналыпты. Швециядағы қазақ қоғамы осындағы 100ге жуық қазақ отбасының басын қосып отырған бір бейресми ұйым. Iздерінің бас қосып, сан түрлі мәселелерді талқылып, с йлесетін жері осы. Күрделi ж ндеуден ткен зәулiм үй iшiнен қазақтың иiсi аңқып тұр деуге болады. Қазақстаннан барған сый-сияпаттар, қоғамның жемiстi жұмысын к рсететін түрлi марапаттаулар мен спорт ойындарының кубоктары – бәрi-бәрi осы жерде. Күзден бері ғылыми тағылымдама бойынша Польшада жүрсем де, мені елден келген сыйлы қонақ ретінде қабылдағандарына шын жүректен риза болдым. Швециядағы қазақ мәдени орталығын алғаш Али Қаһарман, Абдуллах Чағатай, Женгиз Ақсақал, Кешенай Ермис, Ахмет Баһадүр, Қадыр Макин, Қадыр Құбылай есімді қазақ азаматтары бірлесіп құрыпты. Бірақ кейін осы жұмысты Ибрахим Динчтүрік, Байрам Кесер, Меден Сербестер сәтті жалғастырған. Мен келерден бірер күн бұрын Вестероста тұратын жасы үлкен қазақтар кіші қажылық парыздарын теуге Мекке, Мединеге сапар шегіпті. Ал Швецияға ең алғаш 1963 жылы жұмыс істеуге келген қазақтың бірі Осман Алтай ақсақалдың жасы бүгінде 94-те. Стокгольмде балаларының қолында, науқас к рінеді. Ол кісімен жолығысудың сәті түспеді. Швецияға алғаш жұмыс іздеп келіп, кейін осында біржола қалып қойған ақсақалдармен с йлесе алмасам да, қазақ қоғамы мүшелерімен болған кездесуден Швеция қазақтарына қатысты толыққанды мәлімет алдым. Сонымен ткен ғасырдың 60-жылдардың басында Германия, Францияға қарай ағылған түрік жұмысшылары арасында қазақ бауырларымыздың да болғанын «Франциядағы қазақтар» және «Германиядағы қазақтар» атты мақаламда жазғандай солардың бір б лігі Швецияға да келіп жеткен. 1960-жылдардың басында Швецияға алғашқы болып келгендер Қабдолда Шағатай, Осман Алтай, Ахмед Бахадур, Кешенай Ерміш, Кәрмения Шакрах, Кәкім Iзқұл есімді қазақтар еді. Бұлар алғашында «салт басты» ке ліп, біраз жыл қара жұмыс істеп, ақша жинап алып Түркияға қайтсақ деген ойда болған. Кейін Швецияның әйгілі «АВВ» компаниясының ндіріс, зауыттарында жақсы жұмыс істей келе, үйленіп, отбасын құрған. С йтіп, Швецияда қалып қойған, к бі осы елдің азаматы. Қайсы бірінде Швецияның да, Түркияның да
(қазақ, түрік, швед, ағылшын) еркін с йлейтін, жеке кәсіпкер Мұрат Ерміш. Ол қоғамдық жұмыстармен қатар Вестерос қаласында үй-құрылысымен айналысатын жеке фирманы басқарып отыр. 140 мыңдай халық тұратын Вестерос қаласының мәслихат депутаты болып сайланған алғашқы қазақ. Бұған қалай қуанбассың. Жалпы Швецияда лауазымды қызметте жүрген қандастарымыз аз емес. Солардың бірі – Гүлбаршын Кесер. Ол Македония астанасы Скопьедегі Швеция елшілігінде дипломатиялық қызмет атқарады. Сонымен қатар, бірқатар қазақ азаматтары, атап айтқанда, Жеңіс Шағатай жақсы хирург дәрігер ретінде есімі танымал болса, Асан Алтай бояу жасайтын цехта б лім бастығы. Ал Райхан Ерміш, Құрманияз Сақа Вестерос қаласындағы «АВВ» компаниясының робот жасайтын б лімінде еңбек етуде. Швециядағы қазақ қоғамының бұрынғы т рағасы Ибрахим Қосшының айтуынша, Еуропа қазақтарының ең күрделі мәселесі ол қазақ тілін ұмытпай, сақтап қалу болып отыр. Соңғы кездері Вестерос қаласындағы қазақтардың балаларына қазақ тілінен аптасына 2 рет қазақ тілін үйрету сабағы жүргізіле бастапты. Сабақты Күлия Чакрак деген қарындасымыз ткізеді. Күлия Чакрактың айтуынша, балалардың тіл үйренуге деген құлшынысы жақсы. Дүниежүзі қазақтары қауымдастығы қазақ тілін оқып үйренудің компьютерлік бағдарламасымен, кітаптар мен газет, журналдармен қамтамасыз етіпті. Швецияда тұратын қазақтардың тағы бір ерекшелігі – олардың ислам дініне беріктігі. 5йгілі Оспан батырдың сенімді серігі Нұрғожай батырдың үлкен ұлы Имамахмед Бахадур осы Вестерос қаласындағы мұсылман мешітінің бас имамы. Бұрын шіркеу, кейін театр болған ескі ғимаратты қазақтар сатып алып, мешіт жасапты. Сыртына «ислам култур меркезі» деп жазыпты. Бүгінде жасы 72ге келген Имамахмед ақсақал 1942 жылы Алтайдың К ктоғай ауданында дүниеге келген. Ол қазақ босқындарының к ші Түркияға келгенде небәрі 12 жастағы бала екен. 1966 жылы Швецияның Габле қаласындағы қағаз жасайтын зауытта 3 жыл жұмыс істеген. Одан кейін Шопен деп аталатын қаладағы бір зауытта да қызмет атқарған. Кейін 1974 жылы неркәсіп орталығы Вестерос қаласына к шіп келіп сондағы «АВВ» компаниясына жұмысқа ауысқан. Қазір зейнеткер. 5 баланың
Вестерос қаласындағы қандастармен болған кездесуден түйген ойым: бұндағы қазақтар рухани дүниелерге сусап отыр. 5сіресе, ұрпақ қамы толғандырады, балаларының болашағына қатты алаңдайды. “Жаһандану заманында балалардың болашағы не болады? Тілін, ділін және дінін сақтай ала ма? Қазақ екенін біліп, қазақ тілінде с йлеп, мұсылманшылық сенімін жалғастырып, қазақы қалпын ұстап қала ала ма? деген сауалдар толғандырады. Швециядағы қазақтар осыдан бірер жыл дың алдында Қазақстан Президен тінің атына Стокгольм қаласында Қазақстан елшілігін ашып берсеңіз деп тініш хат жолдағаны бар. Осы жолы барғанымда жақсы жаңалықты естіп қайттым. Стокгольм қаласында Қазақстан зінің дипломатиялық кілдігін ашатыны туралы хабар естідім. Бұған Швеция қазақтары ерекше қуанды. Вестеростағы қазақтармен болған қызықты кездесулерімді, жылы шырайлы жүздесуімді аяқтап, қош айтысып Стокгольмге бет алдым. Стокгольм 8 к лдің ортасында орналасқан ежелгі тарихи ескерткіштерге бай қала. «Стокгольм» с зі к не швед тілінде «жақсы сақталған» деген мағынаны білдіреді екен. Динамит, яғни жарылғыш затты алғаш ойлап тапқан атақты швед ғалымы Альфред Нобель осы қалада мір сүріп, зінің адамзат ркениетіне лшеусіз үлес қосқан әйгілі ғылыми жаңалығын ашқан. Осы қалада жыл сайын Швецияның Ғылыми академиясы химия, физика, медицина және экономика саласы бойынша ерекше жаңалықтар ашқан ғалымдарға Нобель сыйлығын тапсырады. Стокгольмді аралап, қаланың тарихи мұражайларымен танысып, ертеңінде әуежайдан Познаньға ұштым. Жол бойы Швецияда мір сүріп жатқан қазақтар тағдырын ойлаумен болдым. Мен оларды ата-баба жолымен асқар Алтайдың жусанды биік тауынан Скандинавияның к лге толы, орманды жасыл даласына жеткен нағыз к шпенділердің ұрпақтары деп атадым. Кешегі жарты әлемді билеген жауынгер к шпенділердің бүгінгі ұрпақтары әйгілі викингтердің елінде осылай жарасымды мір сүріп жатқандығының куәсі болып қайттым. Досан БАЙМОЛДА, философия ғылымдарының докторы, профессор Адам Мискиевич Университеті ПОЗНАНЬ, ПОЛЬША
-
ТІЛІМ ДЕП ТЫНЫМ ТАППАҒАН
Әдіскерлік әдібі Өмірде ақыл-парасатымен, білімімен, кішіпейлділігімен ерекшеленіп тұратын жандар болады. Олар өздерінің болмысымен, еңбекқорлығымен көпшілікке үлгі бола біледі. Сондай жаны ізгі, көңілі шуақты әріптесіміздің бірі ретінде Қарлығаш Қадашқызын айтар едік. Қарлығаш Қадашқызы – Түркі академиясының жетекші ғылыми қызметкері, педагогика ғылымдарының докторы, профессор. Ол өзінің ғалымдығымен қатар ана тіліміздің де шынайы жанашыры. Өйткені мемлекеттік тілді дамыту жолындағы атқарып келе жатқан еңбектері осы сөзімізді дәлелдей түседі. Осындай ардақты да қадірлі, ұжымға сыйлы әріптесіміз бүгінде мерейлі алпыс жасқа толып отыр.
Қарлығаш Қадашқызы 1954 жылдың 5 - н ау р ы з ы н д а Қ а р а ғ а н д ы о б л ы с ы , Қарқаралы ауданында дүниеге келген. Қарқаралы ауданының Н.5бдіров атындағы орта мектебін аяқтағаннан кейін, 1971 жылы С.М.Киров атындағы Қазақ мемле кеттік университетінің филология факультетіне оқуға түсіп, қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы бойынша үздік дипломмен тәмамдады. Ғалымның еңбек жолы мазмұнды да нәтижелі деуімізге болады. Ол Мәскеу қаласындағы Ғылыми-техникалық институтында, әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінде, Қазақ гуманитарлық-заң университетінде қызмет атқарған кезінде ылғи да кәсібилік деңгейінің шыңынан к ріне білді. Қ.Қадашқызы 2005 жылы Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің тіл үйрету орталығының директоры, 2006 жылы аталған жоғары оқу орнының түркология факультетінің деканы, Түркістан гуманитарлық ғылымдар және бизнес институты қазақ тілі кафедрасының меңгерушісі болып, абыройлы қызмет атқарды. Алдында тұрған міндеттерді шешуде ол зінің ұйымдастырушылық қабілетінің арқасында талай белестерді бағындырды. «Жақсының жақсылығын айт, нұры тасысын» дейді қазақ. Жақсы адамның жақсылығын айту соңынан еріп келе жатқан шәкірттеріне, ізбасарларына қажет деп білеміз. Iйткені кейінгі ұрпақ аға ұрпақтың негесімен ержетеді, азамат болып қалыптасады. Білікті маман қай салада болмасын те қажет екені белгілі. Қарлығаш Қадашқызының к птеген ұжымдарда еңбек етуі осының бір дәлелі. 2007 жылы Ш.Уәлиханов атындағы К кшетау мемлекеттік универси тетінде қазақ тілі кафедрасының меңгерушісі, ал 2011 жылы аталған универ ситеттің Мемлекеттік тілді дамыту, біліктілікті к теру және мамандарды қайта даярлау орталығының басшысы қызметінде болғанында үнемі биіктерден к рініп жүрді. Бүгінде ол ғылым әлемінде білікті әдіскер ретінде танылып, әдістеме ғылымында қазақ тілін оқытудың жаңашыл бағыттарын айқындауға сүбелі үлес қосып келеді. Ол шетелде қазақ тілінен сабақ беру байқауына қатысып, жүлделі орынға ие болды. Америка Құрама Штатындағы Мэриленд университетіне америкалықтарға қазақ тілінен дәріс беруге жолдама алып, бірнеше
жыл бойы ұстаздық етіп, мол тәжірибе жинады. С йтіп, қазақ тілін инновациялық әдістермен оқытуға арналған еңбектерін жазды. Мамандыққа бейімдеп оқыту бағытындағы жоғары оқу орындарының заң факультеттері студенттеріне арналған «Қазақ тілі» оқулығы, «Іскери қазақ тілі» үш деңгейлік оқу кешені, «Тіл әлемі» үш деңгейлік кешенді оқу құралы, «Қазақ тілі. Ресми қатынастар тілі және іс қағаздарын жүргізу» және т.б. еңбектері жарық к ріп, оқытушылар мен студенттердің, тіл мамандарының арасында жоғары сұранысқа ие болды. Қарлығаш Қадашқызы тәжірибелі әдіскер ретінде қазақстандық мектептердегі мемлекеттік тілдің оқытылу деңгейі және ондағы оқулықтар сапасы мәселесін де назарынан тыс қалдырған емес. 2010 жылы Қазақстан Республикасының Білім және ғылыми министрлігінің тапсырысы бойынша Ғалымның жетекшілігімен оқу орыс тілінде жүретін орта мектептердің 5-11 сыныптарына арналған «Қазақ тілі» оқу-әдістемелік кешені жазылды. Ғалымәдіскердің идеясымен кешеннің негізгі құжаттары (бағдарламасы, стандарты), деңгейлік негізгі оқулықтары, әдебиеттік оқу құралы, мұғалімге арналған әдістемелік оқу құралы, грамматикаға арналған «Тілдік тұғыр» оқу құралы, оқу с здіктері, дидактикалық-иллюстрациялық материалдар, қазақ тілін отандық фильмдер арқылы оқытуға арналған «Бейнебаян» оқу құралы дайындалды. Бұл оқулықтар мен оқу құралдары заман талабына сай жазылғандықтан, қазіргі таңда жоғары сұранысқа ие. Соңғы жылдары ғалым тілдерді оқытудың жаңаша бағыты, яғни қазақ тілін туыс тіл ретінде оқыту әдістемесі мәселелерімен айналысып жүр. Бұл орайда автордың «Қазақ тілін туыс тіл ретінде оқыту әдістемесі» атты монографиясы да жарық к рді. Ол бұл еңбегінде «туыс тілдерді оқыту» терминін алғаш рет қолданысқа енгізді және қазақ тілін туыс тілде с йлейтіндерге оқытудың жаңа технологияларын, тиімді әдістерін ұсынды. Бұл технологиялар қазіргі таңда к птеген оқу орындарынан қолдау таба бастағанын айта кеткен ж н. Кәсіби маманның білікті еңбегі жаңа да, мазмұнды, салиқалы кітаптарымен к рініп келеді. Г.РАЙЫМХАН, Ұ.АСАНОВА
ХАТ ЖОЛДАРЫНАН
«Қолтығын сөгуді» білеміз бе? Адам жылқы мінезді деген бар. Осы ұғым біздің санамызға сіңісті болып, философиялық маңызға айналғаны соншалық, адамның мінезін жылқы мінезіне, жылқы мінезін адамға сәйкестендірген мақал-мәтел, қанатты сөздер қаншама. Бұл түсінік тұрмыс-салт тәжірибесімен бірге жасасып, ғасырдан-ғасырға жалғасып келеді. Қазақ жылқыны ең ақылды, ең таза мал деп санайды. Айталық, «жақсы ат иесін жолда қалдырмайды», «жақсы ат желіктіреді, жаман ат зеріктіреді» деген с здер осының айғағы. Сонымен қатар жылқыға қатысты мынадай мақал-мәтелдер кездеседі: «Аттың к ркі – құйрық, жалы, құлағы, таудың к ркі – тасы менен бұлағы», «Жігіттің к ркі – пырақ, к лдің к ркі – құрақ», «Ат жүйрігі – азаптан құтқарады, тіл жүйрігі мазақтан құтқарады», «Алысты жақындататын – ат, жақынды аластататын – жат», «Бәйгеге қосар атыңның, ерін алма, терін ал, жауға шабар батырдың, к ңілін аулап, шерін ал!», «Тобан аяқ торыны, тойға мінбе қойға мін. Құлан сирақ құланы қойға мінбе, тойға мін», «Аттың к ркі – жал, адам к ркі – мал», «Жорғаны жорға демесең, жүрісі атқа жетпейді, жемін беріп демесең, жолға тастап кетпейді», және т.б. Жылқының сұлулығын, қасиетін бейнелейтін мақал-мәтелдер қазақ даласында табиғат т лінің бұл түріне деген құрметтің қаншалықты жоғары екенін білдіріп тұрса керек. Қазақтың батыр ұлдары жауға шапқанда сенімді серігіне айналған жылқы малы к шпенділер мірінің символы іспетті. Жүйрікті жастай баптағанда «қолты-
ғын с гу» деген бар. Бұл жылқының бабына келтіру деген с з. Халқымыздың ұландары атын күтіп, баптай білген. Ел арасында атбегі атанып, атқа деген сыншылығымен белгілі болған есімдер қаншама. Жалпы жылқы мінезіне, оның табиғатына, болмысына қатысты ойтұжырымдарда текті малдың болмысын ашатын психологиялық пайымдар аз кездеспейді. Мұның мәнісі жылқының жаратылыс сырында десек болады. Жылқы тарихын терең зерттеген этнограф, тарих ғылымдарының докторы Ахмет Тоқтабай жылқының қалыптасу тарихын, оның сіп, біртебірте дамуын қарастыра отырып, ерте ғасырдан бүгінгі мірге дейінгі жылқымен байланысты танымтіршілігіміздің қалай рбігенін баяндаған. Біз танымдық тұрғыдан жылқы малына ертеден ерекше мән бере қараған халық болғандықтан тіршілігіміз, күнделікті міріміз ат жалында ткені белгілі. Табиғатпен біте қайнасқан к шпелі мір салтымызда жылқының алған орны ерекше болғаны с зсіз. Құрманғазы БЕКСАЙЫН, Қазақстан Журналистер одағының мүшесі
6
АНА ТІЛІ
№30 (1236) 31 шілде – 6 тамыз 2014 жыл
ЖҮЗДЕСУ Әлемге әйгілі болған әулиешоқы – қасиетті Хантәңірі мен бірімен-бірі жалғасып жататын Тянь-Шань таулары сілемдерінің етегіндегі Нарынқол өңірі тауға тартқан таланттар мекені екені елімізге ежелден мәлім. Сегіз қырлы, бір сырлы алуан талант иелерінің аттарын тізбелеп шығу мүмкін емес. Олардың қатары жыл өткен сайын қалыптасқан дәстүр бойынша жаңа есімдермен толығып, жаңару жолындағы жасампаз еліміздің құндылықтарын байыта түсуге барынша атсалысып келе жатқаны үлкен қуаныш.
