Istraživanje o pravnom statusu izbjeglica iz Albanije u Crnoj Gori - UNHCR, 2010.

ISTRAŽIVANJE O PRAVNOM STATUSU IZBJEGLICA IZ ALBANIJE U CRNOJ GORI / 2010

UVOD Iako UNHCR smatra izbjeglicama sva lica koja su našla utočište u Crnoj Gori kao rezultat konflikta u regiji 1990-ih godina, ovim licima nikada nije priznat status izbjeglice od strane organa vlasti u Crnoj Gori, niti su im priznata prava koja pripadaju izbjeglicama prema crnogorskom Zakonu o azilu ili UN Konvenciji o statusu izbjeglica iz 1951. godine sa Protokolom iz 1967. godine.

Nakon dolaska u Crnu Goru, 1991. godine, licima koja su izbjegla iz Albanije je priznat status izbjeglice prema federalnom zakonu tadašnje SFR Jugoslavije. Većina ovih lica su se nacionalno izjašnjavala kao Srbi ili Crnogorci. Ubrzo nakon dolaska u Crnu Goru većina ovih lica se raselilo kroz Srbiju i/ili Crnu Goru (u to doba SFR Jugoslaviju).

Kao rezultat situacije na Kosovu ova populacija se vratila u Crnu Goru 1998. i 1999. godine, kada ih je Zavod za zbrinjavanje izbjeglica (u to doba Komesarijat za raseljena lica) registrovao kao “interno raseljena lica”. Ova registracija je sprovedena kao ad hoc administrativna mjera odgovarajući na kriznu situaciju. Ovog puta, izbjeglički status dodjeljen 1991. godine nije bio priznat od strane organa vlasti Crne Gore. Status “interno raseljenog lica” je ostao nedefinisan u pravnom poretku Crne Gore, iako je ovaj status privremeno produžen nakon obnove nezavisnosti Crne Gore 2006. godine.

Na dan 30. septembar 2010. godine Vlada Crne Gore izvještava o nekih 11 000 lica registrovanih kao “interno raseljena lica” sa Kosova koja borave u Crnoj Gori. Ova populacija obuhvata i lica koja su 1991. godine izbjegla iz Albanije. Nije bilo moguće ustanoviti njihov tačan broj u Vladinoj bazi interno raseljenih lica jer jedina razlika između njih i drugih lica sa statusom interno raseljenog lica jeste mjesto rođenja, ukoliko se radi o licima rođenim u Albaniji. Ipak, pretpostavljalo se da bi njihov broj mogao biti do 2 000.

Prema procjenama predstavnika ove zajednice do 500 njihove djece bi moglo biti bez ičijeg državljanstva. To su djeca koja su rođenja nakon izbjega u Crnu Goru, 1991. godine, i njihovi roditelji nijesu mogli da regulišu njihovo državljanstvo ni u Crnoj Gori, ni u Srbiji (Kosovo) niti u Albaniji. Ova lica, neka već starija od 18 godina, se suočavaju sa brojnim problemima u pristupu osnovnim pravima, počev od posjedovanja ličnih dokumenata do sticanja školskih diploma.

TRENUTNA SITUACIJA SA PRAVNIM STATUSOM Vlada Crne Gore je 17. septembra 2009. godine, u saradnji sa UNHCR-om i Delegacijom Evropske unije u Crnoj Gori, usvojia Akcioni plan za rješavanje statusa raseljenih lica iz

1

bivših jugoslovenskih republika i interno raseljenih lica sa Kosova koja borave u Crnoj Gori. Akcionim planom je stvorena mogućnost za “raseljena lica” i “interno raseljena lica” da kroz privilegovan, ali ipak zahtjevan postupak zatraže status stranca sa stalnim nastanjenjem u Crnoj Gori. Ovaj status daje pristup svim pravima koja pripadaju crnogorskim državljanima, osim prava učešća u političkom životu. U skladu sa Akcionim planom 23. oktobra 2009. godine usvojene se dopune Zakona o strancima, kako bi ova mogućnost bila i zakonski definisana.

Da bi dobila status stranca sa stalnim nastanjenjem “interno raseljena lica” koja su se preregistrovala 2009. godine, treba da podnesu zahtjev Ministarstvu unutrašnjih poslova i javne uprave (MUPiJU). Oni su izuzeti od obaveze da podnesu dokaz da imaju obezbjeđeno zdravstveno osiguranje, prihode i smještaj u Crnoj Gori, ali su u obavezi da pribave putnu ispravu zemlje porijekla, kao i izvod iz matične knjige rođenih i uvjerenje o državljanstvu. Takođe, moraju da dokažu da nisu krivično gonjeni u Crnoj Gori.