Хантәңірдегі кездесу
Сондай талғамы биік таланттардың бірі әрі бірегейі халық қастерлеп жүрген танымал сазгер Бейбіт 5білұлы Дәлденбай. Осы жерде оның мір жолының деректері мен дәйектерін шолып ткен де артық емес. Алпыс жастың асқарына келер жылы аяқ басқалы отырған Бейбіт бітімі мен болмысы б лекше жан. Ол 1973 жылы академик Ахмет Жұбанов атындағы республикалық мектеп-интернатының кларнет аспабы мен композиция б лімін бітіріп шығады. Осы жерде оның музыка әлеміне деген құлшынысы мен ұмтылысы ұштала түседі. Бұдан кейін Құрманғазы атындағы Алматы ұлттық консерваториясының композиция б лімін тәмамдайды. Айырықша атап айтар бір жайт, осы жерде Бейбіт ғұлама сазгер Ахмет Жұбановтың туған қызы, білгір де білікті маман, профессор Ғазиза Жұбановадан дәріс алады. Сондықтан болар оның әріптестері мен замандастары атын атамай «Жұбанованың шәкірті» деп атап кеткен. Мұның зін Бейбіт үлкен мақтаныш к ріп, ұлағатты ұстазының үздіге күткен үмітін к зі тірісінде-ақ к рсетіп бағады. Сазгерлік білімін жетілдіріп, шеберлігін шыңдау үшін Мәскеудің П.И.Чайковский атындағы мемлекеттік консерваториясына түсіп, әйгілі профессор А.С.Леманның ассистент-ізденушісі ретінде сол аудиторияда даралық сипатымен ауызға алынып жүреді. Бұл оқу орнын бітіргеннен кейін аралары ажырамас ардақты ұстазы Ғазиза Жұбанованың аспиранты атанады. Бұл Бейбіттің әбден маманданып, музыка әлеміне еркіндеп енген кезі еді. Соның арқасында Алматы консерваториясының фольклорлық зертханасының б лім меңгерушісі, Қазақстан Республикасы Мәдениет министрлігінің музыкалық репертуар б лімінің бас редакторы болып істейді. Соңғы т рт жылдан бері Құрманғазы атындағы ұлттық консерваторияның сазгерлік б лімі мен композиция және арт-менеджмент кафедрасының доценті. КСРО және Қазақстан композиторлар одағының мүшесі, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, Қазақстан композиторлар одағы басқармасының Алқа мүшесі, Алматы облысы, Райымбек ауданының Құрметті азаматы Бейбіт Дәлденбайдың шығармашылық жетістіктері де жемісті. Ол 1975 жылдан бүгінгі күнге дейінгі тіп келе жатқан халықаралық және Қазақстанда тіп келе жатқан конкурстар мен фестивальдардан жүлдесіз қалған жері жоқ. Қашан болсын қанжығасы майланып, қабілетті қарымының қандай екенін дәлелдеп келеді. Бұл оның талант тағлымының дәлелі. Атап айтқанда, оның Мәскеу, Ереван, Астана, Алматы, тағы басқа қалаларда ткен бәсекелестік сынақтарда жұлдызы биіктен жарқырады. «Жігер» фестивалінде, «Мың бала» патриоттық әндер байқауында, «Гран Приде», «Жаңа ғасырда – жаңа ән» байқауларында мерейі үстем болды. Сол сияқты «АстанаБәйтерек» конкурсында «Махаббат періштесі» балеті, «Ең үздік балеттік шығарма» номинациясы бойынша лауреат атанып, екінші дәрежелі дипломмен марапатталды. Сондай-ақ «Кварта-
Квинта» шығармасы «Шағын к лемді аспаптық шығармалар» номинациясы бойынша лауреат атанып, бірінші дәрежелі дипломға ие болды. Бейбіт сазгердің шығармалары тек Қазақстанда ғана емес, әлемнің к птеген елдерінде танымал ұжымдар мен белгілі әншілердің орындауында екенінің зі оның талантын к рсетеді. Бүгінгі күні Бейбіт Дәлденбайдың «Махаббат періштесі», «Ер Т стік» балеттері, «Отты жер», «Қаһармандық нақыштары», «Уақыт жаңғырығы» симфониялық поэмалары елге кеңінен мәлім туындылар. Сонымен бірге ұлт аспаптық оркестрге жазылған «Замана», «Алмақұн», «Үмбетәлі», «Iмір жыры», «Серпін», «К койнақ», «Концерттік пьеса», «Күй толғауы» шығармалары жиі орындалып жүр. Ал хор мен симфониялық оркестрге жазылған «Ел бақыты», «Абай жыры», «Достық ұраны», «Ардагерлер», «Айтыс» та халықтың жүрегіне ұялап қалған шығармалар. Бұл жерде Бейбіттің нер аспанында еркін қанат қағып қалықтауына атаанасының айтарлықтай ықпалы тигенін к зімізбен к рген едік. Оның әкесі 5біл Дәлденбаев Ұлы Отан соғысының ардагері және одан кейінгі мірін ұрпақ тәрбиесіне арнаған, «ҚР Білім беру ісінің үздігі». Анасы Мариям Айтленова да «ҚР Білім беру ісінің үздігі», кешегі кеңестік кезеңдегі ең жоғары марапат болған Ленин орденінің, «Ардақты ана» Алтын алқа белгісінің иегері атанды. Екеуі сегіз ұл мен қыз тәрбиелеп, жоғары білім әперіп, мірден з орындарын табуларына атсалысты. Бар ғұмырларын ұстаздыққа арнап, жүздеген, мыңдаған түлектердің мектеп қабырғасынан толыққанды білім алып шығуларына ұстазға тән ұтқырлық пен ұқыптылықтың үлгісін к рсетті. Халықтың махаббаты мен сүйіспеншілігіне б ленген жайсаң жандар еді. Жақында Нарынқол ауылында жанға жайлы жағымды жаңалық болды. Осындағы бетке ұстар «Қарлығаш» балалар бақшасы Бейбіт Дәлденбаевты «Туған жер – алтын бесік» атты тақырыпта тетін кездесуге шақырды. Iзіндік қолтаңбасымен халықтың сүйікті сазгеріне айналған Бейбіт үлкен ұжымның бұл ұсынысын қуана құп алып, кішкентай бүлдіршіндерге жан-жақты дайындығымен келді. Оның балб бектерге әкелген шығармашылық базарлығы мол болып шықты. Сазгер ең алдымен балдырғандарға әкелген әндер жинақтарын, музыкалық аспаптарын, құрылыс ойыншықтарын, тағы басқа к птеген сый-сияпаттарын үлестірді. Iзінің сазгерлік кәсіпке қалай келгені ж нінде әңгімелеп, бүлдіршіндер даярлаған шағын мерекелік кешті сүйсіне тыңдады. С йтіп, «Қарлығаш» балалар бақшасында сазгер Бейбіт Дәлденбевпен болған кездесу елдің есінде қалуымен ерекше бағаланды. Оның тасқынды таланты талайларды тәнті етіп жүргені тегін емес. Қанат Т7КЕБАЕВ, журналист Алматы облысы
ИМАН
Құран сүрелерін мәнерлеп оқыды Жыл сайын Рамазан айының құрметіне «Байзақ баба» мешіті жамағатының ұйымдастыруымен мектеп оқушылары арасында Құран сүрелерін мәнерлеп оқу және жатқа айтудан жарыс өткізіліп келеді. Биыл да осы үрдіс жалғасын тапты. Сайыс басталар алдында аталмыш мешіттің бас имамы Рамиз қажы Азизов сауат ашу курсын тәмамдаған 50 жеткіншекке Алғысхат пен ынталандыру сыйлықтарын табыс етті. Осы талапкерлердің 20-сы Құран сүрелерін мәнерлеп оқу және жатқа айтудан зара сынға түсті. Алды 1-сыныпты, соңы 7-сыныпты бітірген талапкерлер ішінде Н.Киікбаев атындағы мектептің оқушысы 5бдінұр Болатжан 21 сүрені, ал Нұрсұлтан Азимбаев 18 сүрені жатқа айтудан алдына жан салмады. С йтіп, қос талапкер бірінші орынды жеңіп
алды, оларға су жаңа велосипед табыс етілді. Қалған талапкерлер Нұрлатбек Азимбаев, Бауыржан Алмат, Ануар Махмудов, Лесбек Рахат, Жамберген Халнияз екінші орын тұғырынан к рінді. Құран Кәрімнің сүрелерін қастерлей білген қатысушылардың барлықтарына мешіт жамағатының демеушілігімен діни кітаптар, Алғыс хат және сыйсияпаттар табыс етілді. Рамиз АЗИЗОВ, Жамбыл облысы Байзақ аудандық «Байзақ баба» мешітінің бас имамы
Адамзат келер-кетер, жүзге келер, Пендені үйде лсе де, түзге к мер. Құдая иманымды саламат қыл, Ағайын қайда бізді іздеп келер... – деп артында елдің есінде мәңгі жүрер асыл с з қалдырған Құлыншақ Кемелұлы (1840-1911) Қоңыраттың Саңғыл тармағына жататын К тенші руынан шыққан. «К тенші» с зі «К ктәнше», яғни «К к Тәңірші» деген с здің «майысқан» түрі. Бұл с здің айтылымын қоңыраттардың бірқатар уақыт Шың ғыс ханның жасағанындай К к Тәңірге құлдық ұрып келгендігінің бір белгісі ретінде қабылдауға болады. Тұтас мағынасы – «К к Тәңіршіл ел». Қаздай қалқып ерінбей, лең тердім жасымнан. Майлықожа, Құлыншақ, Пірім еді бас ұрған! – деп Жамбыл жәкеміздің мойындағанындай жыр жампозына ұстаздық еткен. «Шора батыр» жырын жырлап, оны 1871 жылы Оңтүстікке жасаған сапарында жанына алып жүріп үйреткен. К рнекті ақын, жазушы Асқар Тоқмағамбетов те бір леңінде Құлыншақ ақынды Қаратау ңірінен шыққан аты әйгілі адамдармен қатар атап, бірге к рсете келіп: Ақсүмбе, Абақ батыр Созақтағы, Кем еді қай батырдан қазақтағы? Құлыншақ, Бердібек пен Айтжан ақын, Талайды с збен орап тұзақтады , – деп оның ақындық, айтыскерлік нерін құрметтей леңіне қосқан екен. Сыр ңірінің белгілі жыр дүлдүлдерінің бірі Бұдабай ақын Құлыншақты қарт Қаратау лкесіндегі жүйрік ақындардың ішіндегі бірегейі ретінде к рсетіп: К теншіде Құлыншақ, лең с здің ұстасы. Майлықожа, Мәделі, Бұлар оның тұстасы. С здерінің бар еді, Тістейтіндей қышқашы, Ең озығы – Құлыншақ, лең десе ұрыншақ. Шу асауды тоқтатқан, Бұғалықты бұрып сап, – деп оның ақындық нерін онымен тұстас ақындармен салыстыра келіп жоғары бағалаған екен. Құлыншақтың ақынды зі тұстас ақындар мен здерін оған шәкірт санаған ақындар ғана құрмет тұтпаған. Оны туып- скен жерінің халқы мен ақындары да ұмытпай естеріне алып отырады. Қазіргі кезде ақынның туған жеріндегі орта мектепке Құлыншақ ақынның аты берілген. Құлыншақтың ақындығы туралы Қаратаудың теріскей лкесінің шежіре жазушысы әрі ақын Есіркеп Iмірбеков кезінде Құлыншаққа арналған «Еске алу» деген толғау леңінде: Осы жұрт ұмытқан ба Құлыншақты, леңге бәйге атындай ұрыншақты, – деп ақын атының елеп-ескерілмей, кей уақыттарда ескерусіз қалып келе жатқанын ескерте келіп: Келгенде сексен ақын айтысуға Мәреге бәрінен де бұрын шапты... лең десе, биіктен рлеуші еді, Егесте ешкімге дес бермеуші еді, Толтыра кең даланы кернеуші еді, – деп оның ақындық нерін, шеберлігін айқындай, еске алып леңіне қосқан болатын. Құлыншақтың ақындық нерпаздығы зінің шығармаларынан да кең к рініс тапқан. Құлыншақ ақын зінің «Ақын деп сыртымыздан әркім қанық» деген леңінде ақындық нері, қабілеті ж нінде деректер береді. Ол леңінде ақын: Құлыншақ с йлер с зден ұялмайды, Жалғанда жаннан айыл жия алмайды, – деп зінің ақындық р бейнесінен хабар бере ақындық қарымын бағамдайды. Құлыншақ ақынның з заманының к рнекті, ортасынан оза шыққан жүйрік ақын болғанын оны халықтың ақынды ерекше құрмет тұтуынан, онымен замандас, сонымен бірге кейінгі ақындардың Құлыншақтың атын ерекше ардақтайтынын жоғарыда к рсетілгендей лең үзінділерінен де байқауымызға болады. Құлыншақ Кемелұлының мірбаянын ақын Сұлтанбек Аққожаев леңмен келтірген екен. Iлеңнің соңғы шумақтарында, Құлыншақтың қазақ ақындарының арасынан Меккеге тұңғыш рет барғандығын былайша баяндаған: Тіліме тиек қылсам мен нелерді, Айтайын уақытында болған ерді. Ел берген дүниенің арқасында, Мекке мен к збен к рді Мединені. К зі қарақты оқырманға жыр жампозы Жамбыл жәкемнің «пірі» кім болған деген сұрақ қойылар болса, кірпік қақпастан «Сүйінбай» деп жауап қатар еді. Бұл барлық кітаптарда, энциклопедияларда, мектеп оқулығында, киноларда, ғылыми зерттеулерде, т.б. анықталып жазылған. Жамбыл Жабаев туралы аса жарқын жұмыстар жасаған белгілі зерттеуші, қоғам қайраткері Мырзатай Жолдасбековтің «Жүз жыл жырлаған жүрек» атты кітабының 72-бетінде Сүйінбайдың Жамбылға берген батасы бар. Мәтіні былай: «Ал Жамбыл, бата дедің, бердім саған,
Ќ
лынша
Бақытты ғұмырлы боп жүргін аман. Батасын ат орнына берді ғой деп, Қоймағын былай шыға кінә маған. Артынан Сүйінбайдың орнын басып, Тіліңнен балың тамсын сорғалаған, – деп Сүйінбай батасын беріп, к к серкені жетегіне байлағанда Жамбыл тілек қабыл болсын деп бет сипаудың орнына: Сүйеке, ат та алдың, атан да алдың, К рген ең алдын талай наһандардың. Түйені түгіменен жұтқанменен Сонда да бұл жалғанда қақалмадың, – дейді. Сонда Сүйінбай: Ей, бала, келіп қапсың бейуақта, Жағалап Сүйінбайдай аруақты. Аз кідірсең, атыңнан айырыларсың, Былжырамай алып кет к к лақты, – деп жетектетіп жібереді...» (Мырзатай Жолдасбеков. «Жүз жыл жырлаған жүрек». Алматы. «Жазушы», 1992). Бұл жерде «Түйені түгіменен жұтқанменен, Сонда да бұл жалғанда қақалмадың!» дегенді қалай түсінуге болады? Қос қолын жайып, бата беріп тұрған жан «Аз кідірсең, атыңнан айырыларсың?» деп неге қаһарланады? Бұл оның биліктің бір бұтағында отырғанын, яғни ұзақ жылдар болыс болғанын білдірмей ме?! Біздің ойымызша, жас Жамбыл үлкен ақындық мектебін Түркістанға сапар шеккенде, жолай Құлыншақ пен Майлықожаның жырларынан алған деп білеміз. Себебі ол Мәйк тті, Құлмамбетті «орын берді қасынан» деп ризашылығын білдіргенмен, ол «Пірім еді бас ұрған» деп тек екеуін ғана айтады емес пе?! Жас Жамбылға тек ақындықтың лебін ғана емес, имандылықтың да жолын осы қос саңлақ ақын 5зірет сұлтанның мешітінің маңында, Түркістанның киелі топырағында, қарт Қаратаудың самалды кештерінде барынша түсіндірген сыңайлы... ҚҰЛЫНШАҚ ПЕН ЖАМБЫЛДЫҢ ЖҮЗДЕСУІ Кей-кейде жол жүріп бара жатқанда белгілі бір тұстарды межеге алатының болады. Себебі әлгі діттеген жеріңіз сол маңайда болған соң, к біне-к п жаңылыса қоймайсыз. Бүгінгі елге Жамбыл Жабаевты, Абай Құнанбаевты қайталай таныстырудың қажеті жоқ, қайта білмейтін адам болса, оның зі қысылып қалуы тиіс. Міне, сол себепті әдебиет айдынында аты белгісіздеу нерпаз болса, оны белгілі адаммен жақындастыра қараудың еш айыбы болмайды. Iйткені әрбір адам, пәленшені білемін, ал мынау қайдан шыққан ақын деп ойлауы заңдылық. Осы ретте біздің айтарымыз елге түсінікті болу үшін, бұған дейін жалпақ жұртқа аты мәшһүр болып үлгірген Жамбыл Жабаевпен бір бірлікте қарастырғанда ғана мақсатымызға
жететіндіктен, әңгімені осыдан бастауды ж н к рдік. Жамбыл Жабаев 1846 жылы ақпан айының соңғы күндерінде дүниеге келген. Туған жері – Жамбыл тауының б ктері. Шу зенінің құяр сағасына жалғаса тізбектелген Жамбыл, Хан, Байғара, Шағырлы тау сілемдері бүгінде Жамбыл облысының Шу, Мойынқұм аудандарына қарайды. Бұл ара 1456-1457 жылдары алғашқы қазақ хандары Керей мен Жәнібектің Ұлы к ші тоқтаған жер. Дәл осы маңды сонау К кшетаудан, Арқадан қосын ерткен Абылайдың қырғыздарға жасаған жорық жолы десе де болады. Жыр жампозы Жамбыл Алатау баурайындағы Құлансазды жайлап, Хан, Жамбыл тауларын қыстау еткен Шапыраштының Екей атасынан. Екей – Жамбылдың оныншы бабасы, Шапыраштыны –үшінші бұтағы болып саналады. Мырзатай Жолдасбеков: «Ал Жамбылдың он бірінші бабасы-Шапырашты және оның үрімбұтақ тармақтары ж нінде ел арасында шежіре, аңыз к п. Ұлы жүздің Бәйдібек деген ел басы, батырының үш әйелі болған. Бұл Жамбылдың он бесінші бабасы. Оның Сары бәйбішеден – Қалша, Жақып, екінші әйелі Зеріптен (аса к рікті, кербез үнемі сыланып әсем киініп жүргендіктен, ел оны Сыланды сұлу деп атап кеткен) Жәлмәмбет, одан Мапырашты, одан Шапырашты тарайды. Жәлмәмбеттің екінші әйелі Қарашаштан – Ысты, Ошақты елі шығады. Бәйдібектің үшінші әйелі Нұриладан (Домалақ анадан) Жарықшақтан – Албан, Суан, Дулат тарайды» деп к рсетеді. Бұл арада мынаны да еске ала отырған ж н болады. М.Жолдасбековтің айтуынша: «Бұл – (Бәйдібек деп біліңіз) Жамбылдың он бесінші атасы» болатын болса, әр ұрпақтың арасы, яғни ауысымы 30 жылдан тұрады деген қарапайым есеппен алғанда, Бәйдібек баба Жамбыл Жабаев дүниеге келген 1846 жылдан әрі қарай тереңдегенде 450 жылдай уақытты м лшерлейді екен. Сонда Бәйдібек баба мір сүрген кезең 1396 жылдарға келеді емес пе?! Оның үстіне Бәйдібек бабаның айналасындағы үрім-бұтағының бәрінің аты-ж ндерінің «қазақы» қалыпта (Қарашаш, Нұрила, Жақып, Сыланды, т.б.) болуы да соған сәйкес келеді. Ал Жамбылдың бергі атасы Екейлер нерпаз жұрт болыпты. Былайғы ел оларды сырттай, «Екейде елу бақсы, сексен ақын» деп әзілге қосады екен. 5кесі Жабай шаруа баққан жан болыпты. Ақынның анасы Ұлдан Орынбетқызы Жаныс елінен. Шапыраштының Теке деген атасынан тараған Сарыбай дейтін айтулы азамат ат жалын тартып мінгеннен кейін Б лек дейтін батырға еріп жүріп, сеніміне кіріп, батасын алады. Сұраншы батырмен бірігіп, з жігіттерімен Меркіге, одан кейін 1864 жылы Колпаковскийге еріп Сайрам соғысына араласады. Сұраншы сонда қаза болады. Сарыбай жараланғанмен саптан шықпай
Тәшкенді алуға қатысады. Еліне шенмен, марапатпен оралады. Осыны пайдаланып жаңадан құралып жатқан елді зінің дегеніне к ндіре отырып, Ұзынағаштағы приставқа барып, з алдына дербес болыс болуды тінеді. Ұлықтар рұқсат етеді. Олар Есқожа болыстығынан б лініп Екей, Айқым бірігіп, «Қарғалы» болысы атанады. Ел билігі қолына тиген ол жанжақтағы бытырап жүрген Екей руын жинастыра бастайды. Іле бойындағы Сары Үйсін арасына сіңісіп кеткен «бұйдалы» тұқымын к шіріп алады. Есқожа елі болса да Сарыбай жаңадан құрастырып жатқан жұртпен қырбай болады. Міне, осындай қиынқыстау кезеңде Жамбылдың жарыққа шығатын тұсы да таянады. Ол әуелі бал-балалық дәуренді сәтімен аяқтаған соң, он бес жасынан бастап, Сүйінбайдан бата алып, леңге ден қояды. Оған дейін ел салтымен жарапазан айтады, Бәдік айтысына қатысады. Ақыр-соңы қызқырқынның қызығына да шомылатын жас жетеді. Ақындық екпінмен күндердің күнінде Айқым елінен шыққан Қыдырма дегеннің қызы Бұрыммен танысады. Ол леңді әсем әуенмен сызылта айтатын аса к рікті ару екен. Жас ақынның к ңілін біржолата баурайды. Екеуі әуелде бір-бірімен қайым айтысымен ж н сұраса келіп, бара-бара қыз бен жігіт айтысының ұзақ с ресіне түседі. Жамбыл мен Бұрым бірбірімен сыпайы айтысқан. Жеңуді к здемеген. Үнемі келесі бір кездесуді аңсайтындай, ақтық с зді сонда айтатындай рай білдірумен болған. Айтыстың соңы жарастыққа, сағынышқа ұласқан. Қыздың болса да қазақтың салт дәстүріне бағындырылған айттырып қойған жері жаналқымға келіп, екі жастың дегбірін қашыра бастайды. Жамбыл қолдың қысқалығынан асыра қалың мал т леуге шамасы жетпей, ақыры алып қашуға бекінеді. Сол уақиғаның алдында ауылда сауық кеші болады. Жамбыл бармай, бой тасалап күтіп тұрады. Бұрым болса бұл жолы ерекше ашылып, жыр да жырлайды, ән де салады. Елмен қоштасқандай болады. Жамбыл оны жайлаудан ел күземге к шерде алып қашып, Сарыбайдың інісі Саржанның үйіне түсіреді. Iзі сездірмеген болып Сарыбайдың үйінде жүреді. Қыз ауылы ақыр-соңы болған істің ұшығына жетеді. Олар Жамбылдың әкесі Жапаға адам салады. Ол болса үлкен ұлы Тәйтіні Сарыбайға салады. Сарыбай Жамбылды оңашалап алып с йлесіп: «Мен мына елді енді ғана құрадым. Мынау іс соған кесірін тигізеді. Үстімнен арыз жоғарғы жаққа қардай борайды. Мен оған т теп бере алмаймын. Менің онсыз да жауларым к п. Олардың к ктен күткені жерден табылып отыр. Қыз деген жас жігітке басы аман болса, жолыға береді. Керек болса ең әдемісін зімақ айттырып алып берейін, қызды ат-шапан айыбымен кері қайтар» дейді. Жамбыл қаншама рет к нбей
7
АНА ТІЛІ
№30 (1236) 31 шілде – 6 тамыз 2014 жыл
АЛТЫ АЛАШТЫҢ АРДАҒЫ қойғанмен, бір күні Бұрымнан айырылып тынады. Ол, әрине, ең алдымен қызға берген уәдесінде тұра алмағандығымен жігері құм болады. Жан-жүрегі езіліп, кеше ғана ыстық құшағында жатқан сұлудың ендігі жерде біреудің отауында тұнжырап отырғаны есіне түскенде зегі ртенеді. Iкініштен ксігін баса алмайтын шақтары жиілеген соң, ағайын-туыстар оны тездетіп үйлендірмекші де болады. Оған қайғы жұтып отырған жас албырт ақын к нбейді. Осыдан кейін Сарыбай жанына жақын інісін қосып беріп, екеуіне екі ат мінгізіп ел аралап, жер шолып, сергіп қайтсын деп 5зірет Сұлтанның мешіті бой түзеп тұрған Түркістанға бір ағайынға сәлем айтып келіңдер деп жолға шығарып салады. 5рине, осынау тұста «жамбылтанушылар» біршама ағаттықтар жіберіп алғанын байқамай қалады. Олар Түркістанға сапарды ақындық мақсат-мұраттардан туған деп біледі. Олар Жамбыл з аузынан «жиырма бес жаста едім» деген с зінің т ркінін түсінбейді. Мәселен, Мырзатай Жолдасбеков «Жүз жыл жырлаған жүрек» кітабында: «Ел ішіндегі естеліктерге қарағанда 18671875 жылдары Жамбыл 5улиеата мен Оңтүстік Қазақстанның біраз ауылдарын және қырғыз елін аралаған» дейді (30-бет). «Ертеде сенің ауылыңда болғанмын. Ол жиырма бес жасар кезім еді. О, шіркін, дүние, балалық-ай! Түркістанды қоныстап қалған Нұртаза
есімді ағайын бар еді. Соның үйіне түстім. Оңтүстік ақындарын к рейін деген к ңілде арман бар. 5сіресе, Шәді т реге жолықсам деймін. Үйіне іздеп барып едік, ол кісі үйінде болмай шықты» депті Жамбыл Жабаевтың зі белгілі ғалым Бейсенбай Кенжебаевқа («Жарқын бейне»). Осыған ден қойсақ, 1846 жылы дүние есігін ашқан Жамбылдың «қайран жиыр ма бесі» 1871 жылға д п түседі. Тағы бір дәлел, осы айтулы сапардан кейін жан жарасы жазылған Жамбыл Сара қызбен 1875 жылы Қарқара жайлауында айтысқан, ал Айкүміспен содан сәл ертерек жолығып с зден сүрінген. Оның мәтіні былай: «Сен үшін жатсам-тұрсам арманым к п, Жем болып кете ме деп жамандарға» дегенін естіген Айкүміс: «Жамбыл-ау, күпсінесің неге сонша, Құтқарып қыз біткенді қалған жанша. Қолдағы қаршығаңнан неге айырылдың? Тұтқасы дүниенің сенде болса?!» деп Жамбылды жеңіп кетеді. Айкүмістің «Қолдағы қаршығаңнан неге айырылдың?» деп отырғаны Бұрым сұлу еді. Жамбыл Түркістан сапарынан түлеп оралған бойда әкесі оған құда
а ын
түсіп Орынбек дегеннің қызы Момынды алып береді. Одан ақын Қожаш, Қожамберді, Қожақ атты үш ұл к реді. Оның ақындық әлемі туралы Мырзатай Жолдасбеков мынадай анықтама береді: «Жамбылға тек бір ңірдің, Алатау маңайының ақындары ғана әсер етіп қоймаған. Iлең қуған рен жас әр қиырға к з тігіп, әрқилы жыр қайнарларынан қанып ішкен. Сол сапарында Жамбыл Қылышбай Ержанұлы (1851-1920), Құлыншақ Кемелұлы (1840-1911), Майлықожа Сұлтанқожаұлы (1835-1898), Сауытбек Ұсаұлы(1854-1925), Нұралы Нысанбайұлы (1857-1930), Орынбай Тайманұлы (1946) секілді атақты ақындармен дидарласады. Түркістанды қоныстанып, орнығып қалған Нұртаза деген ағайынының үйіне түскен ақын алдымен Шәді т рені к ргісі келеді. Оның үйіне арнайы іздеп барып, жолықтыра алмайды. Осы жолы ақын Майлықожа, Балқы Базарға кездесіп, бірнеше күн той-думанда бірге болады. Құлыншақ ақыннан «Шора батырды» тыңдап, жаттап алады. Балқы Базармен ұзақ айтысады. Айтысқа т релік еткен Майлықожа: «Қалқам, сенікі ж н, тоқта енді» деп Жамбылдың арқасынан қағып, ақын дығын аса жоғары бағалайды. Осы жолы Жамбыл Майлықожаны зіне ұстаз тұтып қайтады» («Жүз жыл жырлаған жүрек» кітабынан, 30-31 бет). Осы деректердегі аты аталып, түрі түстелетін Құлыншақ Кемелұлы жайында бірер с з айта кетелік: Құлыншақ ақынның жиені 5бділдә Бағдәулетұлы Жамбылдың Оңтүстікке келген сапарында Құлыншақпен қалай танысқанын былайша баяндайды: «Ол жылдары біз Түркістанда тұратынбыз. Ескі Ихан к шесінің кіреберісінде үлкен әуліміз, бастырмалата соққан т рт б лмелі кесектен қаланған үйіміз, оның арт жағында қоражайымыз болатын. 5кем Бағдәулет, ағамыз Есжан Түркістан базарында
«Жамбыл» фильмінен көрініс.
«АДАМЗАТ КЕЛЕР-КЕТЕР, ЖҮЗГЕ КЕЛЕР...» Майлы, Майлы1 десе де, май болмадың, Ат пен түйе алсаң да, бай болмадың. Би болмай, батыр болмай, дүние іздеп, Сонда да т рт түлікке сай болмадың. Сонда Майлықожаның айтқаны: – Сен Құлыншақ атандың не бір заман, He жабағы немесе тай болмадың! *** Сен едің Рысқұлбек бұлғақтаған, К ргенше болдым ғашық шырақтаған. Құсындай ителгінің теуіп ткен, Бар екен бір мінезің шұнақтаған. Ауылдан шыққан күні К лбай қондым, Қондырмаймын десе де, болмай қондым. Ат жемін қонақ еді деп бермеген соң, Тақыр жерге иірген қойдай болдым. Ішпеймін қымызынды, ш лдесем де, Iзіңді білуші едім, к рмесем де. Қазақтың алыспаған еншісі бар, Ештеме алып, ештеме бермесем де. Керілген етек Мақсы керме қастан, Ш п шығар, жаңбыр жауса, қара тастан. Дәулетке ерге біткен едіреңдеп, К зіңе к рінбейді жер мен аспан. Дария білмес иттің сарығанын, Ақымақ білмес аттың арығанын. Жаз ағын, қыс омыртқасын зі жесе, К ріп пе едің сол жанның жарығанын. Жаз ағын, қыс омыртқасын мейман жесе, К ресің бақ-қыдырдың дарығанын. *** Енесі жүдеп, нашарлап, Ертелеп туған т л ғаріп,
Ауадан жауын кем болса, От шықпай қалса, жер ғаріп. Басшысы нашар жолығып, Ынтымақ кетсе, ел ғаріп, К кала жылқы болмаса, Бетегелі бел ғаріп. Қаз-үйрегі болмаса, Айдын шалқар к л ғаріп. Қатарынан кем тартып, Қуаты кеткен ер ғаріп. Жастайыңнан кесілген, Он саусақ ойнап секірген Ақ домбыра сен ғаріп. Iлеңдетіп, әндеткен, Айналаны сәндеткен, Уақытым кетсе мен ғаріп. *** 5ңгімесін естісең, Жаһаннан асқан ғұлама. Қылған ісін байқасаң, Батқандай белден күнәға. Күндіз сопы болса да, Бұзылар к ңілі қонаға. Арызға келген әйелден Сұрайды шеттеп шола да. Бұрынғыдан қалған с з: «Айтқанын қыл молданың, Қылғанына жолама». *** Тал бесігін таянған, шешем, Түнде тұрып оянған, шешем. Tap құрсағын кеңіткен, шешем, Тас емшегін жібіткен, шешем. Адамзат келер-кетер, жүзге келер, Бәрібір, үйде лсең де, түзге к мер. Қайыр-қош, аман боп тұр, қайран елім, Ағайын енді қайда бізге келер. 1 Майлықожа ақынды айтады.
делдал болып істейтін. Қаратаудың Теріскейінен, әсіресе, Бабата, Үшт бе, Жартыт бе жағынан базарға мал айдап келетін Сүлгетей, Маңғытайлар біздің үйге түсетін. 5кем мен ағам олардың малын сатысып, дүкеннен қант-шай, киім-кешек, мата әперісіп жүретін. Сүмбіленің аяқ кезі ғой деймін, біздің үйге Құлыншақ ақын келіп түсті. Қасында екі жолдасы бар. 5лі есімде біреуі Молда Мұса, қара мұртты, ұзын бойлысын Бұдабай десті. Құлыншақ – бізге нағашы – ол К тенші, біз Сүлгетай боламыз, Түркістанға келсе біздің үйге соқпай кетпейтін. Біраз күн жатып жыр айтатын. Түнімен қисса тыңдайтынбыз. Бұл жолы да тап солай болды. Ақындар кезектесіп жырласты, кейде зара қағысып, айтысып та отырды. Бірінен-бірі теді. Ертеңіне елге қайтамыз деп түстік жеп бола бергенде үш аттылы сау ете түсе қалды. Егделеу кісіні Майлықожа десті. Қасындағы жұпыны киімді екі жігітті танымадым. Аттарын байлап, «жүріңіздер» деп үйге кіре бергенде, т рде отырған нағашым «Майлымбысың?» деп тани кетті де: Майлы, Майлы дегенде май болмадың, Ат пен түйе алсаң да бай болмадың, – дей бергенде, Майлықожа оның қолын ала беріп: Сен Құлыншақ болғалы талай болды, Не құнан, не жабағы, тай болмадың, – дегені. Бәріміз қыран-топан күлкіге қарқ болып қалыппыз. Ақындар бірінбірі білетін сияқты. Бәрі жапырласып сәлемдесіп жатыр. Біруақта Майлы ақын наға шымның жанына жайғаса беріп: – Бұл Жамбыл деген ақын, – деп қасындағы бейтаныс жігітті таныстыра бастады, – Жетісу елінен, ана бір жылы сол жаққа барғанымда қасымнан қалмай еріп жүрген. Атақты
Сүйінбайдың жақын шәкірт інісі. Сонда елге шақырып едім, келіпті. Менен «К рұғылыны», «Қыз Жібекті», «Тотының әңгімесін» үйреніп жүр...». Бұдан Майлықожаның сәл ертерек Жетісу елін аралағаны, Жамбылмен таныс болғаны к рініп тұр. Екіншіден, Құлыншақ ақын Түркістаннан Теріскейге жүрер алдында жолыққаны байқалады. Тағы бір есте болатын нәрсе бұл күз айында, сүмбіле туғанда болғаны... Фольклоршы ғалым Н.Т реқұловтың «Жүз жасаған бәйтерек» кітабында осы оқиғаны жалғастыратын мынадай к рініс бар. «...Құжырадан шыққан олар (Жамбыл мен Зұлпұқардың Шаян медресесін аралағанын айтып отыр) аттарына барып мінді де, Нұралы ақын түсе беретін Қарабатырдың үйіне барды. Нұралының оқтын-оқтын Құжыра кітапханасына келіп, арабша, парсыша к н қапталған кітаптарды ақтарып, қызықтысын киссаға айналдыратын әдеті бар еді. Бір жұмадан бері осы үйде қисса жазып отыр екен. Бәрі зара табысып, жай сұрасады. Зұлпұқар Досыбай ауылына Түркістаннан Құлыншақтың келгенін, Жамбылды ертіп осында шыққанын айтты. Дастарқан жайылды» (126-бет). Iткен ХХ ғасырдың соңында, дұрысында 1996 жылдары Жамбыл Жабаевтың 150 жылдық мерейтойы қарсаңында жыр жампозының жастық шағы, Оңтүстікке сапары туралы толғап, сондай-ақ осы лкеден үлгі тұтқан ақындары туралы республика жұртшылығының есіне салғандай «Ана тілі» апталығында бірқатар с з еткен болатынбыз. Осы әрекетімізді құп к рді ме марқұм, белгілі ғалым 5сілхан Оспанұлы («Шымкент келбеті» газеті, №40. 4-қазан, 1996 жыл) «Іште пікір лгенше» айдарымен, «Жәкеңнің Күнгейлік ұстаздарын қашан кең танимыз?» тақырыбымен жанайқай мақаласын жариялады. Онда мынадай жолдар бар: «Биылғы жылдың басында Жәкеңнің (Жамбыл Жабаев деп біліңіз) Қаратау асып, Түркістан барған, Қожа Ахмет Ясауи кесенесіне зиярат еткен сапары ж нінен профессор Бейсембай Кенжебаевтың «Жарқын бейне» (1984), ақын Ғали Ормановтың «Ғасырлық ғұмырдан бір тағылым» (1989), филология ғылымдарының докторы, белгілі әдебиетші Нысанбек Т реқұловтың «Жүз жасаған бәйтерек» (1989) зерттеулеріне негіздеп ақын Жарылқасын Боранбаев жазған к лемді мақаланы «Ана тілі» газеті екі бірдей санында жариялағанына қарамастан, Мәделіқожа, Құлыншақ, Майлы қожалар з шәкірті Жәкеңнің туғанына 150 жыл толған торқалы тойының босағасына да «бара алған» жоқ» дейді. Иә, содан бері де 18 жыл тті, бүгінде содан ештеңенің де згермегенін к ріп отырмыз. Оған не себеп болды дейсіз бе, айтып к рейік. 5уелі Құлыншақ Ке мелұлы аса талантты ақын болумен бірге діни сауаты мол болды. Сол себепті де ол Майлықожамен, Мұхаммед пайғамбардың мірін қазақша жыр тіліне түсірген Шәді ақын Жәңгірұлымен шариғат әлемінде қазқатар қанат сілтей алды. Екіншіден, ғұмырының соңында Мекке-Мәдинеге сапар шегіп, ақындардың арасынан тұңғыш «қажы» атанып, елге қайтар жолда кеме үстінде іш сүзегімен ауырып, Федосия қаласында лазеретте жатып қайтыс болды. Сүйегі Қара теңізге тасталынды. Iлер алдында зімен бірге болған жолдасына: Адамзат келер-кетер, жүзге келер, Адамды үйде лсе де, түзге к мер. Құдая иманымды саламат қыл, Ағайын қайда мені іздеп келер... – деп бір шумақ леңді бірнеше қайтара айтқызып барып, бақиға аттаныпты. К п ұзамай Кеңес кіметі орнап, «Байлар мен молданы, қойдай қу қамшымен» дегенді ту еткендер «қажы» атанған Құлыншақты мүлдем ұмытуға тырысады. Бұл дүмпуге «30-жылғы Созақ к терілісі» қосылып, оның маңына жолау мүмкін болмайды. Белгілі ғалымдар, оның ішінде з туысы Рахманқұл Бердібаев та бар, кеңестік идеологияның қысымымен ұлы ақынның шығармашылығын терең талдай алмайды. К біне-к п ана байға, мына болысқа айтқаны дегеннен аспайды. Белгілі ғалым 5сілхан Оспанұлы сияқты Майлықожа ақынның мұраларын ғұмыр бойы тілге тиек еткеніндей тірлікке бара алмайды. 5рине, ол үшін оны кінәлаудың ж ні жоқ, дегенмен де біздер мен сіздерден г рі, жарықтық, жатқан жері жайлы болсын, к бірек білетін еді. Кезінде жас Жамбылға жол к рсеткен, әлемдегі ұлы дастандарың бірі «Шора батырды» жырлаған, Оңтүстік ақындарына ағалық жасаған, иманигүл – қажылық сапарда к з жұмған бұндай тұғырлы тұлғаға з дәрежесінде құрмет жасаған дұрыс болар еді деп ойлаймыз. Жарылқасын БОРАНБАЙ
ӨҢІР ТЫНЫСЫ
Сайрамдағы сансыз бұлақ Оңтүстік Қазақстан облысындағы Сайрам ауданы биыл облыс бойынша барлық тұрғындарына тәулiк бойы үздiксiз ауызсу беретiн тұңғыш ауданға айналғалы тұр. «Ақбұлақ» ауызсу бағдарламасының арқасында дәл қазір аудандағы 42 елді мекеннің 41-і таза ауызсу ішіп отыр. Ол елді мекендердегі барлық үйлерге ауызсу құбыры тартылып, таза су аулаларына дейін жеткізілген. Тек аудандағы 1 елді мекен – Құтарыс ауылдық округіне қарасты Қызылжар ауылы ғана әзірге құдық суын пайдалануда. Сайрам аудандық тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық бөлімінің басшысы Бахытжан Полатов ол ауылдың тұрғындары ауызсуды құдықтан ішіп отырғанымен, одан шығып жатқан судың дәмі құбыр суларынан кем емес екенін алға тартады. «Мен электрохимия маманы ретінде айтайын, ш л даладағы араб елдері теңіздің ащы суын арнайы сутазартқыш қондырғылар арқылы тұщы суға айналдырып ішіп отыр. Ал біздегі сулардың құрамы теңіз суынан әлдеқайда тап-таза. Сондықтан оны заманауи техниканың к мегімен таза суға айналдыру оңай» дейді ол. Ауызсумен қамтамасыз етілген 42 елді мекеннің 34-і ауызсуды 24 сағат бойы тұтынады. Қалған 7-еуі ғана су құбырларының ескі болуына байланысты ауызсуды кесте бойынша ішеді. Алдағы жылы ауызсу құбырлары түгел жаңартылып, тұрғындар таза сумен тәулікбойы қамтамасыз етілмек. Сайрам ауданында ауызсу мәселесінің оң шешім табуының зіндік себептері бар. Біріншіден, бұл аудан таудың етегінде орналасқан. Таудан тарам-тарам болып аққан сансыз бұлақтар жергілікті тұрғындарды жер асты суымен де, жер үсті суымен де қамтамасыз етіп келеді. Сондықтан болар Сайрам ауданындағы елді мекендер мен ауылдардың атаулары сумен тікелей байланысты. Мысалы, Ақбұлақ, Қарабұлақ, Қайнарбұлақ, Ақсу, Қарасу, Ақсуқабат, К лкент, К мешбұлақ тағы басқа елді-мекендердің аттары бұл аймақтың қайнар су к здеріне қаншалықты жақын екенінен хабар береді. Бүкіл республикаға белгілі «Тассай», «Айсу», «Тау» ішер сулары осы ауданда ндіріледі. Бұл сулардың «Сарыағаш» емдік суынан артықшылығы, олардың құрамында тұз, минерал қоспалары жоқ. Сол себепті Сайрам ауданы шығаратын су түрлері қазақстандық нарыққа да таратылып, брендке айналу үстінде. Оңтүстік Қазақстан облысының жер бедері әрқалай болғандықтан, ауызсу әртүрлі тереңдікте шығады. Мәселен, Түркістан, Сарыағаш, Мақтарал аудандарында су қорына қол жеткізу үшін мың метр тереңдікке дейін қазуға тура келеді. Ал Сайрам ауданында жағдай мүлдем басқаша. Мұнда халықтың 30 пайызы тікелей бұлақ суларын тұтынса, қалған 70 пайызы жер асты суларын пайдаланып отыр. Жер асты суына қол жеткізу үшін басқа аймақтардағыдай мың метр тереңдікке дейін қазу қажет емес, 1-2 метр тереңдікке су ұңғысын салса жетіп жатыр. Бұл жақта су басқа ңірдегі сияқты ащы су, тұщы су деп б лінбейді. Тіпті зендерде ағып жатқан сулардың зі тұщы болып саналады. Бұлақтың суы болғандықтан, судың сапасы да жақсы. Оның үстіне әрбір су к зінің басына арнайы су тазартқыш қондырғылар орнатылған. Дәл қазір Сайрам ауданында мұндай су тазартқыш қондырғылардың саны – 12. Жер бетіне шыққан сулар осы қондырғыларда тазаланып барып, халыққа тарайды. Екіншіден, Сайрам ауданы облыс орталығы Шымкент қаласына те жақын орналасқан. Арақашықтық жеңіл к лікпен 20-30 минуттық жол. Сондықтан облыс орталығында болған инфрақұрылымдық згерістер қалаға тиіп тұрған Сайрам ауданына бірден жетеді. Мысалы, бүкіл Шымкент қаласын таза сумен қамтамасыз етіп отырған «Су ресурстары маркетинг» ЖШС дейтін кәсіпорын бар. Қазіргі таңда осы кәсіпорынның шарапатын сайрамдықтар да к ріп отыр. Iйткені әлі су тазартқыш қондырғылары орнатылмаған құбыр сулары алдымен «Су ресурстары маркетинг» ЖШС-нің қазандығына барып тазаланып, содан соң қайтадан тұрғындарға беріліп жүр. Аудандағы тұрғын үй коммуналды шаруашылық басқармасы суды үнемдеу үшін жаңа тарифтік бағамдар енгізіп, ауызсуды ысырап етпеудің жаңа жолдарын қарастырып жатыр. 5р үйге бір-бір су есептегіш құрылғылары орнатылғандықтан, жұрт ауызсудың қадірін жақсы түсінген. Суды мақсатсыз жұмсайтындардың да саны азайыпты. Сайрам ауданы бүкіл абоненттері су есептегіш құралдармен жабдықталған облыстағы бірден-бір аудан екенін айта кетуіміз керек. Бүгінгі таңда Сайрам ауданында бір текшеметр ауызсудың бағасы 50,80 теңге. Тұрғын үй коммуналды шаруашылық басқармасы пайдаланылған су м лшері к бейген сайын, қымбаттайтын жүйе енгізген. Мәселен, ауызсуды пайдалану м лшері 30 текшеметрден асса, тариф бағасы да біртіндеп к теріледі. Соған қарамастан, жергілікті басшылық аудан тұрғындары таза суды молынан тұтынып жатқандығын айтады. Оған
себеп – Сайрам ауданының халқы те тығыз орналасқан. Мәселен, аудандағы бір Қарабұлақ ауылының зінде 60 мың тұрғын бар. Бұл зге облыстағы аудандардың халқының санымен тең к рсеткіш. Халық саны к бейген сайын, ол жерлердегі коммуналды су шаруашылықтарын басқару да қиындай беретіні рас. Сондықтан облыстық әкімшілік бұл жұмыстарды оңтайландыру үшін, биылдан бастап аудан тұрғындарының шамамен үштен бірін Шымкент қаласына қосып жіберді. Шымкент қаласы мен Сайрам ауданының шекарасы бір-бірімен қатты жапсарласып кеткендіктен, жыл басында аудандағы 6 ауылдық округ пен ондағы 29 ауыл Шымкент қаласының аумағына енгізуге шешім шығарды. Қазір жұмыстар қаланың бас жоспары негізінде жүзеге асырылу үстінде. Нәтижесінде Сайрам ауданындағы 310 мыңнан астам халықтың 120 мыңдайы қала тұрғындарының қатарына қосылып, аудан халқының саны бүгінгі таңда 200 мыңға жетер-жетпес болып қалды. Демек, енді 120 мың тұрғын ауызсуды Шымкент қаласының орталықтандырылған су жүйесінен ішеді деген с з. Мұндай территориялық жобалардың жүзеге асырылуы ауданды таза сумен қамтамасыз ету жұмыстарын тыңғылықты ұйымдастыруға үлкен демеу. Аудандағы халық санының бір жарым есеге азаюы ауызсуға қатысты реформалардың жүйелі іске асуына мүмкіндік беріп отыр. Мысалы, былтыр Сайрам ауданы облыс бойынша тұрғындары ауызсумен қамтамасыз етілген аудандардың ішінде Түлкібастан кейін екінші орын алатын. Ол кезде Сайрамда 73 елді мекен болса, оның 67-сі ғана таза сумен қамтамасыз етілген деп есептелінді. Кейіннен аудандағы әлі ауызсу жете қоймаған елді мекендердің едәуір б лігі Шымкент шаһарына еніп кетіп, сондағы су жүйесіне жалғанды. Ал 42 елді мекенді ғана здеріне алып қалған Сайрам ауданының 41 елді мекеніне ауызсу құбырлары тартылып үлгергендіктен, бұл аудан ауызсу мәселесін 96 пайызға шешкен ңір болып саналды. Ал бір жыл бұрын ғана статистикалық тізімнің басында тұрған Түлкібас ауданы 93,7 пайызбен екінші орынға сырғыды. Үшіншіден, «Ақбұлақ» ауызсу бағдарламасы шеңберінде аудан бойынша бірқатар жұмыстар атқарылып келеді. 2013 жылы облыстық және республикалық бюджеттен 1 млрд 178 млн 463 мың теңге б лініп, ол қаржы толығымен игерілді. Атап айтар болсақ, осы қаржының күшімен Манкент ауылдық округіне қарасты Манкент ауылындағы, Жұлдыз ауылдық округіне қарасты Жалын ауылындағы және Жаңақұрылыс к шесіндегі ауызсу құбырлары пайдалануға берілген. Құрылыс жұмыстарын з мойнына алған мердігер компаниялар жұмысты з уақытында аяқтап ткізген. Сонымен қатар Ақсукент ауылдық округіндегі 3 ауылдың тұрғындарын 24 сағат ауызсумен қамтамасыз ету мақсатында республикалық және облыстық бюджет есебінен 1 млрд 977 млн 200 мың теңге қаржы қарастырылған. Бұл жұмыстар 2013-2014 жылдарға жоспарланғандықтан, құрылыс жұмыстары ағымдағы жылдың аяғына дейін аяқталады деп күтілуде. Ауызсу мәселесі жолға қойылғандықтан, Сайрам ауданына сырттан к шіп келушілердің қатары әлі де к п. Жергілікті жұрт су к зінің молдығын пайдаланып, пияз, картоп сірумен айналысады. Сондықтан жыл ткен сайын сайрамдықтардың тынысы артып, рісі кеңіп келеді. Б.МОЛДАХМЕТ
8
АНА ТІЛІ
№30 (1236) 31 шілде – 6 тамыз 2014 жыл
Жаһанның жүрек лүпілі
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК СЫЙЛЫҒЫНА ҰСЫНЫЛҒАН ШЫҒАРМАЛАР Әлемге танымал жазушы Габриэль Маркес өзінің ұлы туындысы «Жүз жылдық жалғыздық» романының алғашқы жолын 19 жасында жазып қойып, шығарма миында әбден піскен соң 40 жасқа толған шағында екі күн ішінде жазып бітіргенін айтып жүреді екен. Әрине, мұнысы күмәнділеу. Өз ісіне риза болған қаламгердің патша көңілі шалқып, мақтанға да берілген болар. Бәлкім, ол бұл шығармасын жазу үшін табаны күректей 21 жыл еңбектенген шығар. Алайда, романды оқып шыққаныңызда стиль даралығы сақталып, ішкі ырғақтың үйлесім тапқандығы соншалық, жазушы туындысын екі күн ішінде бір деммен тәмамдай салғанына еріксіз иланасыз. Атақты сөз зергерінің құдіреті де сонда болса керек. Біздің бұлай деп отырғанымыз талантты жазушымыз Қажығали Мұханбетқалиұлы әне бір жылдары Сырым батыр жайлы романынан үзінділер жариялады да содан оның жалғасы көрінбей қалғаны бар. Романның баспадан шығуын күттік... Өйткені біз Сырым батырдың бақилық мекені Бесқаланың Бестөбесіндегі Әлім Кезек батырдың қорымына жақын маңда туып-өскен жандармыз. Бала кезімізде қариялардан Сырымды бұл жерге арулап көмген бидің жан жолдасы Қалдыбай батыр (Тахауи Ахтановтың атасы) дегенді сан мәрте естігенбіз. Бесқалада байұлыдан тарайтын адайлар баршылық. Өте сирек кездесетін байбақты, шеркеш, таз, есентемірлер Сырым шейіт болғанда қасында жүрген, кейін еліне кетпей осында қалған 20 жігіттен өрбіген ұрпақ дегенді де білеміз.