Ambasada Republike Albanije u Crnoj Gori je ovlašćena da pruža pomoć samo licima koja dokažu da su državljani Albanije, što je problem za većinu Srba i Crnogoraca koji su izbjegli iz Albanije 1991. godine i kojima je tadašnje Savezno Ministarstvo unutrašnjih poslova SFR Jugoslavije priznalo status izbjeglice. Državljanstvo Republike Albanije se dokazuje identifikacionim dokumentom izdatim od strane organa vlasti Republike Albanije, bez obzira da li je isprava i dalje važeća ili nije. Po podnijetom zahtjevu albanska ambasada prosleđuje ispravu Tirani na verifikaciju. Nije moguće pribaviti novi pasoš Albanije preko ambasade u Crnoj Gori već ambasada može da izda samo putni list državljanima Albanije koji imaju potrebu da se vrate u Albaniju. Putni list se izdaje sa periodom važenja od 6 mjeseci, uz naplaćivanje takse od 30 EUR. Pasoš Republike Albanije se može pribaviti samo u mjestu u kome je licu registrovan boravak u Albaniji.

Pasoš se pribavlja u roku od nekih 25 dana, uz plaćanje takse od 45 EUR. “Interno raseljena lica” koja ne dobiju status stranca sa stalnim nastanjenjem u roku od dvije godine od donošenja dopuna Zakona o strancima (do 7. novembra 2011. godine) će se smatrati strancima koji ilegalno borave na teritoriji Crne Gore. Ipak, prema Akcionom planu, obaveza Vlade je da prati implementaciju Akcionog plana i da ponudi rješenja za ”raseljena” i “interno raseljena lica” koja ne budu mogla da ispune uslove tražene za podnošenje zahtjeva za status stranca u Crnoj Gori.

Prema članu 105(a), stav 5, Zakona o dopunama Zakona o strancima “interno raseljena lica” koja ne budu mogla da pribave važeću putnu ispravu mogu da zatraže status stranca sa privremenim boravkom, sa istim pravima kao i stranci sa stalnim nastanjenjem. Ova lica će, nakon toga, imati tri godine privremenog boravka kako bi u okviru te tri godine pribavili pasoš zemlje porijekla, nakon čega će moći da zatraže status stranca sa stalnim nastanjenjem. Nakon isteka tri godine, ti koji ne budu mogli da zatraže stalno nastanjenje će se smatrati strancima koji ilegalno borave na teritoriji Crne Gore.

2

CILJ I METODOLOGIJA ISTRAŽIVANJA Istraživanje je sprovedeno u periodu između 21. septembra i 29. oktobra 2010. godine u 4 opštine u Crnoj Gori: Podgorica, Danilovgrad, Budva i Bar. Četiri tima sastavljena od 2 službenika UNHCR-a, 2 službenika NVO Pravni Centar (UNHCR-ovog partnera za pružanje pravne pomoći) i 2 predstavnika izbjegličke zajednice iz Albanije su sprovela istraživanje.

Upitnik od 33 pitanja, podjeljena u dvije grupe, je korišten za istraživanje: A. Podaci o ispitaniku; i B. Podaci o roditeljima (I Podaci o ocu i II Podaci o majci). Članovi timova su intervjuisali ljude direktno tokom posjete njihovim kućama. U slučaju djece odgovore su davali roditelji. Kada je sakupljanje podataka na terenu bilo završeno, prikupljeni podaci su unijeti u bazu podataka i obrađeni.

Istraživanjem je obuhvaćeno ukupno 1 553 lica. Prema predstavnicima ove zajednice nekih 40 porodica (oko 200 lica) ove zajednice nije obuhvaćeno istraživanjem jer ih timovi nisu mogli naći na terenu.

NALAZI ISTRAŽIVANJA Tabela 1. Lica po polu i godištu Muško

Žensko

Ukupno

< 18

232

202

434

≥18

567

552

1 119

Ukupno

799

754

1 553

Tri zemlje su identifikovane kao zemlje rođenja ovih lica (Tabela 2) :   

Istraživanje je pokazalo da 1 553 lica koja su izbjegla iz Albanije i dalje žive u Crnoj Gori. Od ovog broja 434 lica (27.9%) su djeca dok su 1 119 lica (72.1%) imali preko 18 godina starosti u vrijeme istraživanja (Tabela 1).

Tabela 2. Lica prema zemlji rođenja Muško Žensko Ukupno

Albanija, u kojoj je većina Albanija 558 populacije rođena (1 100 lica Crna Gora 194 ili 70.8%); 47 Crna Gora, u kojoj je jedna Srbija (Kosovo) četvrtina populacije rođena Ukupno 799 (365 lica ili 23.5%); i Srbija (Kosovo), u kojoj je manji broj rođen (88 lica ili 5.7%)

542 171 41 754

1 100 365 88 1 553

3

Tabela 2.1 Izbjeglice ≥ 18 prema zemlji rođenja Muško Žensko Ukupno Albanija Crna Gora Srbija (Kosovo) Ukupno

546 16 5 567

528 19 5 552

S druge strane većina onih koji su stariji od 18 godina je rođeno u Albaniji (1 074 osobe ili 96%), dok je 35 osoba (3.1%) rođeno u Crnoj Gori i 10 osoba (0.9%) je rođeno na Kosovu (Tabela 2.1)

1 074 35 10 1 119

Od 434 djece (mlađih od 18 godina u vrijeme istraživanja), najveći broj je rođen u Crnoj Gori (330 osoba ili 76%), dok je samo 26 djece (6%) rođeno u Albaniji i 78 djece (18%) je rođeno na Kosovu (Tabela 2.2).

Tabela 2.2. Izbjeglice < 18 prema zemlji rođenja Muško Žensko Ukupno Albanija Crna Gora Srbija (Kosovo) Ukupno

12 178 42 232

14 152 36 202

26 330 78 434

Imajući u vidu podatak da je broj djece rođene u Crnoj Gori veći od broja djece rođene na Kosovu može se zaključiti da su mnogi nastavili da žive u Crnoj Gori ilegalno nakon 1991. i 1992. godine, kada se ova zajednica formalno preselila na Kosovo, ili da su na Kosovu ostali u kraćem periodu i vratili se u Crnu Goru 1992 ili 1993. godine.

Tabela 3. Lica prema pravnom statusu u Crnoj Gori Muško IRL preregistrovana 2009. godine IRL čija je preregistracija odbijena 2009. godine Drugi Ukupno

Žensko

Ukupno

773 8

726 5

1 499 13

18 799

23 754

41 1 553

Vlada Crne Gore je obnavljala ili oduzimala status “interno raseljenog lica” kroz niz preregistracija koje je podržavao UNHCR. Poslednja preregistracija “interno raseljenih lica” sa Kosova je sprovedena između 14. septembra i 14. novembra 2009. godine. Od 1 553 lica iz Albanije za njih 1 499 (96.5%) je potvrđen status “interno raseljenog lica” na preregistraciji.

Vlada je odbila preregistraciju 13 osoba (0.8%), dok je 41 osoba (2.7%) ostvarila neki drugi status u Crnoj Gori u međuvremenu (stranac sa stalnim nastanjenjem ili, u svega nekoliko slučajeva, državljanstvo Crne Gore). (Tabela 3)

4

Tabela 3.1 Izbjeglice < 18 prema pravnom statusu u Crnoj Gori Muško Žensko Ukupno IRL preregistrovana 2009. godine IRL čija je preregistracija odbijena 2009. godine Ukupno

232 0

202 0

434 0

232

202

434

Tabela 3.2 Izbjeglice ≥ 18 prema pravnom statusu u Crnoj Gori Muško Žensko Ukupno IRL preregistrovana 2009. godine IRL čija je preregistracija odbijena 2009. godine Drugi Ukupno

548 8

530 5

1 078 13

11 567

17 552

28 1 119

Svih 13 osoba koje su odbijene na preregistraciji su odrasle osobe (Tabele 3.1. i 3.2.).

Dva su glavna razloga iz koga je Vlada odbijala preregistraciju: (1) prema Vladinim podacima lice se vratilo na Kosovo; i/ili (2) lice nije registrovano u Vladinoj bazi sa prethodne preregistracije iz 2003. godine. Istraživanje je pokazalo da je većina od ovih 13 lica odbijena iz razloga što se nisu preregistrovali 2003. godine.

Iako su se ova lica u više navrata obraćala Vladi između dvije preregistracije (2003. i 2009. godine) pokušavajući da regulišu status “interno raseljenog lica”, Vlada nikada nije preispitala njihovu situaciju.