Қажығали Мұханбетқалиұлы бұл тақырыпты зерттеп жазуға арналған жиырма жылдан астам уақытында талай мұрағаттарда болып, құнды деректер жинағаны бірден сезіледі. Осы кезге дейінгі қазақ тарихи романдарында белгілі бір тұлғаны мадақтау, орынсыз дәріптеу жиі кездесетін еді. Ал романның згешелігі – қазақ тарихының қилы дәуірін жан-жақты суреттеуінде. Сырым батыр басты кейіпкер болғанымен, ол бостандық шайқасындағы арпалыста халықтың р лін к рсетудегі дәнекер ғана. Романда ең алғаш к зге түсетін нәрсе – тілінің шұрайлылығы. 5детте, тілдік қоры
Ноғайдың к шіп талақ салған қоныс. Қазтуған, Асан қайғы, Орақ, Мамай, Біз түгіл, солардан да қалған қоныс. Бұ қоныс жеті жұрттың кеткен қоныс, Ноғайдың к шіп талақ еткен қоныс. Кәмелсіз қонған елін к п тоздырған – Қайырсыз осы секілді неткен қоныс?! Бидің алқымына әлдене кептеліп қалғандай, лықсыған ксігін зі әзер тежеп тұр (Ішіндегі қара қобыз қылғына қиқылдайды... ыңыранады ышқынып!). ...Bуелі бұ қоныстан Ноғай кетті, Баласы мұсылманның нобай кетті. Қазтуған, Асан қайғы, Орақ, Мамай Bрі тіп Тесіктаудан солай кетті. Артынан Телағыс пен Нәрік кетті, зіне ерген жұртты алып кетті. Жер қарап он екі жыл желмаямен Асан би дүнияны...а-а-ай-и-и-и!!! Шолып кетті. Бидің жүрегі шымыр-шымыр, шымыршымыр-шымырлап қоя берді. «Апыр-ай,мынау не сұмдық еді?! Жеті жұрт ауған бұ қоныстың бұларға да қайырсыз болғалы тұрғаны ма, сонда?! ...» (134-135 бетте). Осы үзіндіде к ріп тұрғаныңыздай, автор Сырым бидің ішіндегі шер-шеменді берудің тың әдісін тапқан. Адам ішіндегі қара қобыздың қылғына қиқылдауы жаңа образ екенін жоққа шығара алмаймыз. 5рқайсымыздың к кірегімізде бір қара қобыз күңіреніп жатса да бұрын бұған мән бермеген екенбіз. Қажыекең тауып-ақ кеткен. Сонымен қатар, бұрын қолданылған парсы тіліндегі «худуд махкамасы» (шекара мекемесі), «сәркәтіп» (бас хатшы), т.б. с здермен бірге автор жасаған «жолкілем» (дорожка), т.б. с здер орнымен қолданылған. Мол синонимнің тіл байлығы екендігі баршаға аян. Сондықтан автор қолданған батыс ңірге тән «ақа», «не
«ТАР КЕЗЕ » немесе ғасыр басындағы әдеби құбылыс 20 жылдан астам уақыт Қажығали Мұханбетқа лиұлы романының жалғасы баспас з бетінде к зге шалына қоймаған соң бұл шығарма қашан баспадан шығады деп күтіп жүрдік. 2012 жылы «Мереке» баспасынан автордың «Тар кезең» атты романы шыққанда сол баяғы үзінділері жарияланған роман екенін естіп, оқуға ынтызар болдық. Бұл шығарманың жарық к руі оқырман қауымды елең еткізді. Іле-шала бірнеше жерде талқыланып, 5біш Кекілбай, Т лен 5бдік, Қуаныш Жиенбай, Сайын Назарбек сияқты қаламгерлердің жылы лебіз білдіргенін оқып білдік. Романның жетістіктері жайлы Молдахмет Қаназ, Герольд Белгер, 5нес Сарай, Мархабат Байғұт, Несіпбек Дәутайұлы, т.б. жазушылардың мақалалары бірінен соң бірі жарияланып жатты. Тіпті мемлекет және қоғам қайраткері, белгілі қаламгер әрі ғалым Мұхтар Құл-Мұхаммед авторға арнайы хат жазып, романға те жоғары баға берді. гер арымызға жүгініп, адалын айтар болсақ, бұл романда егемендік алған жылдан бүгінге дейін қазақ әдебиетіндегі шоқтығы биік шығарманың бірі деп бағалаймыз. Екі әдебиетшінің басы қосылған жерде әңгіме арқауына айналған романды қолға түсіре алмай біраз жүрдік. Ақыр соңында Қажығали Мұханбетқалиұлының жан досы, дарынды жазушы, сүйікті ағамыз Молдахмет Қаназдан алып, екеуміз кезек оқып шықтық. Роман жайлы к п жазылды. 5лі де жазыла бермек. Тақырыптың етенелігі бар, әдебиетке жанашырлық бар, біз де з пікірімізді оқырмандармен б лісуді ж н санадық.
Е
жұтаң жазушылардың роман жазуға жүрегі дауаламайды. Шығарманың авторы суреттеу мен баяндаудағы тіл шеберлігімен қоса, Ресей әскери адамдарының зара сұхбаттарында (Осип Игельстром мен генерал-фельдмаршал Григорий Потемкиннің сұхбатына назар аударыңыз) қазақ батырлары мен (Сырым мен К тібар батырдың с йлесуі, т.б) билерінің (Сырым би мен Тұрманбет би, т.б.) с йлеу мәнерін жетік меңгерген. Бұлардың диалогтары бір-біріне мүлде ұқсамайды. Орыс әскерилерінің с з саптауларында бір-біріне қанша ілтипатты болғанымен маңғаздық сезіліп тұрады. Д рекілігін, қатыгездігін, тіпті зымияндығын к легейлеп отырмайды. Аузынан шыққан с здің артында сол әскери кісінің мінезі, алып империяның ктем де арам пиғылы менмұндалап тұрады. Қазақ батырлары к кейіндегіні айтып, әңгімені қысқа қайырса, билердің с здері сан ғасырлық халық даналығының мәйегіне негізделіп, естіген жанға рух береді. Мысалы, Сырым би ел, жер тағдыры жайлы былай тебіренеді: «Тек әуелі жан түкпірінен Айрауықтың ащы күйіндей аңыраған бір азалы сарын бас к теріп келе жатқанын ғана байқаған. Сәлден кейін сол бір зегін ртеп, н бойын шымырлатқан азалы сарын тұрлаусыз мына жалғанның опасыздығын паш етіп, бастарынан кешкенді қара қобызбен кейінгіге күңірене толғаған бағзыдағы бабалардың ксік пен кінішке толы жыры мен зарына айналып, оқыстан «А-а-айи-и-и»-лап, ышқынып, мұның к кірегінен ал кеп ақтарылсын-ай... тоқтаусыз боздасын-ай!!! — ...А-а-ай-и-и-и!!! Бұ қоныс жеті жұрттан қалған қоныс,
зат», «жәсір» сияқты говорлар шығармаға сіңісті бояулар. Автор құрмалас, салалас құрмалас с йлем құраудың хас шебері. Мысалы, 116-беттегі «Арада т рт-бес күн ткенде...» деп басталатын с йлем 16 жолдан тұрады (97 с з). Мұндай с йлемдер романда мол. С йлем құлашты болуы үшін жазушының ойы терең болуы ләзім. 60-70 жылдар толқыны деп аталатын буынның ішінде мұндай әдіс 5біш Кекілбай мен Молдахмет Қаназ шығармашылығына тән. Қазіргі кезде к птеген авторлар «халық к лемді шығармаларды оқымайды. Сондықтан с йлемдер Антон Чеховтікіндей қысқа болуға тиіс» деп есептеп, телеграф тілі дейтін әдіске ұрынып, к ркем прозада қасаң публицистикаға салынып кеткенін ойласақ, Қажығали Мұханбетқалиұлының күрделі с йлемдерімен кітабын халыққа оқытуы, оның үлкен дарын иесі екенінен хабар береді. Демек, басты мәселе шығарманың ұзын-қысқалығында емес, жақсы жазылуында. Құжат – шындықтың анасы. Автор патшайымның 1783 жылдың 3-шілдеде Аким Иванович Апухтинге жазған хаты (52-бет) сияқты құжаттарды орынды пайдаланған. Сырым бастаған би, батырлардың Екатерина Алексеевна патшайымға жазған хаты (478480 беттер) да шығармаға ж німен енгізілген. Жалпы роман осындай деректі құжаттар негізінде жазылғандықтан ондағы оқиғалардың шынайылығына күмәнмен қарау қиын. Осы жерде бір нәрсені айта кеткен ж н. Кейбір қаламгерлер Игельстром ұнамды образ ретінде сомдалды деген күңкілді құлағымыз шалған. Басқыншы елдің ешінде жақсы адам болмайды
деген қағидат жоқ. Демек, Игельстром автор сомдағандай империяға қалтқысыз қызмет етсе де, кейбір мәселелерде ойын ашық айта алатын прогрессив тұлға болған болуы да мүмкін. Бірақ, ол да з дәуірінің перзенті. Кейбір жағдайларда жергілікті халыққа бүйрегі бұратындай боп к рінгенімен, негізгі мақсаты басқа. Бұған оның 1785 жылдың 27-шілдесінде императрицаға жазған хаты (490-491 беттер) мысал бола алады. Ыждаһатпен оқысаңыз, автор Игельстром бейнесін сомдағанда мақтаған да емес, даттаған да емес. Iмірде қалай болған болса солай к рсеткен. Оның саяси бейнесі қазақтарға біршама ұнамды к рінгенімен, автор оның жоғарыға жазған хаттары арқылы нағыз бет-бейнесін к рсетіп отырады. Автор сол кездегі орыс пен қазақтың жағырафиялық жағдайын да тыңғылықты зерттеген. «Уфа, Бирск, Мензелин, Бүгілме, Бұғыруслан, Балаби, Стерлитамак, Челябі – сегіз уезден тұратын бір ғана Уфа наместничествосының жер к лемі-ақ жалғанның жартысын алып жатыр-ау. Оған енді Верхнеурал, Бұзаулық, Сергиев, Орынбор – т рт ояздан тұратын Орынбор облысы келіп қосылған соң, не жорық...» (46-бет) немесе Сырымның қарауындағы елді Қырмызы мен Қособадан, Мақарша мен Қарағұстан, Қосағаш, К кайыл, Б лекқұмақтан (129-бет) түгел к шіргені, басқа руларды қоныстарынан алдырғанын оқығанда қалай дәл жазғанына таңғаласыз. ырымды кіші жүздің жиырма бес руының жиырмасы қолдаған. Автор сол рулардың қай атасынан қай батыр, қандай би шыққанын бес саусағындай біледі. «Масқар Д нен, Қызылқұрт Жанбай, Алаша Iтеулі...» (259-бет) деген аттарды естігенде анау-мынау тарихшы таңғалатыны анық. Ал «Бүкіл Сұлтансиықтың бірауыздылығының белгісіндей етіп Сырым ұстап жүрген күреңқызыл ту, ер Барақтың жасыл туы, Тіленшіге әкесі Б кенбай батырдан қалған салпыншақты сары ала ту, К тібар батырдың к к туы жан-жақтан желбіреп қоя берді» (258-бет) дегенді оқығанда ше? Қазақ к ркем прозасы түгіл, тарихи кітаптардың зінде қазақ руларының туларына қатысты дерек жоқтың қасы. Орынбордағы шекара істері экспедициясының кеңесшісі болып қызмет істейтін бірден-бір қазақ Нұрмұханбет 5бужәлелов қайынатасы Нұралыханның генерал-губернаторға жазған хатын оқып, ханнан түңіледі. Шәпи молда Чучаловтың алдында «хан з халқына қастандық жасағалы отыр ма» деп айтып салып, қолға түсіп қала жаздайды. Сонда... Чучаловтың с зінің ауанынан Нұрмұханбет хан мен ел ағаларының жанындағы татар молдалар тек қана хатшы міндетін атқармайтындығын, тыңшылықпен де айналысатындығын аңғарады (426-бет). С зіміздің басында айтқанымыздай, жазушы бұл романда Сырымның мірін түгел қамтуды мақсат етпеген. Шығармаға ел басына күн туған шақтағы белгілі бір кезеңді ғана арқау еткен. Романда детальдардың к птігі Сырым образын ашуға қызмет қылмай тұр ғой деген ой туындатуы мүмкін. Бірақ кез келген деталь сол тар кезеңді толыққанды к рсетуге қызмет етіп тұрғаны с зсіз. Жалпы, бұл романды үлкен дайындықпен оқу керек. Кейбір шығармалар сияқты к з жүгірте салсаң, ештеңені ұқпайсың. 5йгілі Фолкнердің «шығармаңызды үш мәрте оқып түсінбеген адамға қандай кеңес берер едіңіз» деген сұраққа «т ртінші мәрте оқуды» деп жауап берген екен. Бұл жауап осы романның оқушыларына да арналған тәрізді. Жаңа ғасырдың басындағы әдеби құбылысқа айналған «Тар кезең» романының жетістіктері арнайы ғылыми зерттеу тақырыбына арқау болады деп ойлаймыз. Біз бұл мақаламызда аталған романның бұрынғы авторлар назарынан тыс қалған тұстарына тоқталдық.
С
ДЕНСАУЛЫҚ
«АНА ТІЛІ» КӨТЕРГЕН МӘСЕЛЕ
Тегін спорт үйірмелері ашылса... «Ана тілі» газетінің биылғы жылғы №20 (1226) 22-28 мамыр аралығындағы санында журналист Нұрлан Құмардың «Спорт үйірмелерінің бағасы неге қымбат?» атты мақаласы жа рық к рген еді. Осы мақалаға байланысты з ойымды білдіруді ж н к рдім. Елбасы Қазақстан халқына арнаған Жолдауында: «Дені сау ұлт үшін инфрақұрылымды дамытудың маңызы жоғары. Балалық шақтан бастап дене шынықтыру мен спорттық даярлыққа және оған ең қолайлы мүмкіндіктер туғызуға ерекше ден қойылуы керек» деп атап ткен болатын. Иә, бір отбасында орта есеппен 3 бала мірге келсе, оның кем дегенде біреуі спортқа бейім болары анық. Алайда бүгін гі жас спірімдерді спортпен айна лысатындар және спортқа қызыға қарайтындар деп б луге болады. Барлығы отбасының әл-ауқатына, ата-ананың тапқан табысына байланысты. «Рейтинг.kz» зерттеу агенттігінің мәліметтеріне сүйенсек, Алматы қалалық спорт үйірмелерінде дзюдо, күрес секцияларының бағасына қарағанда, теннис, мәнерлеп
сырғанаудың бағасы әлдеқайда жоғары. Мұндай бағаны қалтасы к термегендер спорт үйірмелеріне қатыса алмайды. Тағы бір айта кетерлігі, елімізде тегін спорттық үйірмелер жоқтың қасы. Елбасының «5кімдер жаңа стадиондар мен спорт кешендерін, балаларға арналған және басқа спорт алаңдарын салу мен ескілерін жаңарту арқылы барлық жастағы адамдардың спортпен шұғылда нуына, здерінің бойла рын сергек ұстауы на, с йтіп, мір жастарын ұзартуына жағдай жасауы қажет» деген с зіне сүйенсек, бұл алдағы 1-2 жылда шешімін табуы тиіс мәселе екені анық.Тегін секциялар ашылса, әрбір қазақ баласы спортпен айналысуға мүмкіндік алар еді. Мемлекет тарапынан салауатты мір салтына б лінген қаражат шетелден маман немесе спортшы әкелуге емес, жаттықтырушыларға берілсе деймін. Бұл – қазақ спортының дамуына себепкер болатын жақсы бастама болар еді. Ғазиза КІШІБАЕВА
Ахмет IМІРЗАҚОВ, Бегабат ҰЗАҚОВ
Екпе туралы не білеміз? Осыдан 30-40 жыл бұрын қызылша, полиомиелит (сал), дифтерия (құр зек) секілді аурулардың қаншалықты қауіпті екенін ата-аналар жақсы білетін. Ол кезде бұл аурудан к з жұмған балалар туралы мысалдарды да к птеп келтіруге болатын. Ал туберкулез және к кж телмен ауыратын балалардың ж телі кез келген аулада естіліп жататын. Ата-аналар баласының таңертең қозғала алмай, аяқ астынан сал болып қалуынан қорқатын. Қазіргі уақытта мүгедектер арбасында отырған ересек адамдар арасында кезінде полиомиелитпен ауырған адамдарды кездестіруге болады. Вакцинациялаудың арқасында осы аурулардың кейбірі дүниежүзі бойынша түгелімен жойылса, мысалы, нағыз-шешек 1978 жылы әлем бойынша жойылды, ал оба, сал ауруы, қызылша, сіреспе, құр зек, к кж тел аурулары қазіргі кезде біраз азайды. Содан болар, біз осы аурулардың қаншалықты ауыр тетінін ұмытудамыз. Ал жас ата-аналар бұл инфекцияларды к рмек түгілі, тіпті естіген де жоқ. Сол себепті кейбір ата-аналарда ешқандай қауіп-қатер жоқ деген алдамшы пікірлер туындайды, оның соңы «бізге екпе қажет пе және олар қауіпсіз бе» деген сұрақпен аяқталады. Жыл сайын дүниежүзінде жұқпалы аурулардан мыңдаған адам к з жұмады және к бісі мір бойы мүгедек болып қалады. Сондықтан халықты және балаларды вакцинациялауды тоқтатуға болмайтынын түсініп, ескерген ж н. Тек қана алдын алу екпелерін жүргізудің арқасында балаларымызды инфекциялардың қауіп-қатерінен аман сақтауға қол жеткізіп отырмыз. Вакцинациялау тегін медициналық к мектің кепілді к леміне енгізілген. Жыл сайын вакциналар республикалық бюджет қаржысына сатып алынады. Бұл ретте кепілді сапасы бар, зертханалық тексеруден ткізілген және Қазақстан Республикасында тіркелген, Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымымен сертификатталған вакциналар сатып алынады. Біздің елімізде екпе жасау 50 жыл бойы сәтті жүргізіліп келеді және ол аяғы ауыр түрде асқынулармен тетін немесе аяқталатын,
ең алдымен, балаларды ауыр зақымдайтын ауруларға қарсы бағытталған. Қазіргі уақытта балалар мен халықты полиомиелитке, қызылшаға, қызамыққа, туа біткен қызамыққа, құр зекке, к кж телге, туберкулезге, эпидемиялық паротитке, гемофильді инфекцияға, «В» және «А» гепатиті мен тұмауға және тағы басқа жұқпалы аурулардан қорғанудың ең сенімді әдісін қолдану барысында вакцинациялау – екпелер жасалуда. Иммунопрофилактиканың мүмкіндіктері әлі де таусылған жоқ. Жыл сайын әлемде барған сайын жаңарып, жаңадан пайда болған жұқпалы ауруларға қарсы жаңа және сапасы жақсартылған вакцина түрлері ашылуда. Вакцинациялаудың негізгі мақсаты – ол адам ағзасында иммунитет пайда болу арқылы жұқпалы ауруларды қабылдауға қарсы тұру болса және соның арқасында ауруға шалдығу мен лім-жітім санын азайтуда те маңызы зор. 5р елдің зінің егу күнтізбесіне сәйкес, халықты соларға қарсы егу кестесі белгіленген. Біздің мемлекетімізде Үкіметіміздің 2009 жылғы 30-желтоқсандағы «Профилактикалық егу жүргізілетін аурулардың тізбесі мен ережесі және халықты жоспарлы егілуге жатқызылатын топтарын бекіту туралы» №2295 қаулысына сәйкес жоғарыда атап к рсетілгеніндей, егу жұмыстары жүргізілетін жұқпалы аурулардың тізімі мен егу күнтізбесі бекітілген. Екпе жасаудың маңыздылығын бағалауда әрбір ата-ана мен жалпы қоғамда толық түсінік болуы те қажет. Осы жұқпалы аурулардың арнайы алдын алу шараларының бірі және бірегейі ол иммундау жұмыстарының маңыздылығын әрбір азамат білуі тиіс. Д.ОРАЗАЛИНА, М.ЕСЕМБАЕВА, Алмалы ауданы бойынша тұтынушылардың құқықтарын қорғау басқармасының бас мамандары АЛМАТЫ
АЗИЯ
Джоко Видодо – Индонезия президенті Индонезиядағы президент сайлауында Джакарта губернаторы Джоко Видодо жеңіске жетті. Осы елдің сайлау комиссиясының мәліметінше, Д.Видованы сайлаушылар дың 53 пайызы қол даған. Индонезияның де мократиялық партиясының 53 жастағы серкесі халық ара сында тәжірибелі саясаткер және табысты кәсіпкер ретінде кеңінен танымал. Видодо сайлау алдында ұсынған бағдарламасында саяси және экономикалық реформалар мен жағдайы нашар тұрғындарды қолдауға айрықша назар аударды. Оның басты қарсыласы болған отставкадағы генерал Прабово Субианто президент сайлауының нәтижесі хабарлануға бірнеше сағат қалғанда кандидатурасын кері қайтарып алды. Ол мұндай қадамға дауыстарды санау кезінде жаппай заң бұзушылықтарға жол берілгендіктен барғанын түсіндірген. Ал мерейі үстем болған жаңа Президент бұл Индонезия тарихындағы ең ашық сайлау болды деп мәлімдеді.
ТҮРКІ ӘЛЕМІ
Ұлт көшбасшысына арналған кесене Түркияның 9-шы Президенті, 90 жасты алқымдаған Сүлеймен Демирельге туған жері Ыспарта қаласының Атабей ауданында кесене тұрғызылуда. 2000 жылы аумағына ағаш отырғызудан басталған кесене 58 мың шаршы метр жерді алып жатыр. Жыл соңына қарай құрылысы толығымен аяқталса, ол Ататүріктің Аныт қабірінен кейінгі Түркиядағы ең үлкен кесене болмақ. Қазір аумақты абаттандыру бойынша жұмыс қызу жүргізілуде. Президенттің бейіті терең мағынамен салынып жатыр. Мәселен, жарты ғасыр мірін әлемдік және мемлекеттік істерге арнаған Сүлеймен Демирельдің құрметіне орай, кесененің т ңірегіндегі ну орманға «5лем орманы» деген атау берілді.
ТМД
В.Гройсманға сенім білдірді Украина премьер-министрінің міндетін уақытша атқарушы болып вице-премьер, ТКШ және құрылыс, ңірлерді дамыту министрі Владимир Гройсман тағайындалды. Бұдан бұрын Украина премьері Арсений Яценюк Жоғарғы Радада зінің отставкаға кететіні ж нінде айтқан болатын. А.Яценюк оның Үкіметі қазіргідей орын алған жағдайда қолдан келгеннің бәрін істегенін айтты. Ол 2014 жылы 27-қаңтарда «Еуропалық таңдау» депутаттар фракциясының парламенттік коалициясы құрылған соң Үкіметті басқарған. Жоғарғы Рада кілі Александр Турчинов бұл коалиция з ісін тоқтатқанын жариялады.
ЕЛЕҢ ЕТКІЗЕР
Үйдің жертөлесінен қазына табылды Италияда Сакки отбасы Болонья қаласының сыртынан сатып алған ескі ғимараттың жерт лесінен қазына тауып алды. Осынау жылжымайтын мүлікті сатып алмас бұрын ол бірнеше жыл бос тұрып, жартылай қирап та қалған екен. Табылған қазынада 41 миллион ескі италиялық лирге тең банкноттар бар. Ерлі-зайыпты Сакки ескі ақшаны жаңа еуроға ауыстырмақ еді, оларға Bankitalia банкінің қызметкерлері кедергі келтірді. Қаржы мекемесінің кілдері лирді еуроға ауыстыру мерзімі баяғыда тіп кеткенін алға тартып отыр. Сакки отбасы істің мән-жайын анықтау үшін заңгерлер мен сарапшылардың к мегіне жүгініп, сот талқылауын бастап кетті.
ОРТА АЗИЯ
Бензин бағасы қымбаттады Қырғызстанда соңғы бір ай ішінде бензиннің бағасы орта есеппен алғанда 4 сомға, ал теңгеге аударсақ, 15 теңгеге сті. Елдің мұнай трейдерлері жанар-жағармайдың қымбаттауын ндіруші зауыттардағы отынды босату бағасының суімен түсіндіруде. Жалпы бензин республикаға Ресейден әкелінеді. Таяуда Ресейдің «Ачинск» мұнай ндеу зауытында болған жарылыс салдарынан Ресейдің ішкі нарығында жанар-жағармайдың тапшылығы сезілді. Оның орнын толтыру үшін Омбы, Орск және Салават зауыттары німнің бір б лігін отандық тұтынушыға жібергендіктен, экспортталатын бензин бағасы сіп отыр. Жанаржағармайдың қымбаттауының басқа себептері акциз м лшерлемесінің жоғарлауы мен мұнай німдерінің тұтынушыға жетпей, жолда қалуында. Қырғызстан мұнай трейдерлерінің айтуынша, отын тиелген бес жүздей вагон т рт айдан бері Қазақстанмен шектесетін шекарада тоқтап тұр. 7зірлеген НҰРЛАН ҚҰМАР
Жаһанның жүрек лүпілі
«Қазақ газеттері» ЖШС және Серіктестікке қарасты басылымдардың еңбек ұжымдары Қазақстан Республикасы жер қойнауының құрметті барлаушысы, отандық геология саласының озаты Орал Ақшолақұлы Ақшолақовқа қызы Бибігүл Оралқызы АҚШОЛАҚОВАНЫҢ мезгілсіз қайтыс болуына байланысты қайғысына ортақтасып, к ңіл айтады.
9
АНА ТІЛІ
№30 (1236) 31 шілде – 6 тамыз 2014 жыл ОҚЫРМАН ОЙЫ
Ұлттық ойындар – қазынамыз
КӨҢІЛ КҮНДЕЛІГІНЕН Біле білсең шапағаты барларың, Сүйген құлы боларың һақ Алланың. (Құран, 3 сүре, 141-аят)
Ұлы Даланың ұлағатты шалдары-ай, айтудай-ақ айтыпты-ау: «Адам бақыт құсының басына қонғанын байқамайды, ұшып кеткенін бір-ақ біледі». Рас қой. Өмірі бітпейтін күйбең тіршілікпен асығамыз да жүреміз. Әлденеге ұмтылып, болымсызға бола жұлқынып жүріп жарық дүние дейтін жалғанның өткінші екенін де ұмытып кетеміз. Күнделікті күйбең тірлікпен жүргенде басымызға қонған бақытты да дер кезінде бағалай алмай кейін бармағымызды тістеп өкініп, өксіп отырамыз. Өзгелерді айтып қайтейін, өзім ойда-жоқта тап болған ауыр қайғы дала данышпандарының сөзін тағы бір мәрте растады. Аса аяулы, аса талантты ұлым – Даниярымнан айрылып қалған 2013 – жылан жылының 17-тамызына дейін мен бақытты едім. Менің ең үлкен, ең басты бақытым – Даниярым еді ғой. Даниярымның барында бүкіл әлем маған қарап тұрғандай, бақытты едім мен қандай! Биіктерге алып ұшқан қанатым, ұлым еді бар бақытым мұратым. Даниярым – бақыт құсым ұшып кеткесін, сол бір қарғыс атқыр қаралы күні 17-тамыздың кешінде бірақ сәтте бақытсыз болдым да қалдым...