Tabela 4. Izbjeglice koje nisu upisane ni u matičnoj knjizi rođenih ni u matičnoj knjizi državljana Zemlja rođenja

Broj lica rođen u zemlji

Albanija Crna Gora Srbija (Kosovo) Ukupno

1 100 365

Ukupno

Upisan/a

Neupisan/a

Drugi

Muško Žensko 558 542 194 167

Muško Žensko 0 0 0 4

Muško Žensko 0 0 0 0

88

38

32

6

8

3

1

1 553

790

741

6

12

3

1

1 531

18 1 553

4

Objedinjeni rezultati istraživanja su pokazali da od ukupnog broja od 1 553 lica obuhvaćenih istraživanjem, 18 osoba (1.2%) nije upisano ni u matičnu knjigu rođenih ni u matičnu knjigu državljana (Tabela 4).

5

Matične knjige 3 od 4 osobe, označene kao “Drugi” su uništene tokom konflikta na Kosovu 1999. godine dok je 1 osoba bila u postupku naknadnog upisa u matičnu knjigu rođenih u Srbiji (Kosovo) u vrijeme istraživanja.

Tabela 5. Izbjeglice <18 koje nisu upisane ni u matičnoj knjizi rođenih ni u matičnoj knjizi državljana ili čije MK su uništene Broj lica rođen u Upisan/a Neupisan/a Zemlja rođenja zemlji Muško Žensko Muško Žensko Albanija 26 12 14 0 0 Crna Gora 330 178 149 0 3 Srbija (Kosovo) 78 33 27 8 10 Ukupno 434 223 190 8 13 413 21 Ukupno 434 Od 18 lica koja nisu upisana ni u matičnu knjigu rođenih ni u matičnu knjigu državljana 17-oro su djeca. (Tabela 5).

Tabela 6. Izbjeglice koje nisu upisane u matičnu knjigu državljana Broj lica rođen u Zemlja Upisan/a Neupisan/a Drugi zemlji rođenja Muško Žensko Muško Žensko Muško Žensko Albanija 1 100 549 537 9 4 0 1 Crna Gora 365 17 17 177 154 0 0 Srbija 88 38 34 0 0 (Kosovo) 9 7 Ukupno 1 553 575 561 224 192 0 1 1 136 416 1 Ukupno 1 553 Istraživanjem je identifikovan značajan broj lica koja su upisana u matičnu knjigu rođenih, ali koja nisu upisana u matičnu knjigu državljana. Kako državljanstvo tih lica tek treba da se utvrdi, oni su u riziku od apatridije. Objedinjeni rezultati istraživanja su pokazali da od ukupno 1 553 lica obuhvaćenih istraživanjem njih 416 (26.8%) nije upisano u matičnu knjigu državljana, dok je 1 osoba bila u postupku za naknadni upis u matičnu knjigu državljana Republike Albanije, u vrijeme sprovođenja istraživanja.

(Tabela 6.).

Od 416 lica čije državljanstvo tek treba da se utvrdi, 7 lica se odreklo albanskog državljanstva tokom 1990-ih godina.

6

Tabela 6.1 Izbjeglice <18 koje nisu upisane u matičnu knjigu državljana Broj lica rođen u Zemlja Upisan/a Neupisan/a Drugi zemlji rođenja Muško Žensko Muško Žensko Muško Žensko Albanija 26 12 14 0 0 0 0 Crna Gora 330 11 13 167 139 0 0 Srbija 78 0 0 (Kosovo) 6 5 36 31 Ukupno 434 29 32 203 170 0 0 61 373 0 Ukupno 434 Najveći broj tih čije državljanstvo tek treba da se utvrdi su lica mlađa od 18 godina starosti (373 osoba, ili 89.7%) i većina njih je rođena u Crnoj Gori (306 osoba) (Tabela 6.1)

Zemlja rođenja Albanija Crna Gora Srbija (Kosovo) Ukupno

Tabela 6.2 Izbjeglice prema državljanstvu Državljanstvo Albanije Državljanstvo Crne Gore

Drugo

Ukupno

1 078 31 12

6 5 0

2 1 2

1 086 37 14

1 121

11

5

1 137

Istraživanje je pokazalo da 1 121 osoba (72.2%) ima državljanstvo Republike Albanije, 11 osoba (0.7%) su stekla državljanstvo Crne Gore dok 5 osoba im neko drugo državljanstvo (Srbija, Bosna i Hercegovina, Velika Britanija) (Tabela 6.2).

Tabela 7. Izbjeglica prema posjedovanju putne isprave Muško Žensko Pasoš Albanije 403 361 Pasoš Crne Gore 5 2 U postupku za dobijanje pasoša Albanije 11 20 U postupku za dobijanje pasoša Crne Gore 0 0 Ukupno 419 383

Ukupno 764 7 31 0 802

Iako 1 121 lice ima državljanstvo Republike Albanije samo 764 lica ima i važeći pasoš Republike Albanije dok je 31 lice pokrenulo postupak za pribavljanje pasoša Republike Albanije.

Među 1 553 lica obuhvaćenih istraživanjem 510 lica ima drugačije ime u Republici Albaniji od onog kojim se koristi u Crnoj Gori.

7

PROBLEMI IDENTIFIKOVANI TOKOM TERENSKIH POSJETA 1. Nije jasno da li će oni koji u Republici Albaniji imaju drugačije ime od onog kojim se koriste u Crnoj Gori morati da promjene ime u Albaniji prije nego što počnu da pribavljaju dokumenta potrebna za status stranca sa stalnim nastanjenjem u Crnoj Gori, ukoliko žele da im ime koje koriste u Crnoj Gori bude upisano u crnogorska dokumenta. U slučaju potrebe za ovim dodatno bi se zakomplikovala ionako komplikovana procedura pribavljanja dokumenata za novi status u Crnoj Gori; 2. Većina osoba je iskazala nespremnost da pribavljaju dokumenta Republike Albanije za njihovu djecu, rođenu u Crnoj Gori, tvrdeći da ova djeca nemaju nikakve veze sa Republikom Albanijom. Iako se može pretpostaviti da će većina promjeniti svoje mišljenje kako se rok za podnošenja zahtjeva bude približavao određeni broj roditelja će se ipak opredjeliti da ne upisuje svoju djecu u građanske registre Republike Albanije. Ova djeca neće moći da dobiju novi pravni status u Crnoj Gori; 3. Određeni broj bračnih parova koji su brak zaključili u Crnoj Gori tvrde da taj brak nije priznat u Republici Albaniji. Kako bi upisali svoju djecu u građanske registre Republike Albanije ova lica će morati da prođu kroz postupak priznavanja očinstva/materinstva u Republici Albaniji.

ZAKLJUČCI Istraživanje je pokazalo da 18 osoba nije upisano ni u matične knjige rođenih ni u matične knjige državljana. Takođe, 416 osoba nisu upisane u matične knjige državljana od čega su 373 osobe (89.7%) djeca. Većina ovih lica je rođena u Crnoj Gori (306 osoba).

Ukupno 434 lica tek treba da utvrdi čije državljanstvo imaju. U tom smislu, treba istaći da Zakon o crnogorskom državljanstvu ne predviđa mogućnost naturalizacije ovih lica.

Naime, zakon sadrži odredbe sprečavanja apatridije samo za ona lica koja su de jure apatridi. Ovaj princip se ne odnosi na ova lica ukoliko ne dokažu da po zakonima Republike Albanije ne mogu da steknu državljanstvo te zemlje, a nije jasno na koji način to mogu da dokažu. Jedina opcija koja bi mogla biti od pomoći za ova lica je liberalni zakon o državljanstvu Republike Srbije, za one koji imaju namjeru da izbjegnu apatridiju podnoseći zahtjev za državljanstvo Republike Srbije.

Među 18 osoba koje nisu upisane ni u matičnu knjigu rođenih ni u matičnu knjigu državljana, kao i među 416 osoba čije državljanstvo tek treba da se utvrdi samo je jedna osoba bez potvrđenog statusa interno raseljenog lica na preregistraciji 2009. godine, čime je ova osoba bez ikakvih identifikacionih dokumenata.

Pored rizika od apatridije ove 434 osobe će imati problem u prikupljanju sve dokumentacije potrebne za podnošenje zahtjeva za status stranca sa stalnim nastanjenjem,

8

jer je jedan od ključnih dokumenata za podnošenje ovog zahtjeva važeća putna isprava zemlje porijekla koja se ne može pribaviti prije sticanja državljanstva te zemlje. Takođe, ni 13 osoba kojima je odbijena preregistracija statusa interno raseljenog lica 2009. godine neće moći da ostvare status stranca sa stalnim nastanjenjem u Crnoj Gori i sve godine koje su do sada proveli u Crnoj Gori neće biti uzete u obzir za ostvarivanje prava na boravak u Crnoj Gori.

UNHCR će, u saradnji sa partnerom za pružanje pravne pomoći, lokalnom NVO Pravni centar, nastaviti da radi na svim pitanjima identifikovanim tokom istraživanja kako bi pomogao ovim licima u prikupljanju osnovnih identitetskih dokumenata i ostvarenju pravnog statusa u Crnoj Gori.

UNHCR Crna Gora decembar 2010

9