Ұлттық ойындардың адамға тигізетін пайдасын халық ертеден-ақ білген. Ойындар атадан балаға, үлкеннен кішіге мұра болып жалғасып, халықтың дәстүрлі шаруашылық, мәдени, нер тіршілігінің жиынтық бейнесі әрі к рінісі болған. Ұлттық ойындардың тәрбиелік маңызы туралы ақын М.Жұмабаев ойындарды халық мәдениетінен бастау алар қайнар к зі, ойлау қабілетінің су қажеттілігі, тілдің, дене тәрбиесінің негізгі элементі деп тұжырымдайды. Қазақтың белгілі ғалым ағартушылары А.Құнанбайұлы, Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин ұлттық ойындар арқылы тәрбиеленіп, скен ұрпақтың дәстүрі мен салтын құрметтеп, адамдардың ойы мен іс-әрекетін танып түсінуге ықпалын тигізетінін айтып, жастардың эстетикалық, адамгершілік ой талабының суіне жол ашады деп бағалаған. Басқаны былай қойғанда, әр ұлттық ойын оған қатысушыны мір сүруге бейімдеп қана қоймай, қиындықтан қорықпай, қарсы тұра білуге үйрететіндігін уақыттың зі к рсетіп отыр. Қазақтың ұлттық ойындары бес түрге б лінеді. Олар: аңға, малға байланысты, түрлі заттармен ойналатын, зеректікті, ептілікті және икемділікті қажет ететін ойындар. Ойындардың негізгілерінің зі жүзден астам. Олардың к бісінің ежелден қалыптасқан арнайы леңдері бар. Iлеңдер ойынның эстетикалық әсерін арттырып, балалардың леңжырға деген ықыласын оятып, к ңілін к тереді, дүниетанымын қалыптастырып, еңбекке баулиды, ширықтырып, шынықтырады. Бүгінде тәуелсіздігімізбен бірге елімізге қайта оралған ұлттық ойындарымызға ерекше мән беріле бастады. Мектепке дейінгі мекемелер мен білім ошақтарында, аудан, облыс, республика к лемінде тетін мәдени іс-шараларда кеңінен насихатталып келеді. Мәселен, жақында ғана кеңінен аталып ткен Астана күнінде «Асық ату», «Ләңгі тебу» ойындарына қатысушылар саны аз болған жоқ. Бұдан ел арасындағы ұлттық ойындарға деген қызығушылықты аңғаруға болады. Мұнымен қатар «Мемлекеттік тілді оқыту орталығының» Байзақ аудандық б лімшесінде дәріс алып жатқан азаматтар арасында ұлттық ойындардың шығу тарихы, адам мірінде алатын орны туралы әртүрлі іс-шаралар ұйымдастырылып, онда жақсы нер к рсеткендер түрлі марапаттарға ие болды. Жалпы, ұлттық ойындар – ата-бабамыздан бізге жеткен мұра сияқты ткен күн мен бүгінгіні байланыстыратын, баға жетпес байлығымыз, асыл қазынамыз, неріміз. Сондықтан оны үйренудің, күнделікті мірде пайдаланудың пайдасы зор деп білеміз. Шынар БАХЫТБЕК, «Мемлекеттік тілді оқыту» орталығының меңгерушісі Жамбыл облысы Байзақ ауданы
«Неден жаздым Аллаға, қай жерден қате жібердім? Періште емес, пендемін. Қателік те к п менде, кінәм ғана емес, күнәм да бар шығар. Бір менде емес, сүйек пен еттен жаралған басы жұмыр пендесінің бәрінде болар қатесін мейірім мен кешірімі мол Алла кешсе керек-ті. Мен айыпты болған күнде де айуан емес едім ғой. Ақша үшін анасын лтірген, үш, т рт жастағы сәбилерді зорлаған хайуандар тайраңдап, сайрандап жүрген жоқ па? Осыншама сорлатардай қай жерден қате жіберіп, қай тұста күнәға баттым екем мен бейбақ. «Соңғы жылдары біресе атақ, біресе орден, медаль алып жағдайың тым жақсарып кетті. Т рт құбылаң түгел гүлденіп, құлпырып тұрған да онша жақсы емес. Бізге тіл, к з жақпайды» деуші еді марқұм анам. Даниярымды к рген жанның бәрі оған сүйсіне, сұқтанып қараушы еді. К з тиді ме, әлде Алла тағала мен тым бақытты болып кетті деді ме, мен қайдан білейін. Бәрі бір Аллаға ғана аян» деген ойлар жанымды жегідей жейді. Тағдыр етсе Алла, Не к рмейді пәнда, деймін Абайшылап. Бірақ, иә бірақ... «Мәңгілік ешкім жоқ қой. Бірақ, бәрі ретімен болса ғой, шіркін» депті Олжас Сүлейменов жанымнан артық жақсы к ретін аяулы ұлым – жүрегім Даниярымның мірден тым ерте озуына орай Парижден жолдаған жеделхатында. Мен ажал атты тажалды бірдің, онның, жүздің, мыңның, тіпті миллион мен миллиардтың емес, бүкіл адамзаттың дұшпаны деп білемін. Сол адамзат дұш паны кімдерді құлатып, кімдерді жылатпаған. Олар аспандағы жұлдыздан да, жердегі қыбырлаған барлық тіршілік иелерінде к п шығар. Алайда құлаудың да құлауы, жылаудың да жылауы, қайғының да қайғысы бар. Қас қағым сәтте, оқыстан бір емес, үш бірдей ауыр соққы алған менің қайғымды кім түсінер? Менің жұмбақ жанымды кім ұғар? Үш бірдей соққының біріншісі және ең ауыры – адамзаттың дұшпаны арсыз, тойымсыз, ашк з ажал ерте, тым ерте жалмады Даниярымды. Екінші соққы – үйлену тойының не алды,
не соңы емес, дәл той салтанаты басталарда к з жұмды. Үшінші соққы – Даниярым білімді десең білімді, ақылды десең ақылды, қайырымды десең қайырымды еді ғой. Білімділігіне к пті к рген ұстаздарының: «Талай қабілетті жасты к ріп едік, әйтсе де, сан саладан бірдей білімді, мұндай аса талантты жасты к рмеппіз. Небәрі 21 жасында адам таңғаларлық ақыл-ой жинаған қандай ғажап, жап-жас ғұлама!» деп таңдай қағып, тамсанғаны дәлел. Ешкімі жоқ тұл жетім жетпістегі кемпірді ажалдан арашалап қалғанын ел сүйсініп айтып жүр. Тәуелсіздіктің құрдасы, ғасырдың алғыр сырласы киелі еді Данияр. Ол туғанда «Солтүстік шұғыласы» болды Қазақстанда. Ол мірден озғанда жаңа жұлдыз «Дельфин-2» туды жарқырып, Динараның алтын жүзігінің асыл тастары да сол сәтте қап-қара болып кетті. Мұндай құбылыс
Торайғыровтың с зімен айтқанда: К ңілге қайғы у салып. К зден жасты парлатқан. Жүрекке жара дақ салып Жанды ашытып зарлатқан Уыты күшті, ажал-ай. Бақытын жастың ашқызбай Қапыда алдың не түсті? Iз с зіммен айтсам: Күннен туған күн перзенті сияқты, Тұлпар еді-ау ұлым менің тұяқты. Алысты к ріп, самғаған небір асқарға. Қыран еді-ау, құлыным Керге қанат қияқты. Ол мірден озған сәтте Аспан жылап, жер күрсініп, Жұлдыздар да жел ақты. Тағы да Абайдың с зімен айтайын: Тұла бойың ұят-ар едің, Ескеріп істеп ойлаған.
темір тұлпары есіме түсті» деп те к зінің жасы парлайды, зегіне рт толып күні-түні зарлайды. – Қой, жылай берме. К п жыласаң к зің к рмей қалады, – деймін мен. – К здің маған керегі не, Данчигімді к рмейтін, – дейді ол. – Аяқ-қолың қозғалтпай, сал боп қалсаң қайтесің? – Данчигім үшін жүгірмейтін аяқтың, ұлымды құшақтамайтын қолдың да керегі жоқ маған, – дейді Құралай. – Жылай берсең ажалыңнан бұрын лесің, қойсаңшы енді. – Даниярымсыз мір, мір ме, бұлай қайғы арқалап, күнде жылап жүргеннен лім артық маған. – Iлме, сен болмасаң менің күнім не болмақ? Лейлушаны, Қанатты, Этилді қалай қиып кетесің, мезгіліңнен ерте ліп,
Қас қағым және мәңгілік
Суреттің авторы Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты Амандос Ақанаев.
к п Данашымның мірінде. Ол қасиетті болмаса бұл не?! Ойы оның мұхит еді тұңғиық. Жүруші еді жан-жағына нұр құйып. Алла зі ерекше ғып жаратқан Ғұлама еді, талант еді тым биік! – деп жоқтап отырмын мен ұлымды. Осындай перзентін қас қағымда, той үстінде жоғалту қандай қасірет-қайғы десеңші. Iзге түгіл жауыңа тілемейтін қазадан ауыр жаза ғой бұл. Менің Даниярым «ақыл, қайрат жүректі бірдей ұстаған» (Абай) оғлан еді. Он сегіз жасында «Абай жолын», Олжас Сүлейменовтың «Аз и Я»-сын оқыған, Мағжан Жұмабаев, Анна Ахматова, Сергей Есенин жырларын к ңіліне тоқыған, небәрі жиырма жасында тұлға болып толысқан шаһбаз еді-ау Данашым. Теңдесі жоқ текті ұлынан айрылған «жүрегім менің қырық жамау», «жайнаған туы жығылмай, жақсы ліпсің» (Абай) десем де жаным менің жаралы. Анау-мынау жара емес, қызыл қаны сорғалаған, мір бойы жазылмайтын, к рге бірге кететін аса ауыр жара бұл... Жиырма жеті жасында таланттының отына жанып кеткен Сұлтанмахмұт
Тәуекелге нар едің, Талаппен терең бойлаған. Ерлікке де бар едің, Үйренуге тоймаған. Жасқа жас, ойға кәрі едің, Атаңның атын жоймаған. Замана, неткен тар едің. Сол қалқамды қоймаған. Қылығыңа жете алман, Қаншалық тілмен айтқанмен. Басыңа құдай беріпті, лшеусіз қылып ақылын. Мен білемін қайтейін. Мұндай асыл тумайды. Даниярым мірден озған соң қап-қара қайғы, қою түн серігім болды ажырамас менен екі елі, жанымнан күн-түні бір қалмайды, тап бір менің жарымдай ол некелі. Уақыт та тпейді, бір күнім бір ғасырдай. Дейді қайғы: дүлеймін, сенімін бір түнеймін. «К п жасамай тез кетіп, к зімнің жасын ағыздың» (Абай). Мен мірден түңілдім, Даниярымды жоқтап үгілдім. Зарлатардай осылай. Не істедім, не ғылдым? – деп зарлап отырмын мен. Кеше г р, Алла, кеш мені. Ойлама мені тергеді деп. Iзің беріп, зің алдың ұлымды. «Не істедім, не ғылдым?» дегенім саған емес, Алла, зіме қойған сауалым: «Қай жерден қателестім? Жаратқан ием не үшін жазалады?» деп те ойлаймын ғой мен байғұс. Мені қойшы, ауыр қайғы арқалап, тірі лік болып жүрермін. Атар таңым, татар дәмім таусылғанда табыттай ауыр азаптан құтылармын – лермін. Айналамдағы жанашырларыма да оңай емес бұл қайғы. 5йтсе де, бәрімізден бұрын Даниярымның анасы Құралайыма қиын, те қиын болып тұр. Ол ұйықтар алдында жылайды: «Данчигім қайырлы түн» деуші еді деп. Таңертең т сектен тұра салып та жылайды: «Ұлым менің құлыным: «Қайырлы таң» дейтін» деп. Жұма сайын шелпек пісіріп жылайды: «Бұл шелпекті мен емес, ұлым жасауы керек еді» деп. Данчик жақсы к ретін ас әзірлесе де, тіпті к шеден «Лексус» жеңіл к лігін к рсе де «Данчигімнің
не мұратқа жетесің? Екеуміз бірдей бұл мірмен қоштассақ, Даниярымыздың еңбегін кім айтар, есімін кім асқақтатар дәл біздей. Аллаға шүкір етейік. Ұлымыз бәз біреулердің баласындай кісі қолынан лген жоқ, балконнан секіріп зіне- зі қол салған жоқ. Кейбіреулердей із-түзсіз жоғалып та кетпеді. Нашақор да, маскүнем де, бұзақы да болмады. Ақыл, парасатымен, асқан қайырымдылығымен, білім, білігімен айналасына Ай мен Күндей үнсіз сәуле шашып, мірден озды. Абайша айтсақ: «Кірлетпей кетті к ңілді». Осылай деп жұбатамын, осыған ұқсас әңгімелер айтамын мен Даниярымның анасы, зімнің жан-жарым – Құралайыма. Рас, Құралай осындай аталы с зге сол сәтінде тоқтайды. 5йтсе де, арада аз уақыт ткесін ұлымызды тағы да, тағы жоқтайды. Тіпті болмағасын Абайдың 5бдірахманның әйелі Мағышқа айтқан жұбатуын оқыдым: Жылағанды тоқтатып, Ынсап қылсақ жарайды. Қоймасаң қайғы ауыр боп, Тұл бойыңа тарайды. Қызыл гүлің суалып, Ақ к ңілің анық қарайды. Һәмма жанды ауылымен, Патша құдай сынайды. Бір сен емес жылатқан Сыңарын алып талайды. Бәрімізді аясаң, Тоқтау қылсаң ұнайды. Ұмытқаның жарамас Жаратушы құдайды... Осыдан соң Құралай аталы с зге тоқтайды. Сабыр сақтап аз уақыт, ұлын тағы жоқтайды. Біреулер: «қайғылы жалғыз ол емес, перзенттен де құр емес неге шексіз қайғырып, неге сонша жылайды?» деуі де мүмкін. Солай ойлайтындар болса оларға да кпе жоқ. 5ркім згені зімен лшейді. Iз басынан тпегесін қайдан білсін, қайтіп ұқсын згенің ауыр қайғысын. Ал мен Құ ралайымды түсінемін. Жаным бірге жарым болғандықтан ғана емес, ол да бар, оның жанын жеген қайғыға зім де тап болғандықтан, Құралайым құсап зім де
Данчигімді шексіз сүйгендіктен. Содан да болар менің қайғылы қаламымнан: Сені шексіз сүйдім де, Сені шексіз еркелеттім. Даниярым, бақилыққа Неге сонша ерте кеттің? – деген қара жамылған қаралы жолдар туғаны. Есім кіресілі-шығасылы елпі-селпі боп отырып ойлаймын: «Адамның әлемнен де күрделі жан дүниесін қас-қабағынан үнсіз ғана ұғатын қарағым, қарашығым данышпан Данашым-ай, айтқан сайын аңсатып, тұла бойымды қақсатып сыймай кеттің-ау маңдайға. Жан дүниемді қаңыратып, ботасы лген аруанадай аңыра тып қойған тағдыр неткен қатал ең?!» Орыстың к зі тірі ұлы ойшылдарының бірі, академик Феликс Кузнецов Данияр жайлы естелігінде жақындары бақилық болса «ол лас мірден таза, жақсы мірге бәрімізден ерте жетті» қуанатын да халық, ел бар екенін айтып, «олар бізден г рі бақытты» депті. Кім білсін, бұл да жаны бар с з шығар. Біздің қайғымызды б лісуге келген қырғыздың шоң ақыны, қаламдас дос Нұрлан Қалыбеков: «Періште еді Данияр, лас мірде кірленбей, тап-таза періште күйінде мірден озды. Ол қазір пейіштің т рінде» деп еді. Ақындық Алла тағаланың мейірімі түскен пендесіне берген ерекше сый ғой. Содан да нағыз ақын зге пенделерден г рі Аллаға бір табан жақын. Кім біледі, бұл с зді ақынның аузына Алла салған шығар. Мұны мен білмеймін. Біз сияқты пенделер біле бермейтін құпияның бәрі бір Аллаға ғана аян. Жас балаға дейін білетін ащы шындық – адам жүз әрі кетсе жүз елу жыл ғана жасайды. Тіпті екі жүз жыл жасаса да мір деген қас қағым. 21 жаста к з жұмған Даниярдың мірі сол қас қағымнан да қысқа! Иә, мір деген қас қағым. Ал аз жасаса да құс тұмсығындай қысқа мірінде асқар таудай ақыл-парасатымен, шалқыған шалқар мұхиттай к л-к сір терең білімімен, адамдарға жасаған ас қан қайырымдылығымен халықтың сүйіспеншілігіне б леніп үлгерген, небәрі жиырма жасында тұлға болып толысып, мірге деген ғашық жүрекпен айна ла сына Ай мен Күндей үнсіз сәуле шашқан, періште күйінде пейішке кеткен Даниярдың мірі мәңгілік! Даниярымнан айрылып қалған соң, с нді жүрек алауы, ол бардағыдай желбіремейді жанның жалауы... Даниярымды ойласам, к кірегім қарс айрылады. К зім жасқа, к ңілім қайғыға толады. Бір к руге зар болып сағынғанда ұлымды дене мұздап, жүрек сыздап кетеді. Ондайда тозақ отына түскендей шырқырайды шыбын жан. Iлшеулі мір осындай азаппен теді. Бұл тозақтан ажал ғана құтқарады мені. Алайда, Алла ісіне не шара? Алла салды мен к ндім. Амалым бар ма, к нбеске, тозақтай азапқа т збеске? Аз ба, к п пе, қалған мірде Даниярымды жоқтап темін... Шексіз сүйдім жанымнан артық к рген Даниярымды. Қазір де сүйем мен оны! Сүйегім қурап қалса да сүйе де берем ұлымды! К кжиекке сіңген күн құсап бір күні мен де батамын, жарық дүние дейтін жалғанға қолды бір сілтеп, Даниярымның жанына барып жатамын...
«АНА ТІЛІ» КӨТЕРГЕН МӘСЕЛЕ
Дәйекті зерттеу «Ана тілі» газетінің биылғы №27 (1233) 1016 шілде аралығындағы санында М.Х.Дулати қоғамдық қорының директоры Мұхтар Қазыбектің «Моғолстан. Моғолдар дегеніміз кімдер?» атты мақаласы жарық к рген еді. Осы мақалаға байланысты з ойымды білдіруді ж н к рдім. Кәсіби тарихшы болған соң, осындай маңызды, күрделі мәселеге бағытталған ізденістерді қуана қарсы аламыз. Қазақ тарихында, мемлекет тарихында, с з жоқ, терең із қалдырған, бірақ аз зерттелген кезеңдер те к п. Сондай бір кезең бұл Моғолстан тарихымен байланысты. К птеген тарихшылар арасында, автор зі атап к рсеткеніндей, «зерттеушілердің пікірлерінде біріз ділік, ғылыми негізделген дәлелді ортақ тұжырым жоқ» екені белгілі. Осы орайда Мұхтар Қазыбек ұлы ғалым 5лкей Марғұланның 1941 жылы шыққан «Қазақтың тұңғыш тарихшысы» атты мақаласын орынды келтірген деп санаймын. Себебі сол кезде Жетісу, Шығыс Түркістан, Қырғызстан, Ташкентті қамтыған Моғолстан билігінде тұрып жатқан түркітілдес тайпалар (арасында аздап тәжік, араб ошақтары бар) кейіннен қазақ, збек, ұйғыр, қырғыз сияқты ұлттардың негізі болған. Сондықтан Моғолстан, моғол дегендер этноним емес, ол саяси-әлеуметтік жүйе (аймақ) болған, яғни ол политоним, нақтылай айтқанда әлеуметтік-саяси атау болар деген ойдамыз. Қазақстан тарихнамасының ең ауыр жері бір жағынан Кеңестік идеологиядан арылмай келсе, екінші бір күрделі мәселе біз т л тарихымызды орыс тілінен келген аударма арқылы
зерттеп келгенбіз. Ал ол аударма арасында адам атауы, жер атаулары, ұлттар мен тайпа атауларында қате берілген тұстар те к п. Кейбір жерлерін тіпті арнайы қысқартып та жіберген немесе басқаша сипаттама берілгенін біз жақсы білеміз. Мысалы, кезінде қазақ тіліне парсы тілінен аударылған «Тарихи Рашиди» (М.Х. Дулати Қоғамдық қоры, Алматы, 2003 жыл) к п жайтқа к зімізді ашты. Ол еңбегі үшін бұл кітапты дайындаған азаматтарға алғыс айтамыз. Автордың айтуынша, Моғолстан атауы (политонимы) Шыңғыс хан дәуіріне дейін болғаны туралы әртүрлі пікір бар. Моңғол – с зі де политоним, бәлкім ол «мыңқол», яғни «мың тайпа» немесе « те күшті, мықты ел» деген атаудан шығуы мүмкін. Не болмаса «Мәңгі ел» идеясынан шығуы мүмкін. Оның құрамында жүздеген тайпалар да болған. Моғол атауының шыққан т ркінін іздей түсу керек. Мен з басым «Моғол» с зі «Моңғол» атауының «ң» әрпі түсіп қалған соң қалыптасқан тұжырым нанымсыз деген М.Қазыбекпен келісемін. Дұрысы «Моғол» политонимының шығуы басқа себептен болар. Осылардың қайсысы бұрын қалыптасты? Бұл да үлкен сұрақ. Бірақ екі елдің де бізге тікелей қатысы бар екені с зсіз. Себебі екеуінің құрамында қазақ тайпалары – дулат, үйсін, қаңлы, қият, күрлеуіт, маңғытай, найман, арғын, т.б. атаулар жиі кездеседі. Алтын Орда (Ұлы Орда, Жошы ұлысы) барлығын шетел тарихнамасында «Моңғол империясы (Шыңғыс хан)» деп атайды да, қате пікір айтады. Оларды тікелей қазіргі моңғолдармен шатастырады. Ал шын мәнінде Алтын орда (Моңғол империясы), Моғолстан
Сәбит ДОСАНОВ, жазушы, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты
ХАТ ЖОЛДАРЫНАН
Тәрбие отбасынан басталады Отбасы шағын ұжым болғандықтан, оның мүшелерінің өздеріне тән әдет-ғұрпы, қалыптасқан дәстүрлері, мінез-құлық ерекшеліктері болады. Олардың бір-бірімен ынтымақтығы, ұйымшылдығы, тіл табысуы, бір-біріне деген өзара сенімі болуы тиіс. Отбасы мүшелерінің бірін-бірі ардақтауы, құрметтеуі, тыңдауы осы қасиеттерінің қай дәрежеде екендігіне тікелей байланысты. Меніңше, мінез-құлық ережелері – қоғамдық мәдениеттің ажырамас бір бөлігі болып табылады.
елі қыпшақ, қарлық, шағатай тілінде, яғни түркі тілінде с йлеген, әрі жазған. С з орайы келген соң айта кетейік, Моңғол Республикасында т лқұжатқа әлі халха, дұрбет, торғауыт, бурят деп жазады. Тіпті біртұтас қазақтың руын да к рсетіп отырады. Ал Моңғол, Моғол ұғымдарының шығу себептерін айта алмайды. Сонда бұл екі атау да түркі с зінен шыққан болуы керек. Меніңше, М.Қазыбек айтқан тұжырымдарды әлі де болса нақтылап, зерттей түсу керек. Бірақ автордың айтқан ойлары терең әлі дәлелді. Сондықтан ғылыми айналымға енгізіп толықтыра түскен дұрыс деген ойға келдім. Бүркітбай АЯҒАН, Мемлекет тарихы институтының директоры, тарих ғылымдарының докторы, профессор
Қазіргі уақытта бұл ережелер к бінесе тіл арқылы сақталған және тіл арқылы іске асатын таза дәстүрлі сипат алып отыр. Iз кезегінде сыпайылық және әдептілік ережелерін сақтай білу де маңызды. Мұны айтып отырған себебіміз, әдептілік сезімі мінез-құлық ережелеріне ғана сәйкес емес, сонымен қатар эстетикалық және этикалық талаптармен де байланысты. Бұл ережелердің барлығы да отбасында қалыптасып, дамиды. Халқымызда «Iз үйім – берік қамалым», «Отбасы сәні – сыйластық, достық сәні – қимастық» деген мақалдар бар. Жалпы, отбасына деген сыйластық, сүйіспеншілік адамның бойына жас кезінен ұялайды. Адамның бақытты отбасын құруы, сүйіспеншілік сезімнің қандай дәрежеде екендігіне байланысты. Бір шаңырақтың астында тұратын адамдар отбасылық райды сақтау үшін, зара түсінісіп, тату да, бейбіт мір сүруді мақсат етуі қажет. Үйдегі келісілген тәртіпті отбасының барлық мүшелері сақтағаны ж н. Кез келген адамның рухани болмысы сырт келбетінен де,
тұратын орнынан да к рінеді. Үйдегі жайлылық пен салауаттылықтың негізі – тазалық пен тәртіпте. Отбасының таза болуы мен тәртіптің сақталуы ондағы тұрғындардың барлығын қамтығаны ж н. Осыған орай отбасындағы руханитанымдық тәрбиені іске асырудың негізгі құралы – ана тілі. Ана тілі арқылы ғана жаһандану заманына ұрпақтан-ұрпаққа жалғасқан құндылықтарымыз сақталатынын қазіргі заман тәжірибесі к рсетіп отыр. Отбасындағы райды жақсарту үшін отбасы мүшелері бос уақыттарын дұрыс ткізуге үлкен мән бергені ж н. Отбасы деңгейінде бос уақытты дұрыс пайдалану, отбасын біртұтас жүйе ретінде ұстап тұруға бағытталады. Ерлі-зайыптылардың зара сыйластығы, сүйіспеншілігі, құрметі – ерекше бір нер. Отбасын сақтап қалу үшін ерлі-зайыпты қолынан келгендерінің барлығын жасауы керек. Бұл мәселені бірінші орынға қойғандар оны сақтап қалу үшін бар мүмкіндіктерін, соның ішінде ана тілі арқылы ұлттық тәрбиені дамытуға к ңіл б лсе деймін. 5р отбасының
зіндік неке-отбасылық ерекшелігіне махаббат, достық, қамқорлық, атаана парызы, балаларының парызы, сенімділіктің беріктігі, рухани және идеялық к зқарастың ортақтығы, т.б. жатады. 5йел парызына мыналарды жатқызамыз: мейірімділік, сезімнің әдемілігі, нәзіктік, дұрыс ой, аналық сезім, зиялылық, тәрбиелік және т.б. ізгі қасиеттер. Ал еркек парызы туралы айтар болсақ, зиялылық-тәрбиелілік, әйелді әрқашан қорғау, саналылық, салмақтылық, жинақылық, зіне сенімділік, мірге деген оптимистік к зқарас, қиындыққа т зімділік, әйелі мен балаларын сыйлау сынды қасиеттерін атап туге болады. Сонымен, қорыта айтқанда, отбасы – шағын мемлекет. Сол мемлекеттің тұрақтылығы, ондағы тәртіп, зара қарым-қатынас, психологиялық рай ерлі-зайыптылардың тікелей здеріне байланысты. Демек, отбасының тәрбиесі ерлі-зайыптылардың да, балаларының да мәдени дәрежелерін к рсетеді. Р. НҰРАЛИН Маңғыстау облысы
10
АНА ТІЛІ
№30 (1236) 31 шілде – 6 тамыз 2014 жыл
ӨЛЕҢ – СӨЗДІҢ ПАТШАСЫ КҮЛ7ЙХАНМЕН СЫРЛАСУ Кішкене ғана сымбаттым, Iткен күндерге шегінем... Мен хор қыздарын жырлаппын, Жолыққанға дейін сенімен. К тердік сосын ақ отау, Сол Желтоқсаннан сәл бұрын. Куә боп тұрды Алатау, Қызара батып қалды күн.
Сені берген Хақтың да, Бір білгені бар шығар!.. СЕГІЗ ҒАСЫРЛЫҚ САРЫЛУ (рыцарьлық лең) Жібек Жолы... Жолдағы ауыл – Тартоғай, Келе жатты үш салт атты – үш мажар. Б ктергіге қоржын артқан әрқалай, Еділге ұқсап аттан қарғып түсті олар.
Ызадан кек боп жарылдық, Болсақ деп қазақ бір сапта. Бойыңды ртеп, жалын ғып, Бостандық т лі құрсақта. Бұлқынды. Жас кеп ыршыды, Сананы тіліп ткен ой. Махаббатымыздың қызыл бүршігі, К к мұзда к ктеп еді ғой! Т7УЕЛСІЗДІК-ТАУАН Тәубе! Таңым аттың ба, Арайланып Азаттық! Білгені бар Хақтың да, Жаратқан соң Қазақ қып. Деймін іштей Бүгін кеп, К зімді ашып азаптан. Менің басқа мұңым жоқ – Жалғыз-ақ мұң – Қазақтан. Шығармадым тысқа сыр, Қондым ата қонысқа. Шыдап келдім үш ғасыр, Бодан болып орысқа. Мен де Қаған болғанмын, Түбім Түркі – жолы ұзын. Қысық к з сұм жоңғардың, Қазір енді жоқ ізі... Ақс ңке боп сүйектер, 30-шы жылдарда. Ажал күн-түн иектеп, К зді шұқып мың қарға. Iз жерімде аз ұлт боп, Арал кеуіп, к шкен құм. «АЗиЯ»-ны жазып кеп, Азат жел боп ескенмін. Болдың ба Ақын, қияқы. Болсаң. Жырла, ал онда! Қазақтың ар-ұяты, Алматыда, Алаңда. Үш күн тұрды күркіреп, Қысқы н сер секілді. Ұландарым – Ұлтым ед, Жағып кеткен Отымды. Дауыл тті. Жел тынды, Аспан ашық. Ғажап күн. Еңсе к тер, Еркіндік, Елдігі боп Қазақтың! Азат таңым аттың ба? Салмағына нар шыдар.
Жол қапталы жасыл рнек – түс кілең, К ктемеде тұрды ризық-от жанып. Қыпшақ-ғұндар Шоқай ауылы үстімен, Бара жатты Қызылорданы бетке алып. Бара жатты. Жолда қанша қауым бар, Iздерінше: – Дешті Қыпшақ жұрты! – дер. Сегіз ғасыр келді-ау жүріп бауырлар – Еңсегей бой, ер к ңілді түркілер!
Сонда бір сыңсып Сыр жақтан, Ұшқан-ды қызыл қырғауыл. Аспанды қара түн жапқан, Үдере қарап тұрды ауыл... Ақиқатын талай айтар жан, Топталған жастар қатары. Еріксіз бізді қайтарған, Полковниктің қату қаһары.
Қотан ханның ұрпақтары еді бұл, Он тайпа боп кесіп ткен Дунайды... Сыр бойының лекіп соққан желі – жыр, Таңғы шығы кірпігіңді сулайды.
ҚАЗАҚТЫҢ IЛЕҢІ, ЖЫРЫ Iртеңді т бенің гүлі, Т гілген қанға скендей, Құлағыма бабамның келеді үні. Солардың леңі, жыры. Жарқ еткен наркескендей. Күрсініп қалғанымды-ай. Мұңлы әні ғажап тіпті. 5уені р жандардың, Аяулы арманындай, Аңсаған азаттықты. Домбыраға м лтілдеп тұнған жасы, Айғыздалып даланың бар кескіні. Мүмкін емес ыза-кек жырлан басы, Күй шерткізді Арқаға Құрманғазы, Iзі боп дирижері, оркестрі. Құлағыма бабамның келеді үні, Шарпиды уақыт лебі. Ұласқан «Той жырына» Қазақтың леңі-жыры, Не деген бақытты еді!
Бақытжан АБЫЗОВ
«Серігім бар айнымас –
ґлеѕ дескен...»
Қазақтың талантты ақыны Бақытжан Абызов 1980-жылдардың орта шенінде төл поэзиямызға жаңа мәнерімен, дара дауыспен келген тегеурінді толқынның бірегей өкілі. Бақытжанның ақындық дарыны студент кезінде-ақ танылды. Бақытжан Абызов 1959 жылғы 3-тамызда Қызылорда облысының Тартоғай ауылында дүниеге келді. 1982 жылы ҚазГУ-дың журналистика факультетін тәмамдады. Университет қабырғасында жазған көптеген өлеңдері «Темірқанат», «Қарлығаш» деп аталған ұжымдық жыр жинақтарына енді. Олжас Сүлейменовтың алғысөзімен жарық көрген дағыстандық ақын Магомед Әлиевтің «Қанат» атты кітабын қазақ тіліне аударуға атсалысты. Ақынның монолог үлгісіндегі әсем лирикасы грузин драматургі Лаша Табукашвилидің «Арманымның ақ құсы» қойылымының негізгі тіні болып өрілді. 2003 жылы «ҚАЗақпарат» баспа корпорациясынан «Жанарымдағы жаңбырлар» атты поэзия кітабы оқырманға жол тартты. «Ұлжан» қазақ-француз фильмі киносценарийін қазақшалап, ол 2007 жылы өткен халықаралық Канн кинофестивалінде ерекше аталып өтті. Сонымен қатар ол мәдениет пен тарих саласында жарық көрген «Қазақ хандығы», «Ұлы дала мемлекеттері» және т.б. академиялық еңбектердің дайындалуына үлес қосты. Төменде оқырман назарына ақын Бақытжан Абызовтың бір топ өлеңдері ұсынылып отыр. Келді, с йтіп, емен-жарқын ауылға, Сауыт киген. Баһадүрлер секілді. Сегіз ғасыр шалғай кеткен бауырлар, Түзепсің-ау Ұлы Отанға бетіңді. Болды қызық кездесу бір мектепте, Мамыр айы тамылжып ед биылғы. Баялыштар қақ суынан к ктепті, Үш ат тұрды елеместен құйынды. Киіз үйде малдас құрып отырды, Ішті айранды жаңа піскен күбіден. Алғыс айтты. Түзеп ерді, тоқымды, – Жүру керек,– деді тағы, – күнімен. Жирен шашты, біздерше айтсақ, к к к зді, Қалған бір кез ата жұрты, елі ұмыт. Қош айтысып, сапаршылар кетті, озды, Аттарының қос бүйірін тебініп.
АЛЫС АҢЫЗДАР. БАБАЛАР... Айтыла берер к пте аңыз, Түбіміз түркі – Сақ нағыз. Терістік жұрттың жерінде, Жортқан-ды к кжал Тоқтамыс, Татар деп жорта атаған. Қабырғасын с ккен бір-бірлеп, Еуропаңызға қимай жүрдім к п. Еділ деп сені мақтан ғып, Түркі деп айтсақ, бұл – міндет, Тізерлетіп қойған Рұмды. Тағы емес – олар. Ойлаңыз, Сенікі, Батыс – жай намыс. Iркениетің ксіп жатар ед, Болмаса бабам Бейбарыс, Жусанын елдің аңсаған! Даланың болған з заңы, Халқының ар мен ожданы. Отаршылдарменен соғысып... Iкініште мірі озғаны, Кенесары-мінез, қайдасың?! Жауап жоқ. Ойға батам к п, Жалпақ Жайыққа аты рлеп, Мұнар күндерің айықпай, Исатай менен Махамбет, Қапияда мерт болдың! Қыс пен жаз, к ктем, күз демде, Айналып жылдар түзгенде. Бабалардың қайтпас рухы, Қалған-ды солай құз-белде, Аманат ісі – біздерге!
ЖАНКЕШТІ (Жанболат Аупбаев ағама) «...Ылғи да бір нәрсем бүтінделмей, Жүретін» дейді кейде мұқым елдей. Нарынқолда – Мұқағали Отанында, Қарапайым үй болып түтін рген. 5кесі «Қонаевтың колхозшысы», Момын жан, адалдыққа жолдас кісі. К рік ұстап қумады жолын ұлы, К мекшісі болған-ды әрі қосшысы. Кітапқа жастайынан ғашық болған, Содан да қазынасы тасып-толған. Несіпбек, Тұрсындармен курстас боп, Ақ арман Алатауға асып қонған. Жанашыр болған дәйім аса досқа, Кейбіреу мұны әсте жасамас та. Жезқазғаннан Жүрсіннің бір топ жырын, 5кеп берген Құлбек досқа – «Жас Алашқа»! Жаны сүйер қашанда даралықты, Қаршығадай тұрқы бар Аға мықты. Кеңес кезі... Керенский к зін к рген, Тәнті еткен ол Генрих Боровикті. Санамалап тауысармыз қайсы бірін, Қатпар-қатпар тарихтың аршы құмын.
Семейге алып ұшып, аялаған – «Қозы К рпеш-Баян»-дай жан сұлуын. Бұл қазақ кенде емес-ті кемеңгерге, Сүйреген келер күнді – кемеңді рге. «Қадірін білмеппіз ғой тірі кезде, Деп боздар сорлы қазақ мен лгенде». Мұны айтқан батыр қазақ Момышұлы, Шерінің шырқау шегі – соңғы сыры. Қайтейік, ой қайраулы, с з байлаулы, Кер заман қуғыншысы, болды сұмы. Есіл ер кетті іштей отқа жанып, Азаттық бойын ртеп, кекке қарып. Қоламтадан суырып ап, шоғын үрлеп, Жұртына жарқ еткізсе, ол – Бекмаханов! Достары айтатындай: «Балаң бейне», Ұлтының қамын жеген алаң кеуде. Кейіпкеріндей пулеметтің аузын жапқан, К ргенде Сізді... солай қалам кейде! ҚАЙДА, ҚАЙДА ҚАЛҚАМ-АУ, ТАЗА КIҢІЛ?! (элегиялық лирика) Мына мір – ит мір, ғажап мір, Қайда, қайда қалқам-ау, таза к ңіл?! Қабақтардан сескенем қар жауардай, Жиырыла қалатын сазара бір. Серігім бар айнымас – Iлең дескен, Жастық шіркін бүгінде менен к шкен. Достарыммен біргемін мен қашанда, Қошақандай тату боп к генде скен. К ңіл кейде масаты түр-түсіндей, Мені-дағы біреулер жүр түсінбей. Біреу үшін біреу жүр домаланып, Маржаның қолда баққан кірпісіндей. Мына мір Қыз – мір м лдіреген, Асау жүрек тыншиды енді неден? Шыңғыс к кем жазған сол «Қызыл алма», Бастан ткен хикая... сол бір лең.
«Жан жылуы» және тілдерді дамыту б б ліміне і і қарасты Орталық мәдениет және демалыс саябағы, Достық үйі, Орталықтандырылған кітапхана жүйесі, сондай-ақ Мәдениет сарайы бірлесе ұйымдастырды. Бүгінгі таңда қаламызда 13000ға жуық мүмкіндігі шектеулі азаматтар есепте тұрса, олардың 900-і 18 жасқа толмаған балалар. Дүниеде баланың к ңілін аулап, қуаныш пен шаттық сыйлаудан артық сауапты іс жоқ шығар, сірә.
Т Тағдырдың жазуымен әртүрліі дертке шалдыққан балалардың к ңілін к теріп, бойын сергітуге «Сказка» ойын-сауық орталығының шығармашылық ұжымы, «Эсте-ра» вокалдық студия сының әншілері, «Айналайын» студиясының орындаушылары, «Асыл» қоғамдық бірлестігінің және мәдениет Сарайының әншілері атсалысып, здерінің әзірлеген концерттік бағдарламаларын ұсынды. Бала-
Е і лар «Еріншектер елі», «Саяхатшы Дара» атты бүлдіршіндердің сүйіп к ретін мультхикаялар кейіпкерлерінің нерін, сондай-ақ «Қазақ саңыраулар қоғамы ның» «Жоғары дәрежедегі трюкач» мақтау қағазымен марапатталған Тимур Сыдықов сиқыр нерін тамашалады. «Жан жылуы» шарасы аясында Достық үйінің 6 этномәдени орталықтары және «Исток» қоғамдық бірлестігі қол нер
«Абай мұражайының кітапханасы» сериясымен Шәкәрім Құдайбердіұлының 1912 жылы жарық көрген «Қазақ айнасы» атты шығармалар жинағының факсимильді басылымы жарық көрді. Шәкәрім Құдайбердіұлының шығармашылық мұрасында өзінің көзі тірісінде баспадан жарық көрген кітаптарының орны ерекше. Ақын шығармашылығының әр қырын көрсететін бұл жинақ ақынның өзі дайындаған басылымдар ретінде құны өлшеусіз.
«ҚАЗАҚ АЙНАСЫ» Шәкәрім шығармаларының з қолжазбалары бізге жетпегендігі барша қауымға белгілі. Сол себепті ақынның к зі тірісінде басылған кітаптардағы мәтінді түпнұсқа ретінде қарау дұрыс деп ойлаймыз. Ш.Құдайбердіұлы «Шолпан» журналына басылған «Ләйлі-Мәжнүн» поэмасының мәтінінің к п қатемен басылғанына наразы болған. «Кей лең мүлде жоқ, кейінің жартысы жоқ, әріп қатесі есепсіз к п. Iлеңімді соқыр, ақсақ, шолақ қол қылыпты» деп жазған еді. Шәкәрім Құдайбердіұлының шығармашылығының ақталуы туралы Үкіметтің арнаулы қаулысы қабылдағаннан бері ширек ғасыр уақыт тті. Осынау 25 жыл ішінде ақын шығармалары әртүрлі баспалардан к птеген кітап болып басылып шықты. 5р жерде сақталған ақын шығармаларының қолжазбалары негізінде жарық к рген бұл басылым дардың кемшіліктері де жоқ емес. Осындай кемшіліктерді әу баста газет-журналдарға басылған ақын шығармаларынан к рген Қ.Мұхамедханов зінің «Біздің мін дет» атты мақаласында сынға алған еді. Одан кейін Шәкәрім Құдайбердіұлының алғашқы жинақтары 1988 жылы «Жазушы» және «Жалын» баспаларынан жарыққа шыққан кезде «Құдай» деген с зден құдай сақтасын...» деген мақаласы жарық к реді. Осы аталған екі мақа ла да Шәкәрім шығармалары оқырманға қатесіз, бұрмаланбай, түпнұсқадан айнытпай жетсе екен
Бара жатыр, қайтесің? Iмір тіп, Баяны жоқ ойларды серік етіп. Соқыр кетіп барады жанары ояу, Қолда – таяқ, аяқта – қоңыр етік. Қуқыл тартты бүгінде ңім неден, Қай кезде ұйқым менің б лінбеген? Тәй-тәй басқан сәбидің былдырынан, Қуат алам. Құлшынам. К ңілденем. Қолымда жыр-қалам бар, күй-қалам бар, Қақпа арқадан ақынды, сипамаңдар! Мына мір – ит те емес, ғажап та емес, Ит қылатын Iмірді – ит адамдар!
бұйымдарының к рмесін ткізді. Қазақ үйінде балаларға арналған мультфильмдер к рсетіліп, кітап к рмесі ұйымдастырылды. Бұл күні саябақтағы барлық ойынсауық орындары тегін қызмет к рсетті. «Жан жылуы» акциясы бұл бір күндік, бір айлық акция емес, бұл дәстүрлі түрде ткізілмек. Игі шара Мұхтар 5уезов атындағы алаңда жалғасын табады. Анар ҚУАНҒАЛИЕВА, Мәдениет және тілдерді дамыту б лімінің бас маманы СЕМЕЙ
деген оймен жазылған еді. Iкінішке қарай, сол алғашқы жинақтардағы кеткен мәтіндік қателер кейінгі басылымдарда сол қалпында кездесетіні қынжылтады. Мәтіндегі қателермен бірге леңдерді бірнеше б лікке б ліп жібергендігі де анықталды. Шәкәрім Құдайбердіұлының «Қазақ айнасы» жинағына енген шығармалары 1988 жылдан бері жарық к рген жинақтардың ешқайсысына да толықтай кірмеген. Шәкәрімнің ұлы Ахат Құдайбердиевтің жеке архиві 1986 жылы Мәде ниет министрлігінің арнайы шешімімен Абай мұражайының қорына жеке коллекция болып қабылданды. Осы коллекциядағы қолжазбалардың ішінде Ахат Құдайбердиевтің әкесі Шәкәрімнің кітабын қазіргі әріпке аударған қолжазбасы бар. Абай мұражайы баспаға дайындаған кітапта ақынның зі к зі тірісінде 1912 жылы шыққан жинақ факсимиле күйінде және қазіргі қазақ әрпіне Ахат Шәкәрімұлының Абай мұражайының қорында сақтаулы осы аударма қолжазбасы негізінде беріліп отыр. Кітапта түпнұсқа кітаптың беті және сол беттегі мәтіннің аудармасы қатар берілген. Біздің мақсатымыз – оқырман қауымға Шәкәрім шығармаларын зі шығарған жинаққа берген күйінде еш згеріссіз ұсыну. Бұл кітап Шәкәрім Құдайбердіұлының шығармашылығын зерттеушілерге үлкен к мек болады деген ойдамыз. Аяжан ТІЛЕКҚАБЫЛҚЫЗЫ
Сыр өңірінен сыр шерткен
С йлейінші, жігіттер, мен де с з ап, С з – кездік қой тұратын тілді қажап. Үндінің киносынан шыға келген, Сияқты мына қазақ – «жаңа қазақ».
ШАРА Бүгінде қоғамымызда ерекше қамқорлықты, мейірімділікті қажет ететін жандар жоқ емес. Осы орайда мүмкіндігі шектеулі жандарға тек қана медициналық к мек к рсетіп қоймай, қоғамдық шаралардан тыс қалдырмауды да ойластырып қойғанымыз ж н. Iйткені бұл санатқа жататын адамдар да қоғамның дамуына з үлесін қоса алатыны с зсіз. Ағымдағы жылдың 22-шілдесінде Семей қаласының Орталық мәдениет және демалыс саябағында «Жан жылуы» деп аталатын мүмкіндігі шектеулі балаларға арналған ерекше шара тті. Аталған шараны Мәдениет
СЕГІЗІНШІ ҚАЗЫНА
Жақында әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің баспасынан тарих ғылымдарының кандидаты, университет профессоры Тәттігүл Картаеваның «Сыр ңірі қазақтары: тарихи-этнографиялық зерттеу» атты екі томдық монографиясы жарық к рді. Кітапта ХІХ ғасырдың екінші жартысы – ХХ ғасыр басындағы мір сүрген Сыр ңірі қазақтарының тұрмыс-тіршілігі, әлеуметтік жағдайы, шаруашылықтары мен кәсіптері жан-жақты зерттелген. Зерттеу еңбектің мазмұнына азды-к пті тоқталатын болсақ, мұнда Сырдария зенінің т менгі ағысында орналасқан Перовск, Қазалы уездерінің орналасу аймағы, әкімшілік б ліністері, олардағы болыстықтар мен ауылдардың орналасуы, қыстауы мен жайлауы, к шу жолдары, сондай-ақ сол кезеңдерде мір сүрген билер мен жалшы, малшылардың тыныстіршілігі, ауыл дардың бейнесі және т.б. тарихи жайттар зерделенген. Кітаптың құндылығын сол кезеңдердегі географиялық карталардың берілуі де арттыра түскен. Аталған монографиялық еңбектің 1-томында жоғарыда айтып ткен мәселелермен қатар Сыр ңірі халқының этностық жайы, миграциялық жағдайы ғылыми түрде негізделген. Бірінші томдағы: «Сыр ңірі қазақтары: тарихи этнографиясының тарихнамалық және деректанулық мәселелері», «Сыр ңірінің этногенографиясы және тарихи монографиясы», «К шпелі мал шаруашылығының
сипаты» деп аталатын тақырыптарды автор терең талдап, ғылыми түсініктемелер бере отырып, аша білген. Осы тақырыптар аясында әкімшілік ережелер және қазақ ауылы, к шпелілер мен оты рық шылардың ара салмағы, ру-тайпалардың қоныстану тарихы, миграциялық жағдайы, рулардың орналасуы мен құрамы қарастырылған. Сонымен қатар аталған еңбекте жергілікті халықтың к шпелі мір салты, дәстүрлері, мал шаруашылығына қатысты да пайдалы деректер аз емес. Ал зерттеу кітаптың екінші томы «Егіншілік және қосалқы шаруашылықтардың дамуы», «Сыр ңірі қазақтарының дәстүрлі этностық мәдениеті» б лімдерінен тұрады. Осы екі үлкен тақырып аясында егіншілікпен қатар бау-бақша шаруашылығының жағдайы, балық, аңшылық дәстүрлер, тұрмыстық бұйымдар, наным-сенім, ырымтыйымдар туралы басқа да мағлұматтарды табуға болады. Қос томдыққа енген карталар мен суреттерге де авторлық тұрғыдан түсініктемелер берілген және олар тақырыпқа сай жүйелі орналастырылған. Қорыта айтар болсақ, автор Сыр ңірі қазақтарының тұрмыс-тіршілігіне байланысты зінің к зқарасы мен пайымдауларын, сондай-ақ аймақтық басқа ңірлердегі әдет-ғұрып, салт-дәстүрлерді салыс тыра отыра, зерттеген. Кітаптың тілі жеңіл, ол лке, аймақ тарихын зерттеуге қызығушылық танытқан тарихшы мамандарға және к пшілік оқырман қауымға қажет. Еңбекте ғалым Тәттігүл Картаеваның к п жылғы ізденістері к рініс тапқан. Бір айта кетерлігі, Т.Картаеваның «Сыр ңірі қазақтары: тарихиэтнографиялық зерттеу» монографиясы «Қазақ халқының дәстүрлі этнографиялық мұрасын жинау, жүйелеу және жариялау» атты ғылыми жоба аясында аз тиражбен шығарылған. Мұндай зерттеу еңбектер к п таралыммен жарық к рсе, нұр үстіне нұр болар еді. Тынышбек ДАЙРАБАЙ, зерттеуші, этнограф
Шаѕыраќ ӘЛЕУМЕТТІК-ОТБАСЫЛЫҚ ПІКІР АЛЫСУ ОТАУЫ
Жеңге – туыстық атау, ағаның әйелі. Бірге туған бауырлардың жасы үлкенінің әйелі іні-қарындастарына жеңге болады. Қазақ халқының дәстүрінде жақын болмаса да, өзінен үлкеннің әйелін жеңге, жеңеше деп атай береді. Кейде жеңгенің қайны, қайын сіңлілерінен жасы кіші болуы да мүмкін. Жасы үлкендер үшін келін, кішілері үшін жеңге аталатын бұл адамның ауыл, үй, тәлім-тәрбие үшін орны ерекше. Ол, әсіресе, өзінен кіші қайнылары мен қайын сіңлілері үшін әзіл-қалжыңы араласа жүретін сүйкімді де сыйлы адам. Жеңге дастарқан басында бұлардан төмен отырады. Абысындардың кішісі үлкенін, жасы кіші, туыстығы жақын ер адамдар жеңгесін жеңеше деп атайды.
еңге мен қайын сіңлі, қайын іні арасындағы өзара сыйластық, бірбіріне деген сүйіспеншілік туған тілін, қазақи салт-дәстүрді құрметтей білуге тәрбиелейтіні сөзсіз. Жеңге мен қайын інілер қарым-қатынасы әпке-інілік қарым-қатынаста болады. Жеңгелер қайын інілерін еркелетіп, «тентегім», «төрем», «мырза жігіт», «молда бала» деген сияқты жарасымды аттар қойып желпіндіріп, болашақта жақсы азамат болып есеюлеріне тілектес болып отырады. Сондай-ақ қайын інілерін өзінің туған бауырларындай көріп, ақыл-кеңес, әзіл-қалжыңдарын айтып, олардың топ ішінде еңселері биік, жүздері жарқын болуы үшін біркиер киімдерін сәндеп, ел назарын аударатындай етіп киіндіреді. Елжұртқа жағымды болуы үшін өлеңжыр үйретіп, «ақын», «сері жігіт» атануларына қолдарынан келгенше жәрдемдеседі. Жеңгелер қайын сіңлілерін «ақылдым», «аяулым», «ақ қыз», «сырғалым», «сұлуым» деп еркелетеді. Қайын сіңлілер жеңгеге ағынан жарылып, ашықжарқын әңгімелеседі. Ал ақылды, білімді, сұңғыла жеңгелер қайсы біреулерше ұрыс-керіс тудырмай-ақ қайын іні, қайын сіңлілері арқылы ата-ене, туыс-туғандарына өткізе алмаған сөздері мен істете алмаған жұмыстарының ебін тауып, жөнін келтіріп, шаруаны дөңгелетіп әкете алады. Ал өз кезегінде алымды да алғыр қайын іні мен қайын сіңлілер іскер жеңгелері арқылы жар таңдап, маңызды істерде ата-ана, ағабауырларына көмек көрсетіп, сүйген жар, таңдаған қалыңдықтарына қосылып, арман-тілектеріне жетеді. Ешқашан жеңгелерін ренжітпей, өз құрдастарындай әзілдесіп, сырласып, өмір бойы тату-тәтті өтеді. Қызды көрсетіп көрімдік сұрауда да жеңгенің атқаратын қызметі айтарлықтай. Құдалық тойдың ертесінде немесе құдалық өткен соң дастарқан үстінде отырғанда болашақ келін болатын қызды екі жеңгесі ертіп апарып жігіт жақтан келген құда-құдағиға көрсетіп «болашақ келініңіз міне, көрімдік беріңіз» деп қолқалайды. Қызды болашақ атаенесі мен қайын жұртынан келген адамдарға «көрімдікті» сылтауратып барып жүздестіруінің де өзіндік ғылыми негізі мен тамаша тәлімтәрбиелік мәні бар. Былай істеу болашақ келін болатын қыздың көңіл күйін орнықтырады. Болашақ атаенелері мен қайын жұртын көріп белгілі түсінікке ие болады. Екінші бір жерде кездесіп қалса сый-құрмет көрсетуге мүмкіндігі бар. Осылайша әртүрлі ұятты істерге жолығып қалудың да алдын алады. Бұрынырақта қызға таласатын жігіттерді араздастырмау мақсатында «қыз қашар» деген де дәстүр болған. Ауыл жастары күн ұзаққа ән салып, күй тартып, күрес, бәйге, қыз қуу ойындарын өткізеді. Күйеу жігіт қыз жеңгесіне «қыз қашарға» деп бір жорға немесе бағалы киім, ол болмаса лайықты бір сыйлық береді. Қыз жеңгелері қызды кілемге отырғызып әкесінің оңаша бір үйіне алып барады. Сонымен қатар жеңгелер ретін тауып «күйеу шақырар» кәдесін алады. Жігітті ертіп бара жатқан жолында жеңгелер әртүрлі кәделер алуына болады. Мысалы, желіден өтіп бара жатса «желі тартар», «ит ырылдатар», «бақан салар», үйге жетіп келгенде «табалдырық аттар», тіпті қалыңдықтың бөлмесінің алдында өтірік өліп жатқан бір кемпірге «кемпір кәде» беріп, оны тірілтіп жолына салады. Шымылдық ашқан жеңгелеріне «шымылдық ашар», төсек салған жеңгелеріне «төсек салар», сондай-ақ «қол ұстатар», «шаш сипатар» сияқты толып жатқан жөн-жоралғылар жасалады. Ал қыз болса өз жүрегін жаулаған жігітке жеңгелерінің ықпалымен қосыла алады. Құдай деп құда болысып, өзара баталасып, құйрық-бауыр асасқан жағдайда егер күйеу жігіт қайтыс болып кетсе, құдалықты сақтап қалу үшін екі жақ келісіп, қаралы
қалыңдықты күйеу жігіттің інісіне алып берген. Сондай-ақ жеңгесін інісіне қосу жағдайлары да бұрынғы қазақ өмірінде орын алған екен. Бұның өзі адамдар арасындағы қарымқатынасты нығайтып, береке-бірлікті жалғастыруға, ұрыс-керістің алдын алуға ықпал еткені анық. Бұндай жағдай екі жақтың да ауыр уайымқайғыларын аз да болса жеңілдетіп, үміткерлікке жетелегені сөзсіз. Қызға ұрын барған кезде де жігіттер қыз жеңгелерінің көмегіне жүгініп, оларға сәлем-сауқат жолдап, білезік-сырға, алқа-жүзік, қол орамалдар, жаулықтар сыйлағанын әдеби және танымдық кітаптардан кезінде оқып білгенбіз. Ауылдың қызына жігіттер әдетте қыздың жеңгесі арқылы сөз салатын болған. Оңаша кездесуге алып шығуға немесе сөйлестіру үшін олардың арасында жеңге жүрген. «Қалмады баста
ӘЛЕМДЕ ТАЛАЙ ҚЫЗЫҚ БАР
Қағазды кім ойлап тапқан? Бәріміз күнделікті мірде қағаз німін пайдаланамыз, алайда қағазды қалай, қайтіп немесе кім ойлап тапқанын біле бермейміз. Қағаздың пайда болуы дүниедегі ең үлкен жаңалықтардың бірі болып есептеледі. Қағазды ойлап тапқан ел – Қытай. Бұл жай ғана сәйкестік емес. Біріншіден, Қытай мемлекеті к не заманнан бері зінің кітап жазу шеберлігімен, басқару т релігімен белгілі болғандықтан, ақпаратты үнемі қағаз бетіне түсіріп отыруға міндетті болған. Алайда ол уақытта адамдар жазу мен сызуға басқа материал пайдаланып, әрқашан тиімді және те ыңғайлы жазба құралын табуға талпынған. Қытай елінде қағаз неркәсібі пайда болмай тұрып, олар ақпаратты бамбук таяқшасына немесе жібек матасына жазатын болған. Біріншіден, жібек мата қымбатқа түссе, бамбук таяқшасы қолайсыз әрі ауыр болған. Екіншіден, тек қытайлықтар ғана ұзақ жылдар бойы жібекті қалай ндіру керек екенін білген. Ал қағаз неркәсібінің ндіру технологиясы жібек мата ндірісіне ұқсас. Бұл ндіріспен айналысатын әйел адамдар жібек құртын (кокон) қайнатып, одан кейін оларды сабанға жайып, суға түсіру арқылы бір деңгейлі қоймалжың зат пайда болғанша қажаған. Артынша қоймалжың затты судан сүзіп алған соң, жібек матасы шыққан. Мұндай механикалық және жылу ңдеуінен кейін сабанда жіңішке бетті талшық қалып отырған. Ол талшық кепкен кезде жазуға жарамды жұқа қағаз парағына айналған. Кейінірек жұмысшылар қағаз німіне жарамсыз жібек матасын қолдана бастайды. Қағаз жібек матасынан жасалғандықтан, оған «мақта қағазы» деген атау берілген.
ЖАСЫРДЫМ ЖҰМБАҚ
ЖАДЫРАҒАН ЖАНЫ ГҮЛДЕЙ бөрік, белде белбеу, Жеңгесін қызды ауылдың сыйлай-сыйлай» деген өлең жолдары тегіннен-тегін айтылмаса керек. Өйткені жеңгенің көңілін табу үшін жігіт оған сыйлықтар беретін болған. Түрлі жыр-думан, кездесулер, ырым-сырымдардың барлығы да болашақ жұбайларды адамгершілікке, ата-баба дәстүріне құрмет етуге, ар-ұят пен адалдықты сақтауға, ұстамдылыққа, сезімдерін ақылға жеңдіруге баулитынына күмәніміз жоқ. Ұзатылатын қызды туған үйінен шығарып салып, құтты орынға қондыру қазақ салтында аса қуанышты, ерекше игілікті іс болып саналады. Қызды аттандырарда екі жеңгесі екі жағынан қолтықтаған күйі жаяулатып алып шығады. Қызды
Құрақ көрпе
. . . й а е ш е жең
алғаш өз үйінен ұзатып шығарар алдында қыз жеңгелері оны оңаша бір үйге апарып отырып қалағансұрағаны болса беріп, өкпе-реніші, арман-тілегі болса айтқызып, елжұртты ұмытпай ұдайы келіп-кетуін, сондай-ақ барған жаңа ел-жұртында тату-тәтті өмір сүруін үгіттеп, түрлі әзіл-қалжың айтып күлдіріп, көңілін орнықтырып аттандырады. Келінге арнап беташар жыры айтылған және бетін ашатын кезде де екі жеңгесі екі қолтығынан демеп тұрады.
Роза МАДИЯРОВА, ҚР Ұлттық кітапханасының қызметкері: – Шіркін, баяғының жеңгелері-ай. Олардың қадірін зім жер ортасына келгендіктен терең түсінемін. Мен қазіргі Алматы облысында туып- стім. Менің ауданым ол кезде Андреевка деп аталатын-ды. Бүгінгі таңда осы ауданның к п жерін Алак лге, жартысын Үшаралға қосып жіберді ғой. Балалық шақта менің Халимаш, Бәтес, Т леухан дейтін алтын жеңгелерім болған еді. Bсіресе, әкемнің інісінің әйелі, ауылда сауыншы болып жұмыс істейтін Халимаш жеңгем жаныма жақын болды. Менің бойым булығып кеш сті. «Кішкентайым», «сап-сарым» деп еркелетіп мені жеңгем к бінесе арқалап жүретін. Қазір жоғарыда аты аталған үш жеңгем де мірден тіп кетті. Оларға деген сағынышым жанымды тербейді. Марат БАЛТАБАЕВ, «Игілік» құрылыс компаниясының жүргізушісі: – ткен ғасырдың 70-жылдары Алматыға оқу іздеп солтүстік ңірден келген кезім. Демалыс саябағына жақын тұста тұратын шағын үйге ауылдас ағайынның үйіне жиі барғыштайтынмын. Бірде ескертусіз бір топ жолдастарымды ертіп барғаным бар. Жеңгеміз жайдары қарсы алды. Осыған әбден үйреніп алып, кейін қарнымыз ашса болды сол үйден шықпайтынбыз. Тіптен үйдің кілтін қай жерге тығып кететінін жеңгемнен сұрап білгендіктен, талай рет здері үйде жоқта емін-еркін тоңазытқышта тұрған бар тамақты жеп кете баратынбыз. Айгүл жеңгеме ұнатқан қызымды әкеліп таныстырғанымда ол кісі қатты қуанды. Тіпті үйленген кезде де к птеген қолғабыс тигізді. Осы күні зім үйлі-баранды болған соң к п жайды түсіндім. Кеңпейіл, момын, қонақжай Айгүлдей жеңгелер к п болса мір соншалықты жарқын болар еді ғой. Bттең, қазіргі заманда біреудің үйіне рұқсатсыз кіру түгілі, барған үйіңнің адамдарының қас-қабағын бағу да оңай емес-ау. Роза РАХМЕТОВА, АҚ «Қазақтелеком» жедел басқару орталығының менеджері: – Bкемнің нағашы ағасының әйелі Жұмағызды бәріміз жеңге деп атайтынбыз. Мінезі жұмсақ жан балалардың бабын таба білетін. Кейде қолымыздағы нанды кез келген жерге тастай салсақ қабағын шытатын. Ақырын с йлеп бізге ұқыптылық, обал-сауап туралы әңгіме айтып беретін-ді. Біздің ауылда к шеде айқайлап жүретін ерекше бір бала болды. Оның дене мүшесіндегі кемшілікті к ріп «қисық бас» деп мазақтаушыларды менің жеңгем тоқтатты. Біреудің кем-кетіктерін бетіне баспау, кемсітпеу, келемеждемеу, ауру-сырқау адамға үңіліп, тесіліп қарауға болмайтынын ауыл балаларына түсіндірді. Осы жайт есімде мықтап сақталып қалды. Қазіргі күні немере, ш бере сүйіп отырған Жұмағыз жеңгем Астанада тұрады. Ол кісінің к птеген жақсы қасиеттерін к ріп скендіктен болар, мірде асып-таспауға, адал жүріп-тұруға к біміз кезінде сабақ алған сияқтымыз.
Таяуда Назгүл есімді таныс келіншектің айтқан әңгімесі осындайда ойға оралады. –Інім істі болып ойламаған жерден Ақтаудан Астанаға бармақшы болдым. Қайда тоқтарымды білмедім. Есіме елдегі бір адамдардың балалары түсті. Балалық шақтағы ауылымыз бір болғандығы үшін ғана еріксіз Гүлжанға жағдайды айтып телефон соқтым. –Ой, еш қысылма, кел,–деп тұратын мекенжайын СМС-пен жазып жіберіпті. Мұндай қуанбаспын. Түн ортасында мені вокзалдан ұлы күтіп алды. Ет асып, Гүлжан дастарханды жайнатып қойыпты. Содан таңға дейін Бейнеудегі балалық күнімізді әңгімелеп көз ілмедік. Өмірі көрмеген Гүлжанның күйеуін ағалап, Гүлжанды жеңгелеп жүріп бүкіл шаруамды бітіріп алдым. Сол жолы байқағаным Гүлжанның үйіне қайын іні, сіңлілері де топырлап келіп жатты. Ешқайсына қабағын шытпайтын, тарылмайтын осындай жаны ізгі жандардың болғаны қандай жақсы. Осындай адамдардың арқасында ғана жер өз кіндігінен ажырамай айналып келеді емес пе?! Көптеген өзім қатарлас әйелдер жеңгелеріне тым батыл болғандығын жасырмай айтып берді. Жұмысбасты ағаларынан гөрі жеңгелеріне жақын болыпты. Ал кейінгі ұрпақ жеңгелері туралы қандай ойда? Қорқыт атамыз әйелдің төрт түрі болатынын (салақ әйел, ынсапсыз әйел, үйдің құты болатын әйел, адам тілін алмайтын кесір әйел) айтып кеткен ғой. Демек, жеңгелер де өскен ортасына, өмірдің көрген-түйгеніне байланысты сан алуан болып келетіні шындық. Бүгінгі күні жастарды жарастыру, оларға тәлім-тәрбие берудің орнына теріс жолға итермелейтін, жас қыздардың тәнін саудалауға, жеңіл жүріске итермелеп, сол арқылы нәпақа табатын «жеңгетайлардың» бой көрсетіп жататыны өкінішті. Материалдық игілік бірінші орынға шыққандықтан ақшаны ардан жоғары қоятындар бар. Әкесіндей адамның қойнына он екіде бір гүлі ашылмаған қызды салып беретін жеңгелер туралы не айтуға болады?! Мәселен, Алматыда жын-ойнақ ұйымдастырғаны үшін «Мама Роза» есімді жеңгетай ретінде белгілі Ольга Хамбулатова айыпты деп танылып, 7 жылға сотталды. Үкімді қылмыстық істер жөніндегі мамандандырылған ауданаралық сот шығарды. Әлеуметтік жағынан қорғалмаған қыздарды тәнін сатуға мәжбүрлейтін қылмыстық топтың басында
«жеңгетайлар» жүруінің өзі ұят нәрсе емес пе?! Ақтөбеде оқушы қыздарды жезөкшелікке мәжбүрледі деген күдік бойынша 33 жастағы әйел соттың санкциясымен тұтқынға алынды. Оқушыларды жезөкшелікке мәжбүрлеген 33 жастағы ақтөбелік әйелдің есімі – Шолпан. Ол «жеңгетай» болған қыздардың ең кішісі – 14 жаста. Жезөкшелікпен айналысқандардың арасында 16, 17 жастағы қыздар да бар. Қазақтың әу бастағы салтдәстүрінде үйге келін болып түскен соң үлкендерге ілтипат, кішілерге қамқорлық танытататын нәзік жандылардың орны ерекше. Өйткені шаңырақтағы ұл – ұлағатты, қыз – инабатты болып өсуіне жеңгелердің көрегенділігі айтарлықтай әсер етеді. Тіпті енесі дүниеден өтсе қайын інілерін үйлендіріп, қайын сіңлілерін ұзатуға бар күш-жігерін арнайды. Жеңгелер дегеніміз, ең алдымен, ана. Ана туған балаларына үлгі бола білуі керек. Демек, адамзат баласының өмір жібінің үзіліп кетпеуін қадағалайды. Өмірдің ыстық-суығына төзіп, отбасының береке-бірлігін ойлайды. Ата-бабадан қалған құнды заттарды көзінің қарашығындай сақтау сынды дәстүрлерге беріктігімен ерекшеленеді. Сөйтіп, шаңырақтың ұйытқысы, әулеттің анасына айналады. Ауылдағы жеңгелердің қайсарлығына, намысшылдығына талай рет куә болғанымыз бар. Жеңгенің қадір-қасиетіне жетпесе халық аузында «Айдап салдым жылқымды тепсең жерге, Сіздей адам табылмас ексем жерге» деп басталатын ән тумас еді ғой. Сондайақ А.Мекебаев пен Н.Тілендиевтің тамаша туындысы «Аралдағы жеңеше-ай» деп аталады. Әуелеген әнге оранған жыр жолдарын тыңдап отырсаңыз, көз алдыңызға ақкөңіл, кең жүректі, үлкен-кішіге қайырымды, мінезі жібектей нәзік жанды жеңгелердің бейнесі келе қалады. Жүрегі жылы, жүзі жарқын жеңгелердің жаратылысқа, тұрмысқа деген өзіндік философиясы, терең сезімі қалыптасқан. Зерделі жеңгелер үй ішінің береке-бірлігін арттырып қана қоймай, бір ауылға, тіптен тұтас ұлтқа үлгі-өнеге бола біледі. Күйеуінің қызметте жақсы жетістіктерге қол жеткізуіне, жарқырап көрінуіне көмектесетін де жеңгелер болып саналады. Салтанат ҚАЖЫКЕН
Cанай алмай шаршадым, Найзасы бар қанша? Батыр емес бірақ, Қашып жүрер жыраққа. (Кірпі)
№7 (38)
Ж
11
АНА ТІЛІ
№30 (1236) 31 шілде – 6 тамыз 2014 жыл
ҚЫЗЫҚ ЕКЕН
Ұшатын сөмке Денверлік компания жаңа «Jetpack» деп аталатын реактивті с мке ойлап тапты. С мке сағатына 124 шақырым жылдамдықпен ұшып, 76 метрге дейінгі биіктікке к теріле алады. Бірақ к кте бар болғаны жарты минуттай ғана қалықтап, жерге қайта қонады. Сонымен қатар жаңа аппараттың қанаты жоқ, суды да пайдаланбайды. Ал жанармай ретінде сутегі пероксидін пайдаланады. Реактивті с мке салмағы 82 келіден аспайтын адамды 760 метрге дейін жеткізуге қауқарлы.
ҚАЙТАЛАП КӨРІҢІЗ Электр шамы жанады, Этаждар жымың қағады. Электр жарық бермесе, Экран с ніп қалады.
ӨСІМДІКТЕР ӘЛЕМІ
Балдыр Балдыр – биологиялық құрылысы те қарапайым сімдік түрі. Алайда құрылысының жай болуына қарамастан, микроскопиялық түрден макроско пиялыққа згере алады. Балдыр ауыл шаруашылығына жарамсыз қалған аймақтар мен су ресурстарына бай жерлер де седі. Iсімдіктің бұл түрі арық суының құрамы мен сапа сын, және гигиеналық талабын реттеп отырады. Микробалдырлардың басым к пшілігі энергия қоры ретінде фотосинтез, СО2, азот пен фосфор биомассаларын пайдаланады. Соның арқасында жетіліп неді. Бұл үдеріс «автотрофты су» деп аталады. Балдырлардың зге түрлері к леңкелі аймақтарда мір сүргендіктен, қант пен крахмал сияқты к мірсуларымен қоректеніп, гетеротрофты су тәртібі бойынша седі. Сонымен қоса миксотрофты тәртіп арқылы да үлкейеді. Балдырлар әлем бойынша барлық жерге біркелкі таралған және ауа құрамындағы оттегінің 70 пайызын ңдеп шығарады. Қазір балдыр отыны немесе биоотын секілді жанармайлардың балама түрлерін жасап шығару зекті мәселеге айналып бара жатыр.
ҒАЛАМ
Тартылыс күші Жердегі тартылыс күші толқын болып таралғандықтан, Айдың Жерге тартылу қуаты мұхиттар мен теңіздердегі толқынды тудырады екен. Ал осы әсердің кері бағыты бар болғандықтан, ол Айдың бетіндегі кратерлерге соққы береді де ойықтар жасайды. Ньютонның заңдылығына сүйенсек, мына бір құбылысқа қарсы болуға тура келеді. Хаббл ғарыш телескобындағы ғарышкерлердің мәлімдеуінше, тартылыс күшінің толқындары Айдың бір бетіне екінші рет айналып келген кезде бұрын болған ойық біршама үлкейеді екен. Жерден барған толқынды бақылау барысында жасанды серіктер түсіріп алған суреттер дау тудырған гипотезаны айқындап берген.
ЖӘНДІКТЕР ӘЛЕМІ
Маса – ауру таратушы Масаның зияны к п. Бұл жәндік шектен тыс к бейіп кеткенде мал сүтінің м лшері 15 пайыздан 30 пайызға дейін кемиді. Маса адам тіршілігіне де қауіпті безгек, туляремия, топалаң, бруцеллез, қарасан, филляриоз сияқты ауруларды таратады.
Құрақ көрпе
7зірлеген Нұрлан ҚҰМАР
12
АНА ТІЛІ
№30 (1236) 31 шілде – 6 тамыз 2014 жыл
Балаларға – базарлық
ҒАРЫШ ҒАЖАЙЫПТАРЫ
Қызыл жұлдыздың деп аталатын қызыл-сары түсті дақтар к рінеді. Құрлыққа қарағанда теңіздер жарықты аз шағылыстырады, сондықтан ол қоңырлау болып к рінеді. Марста с нбеген жанартау, планета қыртысының қозғалу белгілері байқалады. Қызыл жұлдыздың атмосферасының басым к пшілігі сиреген сутек атомдарынан тұрады. Марстың бірнеше қабаттан кұралған ионосферасы бар. Онда оттек байқалмаған. Марс атмосферасындағы электрондардың ең үлкен тығыздығы шамамен 130 шақырым биіктікте, ғаламшар бетінің орташа деңгейіндегі толық қысымы 6,5-2,0 миллибар, яғни жер бетіндегі қысымнан 160 есе аз. Бұл ғаламшардың Фобос және Деймос деген екі серігі бар. Серіктері Марстан 9,37 және 23,25 мың шақырым қашықтықта орналасқан. Фобостың ұзындығы 26 шақырым болса, ал Деймостың к лденеңі небәрі 13 шақырым. Жалпы құны 2,5 миллиард доллар тұратын аппараттағы қиындықтар 28ақпан күні орын алған еді. Осыған дейін, ақауды ж ндеуге бағытталған мамандар әрекетінің барлығы сәтсіз аяқталды. Бірақ «NASA» кілдері «аппарат жұмысы жақын күндері толық бақылауға алынады» дегенді айтады. Естеріңізге салсақ, «Curiosity» Марс бетіне 2012 жылдың 6-тамызында қонған еді. Ол онда екі жылдай уақыт ткізіп, осы аралықта марстық су мен топырақтарды зерттеп, болашақта ғаламшар бетіне аттанатын сапарға дайындық шараларын жасайды деп жоспарланған. «Кьюриосити» алғаш рет марстық топыраққа анализ жасады. Ол құрамы бойынша вулкан тастарына ұқсас келеді екен. Бұл туралы «NASA» сайтында жарияланды. Топыраққа анализ аппарат ішінде
құпиясы неде? орналасқан «CheMin» атты құрылғы арқылы жасалған. Топырақ құрылғы ішіне манипулятор арқылы кіргізілген екен. Анализ жасалар алдында топырақ іріктеліп, 0,15 мм болатын тастар ғана сынаққа алынған. Құрылғы ішінде топырақ рентген сәулесімен жарықтанып, анализ жасалды. Сынақ тек топырақ құрамын ғана емес, сонымен бірге кристалды құрылымын да зерттеуге мүмкіндік береді. Рентгенді анализ арқылы топырақтың геологиялық процестерін де анықтауға болады екен. Осы зерттеулер нәтижесінде ғалымдар Қызыл ғаламшар топырағының жартысына жуығы аморфты, вулканды құмды заттардан тұратынын анықтады. Ал топырақтың қалған б лігі оливен, шпат, пироксеннен тұратыны белгілі болды. Ғалымдардың айтуынша, осындай құрамдағы вулканды топырақтар к бінесе Гавай аралдарында кездеседі. Марс бетінен Эверестен де биік шың табылды. «Кьюроисити» қондырғысы жақында Жер шарына зінің түсірген кезекті суреттерін жіберді. Суреттер Марстағы ең биік кратер Эолида тауына тиесілі. Таудың ең биік нүктесі саналған Шарп шыңының биіктігі 9000 метрді құрайды. Ал таудың орташа жасы 2 миллиард жыл деп есептелінеді. Суреттер жасанды құрылғыда орналасқан «Mastcam» камерасының к мегімен жасалған. Олар Жерге жіберілген соң, арнайы фильтрмен тазаланып, шынайы кейіпке енді. Яғни, суреттер Жерден смартфон к мегімен түсірілгендей
80 градус аралығын құрайды. Ал полюске жақын аймақта минус143 градусқа дейін т мендейді. Марс Күн жүйесіндегі ең ірі тау массивіне ие. Оның ең үлкені – Олимп с нген жанартауы. Биіктігі – 27 шақырым болса, диаметрі 550 шақырым. Ал Маринера аңғары (ұзындығы 4,5 мың шақырым, ені 60 шақырым, ал тереңдігі 7-10 шақырым) – Күн жүйесіндегі ең үлкен каньон саналады. Марс бетінде Жердегі ең биік шың саналатын Эвересттен бірнеше есе биік таулар кездеседі. Ертеректе Марста судың м лшері біршама к п болған. Алайда ол кей беймәлім құбылыстарға байланысты жоқ болды. Оған дәлел қазіргі кездегі ғаламшар бетінде қалған зендердің сағалары. Сондай-ақ, тек қана судың әрекет етуімен түзілетін минералдардың табылуы. Арнайы скафандрсыз Марс бетінде адам да, кез келген жануар да бір сәт те тіршілік етіп тұра алмас еді. Ғаламшар бетіндегі қысымның т мендігі соншалық, тірі жанның қан құрамындағы оттегі газға айналып кете барады. Бұл дегеніміз адам 5-10 секундтың ішінде жан тапсырады деген с з. Марстағы тәуліктік орташа температура шамамен минус 60 градусты құрайды. Марста озон қабатының болмауы себепті Күн шығыстан шыға салысымен ғаламшар беті адамды күйдіріп жіберетіндей радиация дозасын қабылдайды. Нұрлан ҚҰМАР
СПОРТ
АҚШ-тың НьюЙорк қаласындағы «Madison Square Garden» аренасында кәсіпқой бокстан WBA (Super) және IBO версияларының орта салмақтағы чемпионы, қазақстандық Геннадий Головкин австралиялық экс-чемпион Даниэль Гилмен қолғап түйістірді. Шайқас Г.Головкиннің белсенді ұрыс қимылдарымен басталды. Ол қарсыласын бірінші раундта-ақ қатты соққыға алды. Оның соққылары барған сайын қауіпті бола түсті. Сондай соққылардың бірінде
Алматыда балалар мен жасөспірімдерге арналған «Футбол есірткіге қарсы» деген тақырыпта шара болып өтті.
«Футбол есірткіге қарсы»
ол Д.Гилдің қабағын жарып жіберді. Ұрыстың екінші раунды да Генаның басымдылығын байқатты. Біздің батыр раундтың басында-ақ австралиялық боксшыны жерге ұшырып түсірді. Нокдаун! Мұны ешкім күтпесе керек.
Енді Геннадий күш алып, еркін қимылдай бастады. Жұдырық алмасу сәтінің бірінде Даниэль біздің бағланды оң қолының соққысымен теңселтіп жіберді. Сол соққыны алған бойда, сол қолымен іле жауап қайтарған Генаның екпіні тіпті қатты болып шықты. Соққыдан жерге отыра кеткен Гилдің бұдан ары ұрысты жалғастыруға шамасы жоқ екенін тез байқаған рефери бірден айқасты тоқтатты. Жеңіс! Осымен кәсіпқойлар рингіне 30-шы мәрте шығып отырған Геннадий соның бәрін жеңіспен аяқтады. Соның ішінде 27 ұрысты ол техникалық нокаутпен бітірді.
Əѕгіме – 5п-пә. Тоқтай тұр. Сараның үйінің терезесін жауып тұрған бұл қандай сімдіктер? 5сия таңырқап інісінің қолынан тартқылады. – Біп-биік к к ш птер біздің аулада ссе ғой, шіркін. 5ли басын шалқайтып, жерден басталып, үй шатырына қарай рмелеп скен жасыл скінге ұзақ қарады. – Бұл – түйешырмауық. Дуалдың есігін сықырлатып ашты да, сары қыз сайрай ж нелді. – Түйешырмауық дегенің қызық қой, тіптен. Ғажаптың ғажабы. Жұмыртқа тәрізді сопақша жапырақтарын к рейінші. 5сия шырмауыққа жақын барып әбден қызықтады. – Ұп-ұсақ гүлдері кіп-кішкентай қолша тыр ларға ұқсайды. 5ли таңғалып, кірпіктерін жыпылықтатты. – Гүл жапырақшалары да, тостағаншасының қалақтары да бес-бестен. Кәне, 5ли, сенбесең зің санап к рші. Сара шырмауығын әбден мақтады. – Санадым. Рас, бәрі бес-бестен. Не дедің, түйешырмауық па, әлде түймешырмауық па? Осы кереметің қалай-қалай седі? Маған шырмауық қатты ұнап қалды. 5ли шырмауықтың қасынан кеткісі келмей, бір-екі бұтақтарын сындырып алуға ниеттенді. – Қазір, қазір. Сара үйіне қарай жүгіре ж нелді. – Шырмауық күннің к зінен б лмені қорғайды екен. Қарашы, мына жер қоңыр салқын, – деді 5сия. – Шырмауыққа к зім тоймайды. Бұтақтарының іші қуыс. Сабағы жіңішке,–деді 5ли. – Сендерге сыйлық жасадым. Орамалға түйілген түйіншікті ашып Сара жымыңжымың етеді.
Бұл спорттық шараға негізінен қаладағы тұрмысы т мен отбасылардың, әлеуметтік осал топтардың балалары қатысты. Шараны ұйымдастыруға Алматы қаласы Алмалы ауданының әкімдігі, «Қорғау» қоғамдық қоры, Алматы қаласы Саламатты мір салтын қалыптастыру орталығы және «Ұлттық медицина қауымдастығы» қоғамдық бірлестігі қолдау к рсетті. Қаладағы жазғы спорт кешендерінің бірінде ткен бұл игі шараға қатысқан «СШВСМҚайрат» футбол клубының қақпашылар бойынша жаттықтырушысы Азат Құрманов балаларға футбол нерінің тарихын қызықты баяндап, осы бір танымал спорт түрінің қыр-сырын, әдістерін шынайы түрде к рсетіп, балаларды тәнті етті. Соңынан осы шараға жиналған 60-қа жуық баланы
командаларға б ліп, кішігірім футбол турнирін ұйымдастырды. Жарыс соңында балалардың барлығына естелік сыйлықтар мен футболдық жейделер табыс етілді. «Біздің басты мақсатымыз – осы балалардың бос уақыттарын тиімді ұйымдастыруға к мектесу. Олардың арасында саламатты мір салтын насихаттау. Есірткінің зияндылығын түсіндіру. Одан аулақ болуға шақыру. Бұл үшін біз осы салада еңбек ететін бірқатар қоғамдық ұйымдардың кілдерін шақырдық» деді з с зінде осы игі шараны ұйымдастырушы Алматы қаласы Алмалы аудандық әкімдігінің мәдениет және тілдерді дамыту б лімінің бас маманы Ақсұңқар 5білтаева. Уәсила ШАЙМАРДАН
– Мәссаған. Мынау не, түйнек-түйнек нәрселер. 5лидің мұрны шуылдап, к к қауашақтарды алақанына салды. – Жасыл қабықтар – сауыттары, іші толы тұқым. Осы қауашақтарды жерге к міп, уақытында суарсаң, күтіп баптасаң, қаулап к к ш п седі. Бастапқыда тіптік болып бой түзейді. Тек қабырғаға, дуалға немесе терезеге әйтеуір бір нәрсеге жақындатып егу керек. Iйткені әуелі тік скен шырмауықтың бастары жіп-жіңішке болып шашақталады. Кейін солары не болса соған жабысып, оралып шырмалады. – Ой, қандай қиын шаруа. 5кеме айтамын. Шырмауықты егіп береді. Мен су құюды ғана білемін, – деді 5ли. К пжылдық сімдікті қалай егіп, қалай сіруді Сарадан естіп біліп алған 5сия з үйіне асықты. Себебі, титтей тұқымнан дәу түйе шырмауықтың қалай сетінін з к зімен к руге ынтызар еді.
Бала тілі – бал ҮЛКЕН КIЙЛЕК
БИОЛОГИЯ САБАҒЫНДА
Бір күні Санжардың апасы Лаура: – Менің кешегі тіккен к йлегім те үлкен болып кетіпті-ау, – деп кінді. Сонда қасында тұрған Нұржан: – Ой, апа! Сіз әлі спейсіз бе? – деді.
СУ КЕРЕМЕТ Таңертең Асан жағада балық аулап отыр. Қасына суда жүзгісі келген Есен келіп: – Су калай екен? – деді. – Керемет! Балықтар тіпті шыққылары келмейді.
Жўмбаќтар
Биология пәнінің мұғалімі тісті таза ұстау туралы түсінік берді. – Ал Дәурен, сен айтшы, тісті таза сақтау үшін не істеу керек? – деп сұрады. Бейқам отырған Дәурен: – Ол үшін, ол үшін... ауызды жауып отыру керек, – деді.
ЕКІ Айбек деген бала күнде сабақтан «екілік» алып жүретін. Бір күні ол ағасына: – Осы біздің мұғалімнің «екілері» қашан таусылар екен? – деді мұңайып.
Жаѕылтпаштар
Сансыз ойлар бетінде, Сайрап жатыр бар тілде. Қажетпін мен әр күнде, Iшпейді бір әрпім де. (Қағаз)
Головкиннің кезекті жеңісі
Шырмауық
*** Бетегелі белге бітем, Найза ұстаған ерге бітем. *** Жеміс-жидек жегенім Балды жақсы к ремін (Аю)
М
арсты ежелгі аталарымыз «Қызыл жұлдыз» деп атаған. Расында да, бұл планета телескоппен қараған кезде қызыл шар болып к рінеді. Марс – Күннен алыстығы ж нінен т ртінші ғаламшар саналады. Қызыл жұлдыз Жер тобындағы планеталар қатарына жатады. Орташа диаметрі 6800 шақырым, яғни Жер диаметрінің жартысынан сәл үлкен. Осьтік айналу периоды (жұлдыздық күн тәулігі) 24 сағат 37 минут 22,7 секундтқа тең. Сондықтан Марстағы жыл мезгілдерінің ауысуы және климаттық белдеуге (полюстік, қоңыржай, тропиктік) б лінуі Жерге ұқсас. Бірақ Марстағы әрбір жыл мезгілі Жердегіден г рі 1,9 есе ұзақ болады. Қызыл жұлдызды зерттеудің жаңа кезеңі Марсқа планетааралық автоматты стансалары, оның ішінде америкалық «Маринер-4» (1964), «Маринер-6» және «Маринер-7» (1969), «Маринер-9» (1971) және кеңестік «Марс-2» ж не «Марс-3» (1971) стансаларын жіберуден басталады. Осы стансалардың к мегімен планета бетіндегі м лшері 1 шақырымдық заттар те жақыннан зерттелді. 1972 жылы «Марс3» стансасы тұңғыш рет ғаламшардың бетіне қонды. 2004 жылы АҚШ Аэронавтика және ғарыш кеңістігін зерттеу ж ніндегі ұлттық басқармасы («NАSА») жіберген «Оппортунит» және «Спирит» қондырғылары Марсқа қонып, онда су қоймаларының болғандығына зерттеулер жүргізді. Гусев кратері орналасқан Марс бетінің ауданында к п м лшерде тұз концентрациясының шоғырлануы, темірдің үш валентті тотығынан тұратын кристалл — гематиттің (гематит минералы тек қана сулы ортада қалыптасады) болуы бір кездері Марста судың к п м лшерде болғандығын айғақтайды. Марс бетінде шартты түрде құрлық
К рнекі сурет
ңделген. Мысалы, Марстағы аспанның түсі к к болып к рсетілген. Ал шындығында Қызыл ғаламшардағы аспан ашық сұр түсті екені белгілі. Ғаламшардың аты ежелгі римдіктердің соғыс құдайы Марстың құрметіне қойылған. Оған себеп жұлдыздың қан түстес қызыл болғандығы деп айтылады. Ғалымдардың ұсынған гипотезасы бойынша мұндай түс ғаламшардың атмосферасында темір оксидінің те к п болуымен байланысты. Iз осінен айналуы бойынша Марс шамамен Жермен бірдей айналым жасайды – 24 сағат 37 минут және 22,7 секунд. Марстағы бір жыл Жердегі 687 тәулікпен пара-пар. Марстың диаметрі Жерден екі есе кіші болса, ал салмағы 9 есе жеңіл. Марста тұрған адамның салмағы 2,5 есеге дейін жеңілдейді. Марстың экваторындағы температура күндіз 30 градусқа к теріледі, ал түнде минус
(Жылқы)
Қазір адам баласы мекендеп жатқан Жер ғаламшары күннен-күнге тозып барады. Табиғатты бүлдіру оп-оңай. Ал оны қалпына келтіру үшін ұзақ уақыт кетеді. Жер-Ана шыдамдылық танытқанымен, жұмырбасты пенделер қазба байлықтарын игеруді жалғастыруда. Көп ұзамай-ақ пайдалы қазбалар таусылары анық. Ең бастысы, өзіміз мекендеп жатқан ғаламшар орны толмас қасіретке ұшырары белгілі. Осыған байланысты ғалымдар басқа ғаламшарларды зерттеуді қолға алды. Бұның басты мақсаты – басқа планетадан пайдалы шикізаттарды табу. Әрі астрономдарды өзге ғаламшарда адам баласына лайықты орта бар ма деген сауал алаңдатып отыр. Қазіргі таңда ғалымдар Марсқа ерекше назар аударуда. Себебі бұл планета Жерге көбірек ұқсас болып келеді.
Ґтірік ґлеѕдер Жұмысымда жүр едім, Қонаққа Бақа шақырды. К лге келсем су беріп, Аш қалдырды, қатырды! *** Құмырсқа к лге шомылып, Құмға аунады жағада. Жазда қарға к міліп, Аққала соқты далада.
Есім есі кетіп есінеп отыр екен. Ол несіне. Есі кетіп есінеп отыр екен. *** Сен лше, ол лшер, Сол лшем, сол м лшер. *** Ізденгіш – ізшең. Ізшең – ісшең. Ізшең – іскер, Іскер – ісмер.
Ертегілер елінде
Үш жалқау Ертеде бірінен-бірі ткен ағайынды үш жалқау болыпты. Бар бітіретіндері бас к термей ұйықтай беру екен. Бірде үшеуі жолға шығыпты. Тоғай арасына келгенде, мәуелі ағаш к леңкесіне қисая кетіпті. Бірінші жалқау: – Е, құдай, мына ріктер піссе, – депті. Екіншісі: – Ауызға келіп түссе, – депті. Сонда үшіншісі оларды міней с йлеп: – Түу, соны айтуға қалай ерінбейсіңдер, – депті. Бетті дайындаған Нұрлан ҚҰМАР
Оқырман қаперіне! ГАЗЕТ САТЫП АЛАМ ДЕСЕҢІЗ... «Қазақ газеттері» ЖШС-на қарасты «Ана тілі», «Экономика», «Уйғур авази» газеттері мен «Ақиқат», «Мысль» және «Үркер» журналдары Астана, Алматы қалаларында, облыс орталықтарында орналасқан «Kaz Рress» ЖШС-ның дүңгіршектерінде, к терме дүкендерінде және ірі сауда орталықтарында сатылады. Аталған басылымдарды «Алты Алаш» және «Караван» дүңгіршіктерінен де сатып алуға болатындығын тағы да естеріңізге саламыз.
А. К7ДІРБАЙ Бөлiм редакторлары:
Құрылтайшы және шығарушы: «ҚАЗАҚ ГАЗЕТТЕРI» Жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiгi Бас директор – Редакторлар кеңесiнiң төрағасы
Жұмабек КЕНЖАЛИН қабылдау бөлмесi 394-42-90 жарнама бөлiмi 394-41-27 kaz_gazeta@mail.ru www.kazgazeta.kz
Бас редактор Самат ИБРАИМ Бас редактордың бiрiншi орынбасары Нұрперзент ДОМБАЙ Бас редактордың орынбасары Сұлтан ТАЙҒАРИН
Дәуіржан ТӨЛЕБАЕВ — Тiл мәселелерi Бағдагүл БАЛАУБАЕВА– Білім және ғылым Бейбіт НӘЛІБАЕВ– Саясат және әлеуметтік мәселелер Ақбота ИСЛӘМБЕК– Мәдениет Нұрлан ҚҰМАР – Ақпарат
«Қазақ газеттерi» ЖШС-ның аймақтардағы өкiлдiктерi: Толымбек ӘБДІРАЙЫМ 8 701 345 7938 (Астана) Жанғабыл ҚАБАҚБАЕВ 8 771 769 6322 (Ақтөбе обл.) Батырбек МЫРЗАБЕКОВ 8 (7102) 90-19-73 (Қарағанды обл.) Бектұр ТӨЛЕУҒАЛИЕВ 8 (7292) 40-41-01 (Маңғыстау обл.) Сәдуақас АҢСАТОВ 8 701-765-67-44 (Қызылорда обл.)
Меншікті тілшілер: Өтеген НӘУКИЕВ (Атырау) 8 701 518 46 81 Орал ШӘРІПБАЕВ (Семей) 8 705 661 14 33 Оразалы ЖАҚСАНОВ (Қостанай) 8 777 230 71 84 Жарқын ӨТЕШОВА (Мәскеу) Zharkyn-1@yandex.ru
Фототiлшi Азамат ҚҰСАЙЫНОВ Беттеуші Нұржан АСАНОВ Терімші Күмісай МЕРЕЙХАН
Корректор Динара МАСАКОВА Хатшы-референт Назгүл БЕЙСЕМБАЕВА
А
материалдың жариялану ақысы төленген
Қоғамдық негіздегі кеңесшілер: Ғарифолла ӘНЕС – филология ғылымдарының докторы Шерубай ҚҰРМАНБАЙҰЛЫ – филология ғылымдарының докторы, профессор Аягүл МИРАЗОВА – педагог-ұстаз, Қазақстанның Еңбек Ері Талас ОМАРБЕКОВ – тарих ғылымдарының докторы, профессор
Апталық Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлiгiнiң Ақпарат және мұрағат комитетiнде қайта тiркеуден өтiп, 2006 жылғы 4 маусымда №7345-Г куәлiгi берiлдi. «Ана тiлi» газетiнде жарияланған материалдардың авторлық құқы «Қазақ газеттерi» ЖШС-ға тиесiлi, жарнаманың мәтiнi мен тiлiне редакция жауапты емес. «Ана тiлiнде» жарияланған материалдарды көшiрiп немесе өңдеп басу үшiн редакцияның жазбаша рұқсаты алынып, газетке сiлтеме жасалуы мiндеттi. Жарияланған мақала авторларының пiкiрлерi редакция көзқарасын бiлдiрмейдi. Газет авторларынан мақалалардың 3 беттен (14 кегль) аспауын, электрондық нұсқасымен қоса әкелуiн сұраймыз. Редакция оқырман хаттарына жауап бермейді, қолжазба кері қайтарылмайды. Газеттiң терiлуi мен бет қатталуы «Қазақ газеттерi» ЖШС-ның компьютерлiк орталығында жасалды. Индекс 65367. Офсеттiк басылым.
МЕКЕНЖАЙЫМЫЗ: 050009, Алматы қаласы, Абай даңғылы, 143, 6-қабат РЕДАКЦИЯ ТЕЛЕФОНДАРЫ:
394-42-46 (қаб.бөлмесi/факс), 394-41-30 E-mail: anatili_gazetі@mail.ru Таралымы 23395 Кезекшi редактор Нұрлан ҚҰМАР
Газет: Алматы қаласы, Мұқанов көшесі, 223 «в». «Алматы-Болашақ» АҚ, Тел: 378-42-00 (бухг.), 378-36-76 (факс); Ақтөбе қаласы, Т.Рысқұлов көшесі, 190, «А-Полиграфия» баспаханаларында басылып шықты Тапсырыс №1170/1205